Class 7

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 2 बेटी युग Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 2 बेटी युग

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 बेटी युग Textbook Questions and Answers

जरा सोचो ….. लिखो

‘तुम्हें रुपयों से भरा बटुआ मिल जाए तो…’ इस विषय पर अपने विचार लिखिए। (कल्पनात्मक-लेखन)
Answer:
यदि मुझे रुपयों से भरा बटुआ मिल जाए तो सबसे पहले मैं यह जानना चाहूँगा कि वह बटुआ किसका है? यदि उस बटुए में उसके मालिक के बारे में कोई जानकारी मिल गई, तो मैं उस व्यक्ति को सूचित करूंगा। उसे विश्वास दिलाऊँगा कि आपका बटुआ मुझे मिला है और मैंने उसे संभाल कर रखा है। आप आकर अपनी अमानत ले जाइए। यदि बटुए में उसके मालिक के बारे में कोई जानकारी नहीं मिली, तो अपने विद्यालय के शिक्षकों को दूंगा। उनसे निवेदन करूंगा कि यह बटुआ मुझे मिला है आप इसके मालिक को इसे सुपुर्द करने की कृपा करें; क्योंकि जिसका बटुआ गायब हुआ होगा वह परेशान होगा।

स्वयं अध्ययन

Answer:
स्वयं: यदि स्त्री शिक्षित होगी, तो उसका जीवन स्तर अच्छा रहेगा। वह आत्मनिर्भर बनेगी। समाज में उसका सम्मान होगा। वह अपने देश और समाज के लिए अपना योगदान देने में समर्थ होगी। परिवार – यदि स्त्री शिक्षित होगी, तो वह अपने परिवार को भी शिक्षित बना सकती है। अपने परिवार को सही दिशा दिखा सकती है। अपने परिवार की आर्थिक मदद कर सकती है। सामाजिक कुरीतियों से बचा सकती है।
समाज – अक्सर देखा जाता है कि महिलाएँ तरह-तरह के अंधविश्वास एवं सामाजिक बुराइयों का शिकार हो जाती हैं। यदि स्त्री शिक्षित होगी, तो समाज में जागरूकता लाकर सामाजिक उत्थान कर सकती है। देश – यदि स्त्री शिक्षित होगी, तो देश में विकास की क्रांति आ सकती है। कहा जाता है कि देश पढ़ेगा तो देश आगे बढ़ेगा। शिक्षित स्वी देश में व्याप्त बुराइयों को दूर कर प्रगति पथ पर अग्रसर हो सकती है।

विचार मंथन

‘बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ।’ विषय पर एक अनुच्छेद लिखिए। (अनुच्छेद-लेखन)
Answer:
हमारे देश में कालांतर से ही बेटा-बेटी में अंतर किया जाने लगा था। परिणाम यह हुआ कि लोग बेटी को विद्यालय ही नहीं भेजते थे। कुछ लोग उसे गर्भ में ही मार डालते थे। यह एक सामाजिक बुराई बन चुकी थी। इस बुराई को समाप्त करने के लिए प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी ने देश को एक नारा दिया। ‘बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ।’ सरकार के प्रयास से लोगों में जारूकता आयी और सबने इस बात को स्वीकार किया कि हम बेटी को बचाएंगे और उसे पढ़ाएंगे भी। देश तभी आगे बढ़ेगा; जब बेटा-बेटी दोनों एक समान पढ़ेंगे। उनमें कोई भेद-भाव नहीं होगा। सर्वत्र समानता की लहर लहराएगी।

अध्ययन कौशल:

अपने विद्यालय के पाँचवीं से आठवीं तक कक्षाओं में पढ़ रहे छात्रों और छात्राओं की संख्या संयुक्त स्तंभालेख द्वारा दर्शाओ।

चर्चा करो:

‘लड़का – लड़की एक समान’ विषय पर चर्चा करो।

वाचन जगत से:

पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर के कार्य पढ़ो और प्रमुख मुद्दे बताओ।

सुनो तो जरा :

त्योहार मनाने के उद्देश्य की वैज्ञानिकता सुनो और सुनाओ।

कविता की पंक्तियाँ पूरी कीजिए।

Question 1.
बेटी युग में …………..
…………………………
…………………………गढेंगे।
Answer:
बेटी युग सम्मान पर्व है,
पुण्य पर्व है, ज्ञान पर्व है।
सब सबका सम्मान करें तो,
जन-जन का उत्थान पर्व है।

Question 2.
बेटी युग …………………..
…………………………….
………………………उत्थान पर्व है।
Answer:
बेटी युग में बेटा-बेटी,
सभी पढ़ेंगे, सभी बढ़ेंगे।
फौलादी ले नेक इरादे,
खुद अपना इतिहास गढ़ेंगे।

जानकारी लिखिए।

Question 1.
बेटी पर्व:
Answer:
भारत की संस्कृति उत्सव संस्कृति के रूप में जानी जाती है। यहाँ देवता ही नहीं प्रकृति की भी पूजा की जाती है। प्राचीन काल से यहाँ बेटियाँ लक्ष्मी, सरस्वती, सौता और सावित्री के रूप में पूजी जाती हैं। नवरात्र में तो कन्या पूजन का विशेष महत्त्व है। आधुनिक युग में इसमें कुछ कमी आई है जिसे शिक्षा द्वारा दूर करने के लिए सरकार प्रयास कर रही है। बेटी के जन्म पर उत्सव मनाकर, उसे पढ़ाकर हम बेटी पर्व मना सकते हैं और नए भारत के निर्माण में अपना योगदान दे सकते हैं।

Question 2.
शिक्षामय विश्व:
Answer:
‘शिक्षा’ शब्द संस्कृत भाषा के ‘शिक्ष्’ धातु से बना है जिसका अर्थ है – सिखना। मनुष्य जन्म से मृत्यु पर्यंत कुछन-कुछ सीखता रहता है। यह प्रक्रिया विश्वव्यापी है। दुनिया में कहीं भी जाएँ शिक्षा का महत्त्व सर्वोपरि है। कहा जाता है कि शिक्षा ही ऐसी वस्तु है; जिसे न तो चोर चुरा सकता है, न ही यह किसी को बाँटी जा सकती है, न ही राजा द्वारा छीनी जा सकती है और न ही भार लगने वाली है। इसे जितना खर्च किया जाए, उतनी ही बढ़ती है। इसके द्वारा दुनिया में प्रत्येक स्थान पर सम्मान प्राप्त किया जा सकता है। कहा गया है “स्वदेशे पूज्यते राजा, विद्वान सर्वत्र पूज्यते।”

Question 3.
‘लड़का-लड़की एक समान’ विषय पर आठ से दस वाक्य लिखिए।
Answer:
लड़का-लड़की आज के आधुनिक युग में एक समान हैं। जो कार्य एक लड़का करता है; उसे लड़की भी कर सकती है। आजकल लड़कियाँ सभी क्षेत्रों में लड़कों की बराबरी कर रही हैं। शिक्षा का क्षेत्र हो या उद्योग, राजनीति हो या प्रशासनिक कार्य लड़कियों ने दिखा दिया है कि वह लड़कों से कम नहीं हैं। आज लड़कियाँ पायलट बन कर हवाई जहाज उड़ा रही हैं। कल्पना चावला जैसी लड़कियाँ अंतरिक्ष की सैर कर रही हैं। यही नहीं वह राष्ट्रपति और प्रधानमंत्री बनकर देश का नेतृत्व कर रही हैं। आज की लड़की सबला बन गई है। आवश्यकता है कि उन्हें शिक्षा के द्वारा और सशक्त बनाया जाए।

भाषा की ओर

निम्नलिखित शब्दों के युग्म शब्द बताओ और वाक्यों में उचित शब्दयुग्म लिखो :

1. गाँव ……….
2. …. उधर
3. घूमना ………
4. धन ……….
5. …… पहचान
6. कूड़ा ………
7. ……….. फूल
8. घर …….

Answer:

1. गाँव
2. इधर
3. फिरना
4. दौलत
5. जान
6. करकट
7. फल
8. घर

Answer:
(१) धन – दौलत
(२) घूमना – फिरना
(३) घर – घर
(४) गाँव – गाँव
(५) फल – फूल
(६) कूड़ा – करकट
(७) जान – पहचान
(८) इधर – उधर

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 बेटी युग Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के एक शब्द में उत्तर लिखिए।

Question 1.
आज किसका युग है?
Answer:
बेटी का

Question 2.
किसकी कहानी सबको सुहानी लगती है?
Answer:
नानी की

Question 3.
अब कैसी जवानी दौड़ेगी?
Answer:
तरुण

Question 4.
सारे जग को कैसा करना है?
Answer:
शिक्षामय

Question 5.
सबके आँगन तक किसकी धारा पहुँचेगी?
Answer:
ज्ञानगंगा की

निम्नलिखित प्रश्नों के एक वाक्य में उत्तर लिखिए।

Question 1.
बेटी युग में कौन-कौन पढ़ेंगे?
Answer:
बेटी युग में बेटा-बेटी सभी पढ़ेंगे।

Question 2.
शिक्षा पूरी कब होगी?
Answer:
बेटा-बेटी जब दोनों शिक्षित होंगे, तब शिक्षा पूरी होगी।

Question 3.
अब कोई कैसा नहीं होगा?
Answer:
अब कोई अनपढ़ नहीं होगा।

Question 4.
बेटी युग किसका पर्व है?
Answer:
बेटी युग सम्मान, पुण्य और ज्ञान का पर्व है।

Question 5.
जन-जन का उत्थान पर्व कब होगा?
Answer:
जब सभी सबका सम्मान करेंगे, तब जन-जन का उत्थान पर्व होगा।

उचित जोड़ियाँ मिलाइए।

Answer:
१ – ग
२ – च
३ -घ
४ – ङ
५ – ख
६ – क

व्याकरण और भाषाभ्यास

निम्नलिखित शब्दों के समानार्थी शब्द लिखिए।

1. बेटा
2. बेटी
3. पर्व
4. अनपढ़
5. पुस्तक
6. कलम
7. समीक्षा
8. देश

Answer:

1. पुत्र
2. पुत्री
3. त्योहार
4. अशिक्षित
5. किताब
6. लेखनी
7. आलोचना
8. राष्ट्र

निम्नलिखित शब्दों के बहुवचन रूप लिखिए।

1. कहानी
2. इरादा
3. बढ़ेगा
4. पढ़ेगा
5. गढ़ेगा
6. बेटी
7. बेटा
8. चिड़िया

Answer:

1. कहानियाँ
2. इरादे
3. बढ़ेंगे
4. पढ़ेंगे
5. गढ़ेंगे
6. बेटियाँ
7. बेटे
8. चिड़ियाँ

निम्नलिखित शब्दों के विरुद्धार्थी शब्द लिखिए।

1. शिक्षा
2. आधी
3. जवानी
4. नई
5. शिक्षित
6. आना
7. तरुण

Answer:

1. अशिक्षा
2. पूरी
3. बुढ़ापा
4. पुरानी
5. अशिक्षित
6. जाना
7. वृद्ध

निम्नलिखित शब्दों के दो पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. पावन
2. हाथ
3. जग
4. गंगा
5. बेटा
6. बेटी
7. हवा
8. पावन

Answer:

1. पवित्र, शुचि, पुनीत
2. कर, हस्त, पाणि
3. संसार, विश्व, भव
4. सुरसरि, भागीरथी, देवनदी
5. सुत, आत्मज, नंदन
6. सुता, आत्मजा, पुत्री
7. मरुत्, वात, समीर
8. पवित्र, शुद्ध, पाक

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 6 टप् टप् पडती वाचतो Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 6 टप् टप् पडती (कविता)

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 6 टप् टप् पडती Textbook Questions and Answers

1. खालील प्रश्नाची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
कवितेतील मुलांचे गाणे कधी जुळून येते?
उत्तर:
जेव्हा प्राजक्ताची फुले अंगावर टप-टप् आवाज करत पडतात तेव्हा मुलांचे गाणे त्या भिर् भिर् तालावर जुळून येते.

प्रश्न आ.
गवत खुशीने का डुलते?
उत्तर:
कुरणावर व झाडांखाली ऊन सावलीचा खेळ सुरू असतो तेव्ह्य मध्येच जोराचा वारा येतो व त्या वाऱ्याबरोबर गवत खुशीने डुलते.

प्रश्न इ.
मुलांच्या गाण्यातून काय काय फुलते?
उत्तर:
मुलांच्या गाण्यातून पाऊस, वारा, मोरपिसारा हे सर्व फुलते.

प्रश्न ई.
कवितेत खुळे कोणाला म्हटले आहे?
उत्तर:
फुलांसारखे जे फुलत नाहीत. आनंदी जे राहत नाहीत, सुरात सूर मिसळून जे आनंदाने गाणे गात नाहीत अशा सगळ्यांना कवितेत खुळे म्हटले आहे.

2. कवितेच्या खालील ओळी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
कवितेच्या खालील ओळी पूर्ण करा.
(अ) कुरणावरती, ………………………………..
(आ) हसते धरती, ………………………………..
(इ) पाऊस, वारा, ………………………………..
उत्तर:
(अ) कुरणावरती, झाडांखाली ऊनसावली विपते जाळी
(आ) हसते धरती, फांदीवरती झोपाळा झुले!
(इ) पाऊस, वारा, मोरपिसारा या गाण्यातुन फुले!

खेळूया शब्दांशी.

(अ) टप् टप् या शब्दाप्रमाणे कवितेत आलेले इतर नादानुकारी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.
टप् टप् या शब्दाप्रमाणे कवितेत आलेले इतर नादानुकारी शब्द लिहा.
उत्तर:
भिरभिर, दूरदूर, झुळझुळ, लुकलुक.

(आ) खाली दिलेल्या ‘अ’ गट व ‘ब’ गट यांमधील शब्दांचा योग्य सहसंबंध लावा.

प्रश्न 1.
खाली दिलेल्या ‘अ’ गट व ‘ब’ गट यांमधील शब्दांचा योग्य सहसंबंध लावा.

उत्तर:

• हसरी – धरती
• झुळझुळ – वारा
• लुकलुक – तारा
• फांदी – झोपाळा

(इ) खालील शब्दांत लपलेले शब्द लिहा.
उदा. मोरपिसारा – मोर, पिसारा, पिसा, सार, सारा

प्रश्न 1.
खालील शब्दांत लपलेले शब्द लिहा.
उदा. मोरपिसारा – मोर, पिसारा, पिसा, सार, सारा

1. कुरणावरती
2. झाडाखाली
3. ऊनसावली
4. फुलांसारखे

उत्तरः

1. कुरण, वर, वरती, तीर
2. झाड, खाली, झाली, डाली
3. ऊन, सावली, सान, नसा
4. फुल, सारखे, सार, रफू

(ई) खाली दिलेल्या चौकोनातील शब्दांना दुसऱ्या चौकोनात दिलेल्या विरुद्ध अर्थाचे शब्द शोधा व लिहा.
उदा. बरे × वाईट

प्रश्न 1.
खाली दिलेल्या चौकोनातील शब्दांना दुसऱ्या चौकोनात दिलेल्या विरुद्ध अर्थाचे शब्द शोधा व लिहा.
उदा. बरे × वाईट

उत्तर:

• अशुभ × शुभ
• अपयश × यश
• उतार × चढ
• लहान × मोठे
• तोटा × नफा
• दु:ख × सुख
• बाहेर × आत

खेळ खेळूया.

खालील वाक्यडोंगर वाचा. त्याप्रमाणे दिलेल्या शब्दाचा वाक्यडोंगर बनवा.

प्रश्न 1.
खालील वाक्यडोंगर वाचा. त्याप्रमाणे दिलेल्या शब्दाचा वाक्यडोंगर बनवा.

उत्तर:

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 6 टप् टप् पडती Important Additional Questions and Answers

खालील रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरा.

प्रश्न 1.

1. टप टप पडती अंगावरती …………….. फुले.
2. येतो वारा पाह्य ……………… , गवत खुशीने डुले!
3. हसते धरती, फांदीवरती ह्य …………….. झुले!
4. पाऊस, वारा ……………… या गाण्यातून फुले!

उत्तरः

1. प्राजक्ताची
2. भरारा
3. झोपाळा
4. मोरपिसारा

एक किंवा दोन शब्दांत लिहा.

प्रश्न 1.

1. प्राजक्ताची फुले अंगावर कशी पडत आहेत?
2. मुलींच्या अंगावर कोणती फुले पडत आहेत?
3. ऊन-सावलीची जाळी कोठे विणली आहे?
4. गवत कसे बुलते?
5. झोपाळा कोठे झुलत आहे?
6. शहाणे कोणाला म्हटले आहे?

उत्तर:

1. टप्टप्
2. प्राजक्ताची
3. कुरणावरतीव झाडांखाली
4. खुशीने
5. फांदीवर
6. गावे गाणाऱ्यांना

खालील प्रश्नाची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
मुलांना त्यांचे गाणे कसे वाटते?
उत्तर:
मुलांना त्यांचे गाणे झुळझुळ वारा तसेच लुकलुकणाऱ्या ताऱ्यासारखे वाटते.

कवितेच्या खालील ओळी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
गाणे गाती तेच शहणे, ………………………………..
उत्तर:
गाणे गाती तेच शहाणे, बाकी सारे खुळे !

कवितेच्या पुढील ओळींचा अर्थ स्पष्ट कग.

प्रश्न 1.
कुरणावरती, झाडांखाली ऊनसावली विणते जाळी येतो वारा पाहा भरारा, गवत खुशीने बुले!
उत्तर:
मोकळ्या मैदानावरील गवतावर तसेच झाडाखाली ऊनसावलीचा पाठशिवणीचा (ये-जा करण्याचा) खेळ चालू असतो. मध्येच जोराचा वारा येतो त्यामुळे गवत वाऱ्याच्या झुळकीने आनंदाने डुलते.

पुढील कवितेच्या आधारे पूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कंसात दिलेल्या पर्यायांतून योग्य पर्याय निवडून बाक्ये लिहा.
(i) दूरदूर हे ………………….. वाहती, उन्ह्यत पिवळ्या पाह्य नाहती. (नदी, सूर, भाव)
(i) गाणे गाती तेच ……………….. बाकी सारे खुळे! (शह्मणे, हुशार, बरे)
उत्तर:
(i) सूर
(ii) शहाणे

खालील अर्थाच्या कवितेतील ओळी शोधा.

प्रश्न i.
धरणी हसत आहे, फांदीवर झोपाळा झुलतो आहे.
उत्तर:
हसते धरती, फांदीवरती हा झोपाळा झुले!

प्रश्न ii.
गवतावर, झाडांखाली ऊनसावलीची जाळी विणलेली दिसते आहे.
उत्तर:
कुरणावरती, झाडांखाली ऊनसावली विणते जाळी

कृती 2 : आकलन कृती

खालील कवितेच्या ओळी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
गाणे अमुचे ………………, गाणे अमुचे लुकलुक तारा पाऊस, वारा, मोरपिसारा …………………. !
उत्तरः
गाणे अमुचे झुळझुळ वारा, गाणे अमुचे लुकलुक तारा पाऊस, वारा, मोरपिसारा या गाण्यातून फुले!

खालील आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
मुलांच्या गाण्यातून फुलणाऱ्या गोष्टी
उत्तरः

प्रश्न 2.
मुलांचे गाणे काय वाटते
उत्तरः

कृती 3 : काव्यसौंदर्य

प्रश्न 1.
‘फुलांसारखे सर्व फुला रे, सुरात मिसळूनी सूर, चला रे गाणे गाती तेच शहाणे, बाकी सारे खुळे!’ या काव्यपंक्तीतून सूचित केलेला विचार तुमच्या शब्दांत मांडा.
उत्तरः
कवीने आपल्या कवितेतून प्राजक्ताच्या नाजूक फुलाचे मोहक वर्णन केले आहे. या प्राजक्ताच्या फुलांसारखे सर्वांनी फुलत रहावे, मोठे होत रहावे असे कवीला वाटते. एकमेकांच्या सुरात सूर मिसळून चालत राहण्याचा सल्ला कवी सगळ्यांना देतो. त्याच्या मते गाणे गात राहणारे शहाणे असतात. मात्र जे गाणे गात नाहीत ते खुळे ठरतात. थोडक्यात सतत गाणे म्हणत राहण्याचा, आनंदी राहण्याचा आग्रह कवी प्रस्तुत काव्यपंक्तीतून करतो.

व्याकरण व भाषाभ्यास 

प्रश्न 1.

उत्तर:

• भरारा – वारा
• प्राजक्ताची – फुले
• दूर दूर – सूर
• भिर् भिर् – ताल

प्रश्न 2.
खाली दिलेल्या रंगीत चौकोनातील शब्दांना दुसऱ्या चौकोनात दिलेले समान अर्थाचे शब्द शोधा व लिहा.

उत्तर:

• झाड – वृक्ष
• सावली – छाया
• फुल – सुमन
• गाणे – गीत
• धरती – जमीन
• खुळे – वेडे
• झोपाळा – झुला
• कुरण – गवत

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे एकवचन व अनेकवचनाच्या जोड्या लावा व लिहा.

उत्तरः

• फुल – फुले
• वारा – वारे
• खुळा – खुळे
• पिसारा – पिसारे
• तारा – तारे
• गाणे – गाणी

माहिती मिळवूया

प्रश्न 1.
फुलांना रंग कशामुळे प्राप्त होतो?
उत्तर:
फुलांमध्ये दोन प्रकारची रंगद्रव्ये’ असतात. हरितद्रव्ये, कॅरोटिन यांमुळे नारिंगी, पिवळा, हिरवा हे रंग फुलांच्या पाकळ्यांना मिळतात. लाल, गुलाबी, निळा वगैरे रंग फुलांमधील अंथोसायनीन या रंगद्रव्यांमुळे मिळतात. ही रंगद्रव्ये पाण्यात विरघळू शकतात. ज्या वेळी फुलांना जीवनरसाचा पुरवठा होतो, त्यावेळी त्यात ही रंगद्रव्ये विरघळतात. कोणत्या फुलांत कोणती रंगद्रव्ये असावीत, हे त्यांतील गुणसूत्रे ठरवतात आणि गुणसूत्रे आनुवंशिक असल्यामुळे त्या त्या फुलांचा रंग ठराविकच असतो, तो बदलत नाही.

वरील उतारा वाचून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
फुलांमध्ये किती प्रकारची रंगद्रव्ये असतात?
उत्तर:
फुलांमध्ये दोन प्रकारची रंगद्रव्ये असतात.

प्रश्न 2.
अंथोसायनीन या रंगद्रव्यामुळे फुलांमध्ये कोणते रंग दिसतात?
उत्तर:
अंथोसायनीन या रंगद्रव्यामुळे फुलांमध्ये लाल, गुलाबी, निळा इत्यादी रंग दिसतात.

वाचा

रंगीबेरंगी फुलांचे ताटवे’ पाहिले, की मन कसे प्रसन्न होऊन जाते. आपल्या सभोवती उमललेल्या फुलांच्या सुवासाने आजूबाजूचे वातावरण सुगंधित होते. त्या नाजूक, टवटवीत, गंधमिश्रित फुलांच्या दर्शनाने नयनसुख मिळते. आज उमललेले फूल उक्या कोमेजून जाणार असते; पण त्याच्या या क्षणभंगुर जीवनासाठी फुलाला कधी रडताना पाहिले आहे का तुम्ही? दुसऱ्याला प्रफुल्लित करत, सुवास देत ते हसत-बागडत राहते.ते आपल्याला असे तर सांगत नसेल ना, की ‘मुलांनो, आजचा दिवस आपला आहे. या दिवशी आनंदाने हसा,खेळा, बागडा. दुसऱ्यांना आनंद, सुख-समाधान देण्यातच खरा आनंद दडला आहे.’

खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
मन प्रसन्न का होते?
उत्तरः
रंगीबेरंगी फुलांचे ताटवे पाहिले की मन प्रसन्न होते.

प्रश्न 2.
खरा आनंद कशात दडला आहे?
उत्तर:
दुसऱ्यांना आनंद, सुख – समाधान देण्यातच खरा आनंद दडला आहे.

टप् टप् पडती Summary in Marathi

पाठ परिचय:

पारिजातक किंवा प्राजक्ताचे फूल इतके नाजूक की आपल्या हळूवार स्पर्शनही कोमेजून जाणारे, उन्हाचा ताप सहन करायला नको म्हणूनच कदाचित रात्री उमलणारे. आकाशात प्रकट झालेल्या असंख्य तारकांसारखे भासतात. पांढऱ्या शुभ्र पाकळ्या आणि केशरी रंगाचा देठ असलेला निसर्गाचा हा नाजूक आविष्कार. मोकळ्या कुरणावरती टवटवीत असणाऱ्या प्राजक्ताच्या झाडाची पडणारी फुले. या फुलांचा रस, सुगंध, ताजेपणा आणि सौंदर्य अनुभवणाऱ्या मुलांच्या मनातील आनंद कवीने कवितेतून व्यक्त केला आहे. सूर्यप्रकाशाच्या छायेखाली मध्येच वेगाने येणारा वारा, डुलणारे गवत, फुले या सर्व वातावरणामुळे आनंदित होऊन मुले गाणे गात आहेत.

‘Parijatak’ flower is so delicate that even if we touch, it gets hurted. May be it can not bear sun’s heat so it prefers to blossom at night. It looks like a star which twinkles at night. It’s a nature’s beautiful creation. It has white petals and saffron stalk. These flowers showers on green open meadows. Children who enjoys it’s essence, freshness, odur and beauty sings song. Poet has beautifully elaborated the joy and happiness of the children in cool breeze and waving grass

कवितेचा भावार्थः

अंगणात खेळत असताना अंगावर प्राजक्ताची फुले टप टप पडतात. त्या भिर् भिर् तालावर आमचे गाणे जुळते. खुल्या गवतावर, झाडांखाली ऊनसावलीचे सुंदर जाळे विणले आहे. भरार वाहणाऱ्या वाऱ्यावर गवत आनंदाने डोलत आहे. भिरभिरत्या तालावरील गाण्याचे सूर पिवळ्याधम्म ऊन्हात न्हात आहेत, लांबवर वाहत जात आहेत. सगळी धरती सुमधुर हसत आहे व फांदीवरती झोका झुलत आहे.. आमचे गाणे झुळझुळ वाऱ्यासारखे आणि लुकलुकणाऱ्या ताऱ्यासारखे आहे. या गाण्यातून पाऊस बरसतो, वारा वाहतो व सुंदर मोरपिसारा फुलतो. कवी म्हणतात, फुलासारखे तुम्ही सर्व फुलून या, सुरात सूर मिसळून एकत्र चालत रहा. जे गाणे गातात तीच शाणी मुले असतात व जी मुले गात नाही ती खुळी असतात.

शब्दार्थ :

1. अंग – शरीर – body
2. प्राजक्त – पारिजातकाचे फूल – Parijatak
3. फूल – कुसुम, पुष्प – flower
4. ताल – ठेका – rhythm
5. कुरण – गाय, शेळी इ. ना चरण्यासाठी राखून ठेवलेला भूभाग – a meadow
6. झाड – वृक्ष – tree
7. ऊन – सूर्यप्रकाश – sunshine
8. सावली – – छाया – ashade
9. विणणे – गुंफणे – to weave
10. जाळी – झरोका – a little window
11. वारा – वात – wind
12. भरारा – वेगाने येणारा – rushing violently
13. गवत – तृण – grass
14. खुशीने – आनंदाने – happily
15. हुले – डोलणे – to nod
16. फांदी – शाखा, डहाळी – a branch
17. झोपाळा – झुला, हिंदोळा – a swing
18. लुकलुक – झळाळी, टवटवी – bright freshness
19. पाऊस – वर्षा – rain
20. सूर – मधुर ध्वनी, स्वर – a tune
21. खुळे – वेडे, असमंजस (Absurd)
22. रंगद्रव्ये – depigmentation
23. आनुवंशिक – वंशपरंपरेने चालणारे (hereditary)
24. ताटवे – एकत्रित फुललेली फुले (bunch of flowers)
25. क्षणभंगुर – चंचल, तात्पुरते (transitory)

वाकाचार :

1. खुशीने डुलणे – आनंदाने इकडे तिकडे वावरणे
2. सूर मिसळणे – सूर एकत्र होणे

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 5 बसंत गीत Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 5 बसंत गीत

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 5 बसंत गीत Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए।

Question 1.
कौन सजकर आया है?
Answer:
वसंत ऋतु

Question 2.
मकरंद किसने चुराया?
Answer:
मधुप ने

Question 3.
कलि-कलि पर कलोल कौन कर रहा है?
Answer:
कुसुम

Question 4.
कोयल क्या गाती है?
Answer:
गीत

Question 5.
बौर किस पर लगा है?
Answer:
आम पर

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
वसंत ऋतु में मोर क्या कर रहा है?
Answer:
वसंत ऋतु में मोर ठुमक-ठुमककर नाच रहा है।

Question 2.
सरसों कैसी फूली हैं?
Answer:
सरसों पीली-पीली फूली हैं।

Question 3.
बिछौने के ऊपर अमित रंग कौन बरसाती है?
Answer:
बिछौने के ऊपर अमित रंग हरी-हरी मटर बरसाती है।

Question 4.
वसंत ऋतु में सुगंध कहाँ-कहाँ फैल रही है?
Answer:
वसंत ऋतु में वन-बाग और बगीचों में सुगंध फैल रही है।

निम्नलिखित शब्दों में से सही शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

(कोयलिया, ऋतु, कलि-कलि, मधुप गन, अमवा)

Question 1.
अजी गाओ रे ………. बसंत सजि आयो।
Answer:
ऋतु

Question 2.
……………’ करत कलोल कुसुम मन।
Answer:
कलि-कलि

Question 3.
गुन-गुन-गुन गुन गूंजे ………
Answer:
मधुप गन

Question 4.
गीत ………… गायो।
Answer:
कोयलिया

Question 5.
अरु बौर ……… पे छायो।
Answer:
अमवा

व्याकरण और भाषाभ्यास

निम्नलिखित शब्दों के तीन पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. कुसुम
2. मधुप
3. सुगंध
4. वन
5. वसंत ऋतु

Answer:

1. फूल, पुष्प, सुमन
2. भ्रमर, भौंरा, मधुकर
3. खुशबू, महक, सुवास
4. कानन, अरण्य, जंगल
5. ऋतुराज, मधुमास, मधुऋतु

उचित विशेषण-विशेष्य की जोड़ियाँ मिलाइए।

Answer:
१ – ख
२ – ग
३ – घ
४ – क

निम्नलिखित शब्दों के समान तुकवाले (लयात्मक) शब्द कविता के आधार पर लिखिए।

1. मुस्कायो
2. उड़ायो
3. छायो
4. आयो

Answer:

1. चुरायो
2. गायो
3. बरसायो
4. आयो

लेखन विभाग

वसंत ऋतु में प्रकृति में क्या-क्या परिवर्तन होते हैं? कविता के आधार पर लिखिए।
Answer:
वसंत ऋतु के आने पर प्रकृति पूरी तरह से सज गई है। कवि सबसे इस सौंदर्य का गान गाने के लिए कह रहे हैं। प्रत्येक कलि कल्लोल कर रही है और उन्हें देख फूल मुस्कुराने लगे हैं। भौरों का समूह गुन-गुन का गुंजार कर रहे हैं और फूलों से मधुर मकरंद चुरा रहे हैं। वन, बाग और बगीचे में चारों तरफ खुशबू फैल रही है। मोर ठुमकठुमककर नाच रहे हैं और कोयल गीत गा रही है। पीलीपीली सरसों में फूल खिल चुके हैं और आमों पर बौर छा गए हैं। हरी-हरी मटर असीमित रंग बरसा रही हैं। वसंत में प्रकृति सज गई है सभी मिलकर वसंत गीत गा रहे हैं।

आकारिक मूल्यमापन

1. मौसम के अनुसार होनेवाले परिवर्तन पर चर्चा कीजिए।
2. बसंत ऋतु से संबंधित अन्य कोई कविता सुनिए।
   वर्षा ऋतु
   शीत ऋतु
   ग्रीष्म ऋतु
3. तीनों ऋतु में हम कौन-से कपड़े पहनते हैं? चार्ट बनाओ।

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 11.2 आपली समस्या आपले उपाय Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 11.2 आपली समस्या आपले उपाय – 2

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 11.2 आपली समस्या आपले उपाय Textbook Questions and Answers

1. चित्र पाहा. संवाद वाचा व त्यावरून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

• आई: अरे जॉर्डन, किती हा तुझ्या कपड्यांचा ढीग?
• जॉर्डन: आई, काय करू मी या जुन्या कपड्यांचं?
• आई: मुळात आवश्यक आहे तेवढेच नवीन कपडे घ्यावेत. त्यांचा पुरेपूर वापर करावा.
• जॉर्डन: अगं हो, पण आता काय करू ते सांग ना!
• आई: यातले जे कपडे वापरण्यासाठी चांगले आहेत, ते बाजूला कर. जे तुझ्या अंगाला येत नाहीत, जे फाटले आहेत ते वेगवेगळे कर. जॉर्डन:
• आई: आपण या जुन्या कपड्यांचा पुनर्वापर करू शकतो का?
• आईः हो, नक्कीच. त्यासाठी आपल्यात फक्त कलात्मकता पाहिजे.
• जॉर्डन: आई, काय काय बनवता येईल गं या कपड्यांचं?
• आईः तुला सुट्टी आहे ना आज, चल आपण दोघं मिळून बनवूया. (आई जॉर्डनला पर्स, तोरण, पायपुसणी बनवून दाखवते.)
• जॉर्डन: आई, किती छान झाल्यात गं या वस्तू. खूपच छान दिसत आहेत. खरंच, आपण जुन्या कपड्यांपासून वेगवेगळ्या सुंदर वस्तू बनवू शकतो. यामुळे नक्कीच जुन्या कपड्यांचा पुनर्वापर होईल.

विचार करा. सांगा.

प्रश्न 1.
आपल्याला लहान झालेले, पण इतरांना वापरता येतील अशा कपड्यांचे तुम्ही काय करता?
उत्तर:
मला लहान झालेले कपडे मी माझ्या घरी काम करणाऱ्या शांता मावशींच्या मुलांना देते. कधी कधी असे कपडे जमा करून मी अनाथ आश्रमातही पोहचवते.

प्रश्न 2.
जुन्या कपड्यांचे काय काय बनवता येईल असे तुम्हांला वाटते?
उत्तरः
जुन्या कपड्यांपासून पर्स, तोरण, पायपुसणी, सतरंजी, गोधडी, उशांचे अभ्रे, नवीन कपडे बनविता येतील.

प्रश्न 3.
आवश्यक तेवढेच कपडे खरेदी केल्यामुळे कोणते फायदे होतील, असे तुम्हांला वाटते?
उत्तरः
आवश्यक तेवढेच कपडे खरेदी केल्यामुळे अनावश्यक कपड्यांची गर्दी होणार नाही. पैशांची बचत होईल, जागेचीही
बचत होईल व वेळेचीही बचत होईल.

शिक्षकांसाठी:

विदयार्थ्यांकडून वेगवेगळ्या टाकाऊ वस्तूंपासून विविध कल्पक वस्तू तयार करून घ्याव्यात. त्या वस्तू तयार केल्यानंतर त्यांचे अनुभव वर्गात सादर करून घ्यावे.

Class 7 Marathi Chapter 11.2 आपली समस्या आपले उपाय Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
कपड्यांप्रमाणे इतर कोणत्या गोष्टींचा अतिरेक टाळता येऊ शकतो?
उत्तरः
कपड्यांप्रमाणेच वह्यांचा अतिरेक पाने कमीत कमी वापरून टाळता येऊ शकतो. बाहेरच्या खाण्यावरही मर्यादा आणून आपण पैशांचा व आपल्या आरोग्याचा अपव्यय टाळू शकतो.

शब्दार्थ:

1. पुनर्वापर – (reuse)
2. अपव्यय – वाया जाणे (wastage)

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 4 शब्द संपदा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 4 शब्द संपदा

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 4 शब्द संपदा Textbook Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के तीन-चार वाक्यों में उत्तर लिखिए।

Question 1.
‘भाषा’ का क्या अर्थ है, इसके कारण क्या हुआ है?
Answer:
‘भाषा’ का अर्थ है – सार्थक शब्दों का व्यवस्थित क्रमबद्ध संयोजन। इसके कारण दुनिया की सभी ज्ञानशाखाओं का विकास हुआ। यही सभी प्रगति की जड़ में है।

Question 2.
भाषा समृद्ध कैसे होती है?
Answer:
हिंदी में ऐसे हजारों शब्द हैं जो संस्कृत, अरबी, फारसी, अंग्रेजी, पुर्तगाली से आए हैं। कुछ ऐसे भी हैं जो दो भिन्न भाषाओं के मेल से बने हैं। अन्य अनेक भाषाओं के शब्दों के आने से भाषा समृद्ध होती है।

Question 3.
शब्दों के बारे में लेखक के विचार बताइए।
Answer:
लेखक के अनुसार शब्दों का संसार बड़ा विचित्र होता है। यही मनुष्य को ज्ञान से और मनुष्य को मनुष्य से जोड़ते हैं। शब्द निर्जीव होते हैं। मनुष्य उन्हें अर्थ देकर जीवंत बनाते हैं। जब शब्द जीवंत हो जाते हैं, तो उनमें मनुष्य के गुण दोष आने लगते हैं। वे भी मनुष्य की तरह किसी अन्य भाषा के शब्दों को मित्र तो किसी को शत्रु बना लेते हैं। कुछ मिलनसार होते हैं, तो कुछ अड़ियल होते हैं; जो किसी से नहीं मिलते हैं। यही हमारे चरित्र, बुद्धिमत्ता, समझ और संस्कार दर्शाते हैं।

Question 4.
वाचन-संस्कृति बढ़ाने से होने वाले लाभ लिखिए।
Answer:
वाचन-संस्कृति बढ़ाने से स्वयं की शब्द संपदा में वृद्धि होती है। शब्द संपदा की वृद्धि होने पर हमारी समझ बढ़ती है कि किस समय, किसके सामने, किस प्रकार के शब्दों का प्रयोग करना चाहिए। इससे हमारे चरित्र, बुद्धिमत्ता, समझ, संस्कार समृद्ध, सुंदर व सुगठित होते हैं।

स्वयं अध्ययन

Answer:
हमारी वाणी शिष्ट होनी चाहिए। कहा गया है ‘सत्यं ब्रूयात्’ यानी सत्य से युक्त वाणी बोलनी चाहिए। “प्रिय बूयात्’ प्रिय बोलना चाहिए। अहंकार रहित वाणी बोलनी चाहिए। जिसे सुनकर सुननेवाला भी सुखी हो जाए और अपने मन को भी शांति मिले। विवेक पूर्ण वाणी बोलनी चाहिए अर्थात कहाँ, किससे और कैसी वाणी बोलनी चाहिए उसका पूर्ण विचार करके बोलना चाहिए। बड़ों के लिए आदरार्थक शब्दों का प्रयोग करना चाहिए साथ ही सत्य यदि अप्रिय हो, तो नहीं बोलना ही हितकर होता है।

जरा सोचो…..

‘यदि तुम पशु-पक्षियों की बोलियाँ समझ पाते तो…’ विषय पर आधारित संवाद लिखिए। (संवाद लेखन)
Answer:
आशीष – आयुष, क्या तुमने प्रातः भ्रमण कर लिया?
आयुष – हाँ, भ्रमण तो कर लिया पर अभी और करना था। तब तक एक करुण स्वर ने…..
आशीष – करुण स्वर?
आयुष – हाँ, मित्र यह चिड़िया अचानक मेरे सामने आकर गिर पड़ी।
आशीष – क्या हुआ है इसे?
आयुष – पता नहीं यार! यह मेरे सामने गिरी और छटपटाते हुए ची… चौं… कर रही थी।
आशीष – शायद तुम ठीक कह रहे हो; पर कौए को इससे क्या दुश्मनी हो सकती है जो वह इसे मारेगा?
आयुष – वह तो यह चिड़िया ही बता सकती है। शायद यह कुछ कहना चाहती है। परंतु हम इसकी भाषा नहीं समझ पा रहे हैं।
आशीष – चलो इसे साथ ले चलते हैं।

विचार मंथन

‘कथनी मीठी खाँड़-सी’ इस विषय पर आधारित एक अनुच्छेद लिखिए। (अनुच्छेद-लेखन)
Answer:
‘कथनी’ का अर्थ है हमारा कथन अर्थात हमारी वाणी। हमारी वाणी मीठी होनी चाहिए। एकदम गुड़ के समान। कहने का आशय यह है कि हम जो भी बोले उसका प्रभाव सुनने वाले के ऊपर अच्छा व सकारात्मक हो। एक बार मुख से शब्द निकल जाए तो वह वापस नहीं आता है। वाणी के कारण दोस्त और दुश्मन बनते हैं।

मधुर वाणी को औषधि के समान माना गया है। जिसे सुनकर सुनने वाला शांत एवं आनंदित हो जाता है तथा अपने मन को भी परम सुख की अनुभूति होती है। तभी तो कहा गया है। “ऐसी वाणी बोलिए, मन का आपा खोय। औरन को शीतल करे, आपहू शीतल होय।।”

सुनो तो जरा:

भारत के संविधान की उद्देशिका सुनो और दोहराओ।

‘बातै हाथी पाइए, बातै हाथी पाँव’ विषय पर अनुच्छेद लिखिए। (अनुच्छद-लखन)
Answer:
बात से हम सब कुछ हासिल कर सकते हैं। ‘बातै हाथी पाइए’ का अर्थ है – बात से हाथी प्राप्त करना। यदि आप को बोलने की कला आती है, तो आपकी हर बात पूरी हो सकती हैं। बड़ी-से-बड़ी इच्छाएँ आपकी पूरी हो सकती हैं। इसके विपरीत यदि बात करने नहीं आता है, तो कहीं भी आप समस्या उपस्थित कर सकते हैं। जो कार्य आसानी से संपन्न हो सकता है।

वह काम बिगड़ भी सकता है। यही नहीं यदि आपने किसी को कटु वाणी बोल दी, तो वह आग बबूला भी हो सकता है। संभवतः वह आपको मार-मार कर हाथी पाँव जैसा भी बना सकता है। अत: बात करते समय हमेशा सतर्क रहना चाहिए। सोच-समझकर बात करनी चाहिए। आपकी बात का सुनने वाले पर क्या प्रभाव पड़ेगा? यह विचार करके ही बोलना चाहिए।

खोजबीन

हजारी प्रसाद द्विवेदी की ‘कबीर ग्रंथावली’ से पाँच दोहे दंडकर सुंदर अक्षरों में लिखिए। (कविता लेखन)
Answer:
(१) दुख में सुमिरन सब करे, सुख में करे न कोय।
जो सुख में सुमिरन करे, दुख काहे को होय।।१।।

(२) तिनका कबहुँ ना निंदिये, जो पाँव तले होय।
कबहुँ उड़ आँखों पड़े, पौर घनेरी होय।।२।।

(३) गुरु गोविंद दोऊ खड़े, काके लागूं पाय।
बलिहारी गुरु आपनो, गोबिंद दियो बताय।।३।।

(४) जाति न पूछो साधुकी, पूछि लीजिए ज्ञान।
मोल करो तलवार का, पड़ी रहन दो म्यान ।।४।।

(५) माया मरी न मन मरा, मर-मर गया शरीर।
आशा तृष्णा ना मरी, कह गए दास कबीर।।५।।

अध्ययन कौशल:

जानकारी प्राप्त करने के विविध संदर्भ स्रोतों के बारे में पढ़ो और उनका संकलन करो।

सदैव ध्यान में रखो

शब्दों का प्रयोग सावधानी से करना चाहिए।

भाषा की ओर

नीचे दिए गए वाक्य पढ़ो और उपयुक्त शब्द उचित जगह पर लिखो:

(१) लक्ष्मी ……. यहाँ से दस ……. दूरी पर है। (मील, मिल)
(२) …….. छोड़ दूंगा पर ……. नहीं छोडूंगा। (प्रण, प्राण)
(३) ………. को देखकर रुचिका …….. पड़ी। (हँस, हंस)
(४) शब्द ……. में ……शब्द मिलता है। (कोष, कोश)
(५) …….. रात ……. दुखियों की सेवा करना सभी का कर्तव्य है। (दीन, दिन)
(६) नदी के ………. का ……… जल समेटा नहीं जा सकता। (कुल, कूल)
(७) ………. दिवाली में जलाकर देहरी पर रख …….। (दिया, दीया)
(८) बालंक ………. से पानी ……. है। (पीता, पिता)
Answer:
(१) मिल, मील
(२) प्राण, प्रण
(३) हंस, हँस
(४) कोश, कोष
(५) दिन, दीन
(६) कूल, कुल
(७) दीया, दिया
(८) पिता, पीता

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 4 शब्द संपदा Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित शब्दों में से सही शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

(मिलनसार, विचित्र, ज्ञान, मालिका, हानिकारक, शब्द, स्वयं)

Question 1.
शब्दों का यह संसार बड़ा ……….है।
Answer:
विचित्र

Question 2.
शब्द ही मनुष्य को ………… से जोड़ते हैं।
Answer:
ज्ञान

Question 3.
हिंदी के शब्द …………… है।
Answer:
मिलनसार

Question 4.
………… के उच्चारण के पूर्व हमें सोचना चाहिए।
Answer:
शब्द

Question 5.
अनाप-शनाप शब्दों का प्रयोग हमेशा ……….. होता है।
Answer:
हानिकारक

Question 6.
प्रत्येक व्यक्ति के पास …… की शब्द संपदा होती है।
Answer:
स्वयं

Question 7.
तुम भी शब्द संपदा के ………………” हो जाओगे।
Answer:
मालिक

निम्नलिखित वाक्य सही है या गलत लिखिए।

Question 1.
ज्ञान शाखाओं का नाश भाषा के कारण हुआ।
Answer:
गलत

Question 2.
शब्द ही मनुष्य को मनुष्य से जोड़ते हैं।
Answer:
सही

Question 3.
विज्ञान की दृष्टि से अक्षर ध्वनि के चिह्न हैं।
Answer:
सही

Question 4.
तमिल भाषा के शब्द मिलनसार होते हैं।
Answer:
गलत

Question 5.
शब्द संपदा को बढ़ाने के लिए साहित्य के वाचन की जरूरत होती है।
Answer:
सही

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए।

Question 1.
सार्थक शब्दों का व्यवस्थित क्रमबद्ध संयोजन क्या कहलाता है?
Answer:
भाषा

Question 2.
शब्दों को अर्थ कौन देता है?
Answer:
मनुष्य

Question 3.
न्यूटन के अनुसार सफलता के लिए कितने प्रतिशत परिश्रम की जरूरत होती है?
Answer:
९०(नब्बे)

Question 4.
शब्दों के विभिन्न अर्थों को जानने के लिए किसकी जरूरत होती है?
Answer:
शब्दकोश

Question 5.
शब्द संपदा को बढ़ाने के लिए क्या पढ़ना चाहिए?
Answer:
साहित्य

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
दुनिया के सभी ज्ञान शाखाओं का विकास किसके कारण हुआ?
Answer:
दुनिया के सभी ज्ञान शाखाओं का विकास भाषा के कारण हुआ।

Question 2.
किसकी ताकत की ओर हमारा ध्यान कभी नहीं जाता?
Answer:
शब्दों की ताकत की ओर हमारा ध्यान कभी नहीं जाता।

Question 3.
किन शब्दों को हमें अपने जीवन व्यवहार से निकालकर बाहर करना चाहिए?
Answer:
जो शब्द हमें निष्क्रिय करते रहते हैं। उन्हें अपने जीवन व्यवहार से निकालकर बाहर करना चाहिए।

Question 4.
शब्दों के उच्चारण के पूर्व हमें क्यों सोचना चाहिए?
Answer:
शब्दों के उच्चारण के पूर्व हमें सोचना चाहिए क्योंकि हमारे मुख से उच्चरित शब्द हमारे चरित्र बुद्धिमत्ता, समझ और संस्कारों को दर्शाते हैं।

Question 5.
परीक्षा में अच्छी श्रेणी कैसे प्राप्त होती है?
Answer:
परीक्षा में सुंदर, उपयुक्त और अर्थमय शब्दों से जो वाक्य लिखे जाते हैं; उस कारण ही अच्छी श्रेणी प्राप्त होती है।

निम्नलिखित शब्दों के विलोम शब्द लिखिए।

1. आधुनिक
2. उन्नति
3. सार्थक
4. व्यवस्थित
5. निर्जीव
6. निष्क्रिय
7. सज्जन
8. गुण

Answer:

1. प्राचीन
2. अवनति
3. निरर्थक
4. अव्यवस्थित
5. सजीव
6. सक्रिय
7. दुर्जन
8. अवगुण

निम्नलिखित शब्दों के तीन पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. मनुष्य
2. मित्र
3. माँ
4. पिता

Answer:

1. नर, मानव, मनुज
2. सखा, दोस्त, साथी
3. जननी, अंबा, माता
4. जनक, बापू, पितृ

पाठ में से हिंदीतर भाषा के शब्दों को चुनकर लिखिए एवं उनका वर्गीकरण कीजिए।
Answer:

निम्नलिखित शब्दों में से अंग्रेजी और हिंदी के शब्दों को अलग कीजिए।

माई, अम्मा, बाबा, ब्रश, रेल, पेंसिल, रेडियो, अक्का, कार, अण्णा, स्कूटर, परीक्षा, दादा, बापू, स्टेशन, माँ, मम्मी, डॅडी
Answer:

‘दार’ प्रत्यय लगाकर पाँच शब्द बनाइए।

जैसे – थाने + दार = थानेदार
Answer:

1. ईमान + दार – इमानदार
2. जमीन + दार – जमींदार
3. दुकान + दार = दुकानदार
4. समझ + दार = समझदार
5. शान + दार = शानदार

दैनिक बोल चाल में प्रयुक्त शब्दों के हिंदी समानार्थी शब्द लिखिए।
Answer:

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 10 पंडिता रमाबाई Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 10 पंडिता रमाबाई

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 10 पंडिता रमाबाई Textbook Questions and Answers

1. खालील प्रश्वनांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
पंडिता रमाबाईंनी हंटर कमिशनकडे कोणती शिफारस केली?
उत्तर:
स्त्रियांनी शिकले व शिकवले पाहिजे, त्यासाठी आपल्या मातृभाषेचे अचूक ज्ञान प्राप्त केले पाहिजे. शिक्षिका म्हणून उभ्या राहण्यासाठी स्त्रियांना प्रोत्साहन म्हणून शिष्यवृत्त्या दिल्या पाहिजेत,अशी शिफारस त्यांनी हंटर कमिशनकडे केली.

प्रश्न 2.
पंडिता रमाबाईंनी स्त्री-जातीविषयी अपार प्रेम होते, हे त्यांच्या कोणत्या उद्गारांवरून समजते?
उत्तर:
मला भारतातील सर्व स्त्रिया सारख्याच आहेत. जेथपर्यंत माझ्या शरीरात रक्ताचा एक बिंदुमात्र आहे, तेथपर्यंत आपल्या स्त्री-जातीचे कल्याण व सुधारणा करण्याच्या कामापासून मी पराङ्मुख होणार नाही. स्त्री-जातीची सुधारणा करण्याचे व्रत मी धारण केले आहे. रमाबाईंच्या या उद्गारावरून त्यांना स्त्री-जाती विषयी अपार प्रेम होते हे समजते.

प्रश्न 3.
पंडिता रमाबाईंनी कष्टाळू व काटकसरी होत्या हे कोणत्या प्रसंगातून जाणवते?
उत्तर:
अडीच हजार लोक बसू शकतील असे प्रार्थना मंदिर (चर्च) बांधताना काटकसर म्हणून रमाबाईंनी त्याचा आराखडा स्वत:च तयार केला आणि डोक्यावर विटांचे घमेले वाहून बांधकामाला हातभारही लावला. कुठलेही काम करण्यात त्यांनी कधीही कमीपणा मानला नाही. पंडिता रमाबाई कष्टाळू व काटकसरी होत्या हे वरील प्रसंगातून जाणवणते.

2. खालील चौकटी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.

1. पंडिता रमाबाईंचा विवाह यांच्याबरोबर झाला. [ ]
2. यांच्या मुलीचे नाव [ ]
3. अंध व्यक्तींसाठी उपयुक्त लिपी [ ]
4. सहस्त्रकातील कर्मयोगिनी [ ]

उत्तर:

1. बिपिनबिहारी मेधावी
2. मनोरमा
3. ब्रेल लिपी
4. पंडिता रमाबाई

3. पंडिता रमाबाईंनी मुक्तिमिशनमध्ये स्त्रियांसाठी सुरू केलेल्या लहान उदयोगांची नावे लिहा.

प्रश्न 1.
पंडिता रमाबाईंनी मुक्तिमिशनमध्ये स्त्रियांसाठी सुरू केलेल्या लहान उदयोगांची नावे लिहा.
उत्तर:
स्त्रियांना स्वावलंबी जीवन जगता यावे यासाठी पंडिता रमाबाईंनी मुक्तिमिशनची स्थापना केली. मुक्तिमिशनमध्ये रमाबाईंनी एक-एक लहान उदयोग-व्यवसाय सुरू केले. केळीच्या सोपट्यापासून टोपल्या बनवणे, वाखाच्या दोऱ्या वळणे, वेताच्या खुर्ध्या विणणे, लेस, स्वेटर, मोजे विणणे, गाई-बैलांचे खिल्लार, शेळ्या-मेंढ्यांची चरणी, म्हशींचा गोठा, दुधदुभते, कुक्कुटपालन, सांडपाणी-मैल्यापासून खत, भांड्यांवर नावे घालणे, भांड्यांना कल्हई करणे, हातमागावर कापड-सतरंज्या विणणे, घाण्यावर तेले काढणे, छापखान्यातील टाइप जुळवणे – सोडणे, चित्रे छापणे, कागद मोडणे-पुस्तक बांधणे, दवाखाना चालवणे, धोबीकाम असे अनेक प्रकारचे उदयोग पंडिता रमाबाईंनी स्त्रियांसाठी सुरू केले.

4. पंडिता रमाबाईंसाठी पाठात आलेली विशेषणे शोधा व लिहा.

प्रश्न 1.
पंडिता रमाबाईंसाठी पाठात आलेली विशेषणे शोधा व लिहा.
उत्तर:

1. पंडिता
2. कर्मयोगिनी
3. सत्शील साध्वी
4. सूर्यकन्या

खेळूया शब्दांशी

प्रश्न अ.
खालील शब्दांत लपलेले शब्द शोधा.
उदा. मारवा – गार, रवा, वार, वागा

1. आराखडा
2. सुधारक

उत्तर:

1. राख, आख, खडा, खरा, राडा, डाख
2. सुधा, सुर, धार, धाक, कर, कसुर, धारक, सुधार

प्रश्न आ.
असे तीन अक्षरी शब्द शोधा, ज्यांच्या मधले अक्षर ‘रं’ आहे त्याची यादी करा.
उदा. करंजी, चौरंग, कारंजे
उत्तर:

1. बेरंग
2. सारंगी
3. सुरंगी
4. मोरंबा
5. सारंग

प्रश्न इ.
खाली दिलेल्या शब्दांचे पहिले अक्षर बदलून कंसात दिलेल्या अर्थाचा शब्द बनवा.
उदा. खजूर (कामकार) – मजूर

1. पुस्तक (डोके)-
2. समता (माया)
3. घागर (समुद्र)-
4. कडक (रस्ता)
5. गाजर (पाळीव प्राणी) –
6. प्रवास (घर) –

उत्तर:

1. मस्तक
2. ममता
3. सागर
4. सडक
5. मांजर
6. निवास

ई. हे शब्द असेच लिहा.

स्त्रिया, संस्कृत, वक्ता, संदर्भ, विद्वान, ख्याती, पराङ्मुख, दुःख, श्रमप्रतिष्ठा, संघर्ष, दीर्घ, सहस्रक, आयुष्य.

खेळ खेळूया.

प्रश्न 1.
खाली दिलेल्या चौकटीत म्हणी लपलेल्या आहेत, त्या ओळखा व लिहा.

उत्तरः

1. अतिशाणा त्याचा बैल रिकामा
2. एक ना धड भाराभार चिंध्या
3. ऐकावे जनाचे करावे मनाचे
4. चोर सोडून संन्याशाला फाशी
5. घरोघरी मातीच्या चुली

शोध घेऊया.

प्रश्न 1.
महाराष्ट्रामधील प्रेरणादायी कार्य करणाऱ्या महिलांविषयीची माहिती आंतरजालावरून मिळवून.
उत्तर:

कर्तृत्ववान महिला	प्रेरणादायी कार्य
1. लता मंगेशकर	संगीतक्षेत्र
2. राणी लक्ष्मीबाई	स्वातंत्र्यसेनानी
3. सावित्रीबाई फुले	स्त्री-शिक्षण
4. मेधा पाटकर	सामाजिक चळवळ
5. सिंधुताई सपकाळ	अनाथ मुलांसाठी कार्य
6. बहिणाबाई	संतसाहित्य
7. शांता शेळके	कविता
8. आनंदी जोशी	पहिल्या स्त्री डॉक्टर
9. इंदिरा गांधी	राजकारण

प्रश्न 2.
खालील मुद्द्यांच्या आधारे अर्थपूर्ण परिच्छेद तयार करा व त्याला योग्य शीर्षक द्या.

सकाळची वेळ …………… बाबांबरोबर फिरायला …………….. झाडांवर बसलेले पाखरांचे थवे ……………… किलबिल शुद्ध हवा …………….. आल्हाददायक वातावरण बाबांशी गप्पा मारत घराकडे परतणे ……………….. दिवसभर ताजेतवाने वाटणे.
उत्तर:
‘आल्हाददायक सकाळ’: सुट्टी सुरू झाली होती. पण नेहमीच्या सवयीने सकाळी सकाळीच जाग आली. बाबा सकाळचा फेरफटका मारण्यासाठी निघत होते. मग मी देखील बाबांबरोबर फिरायला बाहेर पडले. प्रथमच अशी शांत सकाळ अनुभवत होते. दुतर्फा असणाऱ्या झाडांवर बसलेले पाखरांचे थवे नयनरम्य वाटत होते. त्यांची किलबिल कानांना सुखद अनुभव देत होती. शुद्ध हवा शरीरात भरून घ्यावीशी वाटत होती. हे आल्हाददायक वातावरण मनाला प्रसन्नता देत होते. या अशा वातावरणाचा आस्वाद घेत, बाबांशी गप्पा मारत घराकडे निघाले. एकंदरीतच सकाळच्या या अनुभवाने दिवसभर ताजेतवाने वाटत राहिले.

प्रश्न 3.
चौकटीत दिलेल्या उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करून रिकाम्या जागा पूर्ण करा. (परंतु, म्हणून, वा, तरी, आणि, किंवा, अन्, कारण, शिवाय)

1. मंगल खंजिरी ……………….. टाळ छान वाजवते.
2. काका आला ……………… काकी आली नाही.
3. कुंदाचा पाय मुरगळला ………………… ती शाळेत येऊ शकली नाही.
4. मला बूट …………….. चप्पल खरेदी करायची आहे.
5. धोधो पाऊस पडत होता ……………… मुले पटांगणावर खेळत होती.
6. तुझी तयारी असो ……………….. नसो, तुला गावी जावेच लागेल.

उत्तर:

1. आणि
2. परंतु
3. म्हणून
4. किंवा
5. तरी
6. वा

आपण समजून घेऊया.

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये वाचा.

आपल्या मनात दाटून आलेल्या भावना आपण एखादया उद्गारावाटे व्यक्त करतो. वरील वाक्यांतील शाब्बास, अरेरे, बापरे, अहाहा ही केवलप्रयोगी अव्यये आहेत. या शब्दांमुळे आपल्या मनातील भावना प्रभावीपणे व्यक्त होतात. या शब्दांना उदगारवाचक शब्द असेही म्हणतात..

प्रश्न 2.
खालील वाक्यात कंसातील योग्य केवलप्रयोगी अव्यये घाला.

1. ………………. ! काय दशा झाली त्याची!
2. ………………. ! एक अक्षरह बोलू नकोस!
3. ………………. ! मला गबाळेपणा अजिबात आवडत नाही.
4. ………………. ! केवढा मोठा अजगर!

उत्तर:

1. चूप!
2. अरेरे!
3. शी!
4. अबब!

शिक्षकांसाठी:

विदयार्थ्यांना केवलप्रयोगी अव्ययांची विविध उदाहरणे देऊन अधिक सराव करून घ्यावा. विदयार्थ्यांना शब्द, चित्र, चित्र व शब्द या वेगवेगळ्या स्वरूपांत अपूर्ण गोष्ट दयावी व ती पूर्ण करून घ्यावी.

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 10 पंडिता रमाबाई Textbook Questions and Answers

रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरून वाक्य पूर्ण करा.

1. पंडिता रमाबाईंना त्यावेळी …………….. भाषा येत नव्हती, म्हणून त्यांनी मायबोलीसारखा सराव असलेल्या ……………… भाषेतून भाषण केले.
2. त्यांचे पहिले व्याख्यान ………………. यांच्या घरी झाले.
3. ………….. सुधारणा करण्याचे व्रत मी धारण केले आहे.
4. पंडिता रमाबाईंनी ……………… ची स्थापना केली.
5. रमाबाईंचे आयुष्य म्हणजे …………. आणि ………………. एक दीर्घ साखळी होती.

उत्तर:

1. बंगाली, संस्कृत
2. न्यायमूर्ती रानडे
3. स्त्री जातीची
4. मुक्ति-मिशन
5. संघर्षाची, संकटांची

खालील चौकटी पूर्ण करा.

1. यांच्या विनंतीवरून रमाबाई आपल्या तान्ह्या मुलीला घेऊन पुण्यात आल्या. [ ]
2. पंडिता बाईच्या अटीची आठवण यांनी लिहून ठेवली आहे. [ ]
3. लग्नाच्यावेळी रमाबाईंचे वय [ ]

उत्तरः

1. महाराष्ट्रातील सुधारकांच्या
2. काशीबाई कानिटकर
3. 11 वर्ष

खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
भारतातील स्त्रियांची पहिली सभा कोणी व कोठे बोलावली?
उत्तर:
भारतातील स्त्रियांची पहिली सभा देशभक्त आनंद मोहन यांनी कोलकाता शहरात बोलावली.

प्रश्न 2.
स्त्रियांच्या पहिल्या सभेची वैशिष्ट्ये कोणती होती?
उत्तरः
स्त्रियांची पहिली सभा, पहिली स्त्री वक्ता व सादर करण्यात आलेला पहिलाच मौखिक अनुवाद ही स्त्रियांच्या पहिल्या सभेची वैशिष्ट्ये होती.

प्रश्न 3.
रमाबाईंनी विवाह करण्याचे का ठरविले?
उत्तरः
आई, वडील व बंधू यांच्या निधनानंतर एकटे जगणे किती कठीण आहे याचा अनुभव घेतल्यानंतर रमाबाईंनी विवाह करण्याचे ठरविले.

प्रश्न 4.
एका उदार गृहस्थाने रमाबाईंना आर्थिक मदत करताना कोणती अट घातली?
उत्तर:
एका उदार गृहस्थाने दहा हजार रुपये देऊन त्या रकमेत रमाबाईंनी त्यांचे चाळीस हजार रुपयांत होणारे काम करून दाखवावे अशी अट घातली.

खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
कोलकाता शहरात झालेली स्त्रियांची पहिली सभा आगळीवेगळी का होती?
उत्तर:
कोलकाता शहरात झालेल्या स्त्रियांच्या पहिल्या सभेत पंडिता रमाबाईंनी संस्कृत भाषेतून भाषण केले. बंगालीतून त्याचा अनुवादही करण्यात आला. स्त्रियांची पहिली सभा, पहिली स्त्री वक्ता व सादर करण्यात आलेला पहिलाच मौखिक अनुवाद ही त्या सभेची वैशिष्ट्ये ठरली. स्त्रीला शिक्षणापासून वंचित ठेवले जात असताना, एक परप्रांतातील परभाषक स्त्री महाभारतकालीन संदर्भ देऊन स्त्रियांच्या सभेत प्रबोधन करते हा ही एक विशेष होता. म्हणूनच स्त्रियांची ही पहिली सभा आगळीवेगळी होती.

प्रश्न 2.
पुण्यात होणाऱ्या पंडिता रमाबाईंच्या व्याख्यानाचे वैशिष्ट्य काय होते?
उत्तरः
पुण्यात आल्यावर पंडिता रमाबाईंचे पहिले व्याख्यान न्यायमूर्ती रानडे यांच्याकडे झाले. तिथेच प्रत्येक आठवड्यात एकेका घरी त्यांचे व्याख्यान व्हावे असे ठरले. व्याख्यानाला येणाऱ्याने आपल्यासोबत घरातल्या एका स्त्रीला आणल्याशिवाय प्रवेश मिळणार नाही अशी पंडिता बाईंच्या व्याख्यानांच्या निमंत्रण पत्रिकेतील एक अट त्यांच्या व्याख्यानांचे वैशिष्ट्य होते.

पुढील उतारा वाचून सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 2.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. गाई-बैल	अ. चरणी
2. म्हशी	ब. खिल्लार
3. शेळ्या -मेंढ्या	क. गोठा

उत्तरः

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. गाई-बैल	ब. खिल्लार
2. म्हशी	क. गोठा
3. शेळ्या -मेंढ्या	अ. चरणी

उतारा – पाठ्यपुस्तक पृष्ठ क्रमांक 35

रमाबाईंची कन्या मनोरमा ………………..
…………………….. मुलींना नेहमीच दिला.

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
चौकट पूर्ण करा.
1. पंडिता रमाबाईंनी स्थापन केलेली संस्था [ ]
2. पंडिता रमाबाईंनी स्वत: तयार केलेली वास्तू [ ]
उत्तर:
1. मुक्तिमिशन
2. प्रार्थनामंदिर (चर्च)

खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
अंध स्त्रियांच्या शिक्षणाची सोय कशी झाली?
उत्तर:
पंडिता रमाबाईंची कन्या मनोरमा परदेशातून ब्रेल लिपी शिकून आल्यामुळे अंध स्त्रियांच्या शिक्षणाची सोय झाली.

प्रश्न 2.
प्रार्थना मंदिराच्या बांधकामाला रमाबाईंनी कशा प्रकारे हातभार लावला?
उत्तर:
डोक्यावर विटांचे घमेले वाहून रमाबाईंनी प्रार्थनामंदिराच्या बांधकामाला हातभार लावला.

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील शब्दांचे वचन बदला,

1. शेळया
2. चर्च
3. सतरंजी
4. दोरी

उत्तर:

1. शेळी
2. चर्च
3. सतरंज्या
4. दोऱ्या

अधोरेखित शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द लिहून वाक्य पुहा लिहा.

प्रश्न 1.
कुठलेही काम करण्यात त्यांना कधीच कमीपणा मानला नाही.
उत्तरे:
कुठलेही काम करण्यात त्यांना कधीच मोठेपणा मानला नाही.

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
बेल लिपी बद्दल तुम्हांला असलेली माहिती सांगा.
उत्तर:
ब्रेल लिपी म्हणजे बोटांच्या साहाय्याने वाचनाची पद्धत जी खास अंध व्यक्तींसाठी विकसित केली गेली. लुई ब्रेल ह्या शास्त्रज्ञाने जानेवारी 2607 मध्ये ब्रेल लिपीची रचना केली, फ्रान्सच्या या शास्त्रज्ञाने स्वत: अंध असल्यामुळे इतर अंधांना शिक्षण घेणे सोपे जावे या उद्देशाने या लिपीचा शोध लावला.

व्याकरण व भाषाभ्यास

प्रश्न 1.
खालील शब्दांना समानार्थी शब्द लिहा

1. स्त्री
2. मायबोली
3. विवाह
4. उत्कंठा
5. प्रोत्साहन
6. अनुवाद
7. ख्याती
8. नंदनवन
9. बंधू

उत्तर:

1. महिला
2. मातृभाषा
3. लग्न
4. उत्सुकता
5. उत्तेजन
6. भाषांतर
7. प्रसिद्धी
8. स्वर्ग
9. भाऊ

प्रश्न 2.
खालील शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. पहिली
2. ज्ञान
3. अनाथ
4. विधवा
5. स्वावलंबी
6. अंध

उत्तर:

1. शेवटची
2. अज्ञान
3. सनाथ
4. सधवा
5. परावलंबी
6. डोळस

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे लिंग बदला.

1. स्त्री
2. वडील
3. पाय
4. रेडा
5. कन्या

उत्तर:

1. पुरुष
2. आई
3. बैल
4. म्हैस
5. पुत्र

प्रश्न 4.
खालील शब्दांचे वचन बदला.

1. सभा
2. वक्ता
3. वकील
4. व्याख्याने
5. पुढारी
6. भांडी
7. कामद

उत्तर:

1. सभा
2. क्क्ते
3. वकील
4. व्याख्यान
5. पुढारी
6. भांडे
7. कामद

प्रश्न 5.
खालील शब्दांत लपलेले शब्द शोधा.
उदा. मारवा – गार, रवा, वार, वागा

1. हातमाग
2. परभाषक
3. महाभारत
4. अहमदाबाद

उत्तर:

1. ह्रत, माम, मात, मत, मायत, तमा, तम
2. पर, भाषक, कर, कप, भार, भाप, भाकर
3. महा, मर, मत, हत, हर, भार, भात, रत, रहा, भारत, तम, तर
4. अहम, अदा, हद, मद, दाद, दाम, दाह, बाद, बाम

प्रश्न 6.
खाली दिलेल्या शब्दांचे पहिले अक्षर बदलून कंसात दिलेल्या अर्थाचा शब्द बनवा.
उदा. खजूर (कामकार) – मजूर

1. आरोप (सांगावा) –
2. पावली (छाया) –
3. प्रकाश (गमन)-
4. मंगल (वन) –
5. साजण (मोठे माठ)-
6. पातक (शंभर)

उत्तर:

1. निरोप
2. सावली
3. आकाश
4. जंगल
5. रांजण
6. शतक

प्रश्न 7.
खाली दिलेल्या चौकटीत म्हणी लपलेल्या आहेत, त्या ओळखा व लिहा.

उत्तरः
नाचता येईना अंगण वाकडे
वासरात लंगडी गाय शहाणी

प्रश्न 8.
चौकटीत दिलेल्या उभयान्वयी अव्ययांचा उपयोग करून रिकाम्या जागा पूर्ण करा. (परंतु, म्हणून, वा, तरी, आणि, किंवा, अन्, कारण, शिवाय)

1. अजय आणि विजय शाळेत पोहचले …………….. पावसाची टिपटिप सुरू झाली.
2. पावसाळा माझा आवडता ऋतु आहे, …………….. मला पावसात भिजायला आवडते
3. सोनालीने वाचनाच्या पुस्तकांचा संग्रह केला होता, ……………….. वाचनालयातही नाव नोंदवले होते.

उत्तर:

1. अन्
2. कारण
3. शिवाय

केवलप्रयोगी अव्यये

व्याख्या – आपल्या मनात दाटून आलेल्या भावना आपण ज्या उद्गारांवाटे वा शब्दांद्वारे व्यक्त करतो, त्या शब्दांना ‘केवलप्रयोगी अव्यये’ म्हणतात. मनातील भावना प्रभावीपणे मांडणारे शब्द उद्गारवाचक शब्द’ म्हणूनही ओळखले जातात.
उदा.
शाब्बास! चांगले काम केलेस बाळा!
अरेरे! फार वाईट झाले!
बापरे! केवढा मोठा साप!

प्रश्न 1.
खालील वाक्यात कंसातील योग्य केवलप्रयोगी अव्यये घाला.

1. ………………. ! किती सुरेख लाजता तुम्ही!
2. ………………. ! फार छान गुण मिळवलेस!
3. ………………. ! पिसारा फुलवलेला मोर!
4. ………………. ! केवढा तो अभ्यास!

उत्तर:

1. अय्या!
2. शाबास!
3. अहाहा!
4. बापरे!

पंडिता रमाबाई Summary in Marathi

पाठ परिचय:

स्वत:चे संघर्षमय आयुष्य जगत असताना इतर स्त्रियांच्या आयुष्यात नंदनवन फुलवणाऱ्या पंडिता रमाबाईंचे प्रेरणादायी वर्णन लेखिका डॉ. अनुपमा उजगरे यांनी ‘पंडिता रमाबाई’ या पाठातून केले आहे.

Pandita Ramabai had a life full of struggle and hardships and still she tried to improve the lifestyle of other women. She tried to create a heaven for all others. The life and works of Pandita Ramabai has been narrated in this write-up in very inspiring words by writer Dr. Anupama Ujgare.

शब्दार्थ:

1. अनुवाद – भाषांतर – translation
2. सभा – मेळा, जमाव – meeting
3. मौखिक – तोंडी – oral
4. विनंती – याचना – request
5. व्याख्यान – भाषण – a lecture
6. अट – नियम – rule
7. शिष्यवृत्ती – विद्यावेतन – scholarship
8. शिफारस – प्रशंसा – recommendation
9. अनाथ – पोरका – orphaned
10. अपंग – विकलांग – handicapped
11. जुजबी – क्षुल्लक, किरकोळ – negligible
12. खिल्लार – कळप – a flock
13. संघर्ष – कलह, झुंज – conflict
14. साखळी – शृंखला – chain
15. सहस्त्रक – एक हजार वर्ष – thousandofyears
16. सराव – अभ्यास, राबता (practice)
17. तान्हया – लहान (small)
18. शिष्यवृत्ती – विद्यावेतन (scholarship)

वाक्प्रचार:

1. ख्याती मिळविणे – प्रसिद्धी मिळविणे
2. हातभार लावणे – सहकार्य करणे
3. उत्कंठा असणे – उस्तुकता असणे
4. काटकसर करणे – बचत करणे
5. शिफारस करणे – दुसऱ्याजवळ तारीफ करणे, प्रशंसा करणे
6. प्रोत्साहन देणे – उत्तेजन देणे

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 4 गोपाळचे शौर्य Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 4 गोपाळचे शौर्य

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 4 गोपाळचे शौर्य Textbook Questions and Answers

1. खालील प्रश्नांची एक-दोन वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
कर्णागड कुठे वसलेला आहे?
उत्तर:
नागपूर जिल्ह्यातील नरखेड तालुक्यातील ‘मोहदी’ या गावापासून आठ-दहा किलोमीटर अंतरावर कर्णागड वसलेला आहे.

प्रश्न आ.
‘गाडी थांबवा’ असे गोपाळ का ओरडला?
उत्तरः
‘गाडी थांबवा’, असे गोपाळ ओरडला कारण घाटाच्या खालच्या बाजूला आग (वणवा) लागली होती व ती आग आपण विझवलीच पाहिजे असा विचार गोपाळच्या मनात आला.

प्रश्न इ.
गोपाळने आग विझवण्यासाठी काय केले?
उत्तर:
गोपाळने गाडीतून उडी मारून धावतच जाऊन वाटेलगतच्या शेतातील नदीवरून सुरू असलेला पाण्याने भरलेला रबरी पाइप सर्व शक्तिनिशी ओढायला सुरुवात केली व तो आगीच्या दिशेने ओढत आणला.

प्रश्न ई.
आग वेळेवर विझली नसती तर कोणते नुकसान झाले असते?
उत्तर:
आग वेळेवर विझली नसती तर पशु, पक्षी व झाडाझुडपांबरोबरच काही गुराखी मुलेही त्या आगीत भाजली असती.

2. कोण, कोणास म्हणाले ते सांगा.

प्रश्न अ.
“अरे वेन्या, ही जंगलाची आग कशी काय विझवू शकू?”
उत्तरः
शिक्षक गोपाळला म्हणाले.

प्रश्न आ.
“माणसं असो का जनावरं त्यांना वाचवलंच पाहिजे ना!”
उत्तर:
गोपाळ गुराख्याकडे पाहून सर्वांना म्हणाला.

प्रश्न इ.
“पण साहेब, हे कसं शक्य आहे? मला तर वेडेपणाच वाटतो.”
उत्तर:
शिक्षक दुसऱ्या गाडीतील गृहस्थाला म्हणाले.

3. गोपाळचा कोणता गुण तुम्हाला आवडला? का वे लिहा?

प्रश्न 1.
गोपाळचा कोणता गुण तुम्हाला आवडला? का वे लिहा?
उत्तर:
गोपाळचे शौर्य व प्रसंगावधानता हे गुण आम्हाला आवडले, कारण गोपाळने धाडस दाखवून गाडीतून उडी मारली नसती तर तो वणवा सगळीकडे पसरला असता. त्यात अनेक झाडे जळून खाक झाली असती. झाडांबरोबर पशु-पक्षी व गुराख्यांचेही प्राण वाचले नसते.

चर्चा करा. सांगा.

• नैसर्गिक आपत्ती व मानवनिर्मित आपत्ती म्हणजे काय?
• नैसर्गिक व मानवनिर्मित आपत्ती कोणत्या, त्यांची यादी करा.
• जंगलामध्ये वणवा लागू नये यासाठी कोणते उपाय करणे आवश्यक आहे, याबाबत मित्रांशी चर्चा करा.

खेळूया शब्दांशी.

(अ) खालील अधोरेखित शब्दांमधील नामे, सर्वनामे, विशेषणे, क्रियापदे रिकाम्या चौकटीत भरा.

प्रश्न 1.
1. कर्णागड नावाचा एक पौराणिक गड आहे.
2. ड्रायव्हरने लगेच गाडीचा वेग वाढवला.
3. तो लांब पाइप गोपाळने ओडत आणला.
4. सर्वांचेच चेहरे उजळले होते.
5. उन्हाळ्यात गडावर वाळलेला पाला-पाचोळा दिसतो.
6. मंदाकिनी नदी बारामाही झुळझुळत असते.

उत्तर:

नाम	सर्वनाम	विशेषण	क्रियापद
(अ) कर्णागड	–	–	आहे
(आ) ड्रायव्हर, गाडी			वाढवला
(इ) पाइप, गोपाळ	तो	लांब	आणला
(ई)		चेहरे	होते

(आ) कंसात दिलेले शब्द योग्य ठिकाणी भरून वाक्ये पूर्ण करा.
(अकल्पित’, कौतुकास्पद, प्रत्यक्षदर्शी’, पोशिंदा)

प्रश्न 1.
(अ) सचिन तेंडुलकरच्या यशस्वी फलंदाजीचे अनेक साक्षीदार ……………… आहेत.
(आ) भूज येथे घडलेली भूकंपाची घटना ……………… होती.
(इ) …………………….. शेतकऱ्याला भारताचा म्हणतात,
(ई) ……………………….. काम करणारा विदयार्थी सर्वांना नेहमीच आवडतो.
उत्तरः
(अ) प्रत्यक्षदर्शी
(आ) अकल्पित
(इ) पोशिंदा
(ई) कौतुकास्पद

(इ) “गैर” हा उपसर्ग लावून तयार झालेले शब्द खाली दिले आहेत. “बिन”, “परा” हे उपसर्ग लावून तयार होणारे शब्द लिहा.

प्रश्न 1.
“गैर” हा उपसर्ग लावून तयार झालेले शब्द खाली दिले आहेत. “बिन”, “परा” हे उपसर्ग लावून तयार होणारे शब्द लिहा.

उत्तरः

• गैर – गैरहजर, गैरसोय, गैरसमज
• बिन – बिनतारी, बिनकामाचा, बिनासंदेश
• परा – परार्थी, पराभव, पराजय

खालील वाक्यांतील क्रियाविशेषण अव्यये ओळखून लिहा.

प्रश्न 1.
(अ) माझे हसणे क्षणोक्षणी वाढतच गेले.
(आ) मंदा लिहिताना नेहमी चुका करते.
(इ) आईने आशाला शंभरदा बजावले.
(ई) सभोवार दाट झाडी होती.
उत्तरः
(अ) क्षणोक्षणी
(आ) नेहमी
(इ) शंभरदा
(ई) दाट

कंसात दिलेली क्रियाविशेषण अव्यये वापरून खालील वाक्ये पूर्ण करा.
(समोरून, सगळीकडे, पूर्वी, घटाघटा)

प्रश्न 1.
(अ) ………………… वाहतुकीची साधने कमी होती.
(आ) मी ………………….. पाणी प्यायलो.
(इ) मला आई ……………….. येताना दिसली.
(ई) …………………. हिरवेगार गवत उगवले होते.
उत्तर:
(अ) पूर्वी
(आ) घटाघटा
(इ) समोरून
(ई) सगळीकडे

खालील वाक्ये वाचा.

(अ) मी घरी गेले; पण घरा
(आ) अश्विनी खेळायला गेली; परंतु मैदानावर कोणीच नव्हते.
दोन छोटी वाक्ये उभयान्वयी अव्ययांनी जोडायची असल्यास ‘;’ हे चिन्ह वापरले जाते. त्यास अर्धविराम असे म्हणतात.

सुविचार

• आवड आणि आत्मविश्वास असेल तर कोणतीही गोष्ट अवघड नाही.
• शरीराला श्रमाकडे, बुद्धीला मनाकडे आणि हृदयाला भावनेकडे वळवणे म्हणजे शिक्षण होय.
• अनुभवासारखा उत्तम शिक्षक नाही.

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 4 गोपाळचे शौर्य Important Additional Questions and Answers

खाली दिलेल्या वाक्यांतील रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरून वाक्य लिहा.

प्रश्न 1.

1. गडाच्या पायथ्याशी …………………… नदी बारमाही झुळझुळत असते.
2. नदीच्या दोन्ही तीरांवरील ……………….. बारा महिने हिरवेगार असतात.
3. गडावरील फेरफटका पूर्ण झाल्यावर प्रत्येकाने आपापले …………………. सादर केले.
4. पायथ्याची आग हळूहळू ……………….. होत होती.
5. आता तो पाइप सहजगत्या ………………. पाणी फेकू लागला.
6. आता सर्वांचेच ………. उजळले होते. सर्वांनाच नवी ………… मिळाली होती.
7. गोपाळचे हे काम खरंच ………………. आहे.
8. दुसऱ्या दिवशीच्या ………….. ही बातमी सर्वच लोकांना कळाली.
9. परिसरातील नागरिक गोपाळच्या या …………….. भरभरून कौतुक करत होते.

उत्तरः

1. मंदाकिनी
2. शेतमळे
3. कलागुण
4. शांत
5. चौफेर
6. चेहरे, उर्जा
7. कौतुकास्पद
8. वर्तमानपत्रातून
9. शौर्याचे

प्रश्न 2.
एक किंवा दोन शब्दांत उत्तरे लिहा.

1. नरखेड तालुक्यातील खेडेगावाचे नाव
2. नरखेड तालुक्यातील गडाचे नाव
3. सहलप्रेमी, ट्रेकिंगप्रेमी जाताना दिसतात
4. गड्याच्या पायथ्याशी बाहमाही वाहणारी नदी
5. आदीवासी जंगलांना मानतात

उत्तरः

1. मोहदी
2. कर्णागड
3. कर्णागडावर
4. मंदाकिनी
5. पोशिंदे

खालील प्रश्नांची एक-दोन वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
शिक्षकांनी गोपाळच्या कामाचे कौतुक कोणत्या शब्दांत केले?
उत्तरः
“गोपाळनं निरपेक्ष भावनेनं, जिवाची पर्वा न करता धाडस केलं. आज केवळ गडच नव्हे, तर गुरं आणि सर्व गुराख्यांचेही प्राण गोपाळने वाचवले,” या कौतुकास्पद शब्दांत शिक्षकांनी गोपाळच्या कामाचे कौतुक केले.

कोण, कोणास म्हणाले ते सांगा.

प्रश्न 1.
“गडावर पुढे पुढे पसरत असलेली आगही आटोक्यात आणली पाहिजे.”
उत्तर:
दुसऱ्या गाडीतील गृहस्थ शिक्षकांना व इतर सर्वांना म्हणाले.

प्रश्न 2.
“अरे तो बघा वणवा! वणवा लागलाय, वणवा!”
उत्तरः
गाडीतील एकजण ओरडून सर्वांना म्हणाला.

प्रश्न 3.
“लय बेस झालं बापा”
उत्तर:
गुराखी मुलांना म्हणाले.

खालील प्रश्नांची तीन-चार वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
कर्णागडच्या निसर्ग सौंदर्याचे वर्णन करा.
उत्तरः
कर्णागड नावाचा एक पौराणिक गड आहे. गुरे चारणारे गुराखी, सहल काढणारे, ट्रेकिंगप्रेमी तेथे नेहमी जात असतात. गडाच्या पायथ्याशी मंदाकिनी नदी बारमाही झुळझुळत असते. नदीच्या दोन्ही तीरांवरील शेतमळे बारा महिने हिरवेगार असतात. पावसाळ्यात आणि हिवाळ्यात हा प्रदेश पाचूचा वाटतो. उन्हाळ्यात रानमेव्याची अनेक प्रकारची झाडे तिथे मोसमी’ फळभाराने बहरलेली दिसतात.

प्रश्न 2.
गाईवासरं घेऊन आलेल्या गुराख्याला गहिवरून का आले?
उत्तर:
आग शांत झाल्यावर गाईवासरं घेऊन काही गुराखी मुलांजवळ आले. त्यातील एक जण हात जोडून म्हणाला, खूप चांगले झाले आग विझली. गडावरील कित्येक झाडेझडपे होरपळून गेली. जरासा जरी उशीर झाला असता तर आम्हीही भाजून निघालो असतो आणि आमच्यातल्या कोणाला कोणाचा पत्ताही लागला नसता, तुमच्या मदतीमुळे आम्ही वाचलो हे सांगताना गुराख्याला गहिवरून आले.

पुढील उत्तर वाचून सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
गडाबरोबरच गोपाळने कोणाचे प्राण वाचवले ।
उत्तरः

प्रश्न 2.
रिकाम्या जागा भरा.
(i) वीस मिनिटांच्या आतच पंधरा-वीस किलोमीटर अंतरावर असलेल्या ……….” अग्निशामक दलाच्या दोन गाड्या गडाच्या पायथ्याशी हजर झाल्या.
(ii) “गडावरचीतं कितीकंच …………………. भाजून निघालीत”.
उत्तरः
(i) नरखेडहून
(ii) झाडं-झुडपं

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
चौकट पूर्ण करा.
(i) त्या गृहस्थाने फोन करून कोणाला बोलावलं. [ ]
(ii) गोपाळच्या शौर्याची बातमी दुसऱ्या दिवशी कशी कळली. [ ]
उत्तरः
(i) अग्निशामक दलाच्या गाड्यांना
(ii) वर्तमानपत्रातून

खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

प्रश्न i.
अग्निशामक दलाच्या गाड्या कुठे हजर झाल्या?
उत्तरः
अग्निशामक दलाच्या गाड्या गडाच्या पायथ्याशी हजर झाल्या.

प्रश्न ii.
गोपाळच्या शौर्याचे कौतुक कोण करत होते?
उत्तरः
गोपाळच्या शौर्याचे कौतुक परिसरातील नागरिक करत होते.

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील शब्दांचे वचन बदला.
(i) गाडी (ii) चेहरे (iii) हात (iv) शिक्षक
उत्तरः
(i) गाड्या (ii) चेहरा (iii) हात (iv) शिक्षक

प्रश्न 2.
खालील वाक्यांत लेखननियमानुसार बदल करा.
प्रश्न i.
सर्वांनाच नवि उर्जा मिळाली होती.
उत्तरः
सर्वांनाच नवी ऊर्जा मिळाली होती.

प्रश्न ii.
हे सांगताना त्याला गहीवरून आले होते.
उत्तर:
हे सांगताना त्याला गहिवरून आले होते.

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
शौर्याचं कौतुक होईल अशी घटना तुमच्या आयुष्यात किंवा तुमच्या आजूबाजूला घडली आहे का? असल्यास तिचे वर्णन करा.
उत्तर:
हो. अशीच एक घटना आमच्या आवारात घडली. आमच्या आवारात राहणाऱ्या एका आजीबाईचा बटवा एका भामट्याने चोरला व तो तिथून पळाला. आजीबाईंना काही त्याचा पाठलाग करता आला नाही. पण तिथूनच जाणाऱ्या लहानग्या रमेशने ही घटना पाहिली. तो त्या भामट्याच्या मागे-मागे त्याच्या ठिकाणावर गेला आणि तो तिथेच राहतो हे पाहून माघारी घरी आला. आल्यावर त्याने ती घटना व त्या भामट्या चोराचा पत्ता आवारातील सगळ्यांना सांगितला. मग सगळे पोलिसांना घेऊनच तिथे गेले व चोराला रंगेहाथ पकडलं. तेरा वर्षांच्या रमेशच्या शौर्याचे खूप कौतुक झाले.

व्याकरण व भावाभ्यास :

खालील शब्दांना समानार्थी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

1. गाव
2. पौराणिक
3. गड
4. नदी
5. शक्ती
6. तीर
7. मोसमी
8. भव्य
9. नाहक
10. उद्देश
11. आग
12. प्राण
13. कौतुक
14. धाडस

उत्तरः

1. ग्राम
2. पुरातन
3. किल्ला, दुर्ग
4. सरीता
5. ताकद
6. काठ
7. हंगामी
8. प्रशस्त
9. विनाकारण
10. हेतू
11. अग्नी
12. जीव
13. प्रशंसा
14. धैर्य, साहस

खाली शब्दांना विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

1. खेडे
2. पौराणिक
3. पायथा
4. भव्य
5. नाइलाज
6. उतरणे
7. सूर्यास्त
8. मंदावणे
9. हजर
10. निरपेक्ष

उत्तरः

1. शहर
2. आधुनिक
3. माथा
4. चिमुकली
5. इलाज
6. चढणे
7. सूर्योदय
8. जोरावणे
9. गैरहजर
10. अपेक्ष

खालील शब्दांचे लिंग बदला,

प्रश्न 1.

1. शिक्षक
2. विदयार्थी
3. मुले
4. गुराखी
5. वेडा
6. माय

उत्तर:

1. शिक्षिका
2. विदयार्थीनी
3. मुली
4. गुराखीण
5. वेडी
6. बाप

खालील शब्दांचे वचन बदला.

प्रश्न 1.

1. महिना
2. वणवा
3. गाडी
4. शेत
5. नदी
6. जनावर
7. वर्तमानपत्र

उत्तरः

1. महिने
2. वणवे
3. गाड्या
4. शेते
5. नया
6. जनावरे
7. वर्तमानपत्रे

खालील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यांत उपयोग करा.

प्रश्न 1.
हतबल होणे – निराश होणे
उत्तरः
प्रयत्न करुनही नृत्य स्पर्धेच्या प्राथमिक फेरीत प्रेवश मिळाला नाही म्हणून मी हतबल झाले,

प्रश्न 2.
जिवाची पर्वा न करणे – जिवाची काळजी न करणे
उत्तर:
बाजीप्रभु देशपांडेनी जिवाची पर्वा न करता पावनखिंड लढविली.

प्रश्न 3.
गहिवरून येणे – भावना दाटून येणे
उत्तरः
सासरी निघालेल्या मुलीकडे पाहून आईचे मन गहिवरून आले.

प्रश्न 4.
कौतुक करणे – स्तुती करणे
उत्तर:
आपला विदयार्थी एक मोठा अधिकारी झाला म्हणून त्याचा सत्कार करताना शिक्षकांनी त्याचे कौतुक केले.

प्रश्न 5.
आटोक्यात आणणे – ताबा मिळविणे
उत्तर:
वर्गातील बेशिस्त मुलाला गुरुजींनी हळहळू आटोक्यात आणले.

प्रश्न 6.
चेहरे उजळणे – चेहऱ्यावर आनंद दिसणे
उत्तरः
सीमेवरून लढून परत आलेल्या मुलाला पाहून आईचा चेहरा उजळला.

खालील वाक्यांत अर्थविरामचिन्हाचा वापर करा.

प्रश्न 1.

1. दोघींनीही भेटीला जाण्याची तयारी केली पण पुरेसे पैसे जवळ नव्हते.
2. मी वाहून जाण्याच्या बेतात होतो परंतु कसाबसा बाहेर आलो.

उत्तरः

1. दोघींनीही भेटीला जाण्याची तयारी केली; पण पुरेसे पैसे जवळ नव्हते.
2. मी वाहून जाण्याच्या बेतात होतो; परंतु कसाबसा बाहेर आलो.

लेखन विभाग चर्चा करा व लिहा.

प्रश्न 1.
नैसर्गिक आपत्ती व मानवनिर्मित आपत्ती म्हणजे काय?
उत्तरः
पृथ्वीच्या हालचालीमुळे किंवा निसर्गात होणाऱ्या इतर बदलांमुळे जी संकटे येतात किंवा बदल होतात त्याला ‘नैसर्गिक आपत्ती’ असे म्हणतात. त्याचा परिणाम आर्थिक व सामाजिक परिस्थितीवर होतो. उदा. ज्वालामुखी, भूकंप, महापूर, चक्रीवादळ इ. मानवाने निर्मित केलेल्या वस्तूंमुळे जी संकटे येतात, त्याला ‘मानवनिर्मित आपत्ती’ असे म्हणतात. याचा सामाजिक व आर्थिक परिस्थितीवर परिणाम होत असतो. उदा. न्यूक्लियर बॉम्ब, अणुक्षेपणास्त्र, मोठमोठ्या इमारती इ.

प्रश्न 2.
नैसर्गिक व मानवनिर्मित आपत्ती कोणत्या त्यांची यादी करा.
उत्तर:

नैसर्गिक आपत्ती	मानवनिर्मित आपत्ती
वादळ, हिमस्खलन3	आग लागणे, घर पडणे, अपघात होणे
वणवा, वीज कोसळणे	रासायनिक वायू गळती
दुष्काळ, भूकंप	न्यूक्लियर बॉम्ब
त्सुनामी, महापूर,	पूल, मोठमोठ्या इमारती कोसळणे
चक्रीवादळ	नैसर्गिक नद्यांचे स्त्रोत बंद करणे

प्रश्न 3.
जंगलामध्ये वणवा लागू नये यासाठी काय उपाय करणे आवश्यक आहे, याबाबत मित्रांशी चर्चा करा व लिहा.
उत्तर:
जंगलामध्ये वणवा लागू नये यासाठी जंगलात गेल्यावर कोठेही आगपेटीची जळकी काडी फेकू नये. विडी किंवा सिगारेट सारख्या पदार्थांनी धूम्रपान करून ती तशीच अर्धवट जंगलात टाकू नयेत. जंगलामध्ये नैसर्गिक सहलीचा आनंद घेताना आगीशी संबंध येईल असे ज्वलंत पदार्थ सोबत बाळगू नयेत.

वाचा
गवत जाळल्यामुळे पुढील वर्षी पावसाळ्यात गवताची चांगली वाढ होते, या समजुतीतून डोंगरावरील गवताला आग लावली जाते. काही ठिकाणी मोहफूल, तेंदूपत्ता गोळा करताना स्थानिक लोकांकडूनही काही भागांत आग लावली जाते; परंतु त्यावर नियंत्रण न राखता आल्याने ही आग रौद्ररूप धारण करते.

त्यामध्ये डोंगरावरील गवत जळून नष्ट होते, त्याबरोबरच अनेक लहानमोठी झाडेही जळतात. झाडांच्या आसऱ्याला राहणारे अनेक पक्षी व प्राणी हेही आगीचे भक्ष्य’ बनतात. वनसंपदेबरोबरच वणव्याचा मोठा परिणाम प्राण्यांच्या अन्नसाखळीवर होत आहे. हिरव्या पाल्याच्या शोधात तृणभक्षी प्राणी जंगलाकडे वळतात; परंतु अशा वणव्यांमुळे त्यांच्या जीविताला धोका निर्माण होतो.

बऱ्याच वेळा डोंगरभागात फिरायला म्हणून जाणारे काही पर्यटक धूम्रपान करतात. विडी पेटवण्यासाठीची आगपेटीची जळती काडी जंगलात फेकतात. या जळत्या काडीमुळे वाळलेले गवत पेट घेते आणि पुढे त्याचे वणव्यात रूपांतर होते. या वणव्यामुळे जंगलांमध्ये पुनर्निर्मिती व चाऱ्याची उपलब्धता यांवर विपरीत परिणाम होत आहे. प्राणी व वृक्ष वाचवण्यासाठी, वणवा लागू नये यासाठी सर्वांनी काळजी घेणे गरजेचे आहे.

वरील उत्तर वाचून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
गवताला आग का लावली जाते?
उत्तर:
गवत जाळल्यामुळे पुढील वर्षी पावसाळ्यात गवताची चांगली वाढ होते, या समजुतीतून डोंगरावरील गवताला आग लावली जाते.

प्रश्न 2.
डोंगरावर आग लावल्यामुळे काय परिणाम होतात?
उत्तर:
डोंगरावरील गवत जळून नष्ट होते, त्याबरोबरच अनेक लहानमोठी झाडेही जळतात. झाडांच्या आसऱ्याला राहणारे अनेक पक्षी व प्राणी हेही आगीचे भक्ष्य होतात.

प्रश्न 3.
वनसंपदेबरोबरच वणव्याचा परिणाम कशावर होतो?
उत्तर:
वनसंपदेबरोबरच वणव्याचा परिणाम प्राण्यांच्या अन्न साखळीवर होतो. हिरव्या पाल्याच्या शोधात तृणभक्षी (गवत खाणारे) प्राणी जंगलाकडे वळतात; परंतु अशा वणव्यांमुळे त्यांच्या जीविताला धोका निर्माण होतो.

प्रश्न 4.
फिरायला गेलेले पर्यटक वणवा लागण्याचे कारण कसे ठरतात?
उत्तर:
बऱ्याच वेळा डोंगरभागात फिरायला म्हणून जाणारे काही पर्यटक धूम्रपान करतात. विडी, सिगारेट पेटवण्यासाठीची आगपेटीची जळती काडी जंगलात फेकतात. या जळत्या काडीमुळे वाळलेले गवत पेट घेते आणि पुढे त्याचे वणव्यात रूपांतर होते.

प्रश्न 5.
वणव्यामुळे कशावर विपरीत परिणाम होत आहे?
उत्तर:
वणव्यामुळे जंगलांमध्ये पुनर्निर्मिती व चाऱ्याची उपलब्धता यांवर विपरीत परिणाम होत आहे.

अग्निशमन सेवा

कोठेही आग लागली, तर एक लाल रंगाची गाडी जोरजोरात घंटा वाजवत आगीच्या ठिकाणी येते. त्यातील कर्मचारी पाण्याच्या मोठमोठ्या नळकांड्या घेऊन आग आटोक्यात आणतात. आग विझवतात. या दलातील कर्मचाऱ्यांच्या हालचाली खूप वेगवान व शिस्तबद्ध असतात, आग विझवण्याचे हे प्रात्यक्षिक बघण्यासारखे असते.

आग लागणे, घर पडणे, झाड पडणे, मोठा अपघात होणे अशा आपत्कालीन परिस्थितीतून आपल्याला बाहेर काढण्याचे काम अग्निशमन दल करते. या दलास पाचारण करण्यासाठी 101 या करमुक्त दूरध्वनी क्रमांकावर संपर्क साधतात व आपत्कालीन घटना घडलेल्या ठिकाणचा पत्ता व थोडक्यात तपशीला देतात.

अग्निशमन दल घटनास्थळी तात्काळ पोहोचते. आपल्याला मदत करण्यासाठी आलेल्या या कर्मचाऱ्यांना आपण सहकार्य केले पाहिजे. ते देत असलेल्या सूचनांनुसार वागले पाहिजे. त्यांच्या कामात व्यत्यय येणार नाही, असे आवर्जून पाहिले पाहिजे, कारण अग्निशमन दल’ हा आपला मित्र आहे.

वरील उत्तर वाचून खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
अग्निशमन दल कोणते काम करते?
उत्तर:
आग लागणे, घर पडणे, झाड पडणे, मोठा अपघात होणे अशा आपत्कालीन परिस्थितीतून आपल्याला बाहेर काढण्याचे काम अग्निशमन दल करते.

प्रश्न 2.
या दलाला पाचारण करण्यासाठी कोणत्या क्रमांकावर संपर्क साधावा?
उत्तर:
अग्निशमन दलाला पाचारण करण्यासाठी 101 या करमुक्त दूरध्वनी क्रमांकावर संपर्क साधावा.

प्रश्न 3.
‘अग्निशमन दल’ आपला मित्र आहे असे का म्हणतात?
उत्तरः
आपल्या आपत्कालीन परिस्थितीत आपल्याला अग्निशमन दल’ मदत करते म्हणून ‘अग्निशमन दल’ आपला मित्र आहे असे म्हणतात.

प्रश्न 4.
अग्निशमन दलास कसे सहकार्य केले पाहिजे?
उत्तर:
अग्निशमन दलाकडून येत असलेल्या सूचनांनुसार वागले पाहिजे. त्यांच्या कामात व्यत्यय येणार नाही, असे आवर्जून पाहिले पाहिजे.

गोपाळचे शौर्य Summary in Marathi

पाठ परिचय :

मोहदी येथील माध्यमिक शाळेचे शिक्षक, विदयार्थी कर्णागड येथे सहलीला गेले होते. संपूर्ण दिवस आनंदात गेला आणि परतताना घाटाच्या खालच्या बाजूने आग लागलेली दिसताच गोपाळ क्षणाचाही विचार न करता ती आग विझवण्यासाठी धडपड करू लागला. हळूहळू तेथील सर्व गोपाळच्या मदतीला धावले आणि आग विझविण्यात यशस्वी झाले. गोपाळने निरपेक्ष भावनेने, जिवाची पर्वा न करता हे धाडस केले. त्याच्या धैर्याला व शौर्याला तोड व जोड नव्हती. डोंगरावर अचानक लागलेला वणवा व त्याची आग विझवण्यासाठी शालेय विद्यार्थ्यांनी केलेले प्रयत्न, त्यांच्या शौर्याची कथा लेखिका लक्ष्मीकमल गेडाम’ ह्यांनी रोमांचकारी शब्दांत कथन केली आहे.

Teachers and students of Secondary School of Mohadi had gone for a picnic at Karnagad. The entire day went well but while returning Gopal saw fire at the bottom of the wharf (Ghat) and he at once started to do his best to extinguish that fire. Slowly everyone rushed to help and got success in quenching the fire. Gopal’s unconditional*kindness, courage, bravery were exceptional. The forest fire on the mountain top the school students’ efforts to quench it and their courage has been narrated by the writer ‘Laxmikamal Gedam’ in very thrilling words.

शब्दार्थ :

1. गुण्यागोविंदाने – आनंदाने, स्नेहाने – amicably
2. पौराणिक – पुराणातील – mythological
3. गड – किल्ला, दुर्ग – fort
4. पायथा – गडाची पायाकडची – fort of a hill बाजू
5. पाचू – एक हिरवे रल – an emerald
6. प्रदेश – परिसर – a region
7. फेरफटका – फिरणे – a walk
8. वणवा – जंगल इ. मध्ये पेटलेली आग – conflagration
9. वेग – गती – speed
10. उद्देश – हेतू – intention
11. नाहक – विनाकारण – unnecessarily
12. नाइलाज – निरुपाय, असहाय – helpless
13. वक्तव्यावर – बोलण्यावर – speech
14. परेतनंच – प्रयत्न – an effort
15. परीघ – घेर – circumference
16. न्याहाळणे – निरखणे – to look minutely
17. हतबल – निराश, नाउमेद – nervous
18. चौफेर – चारही बाजूंनी – from all sides
19. निरपेक्ष – अपेक्षा न ठेवता, नि:स्वार्थी – an attitude of not expecting anything in return, selfless
20. ऊर्जा – शक्ती – energy
21. कौतुकास्पद – प्रशंसनीय – worth admiration
22. नैसर्गिक आपत्ती – Natural calamity
23. मानवनिर्मित आपत्ती – Man-made calamity
24. हिमस्खलन – बर्फलाट (Avalanche)
25. ज्वलंत – पटकन पेटणारे (Ablaze, Combustible)
26. भक्ष्य – खाक्य, अन्न (Food)
27. पुनर्निमिती – पुन्हा निर्माण होणे (redevelopment)
28. पाचारण करणे – बोलावणे (To call)
29. तपशील – बारीक गोष्टी (Detail)
30. व्यत्यय – अडथळा (Interruption)
31. मोसमी – ठराविक मोसमात मिळणारी (seasonal)
32. खाक होणे – नष्ट होणे (to vanish)
33. पोशिंदे – पालनकर्ता,आश्रयदाता (supporter, apatron)
34. गुराखी – गुरे राखणारा (cowherd)
35. अकल्पित – आकस्मिक (unexpectedness)
36. प्रत्यक्षदर्शी – प्रत्यक्षात पाहणारा (eyewitness)

वाक्प्रचार :

1. गुण्यागोविंदाने राहणे – आनंदाने राहणे
2. फेरफेटका मारणे – फिरणे
3. उद्देश असणे – हेतू असणे
4. दरडावून सांगणे – रागावून बोलणे
5. हजर होणे – उपस्थित असणे
6. चेहरे उजळणे – खूप आनंद होणे
7. जिवाची पर्वा न करणे – कोणतेही काम करण्यास प्राणाचीही पर्वा न करणे
8. कौतुक करणे – प्रशंसा करणे
9. गहिवरून येणे – मन भरून येणे
10. हतबल होणे – निराश होणे
11. आटोक्यात आणणे – ताबा मिळवणे

टिपा :

1. पाचू – किमती रत्नांपैकी एक हिरव्या रंगाचे रत्न (emerald)
2. अग्निशमन दल – आग विझवण्यासाठी कार्यरत असणारी यंत्रणा (fire brigade)

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 1 अस्‍पताल Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 1 अस्‍पताल

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 1 अस्‍पताल Textbook Questions and Answers

Answer:
चित्रों का परिचय:

उपर्युक्त चित्र में अस्पताल से संबंधित जानकारी, सूचना व उनका पालन करने का वर्णन दिया गया है। यह अस्पताल है। यहाँ पर कुछ रोगी प्रतीक्षा कर रहे हैं। डॉक्टर बीमार व्यक्ति को देखने जा रहे हैं। एक परिचारिका (नर्स) एक रोगी को पहियेदार कुर्सी पर लेकर आ रही है। नेत्रदान और रक्तदान के प्रति लोगों को जागरूक करने के लिए ‘रक्तदान महादान’ और ‘नेत्रदान’ के घोषवाक्य लगाए गए हैं। रोगी से मिलने के लिए सुबह ८ से १० एवं शाम ४ से ७ बजे तक का समय निश्चित किया गया हैं। ‘छोटा परिवार-सुखी परिवार’ का आदर्श सूचना फलक पर लिखा गया है ताकि लोग छोटे परिवार के महत्त्व को समझें। अस्पताल में एक ओर कूड़ादान भी रखा हुआ है। चारों तरफ स्वच्छता है। रोगी से अधिक बात करके लोग उसे परेशान न करें इसलिए शांति व्यवस्थापन से संबंधित सूचना दी गई है। गहन चिकित्सा केंद्र (आई. सी. यू.) के पास एक पहरेदार खड़ा है। वार्ड के बाईं तरफ ‘बेटी बचाओ, बेटी पढ़ाओ’ का पोस्टर दिखाई पड़ रहा है। जिससे स्त्री-शिक्षा महत्त्व की स्थापना की गई है।

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 1 अस्‍पताल Additional Important Questions and Answers

पाठ्यपुस्तक पृष्ठ क्र. २७ पर दिए गए चित्रों को देखकर निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए।

Question 1.
उपर्युक्त चित्र में क्या दिख रहा है?
Answer:
अस्पताल

Question 2.
कितने रोगी प्रतीक्षा कर रहे हैं?
Answer:
तीन

Question 3.
चित्र में कितने कूड़ेदान दिख रहे हैं?
Answer:
एक

Question 4.
आई.सी.यू. के बाहर कौन खड़ा है?
Answer:
पहरेदार

Question 5.
चित्र में कितने डॉक्टर दिखाई दे रहे हैं?
Answer:
दो

निम्नलिखित बाक्यों के सामने सही (✓) अथवा गलत (✗) का निशान लगाइए।

Question 1.
अस्पताल में स्वच्छता है।
Answer:
(✓)

Question 2.
चित्र में जगह-जगह कूड़ादान रखा है।
Answer:
(✗)

Question 3.
काउन्टर पर लोग झगड़ा कर रहे हैं।
Answer:
(✗)

Question 4.
अस्पताल में शांति बनाए रखनी चाहिए।
Answer:
(✓)

Question 5.
रक्तदान को महादान कहा गया है।
Answer:
(✓)

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
कौन-सा परिवार सुखी होता है?
Answer:
छोटा परिवार-सुखी परिवार होता है।

Question 2.
महादान किसे कहा गया है?
Answer:
रक्तदान को महादान कहा गया है।

Question 3.
अस्पताल में रोगी से मिलने का समय क्या रखा गया
Answer:
अस्पताल में रोगी से मिलने का समय सुबह ८ से १० और शाम ४ से ७ बजे तक रखा गया है।

Question 4.
रोगी से अधिक बातें क्यों नहीं करनी चाहिए?
Answer:
रोगी से अधिक बातें नहीं करनी चाहिए क्योंकि उसे आराम की जरूरत होती है।

Question 5.
अस्पताल में शांति क्यों बनाए रखनी चाहिए?
Answer:
अस्पताल में शोर करने से रोगियों को परेशानी होती है, इसलिए वहाँ शांति बनाए रखनी चाहिए।

निम्नलिखित शब्दों में से उचित शब्द चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

(सुखी, शांति, रक्तदान, बातें, देखभाल)

Question 1.
रोगी से अधिक …………. न करें।
Answer:
बातें

Question 2.
छोटा परिवार ….. परिवार।
Answer:
सुखी

Question 3.
…….. बनाए रखें।
Answer:
शांति

Question 4.
…….. महादान।
Answer:
रक्तदान

Question 5.
अस्पताल में मरीजों की …… की जाती है।
Answer:
देखभाल

आकारिक मूल्यमापन

1. अस्पताल में जाकर वहाँ दी गई जानकारी, सूचना पढ़ने एवं पालन करने के लिए कहें।
2. अस्पताल में लगे हुए सूचना बोर्ड की सूची बनाएं।

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati पुनरावर्तन – १ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions पुनरावर्तन – १

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions पुनरावर्तन – १ Textbook Questions and Answers

Question 1.
शब्दों की अंत्याक्षरी लिखिए।
Answer:
उदा. श्रृंखला – लालित्य – यकृत – तरुवर – रम्य – ……….।

(१) पुस्तक – कमल – लाल – लीची – चीनी – नमक – कलम – मोटी – टमाटर – रात ……।
(२) शंकर – राम – मारुती – तीरुपती – तीमिर – रावन – नमस्कार – राह – हिरन – नल …………।
(३) आम – मटर – रोटी – टीम – मकई – ईमान – नगर – रस – समय – याद ………..।

Question 2.
निम्न प्रकार से मात्रा एवं चिह्नवाले अन्य शब्द लिखिए।

Answer:

1. नौला
2. चुलबुला
3. कृषि प्रधान
4. मेले
5. अतः
6. रूबरू
7. नूर
8. नखरैल
9. खामोश
10. नीली
11. नौदल
12. हृदयवान
13. चौकोन
14. मतंग
15. धुआँ
16. मिडिया
17. कैसे
18. मितली
19. घंटियाँ
20. मॉडल

Question 3.
वर्णमाला को क्रमानुसार लिखिए।

Answer:

स्वर – अ आ इ ई उ ऊ ऋ ए ऐ ओ औ अं अः अँ ऑ

क वर्ग – क ख ग घ ङ
ट वर्ग – ट ठ ड ढ ण
प वर्ग – प फ ब भ म
ऊष्म व्यंजन – श ष स ह ळ

च वर्ग – च छ ज झ ञ
त वर्ग – त थ द ध न
अंतस्थ व्यंजन – य र ल व
संयुक्त व्यंजन – क्ष त्र ज्ञ श्र

Question 4.
अपने विद्यालय में आयोजित अंतरशालेय चित्रकला प्रदर्शनी का विज्ञापन तैयार कीजिए।

Answer:

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati अभ्‍यास – १ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions अभ्‍यास – १

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions अभ्‍यास – १ Textbook Questions and Answers

चित्र देखकर संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण, क्रिया आदि के भेदों के आधार पर उचित वाक्य बनाइए और तालिका में शब्द लिखिए।

Answer:
संज्ञा शब्द:
(१) लड़का दूसरों की मदद करता है।
(२) लड़की पेड़ के नीचे बैठी है।
(३) बूढ़ा थकावट से बेहाल है।

सर्वनाम शब्द:
(१) वह बहुत अच्छा समाजसेवक है।
(२) उसके बारे में सब अच्छा बोलते हैं।
(३) उसने सबकी मदद की।

विशेषण शब्द:
(१) पेड़ पर मीठे आम लगे हैं।
(२) टहनी पर सुंदर पक्षी बैठे हैं।
(३) घोंसले में छोटे-छोटे अंडे हैं।

क्रिया शब्द:
(१) पेड़ पर पक्षी चहचहा रहे हैं।
(२) मीना आम खा रही है।
(३) मोहन बूढ़े को पानी पिला रहा है।