Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Class 10 Science 1 Chapter 4 Effects Of Electric Current Exercise Question 1.
Tell the odd one out. Give proper explanation.
a. Fuse wire, bud conductor, rubber gloves, generator.
Answer:
Generator. It converts mechanical energy into electric energy, the remaining three do not.

b. Voltmeter, Ammeter, gulvanometer, thermometer.
Answer:
Thermometer. It measures temperature, the remaining three measure electrical quantities.

c. Loud speaker, microphone, electric motor, magnet.
Answer:
Magnet. It exerts a force on a magnetic material, the remaining three convert one form of energy into another.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

4 Effects Of Electric Current Exercise Question 2.
Explain the construction and working of the following. Draw a neat diagram and label it.
a. Electric motor
Answer:
Figure shows the construction of an electric motor. Here, a rectangular loop ABCD of copper wire with resistive coating is placed between the north pole and south pole or a strong magnet, such as a horseshoe magnet, such that the branches AB and CD are perpendicular to the direction of the magnetic field. The ends of the loop are connected to the two halves, X and Y, of split rings X and Y have resistive coating on their inner surfaces and are tightly fitted on the axle. The outer conducting surfaces of X and Y are in contact with two stationary carbon brushes, E and F, respectively.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 1
Working:
1. When the circuit is completed with a plug key or switch, the current flows in the direction E → A → B → C → D → F. As the magnetic field is directed from the north pole to the south pole, the force on AB is downward and that on CD is upward by Fleming’s left hand rule. Hence, AB moves downward and CD upward. These forces are equal in magnitude and opposite in direction. Therefore, as observed from the side AD, the loop ABCD and the axle start rotating in anticlockwise direction.

2. After half a rotation, X and Y come in contact with brushes F and E respectively and the current flows in the direction EDCBAF. Hence the force on CD is downward and that on AB is upward. Therefore, the loop and the axle continue to rotate in the anticlockwise direction.

3. After every half rotation, the current in the loop is reversed and the loop and the axle continue to rotate in anti clockwise direction. When the current is switched off, the loop stops rotating after some time.

b. Electric Generator (AC)
Answer:
Figure shows the construction of an AC electric generator. Here, a coil ABCD of copper wire is kept between the pole pieces (N and S) of a strong magnet. The ends of the coil are connected to the conducting rings R1 and R2 via carbon brushes B1 and B2. The rings are fixed to the axle and there is a resistive coating in between the rings and the axle. The stationary brushes are connected to a galvanometer used to show the direction of the current in the circuit.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 2
Working:
When the axle is rotated with a machine from outside, the coil ABCD starts rotating. Suppose the coil rotates in clockwise direction, as observed from the side AD. Then as the branch AB moves upward, the branch CD moves downward. By Fleming’s right hand rule, the induced current flows in the direction A → B → C → D and in the external circuit, it flows from B2 to B, through the galvanometer. The induced current is proportional to the number of turns of the copper wire in the coil.

After half a rotation, AB and CD interchange their places. Hence, the induced current flows in the direction D → C → B → A. As AB is always in contact with B1 and CD is in contact with B2, the current in the external circuit flows from B1 to B2 through the galvanometer. Thus, the direction of the current is the external circuit is opposite to that in the previous half rotation. The process goes on repeating and alternating current is generated.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

4 Effects Of Electric Current Question 3.
Electromagnetic induction means
a. Charging of an electric conductor.
b. Production of magnetic field due to a current flowing through a coil.
c. Generation of a current in a coil due to relative motion between the coil and the magnet.
d. Motion of the coil around the axle in an electric motor.
Answer:
c. Generation of a current in a coil due to relative motion between the coil and the magnet.

Electric Current Question 4.
4. Explain the difference: AC generator and DC generator.
Answer:
AC generator:

  1. In an AC generator, the rings used are not split.
  2. The direction of the current produced reverses after equal intervals of time.

DC generator:

  1. In a DC generator, split rings are used.
  2. The current produced flows in the same direction all the time.

Question 5.
Which device is used to produce electricity? Describe with a neat diagram.
(1) Electric motor
(2) Galvanometer
(3) Electric generator (DC)
(4) Voltmeter
Answer:
Electric generator (DC).
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 3
Figure shows the construction of a DC generator.
Working: The axle is rotated with a machine from outside. When the armature coil of the generator rotates in the magnetic field, electric potential difference is produced in the coil due to electromagnetic induction. This produces a current as shown by the glowing of the bulb or by a galvanometer. The direction of the current depends on the sense of rotation of the coil.

In a DC generator, one brush is always in contact with the arm of the coil moving up while the other brush is in contact with the arm of the coil moving down in the magnetic field. Hence, the flow of the current in the circuit is always in the same direction and the current flows so long as the coil continues to rotate in the magnetic field.

[Note In the case of a DC generator, the current is in the same direction during both the halves of the rotation of the coil. The magnitude of the current does vary periodically with time. In this respect, it differs from the current supplied by an electric cell.]

Question 6.
How does the short circuit form? What is its effect?
Answer:
If a bare live wire (phase wire) and a bare neutral wire touch each other (come in direct contact) or come very close to each other, the resistance of the circuit becomes very small and hence huge (very high) electric current flows through it. This condition is called a short circuit or short circuiting.

In this case, a large amount of heat is produced and the temperature of the components involved becomes very high. Hence, the circuit catches fire.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 7.
Give scientific reasons:
a. Tungsten is used to make a solenoid type coil in an electric bulb.
Answer:
1. The intensity of light emitted by the filament of a bulb depends on the temperature of the filament. It increases with the temperature.

2. The melting point of the material used to make the filament of a bulb should be very high so that the filament can be heated to a high temperature by passing a current through it, without melting it. This enables us to obtain more light. The melting point of tungsten is very high.

Hence, tungsten is used to make a solenoid type coil (filament) in an electric bulb.

b. In the electric equipment producing heat e.g. iron, electric heater, boiler, toaster, etc. an alloy such as Nichrome is used, not pure metals.
Answer:
1. The working of heating devices such as a toaster and an electric iron is based on the heating effect of electric current, i.e., conversion of electric energy into heat by passage of electric current through a metallic conductor.

2. An alloy, such as Nichrome, has high resistivity and it can be heated to a high temperature without oxidation, in contrast to pure metals. Therefore, the coils in heating devices such as a toaster and an electric iron are made of an alloy, such as Nichrome, rather than a pure metal.

c. For electric power transmission, copper or aluminium wire is used.
Answer:
1. Copper and aluminium are good conductors of electricity.

2. Copper, and aluminium have very low resistivity. Hence, when an electric current flows through a wire of copper or aluminium, heat produced is comparatively low. Therefore, for electric power transmission, copper or aluminium wire is used.

d. In practice the unit kWh is used for the measurement of electric energy, rather than the joule.
Answer:
(1) If an electric device rated 230 V, 5 A is operated for one hour, electric energy used
= VIt = 230 V × 5 A × 3600 s = 4140000 joules.

(2) If this energy is expressed in kW.h, it will be \(\frac{4140000}{3.6 \times 10^{6}}\) kW·h = 1.15 kW·h (more convenient). 3.6 × 106
Hence, in practice the unit kW·h is used for the measurement of electric energy, rather than the joule.

Question 8.
Which of the statements given below correctly describes the magnetic field near a long, straight current-carrying conductor?
(1) The magnetic lines of force are in a plane, perpendicular to the conductor in the form of straight lines.
(2) The magnetic lines of force are parallel to the conductor on all the sides of conductor.
(3) The magnetic lines of force are perpendicular to the conductor going radially outward.
(4) The magnetic lines of force are in concentric circles with the wire as the center, in a plane perpendicular to the conductor.
Answer:
The magnetic lines of force are in concentric circles with the wire as the centre, in a plane perpendicular to the conductor.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 9.
What is a solenoid? Compare the magnetic field produced by a solenoid with the magnetic field of a bar magnet. Draw neat figures and name various components.
Answer:
When a copper wire with a resistive coating is wound in a chain of loops (like a spring), it is called a solenoid.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 4
Magnetic lines of force (magnetic field lines) due to a current carrying solenoid.
B: Battery, K: Plug key, I: Current, N: North pole, S: South pole
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 5
The magnetic field lines (magnetic lines of force) due to a current-carrying solenoid are similar to those of a bar magnet. One face of the coil acts as the south pole and the other face as the north pole.

[Note: A current-carrying coil, like a magnet, can be used to magnetise the rod of a given material such as carbon steel or chromium steel. With a strong megnetic field, permanent magnetism can be produced in these materials.]

Question 10.
Name the following diagrams and explain the concept behind them.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 6
Answer:
(a) Fleming’s right hand rule:
Answer:
Stretch the thumb, the index finger and the middle finger of the right hand in such a way that they are perpendicular to each other. In this position, the thumb indicates the direction of the motion of the conductor, the index finger the direction of the magnetic field, and the middle finger shows the direction of the induced current.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 7
[Note The induced current is maximum when the direction of motion of the conductor is at right angles to the magnetic field. ]

(b) Fleming’s left hand rule: The left hand thumb, index finger, and the middle finger are stretched so as to be perpendicular to each other. If the index finger is in the direction of the magnetic field, and the middle finger points in the direction of the current, then the direction of the thumb in the direction of the force on the conductor.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 8
[Note: A magnetic field exerts a force on a current-carrying conductor. Electric current is the time rate of flow of electric charge. Thus, a magnetic field exerts a force on a moving charge. This property is used to accelerate charged particles such as protons, deuterons and alpha particles, as well as electrons, to very high energies. A machine used for this purpose is called a charged particle accelerator. It may be linear or circular in design and very big in size. Such high energy particles are used to study the structure of matter. ]

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 11.
Identify the figures and explain their use.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 9
Answer:
(a) Fuse:
A fuse protects electrical circuits and appliances by stopping the flow of electric current when it exceeds a specified value. For this, it is connected in series with the appliance (or circuit) to be protected. A fuse is a piece of wire made of an alloy of low melting point (e.g. an alloy of lead and tin). If a current larger than the specified value flows through the fuse, its temperature increases enough to melt it. Hence, the circuit breaks and the appliance is protected from damage.

[Note : The fuse wire is usually enclosed in a cartridge of an insulator such as glass or porcelain provided with metal caps. The current rating (such as 1 A, 2 A) may be printed on the cartridge. ]

(b) Miniature circuit breaker:
These days miniature circuit breaker (MCB) switches are used in homes. When the current in the circuit suddenly increases this switch opens and current stops. Different types of MCBs are in use. For the entire house, however the usual fuse wire is used.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 10

(c) Figure shows the construction of a DC generator.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 11
Here, an ammeter is shown instead of a bulb.
Working: The axle is rotated with a machine from outside. When the armature coil of the generator rotates in the magnetic field, electric potential difference is produced in the coil due to electromagnetic induction. This produces a current as shown by the glowing of the bulb or by a galvanometer. The direction of the current depends on the sense of rotation of the coil.

In a DC generator, one brush is always in contact with the arm of the coil moving up while the other brush is in contact with the arm of the coil moving down in the magnetic field. Hence, the flow of the current in the circuit is always in the same direction and the current flows so long as the coil continues to rotate in the magnetic field.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 12.
Solve the following examples.
a. Heat energy is being produced in a resistance in a circuit at the rate of 100 W. The current of 3 A is flowing in the circuit. What must be the value of the resistance?
Solution:
Data: P = 100 W, I = 3 A, R = ?, P = I2R
∴ Resistance, R = \(\frac{P}{I^{2}}=\frac{100 \mathrm{W}}{(3 \mathrm{A})^{2}}=\frac{100}{9} \Omega\) = 11.11 Ω

b. Two tungsten bulbs of wattage 100 W and 60 W power work on 220 V potential difference. If they are connected in parallel, how much current will flow in the main conductor?
Solution:
Data : P1 = 100 W, P2 = 60 W, V = 220 V,
I = ?, ∴ I = \(\frac{P}{V}\)
P = VI
∴ I1 = \(\frac{P_{1}}{V}\) and I2 = \(\frac{P_{2}}{V}\)
Current in the main conductor, I = I1 + I2 (parallel connection)
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 12

c. Who will spend more electrical energy? 500 W TV set in 30 mins, or 600 W heater in 20 mins?
Solution:
Data : P1 = 500 W, t1 = 30 min = \(\frac{30}{60}\) h
= \(\frac{1}{2}\) h, P2 = 600 W, t2 = 20 min = \(\frac{20}{60}\) h = \(\frac{1}{3}\) h
Electrical energy used = Pt
TV set : P1t1 = 500 W × \(\frac{1}{2}\) h = 250 W·h
Heater : P2t2 = 600 W × \(\frac{1}{3}\) h = 200 W·h
Thus, the TV set will spend more electrical energy than the heater.

d. An electric iron of 1100 W is operated for 2 hours daily. What will be the electrical consumption expenses for that in the month of April? (The electric company charges ₹ 5 per unit of energy.)
Solution:
Data: P = 1100 W, t = 2 × 30 = 60 h,
₹ 5 per unit of energy, expenses = ?
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 13
∴ Electrical consumption expenses = 66 units × ₹ 5 per unit = ₹ 330.

Project:
Do it your self.
Project 1.
Under the guidance of your teachers, make a ‘free-energy generator’.

Can you recall? (Text Book Page No. 47)

Question 1.
How do we decide that a given material is a good conductor of electricity or is an insulator?
Answer:
A material which has very low electrical resistance is called a good conductor of electricity. Examples: silver, copper, aluminium.
A material which has extremely high electrical resistance is called an insulator of electricity. Examples: rubber, wood, glass.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 2.
Iron is a conductor of electricity, but when we pick up a piece of iron resting on the ground, why don’t we get electric shock?
Answer:
When we pick up a piece of iron resting on the ground, we don’t get electric shock because that piece does not carry any electric current at that time.

Use your brain power! (Text Book Page No. 48)

Question 1.
If in the circuit, the resistor is replaced by a motor, in which form will the energy given by the cell get transformed into?
Answer:
The energy given by the cell will get transformed into the kinetic energy of the copper coil in the motor.

Use your brain power! (Text Book Page No. 60)

Question 1.
Draw the diagram of a DC generator. Then explain as to how the DC current is obtained.
Answer:
Figure shows the construction of a DC generator.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 14
Working:
The axle is rotated with a machine from outside. When the armature coil of the generator rotates in the magnetic field, electric potential difference is produced in the coil due to electromagnetic induction. This produces a current as shown by the glowing of the bulb or by a galvanometer. The direction of the current depends on the sense of rotation of the coil.

In a DC generator, one brush is always in contact with the arm of the coil moving up while the other brush is in contact with the arm of the coil moving down in the magnetic field. Hence, the flow of the current in the circuit is always in the same direction and the current flows so long as the coil continues to rotate in the magnetic field.

[Note In the case of a DC generator, the current is in the same direction during both the halves of the rotation of the coil. The magnitude of the current does vary periodically with time. In this respect, it differs from the current supplied by an electric cell.]

Fill in the blanks and rewrite the completed statements:

Question 1.
Electric power = V2/…….
Answer:
Electric power = \(\frac{V^{2}}{R}\)

Question 2.
……….= 1 joule/1 second.
Answer:
1 watt = 1 joule /1 second.

Question 3.
1 kW.h =………J.
Answer:
1 kW.h = 3.6 x 106 J.

Question 4.
According to Joule’s law, quantity of heat (H) produced by an electric current =……….
Answer:
According to Joule’s law, quantity of heat (H) produced by an electric current = I2Rt or VIt or \(\frac{V^{2}}{R}\)t

Question 5.
Magnetic effect of electric current was dicovered by………..
Answer:
Magnetic effect of electric current was dicovered by Hans Christian Oersted.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 6.
………..is expressed in oersted.
Answer:
Intensity of magnetic field is expressed in oersted.

Question 7.
Electromagnetic induction was discovered by………..
Answer:
Electromagnetic induction was discovered by Michael Faraday and independently by Joseph Henry.

Question 8.
A galvanometer is used for………
Answer:
A galvanometer is used for detecting the presence of current in a circuit, as well as for some electrical measurements.

Question 9.
In India, the frequency of alternating current is……….
Answer:
In India, the frequency of alternating current is 50 Hz or 50 cycles per second.

Question 10.
Electric motor converts electric energy into………energy.
Answer:
Electric motor converts electric energy into mechanical energy.

Question 11.
Electric generator converts………..energy into electric energy.
Answer:
Electric generator converts mechanical energy into electric energy.

Rewrite the following statements by selecting the correct options:

Question 1.
The device used for producing a current is called……….
(a) a voltmeter
(b) an ammeter
(c) a galvanometer
(d) a generator
Answer:
(d) a generator

Question 2.
At the time of short circuit, the current in the circuit………
(a) increases
(b) decreases
(c) remains the same
(d) increases in steps
Answer:
(a) increases

Question 3.
The direction of the magnetic field around a straight conductor carrying current is given by……
(a) the right hand thumb rule
(b) Fleming’s left hand rule
(c) Fleming’s right hand rule
(d) none of these
Answer:
(a) the right hand thumb rule

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 4.
The resistance of a wire is 100 Ω. If it carries a current of 1A for 10 seconds, the heat produced will be……….
(a) 1000 J
(b) 10 J
(c) 0.1 J
(d) 10000 J
Answer:
(a) 1000 J

Question 5.
If 220 V potential difference is applied across an electric bulb, a current of 0.45 A flows in the bulb. What must be the power of the bulb? (Practice Activity Sheet – 1)
(a) 99 W
(b) 70 W
(c) 45 W
(d) 22 W
Answer:
(a) 99 W

Question 6.
Electromagnetic induction means
(a) charging of an electric conductor.
(b) production of magnetic field due to a current flowing through a coil.
(c) generation of a current in a coil due to relative motion between the coil and the magnet.
(d) motion of the coil around the axle in an electric motor.
Answer:
(c) generation of a current in a coil due to relative motion between the coil and the magnet.

Question 7.
Write the correct option by observing the figures. (Practice Activity Sheet – 2)
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 15
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 16
(a) Magnetic field in A is stronger.
(b) Magnetic field in B is stronger.
(c) Magnetic fields in A and B are same.
(d) Magnetic fields in A and B are weaker.
Answer:
(b) Magnetic field in B is stronger.
[Explanation : The resistance in circuit B is less (parallel combination) than that in A. Hence, the current in B is more than that in A. Therefore, the magnetic field in B is stronger than that in A.]

Question 8.
Observe the following diagram and choose the correct alternative: (March 2019)
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 17
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 18
(a) The intensity of magnetic field in A is larger than in B.
(b) The intensity of magnetic field in B is less than in A.
(c) The intensity of magnetic field in A and B is same.
(d) The intensity of magnetic field in A is less than in B.
Answer:
(d) The intensity of magnetic field in A is less than in B.

State whether the following statements are true or false. (If a statement is false, correct it and rewrite it.) :

Question 1.
Electric power = I2R.
Answer:
True.

Question 2.
Magnetic poles exist in pairs.
Answer:
True.

Question 3.
Electromagnetism was discovered by Oersted.
Answer:
True.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 4.
Magnetic field increases as we go away from a magnet.
Answer:
False. (Magnetic field decreases as we go away from a magnet.)

Question 5.
Magnetic lines of force cross each other.
Answer:
False. (Magnetic lines of force do not cross each other.)

Question 6.
Electric generator is used to generate current.
Answer:
True.

Question 7.
An electric motor converts mechanical energy into electric energy.
Answer:
False. (An electric motor converts electric energy into mechanical energy.)

Question 8.
In India, the frequency of AC is 50 Hz.
Answer:
True.

Question 9.
The electricity meter in the domestic electric circuit measures electrical energy consumption in kilowatt·hours.
Answer:
True.

Question 10.
Electric generator converts mechanical energy into electric energy.
Answer:
True.

Question 11.
Split rings are used in a DC generator and in an electric motor.
Answer:
True.

Question 12.
Electromagnetic induction was discovered by Coulomb.
Answer:
False. (Electromagnetic induction was discovered by Faraday and independently by Henry.)

Question 13.
Faraday found that electricity could produce rotational motion.
Answer:
True.

Tell the odd one out. Give proper explanation:

Quesrtion 1.
Find the odd one out and justify it.
Fuse wire, M.C.B., rubber gloves, generator. (Practice Activity Sheet – 3)
Answer:
Generator. It converts mechanical energy into electric energy. All others are related to safety measures to avoid mishap due to electricity.

Match the columns:

Column I Column II
1. The right hand thumb rule a. The direction of the force on a current-carrying conductor placed in a magnetic field.
2. Fleming’s right hand rule b. The direction of the magnetic field around a straight conductor carrying a current.
3. Fleming’s left hand rule c. The direction of induced current in a conductor.

Answer:
(1) The right hand thumb rule – The direction of the magnetic field around a straight conductor carrying a current.
(2) Fleming’s right hand rule – The direction of induced current in a conductor.
(3) Fleming’s left hand rule – The direction of the force on a current-carrying conductor placed in a magnetic field.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Name the following:

Question 1.
The negatively charged particle considered as a free particle moving in a metallic conductor.
Answer:
Electron.

Question 2.
The quantity expressed in ampere.
Answer:
Electric current.

Question 3.
The quantity expressed in ohm.
Answer:
Electric resistance.

Question 4.
The quantity expressed in volt.
Answer:
Electric potential.

Question 5.
The quantity expressed in joule.
Answer:
Work (and energy).

Question 6.
The quantity expressed in watt.
Answer:
Power.

Question 7.
The quantity expressed in kilowatt-hour.
Answer:
Electric energy.

Question 8.
A component used to control the current.
Answer:
Resistor.

Question 9.
An instrument used to measure electric current.
Answer:
Ammeter

Question 10.
An instrument used to measure electric potential difference.
Answer:
Voltmeter.

Question 11.
The ratio of the work done to the quantity of charge transferred.
Answer:
Electric potential difference.

Question 12.
An alloy of Ni, Cr, Mn and Fe.
Answer:
Nichrome.

Question 13.
The SI unit of resistance.
Answer:
The ohm.

Question 14.
A metal used to make the filament of an electric bulb.
Answer:
Tungsten.

Question 15.
An alloy used to prepare a coil of high resistance for use in electric appliances such as an electric heater.
Answer:
Nichrome.

Question 16.
Constituents of the alloy used to make a fuse wire.
Answer:
Lead and tin.

Question 17.
The unit same as the watt·second.
Answer:
The joule.

Question 18.
A unit for intensity of magnetic field.
Answer:
The oersted.

Question 19.
The scientist in whose honour the SI unit of power is named.
Answer:
James Watt

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 20.
A device that converts electric energy into mechanical energy.
Answer:
Electric motor.

Question 21.
A device that converts mechanical energy into electric energy.
Answer:
Electric generator.

Answer the following questions in one sentence each :

Question 1.
What is the production of magnetism by an electric current called?
Answer:
The production of magnetism by an electric current is called electromagnetism.

Question 2.
Is magnetic field a scalar or a vector?
Answer:
Magnetic field is a vector.

Question 3.
In India, what is the time interval in which AC changes direction?
Answer:
In India, AC changes direction every \(\frac{1}{100}\) s.

Question 4.
What is the periodic time of AC in India?
Answer:
In India, the periodic time of AC \(\frac{1}{50}\) is

Answer the following questions:

Question 1.
Define electric power.
Answer:
Electric power is the electric work done per unit time.
OR
Electric power is the rate at which electric energy is used.

Question 2.
State the formula for electric power. Hence, obtain its SI unit.
Answer:
Electric power (P) =
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 19
The SI unit of work is the joule and that of time is the second. Hence, the SI unit of power is the joule per second. It is given the special name: the watt (W). One watt equals one joule per second.
W = VIt = I2Rt = \(\frac{V^{2}}{R}\) t
∴ P = W/t = VI = I2R = V2/R.
Here, V is the potential difference applied across an electrical appliance, R is the resistance of the appliance and I is the current through the appliance.

[ Note The SI unit of power, the watt, is named in honour of James Watt (1736-1819), British instrument maker and engineer. ]

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 3.
What is the commercial unit of electric energy? Obtain the relation between this unit and the SI unit of energy.
Answer:
The commercial unit of electric energy is the kilowatt·hour (kW·h) and the SI unit of energy is the joule (J).
1 kW·h = 103 \(\frac{J}{s}\) × 3600 s s
= 3.6 × 106 J
[Note: The kilowatt-hour is often called simply the unit. (See the energy bill, i.e., the electricity bill.)]

Question 4.
What is one kilowatt.hour?
Answer:
One kilowatt-hour is the electric energy used in one hour by an electrical appliance of power one kilowatt. It is equal to 3.6 × 106 J.

Question 5.
What is heating effect of electric current? What is its origin?
Answer:
The production of heat in a resistance due to the electric current flowing through it when it is connected in an electrical circuit, is called the heating effect of electric current.

When a potential difference is applied across a metallic conductor, free electrons in the conductor move from the end at the lower potential to the end at the higher potential giving rise to electric current. These electrons collide with the atoms and positive ions and transfer some kinetic energy to them. This energy is converted into heat. Hence, the temperature of the conductor begins to rise i.e., the conductor becomes hot. This is the origin of the heating effect of electric current.

Question 6.
Statement 1: Electric current (flow of electrons) creates heat in a resistor.
Statement 2: Heat in the resistor is created according to the law of energy conservation.
Explain Statement 1 with the help of Statement 2. (Practice Activity Sheet – 2)
Answer:
(1) When electrons flow through a resistor (during flow of electric current) electrons possess kinetic energy.
(2) During the flow of electrons there is a decrease in the kinetic energy of the electrons due to collisions with atoms, ions and molecules.
(3) According to the law of conservation of energy, this decrease in the kinetic energy of the electrons gets converted into heat.

Question 7.
State Joule’s law about heating effect of electric current.
Answer:
Joule’s law about heating effect of electric current: The quantity of heat produced in a conductor when a current flows through it is directly proportional to (1) the square of the current (2) the resistance of the conductor (3) the time for which the current flows.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 8.
Obtain the mathematical expression for the heat generated in a metallic conductor by electric current (Joule’s law).
Answer:
If V is the potential difference applied across a metallic conductor of resistance R, the current through the conductor, given by Ohm’s law, is
I = V/R ……(1)
The charge passing through the conductor in time t when the current I flows in the conductor is
Q = It…….(2)
The work done in this process is W = VQ …..(3)
From Eqs. (1), (2) and (3), we have,
W = (IR) (It) = I2Rt = VIt
= \(V\left(\frac{V}{R}\right) t=\frac{V^{2}}{R} t\)
This work is converted into heat.
When I is expressed in ampere, R in ohm, t in second and V in volt, W is expressed in joule. In that case,
W = I2Rt = VIt = \(\frac{V^{2}}{R}\) t (in joule)
Usually heat energy (H) is expressed in calorie. Using the relation 4.18 J = 1 cal, we have
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 20
This is the required equation.

Question 9.
Two dissimilar bulbs are connected in series. Which bulb will be brighter? (Hint: Consider the resistance of each bulb.)
Answer:
The bulb of higher resistance will be brighter, assuming that the filaments of the two bulbs have the same length and the same area of cross section, but are made of metals with different resistivities.

[Explanation Heat produced (H) in time t = I2Rt , where I is the current through a conductor and R is the resistance of the conductor. In a series combination, the current through each conductor is the same. ∴ H ∝ R for a given t. Hence, the bulb with higher R will become more hot and hence emit more light energy per second. Here it is assumed that the filaments of the two bulbs have the same length and the same area of cross section, but are made of metals with different resistivities.]

Question 10.
Name any six domestic appliances whose working is based on the heating effect of electric current.
(OR)
State applications of heating effect of electric current.
Answer:
Domestic appliances whose working is based on the heating effect of electric current:

  1. Electric heater
  2. Electric iron
  3. Electric oven
  4. Electric toaster
  5. Electric kettle
  6. Electric geyser
  7. Fuse.

Some other applications of heating effect of electric current:

  1. Electric bulb
  2. Electric furnace
  3. In industry for soldering, welding, cutting, drilling
  4. In surgery for cutting tissues with a finely heated platinum wire.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 11.
Explain the application of heating effect of electric current in an electric bulb.
Answer:
In an electric bulb, there is a filament of metal such as tungsten having high melting point. When an electric current is passed through the filament, it becomes hot and emits light. The bulbs are usually filled with chemically inactive gases such as nitrogen and argon to prevent oxidation of the filament and hence prolong their life.

Question 12.
Why is tungsten used to make solenoid type coil in an electric bulb? (Practice Activity Sheet – 3)
Answer:
Tungsten is used to make solenoid type coil in an electric bulb for the following reasons:

  1. Tungsten has high resistance and high melting point (nearly 3422° C).
  2. Using current, it can be heated to high temperature so that it emits more light.

Question 13.
Explain the application of heating effect of electric current in an electric iron.
Answer:
In an electric iron, a coil of high resistance is held between mica sheets and placed inside a heavy metal block provided with a handle made of an insulator such as plastic. When an electric current is passed through the coil, it becomes hot. Mica is a good conductor of heat. Hence, heat produced in the coil is transferred to the metal block which can then be used for ironing clothes.
Mica is a bad conductor of electricity. Hence, there is no electrical contact between the coil and the metal block. Therefore, the person using the iron does not get an electric shock even if he or she happens to touch it by chance.

Question 14.
Take any electricity bill of your home. In the bill there is one table which shows the units consumed by you for the last eleven months. Find the average consumption of electricity in your home for each season (i.e., summer, winter and rainy season). Are they the same? Why?
Answer:
The units consumed, on an average, in a home are different for each season.
The energy requirement depends very much on the temperature of the surroundings. For example, a refrigerator, electric fans, an air conditioner, etc. are used more in summer than in winter or rainy season. On the contrary, an electric heater, geyser, etc., are used more in winter than in summer. Hence, there is variation in the average consumption of electricity from season to season.

Question 15.
Name the types of wires or cables used in the electric power supply provided by the State Electricity Board for houses and factories.
Answer:
The wires or cables used in the electric power supply provided by the State Electricity Board are of three types:

  1. phase wire (or live wire, the wire that carries an electric current)
  2. Neutral wire
  3. The earth wire.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 16.
In a domestic electric supply in India, what is the potential difference between the live wire and the neutral wire?
Answer:
In a domestic electric supply in India, the potential difference between the live wire and the neutral wire is 220 V.
[Note: AC is used in domestic electric supply.]

Question 17.
Name the type of wire to which the main fuse is connected.
Answer:
The main fuse is connected to the live wire (phase wire).

Question 18.
What does the electricity meter measure?
Answer:
The electricity meter measures electric energy consumption. It is expressed in ‘units’, where 1 unit means 1 kilowatt·hour ( = 3.6 × 106 joules).

Question 19.
Is the electric potential difference across each appliance (in a domestic electric circuit) the same?
Answer:
Yes, the electric potential difference across each appliance (in a domestic electric circuit) is the same.

Question 20.
Name the types of wire across which an electric appliance is connected.
Answer:
An electric appliance is connected across the live wire (phase wire) and the neutral wire.

Question 21.
Electrical appliances are connected in parallel. What are the advantages of this arrangement?
Answer:
In the parallel arrangement of electric appliances, the applied potential difference is the same in each case. Further, even if one of the appliances does not work or is removed for repairing, the other appliances can still be used.

Question 22.
In a domestic electric supply, if two bulbs are connected in series instead of parallel, what will happen if the filament of one of the bulbs breaks?
Answer:
In a domestic electric supply, if two bulbs are connected in series instead of parallel, if the filament of one of the bulbs breaks, there will be no current through the other bulb as well even if the circuit is switched on. Hence the good bulb will also not glow.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 23.
What is overloading? When does it occur? What does it cause? How can overloading be avoided?
Answer:
A flow of large amount of current in a circuit, beyond the permissible value of current, is called overloading.

It occurs when many electrical appliances of high power rating, such as a geyser, a heater, an oven, a motor, etc., are switched on simultaneously. This causes fire.

Overloading can be avoided by not connecting many electrical appliances of high power rating in the same circuit.

Question 24.
Explain the application of heating effect of electric current in a fuse.
Answer:
A fuse protects electrical circuits and appliances by stopping the flow of electric current when it exceeds a specified value. For this, it is connected in series with the appliance (or circuit) to be protected. A fuse is a piece of wire made of an alloy of low melting point (e.g. an alloy of lead and tin). If a current larger than the specified value flows through the fuse, its temperature increases enough to melt it. Hence, the circuit breaks and the appliance is protected from damage.

[Note: The fuse wire is usually enclosed in a cartridge of an insulator such as glass or porcelain provided with metal caps. The current rating (such as 1 A, 2 A) may be printed on the cartridge. ]

Question 25.
State the conclusions that can be drawn from Oersted’s experiment. (For reference, see the experiment described on page 51 of the textbook.)
Answer:
Conclusions that can be drawn from Oersted’s experiment:
1. An electric current produces a magnetic field around it. The moving charge in the conducting wire is a source of magnetic field.

2. The direction of the magnetic field produced by the current is the direction in which the north pole of the magnetic needle is deflected. Hence, from the experimental observations we can conclude that at any point near the current-carrying conductor, the magnetic field is perpendicular to (i) the length of the conductor and (ii) the line joining the conductor and the given point.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 26.
What is the effect on the magnetic needle in Oersted’s experiment, when (1) a current is passed through the wire (2) the current through the wire is increased (3) the current through the wire is stopped (4) the current through the wire is reversed (5) the distance between the magnetic needle and the wire is increased, keeping the current through the wire constant?
Answer:
In Oersted’s experiment, when there is no current in the wire, the magnetic needle is at rest along the north-south direction.
(1) When a current is passed through the wire, the needle is deflected.
(2) When the current through the wire is increased, the deflection of the needle increases.
(3) When the current through the wire is stopped, the needle comes to rest in its original position along the north-south direction.
(4) When the current through the wire is reversed, the needle is deflected in the direction opposite to that in the first case.
(5) When the distance between the magnetic needle and the wire is increased, keeping the current through the wire constant, the deflection of the needle becomes less.

Question 27.
State the factors on which the magnitude of the magnetic field due to a current-carrying conductor depends and how it depends.
Answer:
The magnetic field at a point due to a current-carrying conductor depends on the current through the conductor and the distance of the point from the conductor.

  1. The magnitude of the magnetic field produced at a given point is directly proportional to the magnitude of the current passing through the conductor.
  2. The magnitude of the magnetic field produced by a given current in the conductor decreases as the distance from the conductor increases.

[Note If the direction of the current is reversed, the direction of the magnetic field is also reversed.]

Question 28.
State the right hand thumb rule.
Answer:
Imagine that you have held a current-carrying straight conductor in your right hand in such a way that your thumb points in the direction of the current. Then turn your fingers around the conductor. The direction of the fingers in the direction of the magnetic lines of force produced by the current.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 21

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 29.
With a neat labelled diagram, describe the pattern of magnetic lines of force due to a current through a circular loop. Also explain how the magnetic field depends on the number of turns (n) in the loop.
Answer:
The pattern of magnetic lines of force due to a current through a circular loop is shown in Figure
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 22
(I: Current, R: Resistance, A: Ammeter)
1. It is seen that every point of the loop forms a centre of a large number of concentric magnetic lines of force forming a series. The circles are small near the wire and become large as we move away from the wire. At the centre of the loop, the arcs of these circles appear as straight lines because of very large radius of the circle.

2. The magnetic field produced by a current-carrying wire at a given point is directly proportional to the current through the wire. If the loop has n turns, the field produced is n times that produced by a single turn (assuming that all the turns have practically the same radius and are in the same plane). The reason is the current in each turn has the same direction and the field due to each turn contributes equally to the total field.

Question 30.
Write Fleming’s left hand rule.
Answer:
Fleming’s left hand rule: The left hand thumb, index finger, and the middle finger are stretched so as to be perpendicular to each other. If the index finger is in the direction of the magnetic field, and the middle finger points in the direction of the current, then the direction of the thumb in the direction of the force on the conductor.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 23

[Note: A magnetic field exerts a force on a current-carrying conductor. Electric current is the time rate of flow of electric charge. Thus, a magnetic field exerts a force on a moving charge. This property is used to accelerate charged particles such as protons, deuterons and alpha particles, as well as electrons, to very high energies. A machine used for this purpose is called a charged particle accelerator. It may be linear or circular in design and very big in size. Such high energy particles are used to study the structure of matter. ]

Question 31.
What is electric motor?
Answer:
A device that converts electric energy into mechanical energy is called an electric motor.

Question 32.
State the principle on which the working of an electric motor is based.
Answer:
An electric motor works on the principle that a current-carrying conductor placed in a magnetic field experiences a force. In this case, the forces acting on different parts of the coil of the motor produce the rotational motion of the coil.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 33.
State the uses/applications of an electric motor.
Answer:
Uses/applications of an electric motor:

  1. In domestic appliances such as a mixer, a blender, a refrigerator and washing machine.
  2. In an electric fan, a hair dryer, a record player, a tape recorder and a blower.
  3. In an electric car, a rolling mill, an electric crane, an electric lift, a pump, a computer and an electric train.

Question 34.
(i) Which principle is explained in this figure?
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 24
(ii) Which rule is used to find out the direction of force in this principle?
(iii) In which machine is this principle used? Draw a diagram showing the working of that machine. (Practice Activity Sheet – 2)
Answer:
(i) A force is exerted on a current-carrying conductor in the presence of a magnetic field.
(ii) Fleming’s left hand rule is used.
(iii) Electric motor.
Scientifically and technically correct figure.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 25

Question 35.
Observe the following diagram and answer the questions. (Practice Activity Sheet – 1)
(a) Construction of which equipment does the following diagram show?
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 26
(b) On which principle does this equipment work?
(c) According to which law does the coil ABCD rotate?
(d) Write the law in your own words.
(e) Where is this equipment used?
Answer:
(a) Given diagram shows the construction of an electric motor.

(b) An electric motor works on the principle that a current-carrying conductor placed in a magnetic field experiences a force. In this case, the forces acting on different parts of the coil of the motor produce the rotational motion of the coil.

(c) The rotation of the coil is based on Fleming’s left hand rule.

(d) Fleming’s left hand rule: The left hand thumb, index finger, and the middle finger are stretched so as to be perpendicular to each other. If the index finger is in the direction of the magnetic field, and the middle finger points in the direction of the current, then the direction of the thumb in the direction of the force on the conductor.

(e) Uses / applications of an electric motor: (1) In domestic appliances such as a mixer, a blender, a refrigerator and washing machine. (2) In an electric fan, a hair dryer, a record player, a tape recorder and a blower. (3) In an electric car, a rolling mill, an electric crane, an electric lift, a pump, a computer and an electric train.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 36.
Study the following principle and answer the questions. (Practice Activity Sheet – 4)
A force is excreted on a current-carrying conductor placed in a magnetic field. The direction of this force depends on both the direction of the current and the direction of the magnetic field. This force is maximum when the direction of the current is perpendicular to the direction of the magnetic field.
(a) By which law can we determine the direction of the force excreted on the current-carrying conductor?
(b) In which electrical equipment is this principle used?
(c) Draw a diagram representing the construction of this equipment.
(d) Write the working of this equipment in brief.
Answer:
(a) Fleming’s left hand rule.
(b) Electric motor,
(c)
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 27
(d) Working:
1. When the circuit is completed with a plug key or switch, the current flows in the direction E → A → B → C → D → F. As the magnetic field is directed from the north pole to the south pole, the force on AB is downward and that on CD is upward by Fleming’s left hand rule. Hence, AB moves downward and CD upward. These forces are equal in magnitude and opposite in direction. Therefore, as observed from the side AD, the loop ABCD and the axle start rotating in anticlockwise direction.

2. After half a rotation, X and Y come in contact with brushes F and E respectively and the current flows in the direction EDCBAF. Hence the force on CD is downward and that on AB is upward. Therefore, the loop and the axle continue to rotate in the anticlockwise direction.

3. After every half rotation, the current in the loop is reversed and the loop and the axle continue to rotate in anticlockwise direction.
When the current is switched off, the loop stops rotating after some time.

Question 37.
What is a galvanometer used for? Explain in brief the working of a galvanometer.
Answer:
Galvanometer is a sensitive device used to detect the presence of current in a circuit as well as to determine the direction of the current in the circuit.

With suitable modification, it can be used to measure charge, current and voltage. Its working is based on the same principle as that of an electric motor. Here, a coil is pivoted (or suspended) between the pole pieces of a magnet and a pointer is connected to the coil. As the coil rotates when a current is passed through it, the pointer also rotates. The rotation of the coil and hence the deflection of the coil is proportional to the current. The pointer deflects on both sides of the Central zero mark depending on’ the direction of the current.

Question 38.
Take a coil AB having 10-15 turns. Connect the two ends of the coil to the galvanometer as shown in Figure. Take a strong bar magnet. (1) Move the north pole of the magnet towards the end B of the coil.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 28
Observe the deflection of the pointer in the galvanometer. Note the direction of the deflection (i.e. right or left). (2) Now repeat this with the south pole of the magnet towards the end B of the coil. Again observe the deflection. Note its direction. (3) What will happen if instead of the magnet, the coil is moved? (4) If both the coil and the magnet are kept stationary, do you observe any deflection? (5) Compare the direction of the deflection when the north pole of the magnet is moved towards the end B of the coil with that when the end B of the coil is moved away from the north pole of the magnet. (6) What conclusions do you draw from the observations?
Answer:
Observations:
The two deflections, in parts (1) and (2) of the experiment, are in the opposite directions.

(3) If instead of the magnet, the coil is moved towards the stationary magnet, the deflection of the pointer in the galvanometer is observed in one direction, while if the coil is moved away from the magnet, the deflection is observed in the opposite direction. The effect of moving the north pole of the magnet towards the coil and the effect of moving the coil towards the north pole of the magnet are the same.

(4) If both the coil and the magnet are kept stationary, no deflection is observed.

(5) The two deflections are in opposite directions.

(6) Whenever there is relative motion of the coil and the magnet, electric potential difference is induced in the circuit which gives rise to, i.e., induces, an electric current in the circuit causing the deflection of the pointer in the galvanometer. The direction of the current and hence that of the deflection of the pointer in the galvanometer depends on which pole of the magnet faces the coil as well as the direction of relative motion.

[Note: If the velocity of the magnet is increased, the induced current increases, and hence the deflection of the pointer in the galvanometer increases.]

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 39.
Take two coils of about 50 turns. Insert them over a nonconducting cylindrical roll as shown in Figure.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 29
(A thick paper roll can be used.) Connect coil 1 to a battery with a plug key K. Connect coil 2 to a galvanometer G. (1) Plug the key and observe the deflection in the galvanometer. (2) Unplug the key and again observe the deflection.
Note your observations. What conclusions do you draw from these observations?
Answer:
Observations :
1. When the key is plugged, the galvanometer shows a momentary deflection. When the current in coil 1 becomes steady, the galvanometer shows zero deflection, i.e., its pointer returns to the zero mark at the centre of the scale.

2. When the key is unplugged, the galvanometer shows a momentary deflection in the opposite direction relative to that in part (1) of the experiment. When the current in coil 1 becomes zero as the circuit is broken on unplugging the key, the galvanometer shows zero deflection, i.e., its pointer returns to the zero mark at the centre of the scale.

Conclusions:
As the current in coil 1 changes, the magnetic field associated with the current changes. This induces an electric potential difference in coil 2 which gives rise to an electric current and hence the deflection of the galvanometer. The direction of the induced current and hence that of the deflection of the pointer in the galvanometer depends on whether the current through coil 1 increases or decreases with time.

When there is a steady current in coil 1, there is no change in the associated magnetic field and hence no production of induced potential difference in coil 2. In that case there is no current in coil 2 and hence the galvanometer shows zero deflection.

[Note : Coil 1 is called the primary coil while coil 2 is called the secondary coil. This is because when the current through coil 1 is changed, induced current appears in coil 2.]

Question 40.
What is electromagnetic induction? Who discovered it?
Answer:
The process by which a changing magnetic field in a conductor induces a current in another conductor is called electromagnetic induction. A current can be induced in a conductor either by moving it in a magnetic field or by changing the magnetic field around the conductor. Electromagnetic induction was discovered by Michael Faraday in 1831 and independently by Joseph Henry in 1830.

[Note Michael Faraday (1792-1867), British chemist and physicist, discovered the laws of electrolysis, electromagnetic induction, and a magneto-optical effect now known as the Faraday effect. His discoveries also include benzene and the liquefaction of chlorine. Joseph Henry (1797-1878), US physicist, in addition to the dicovery of electromagnetic induction, invented and constructed the first practical electric motor.]

Question 41.
State Faraday’s law of induction.
Answer:
Whenever the number of magnetic lines of force passing through a coil changes, a current is induced in the coil.

Question 42.
State Fleming’s right hand rule.
Answer:
Stretch the thumb, the index finger and the middle finger of the right hand in such a way that they are perpendicular to each other. In this position, the thumb indicates the direction of the motion of the conductor, the index finger the direction of the magnetic field, and the middle finger shows the direction of the induced current.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 30

[Note The induced current is maximum when the direction of motion of the conductor is at right angles to the magnetic field. ]

Question 43.
Observe the following figure. If the current in the coil A is changed, will some current be induced in the coil B? Explain.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 31
Answer:
If the current in the coil A is changed, there will be some current induced in the coil B.

Explanation:
When the current in the coil A is changed, the magnetic field associated with the current changes. This induces potential difference in the coil B. This gives rise to (i.e., induces) a current in the coil B. The greater the rate at which the current in the coil A is changed with respect to time, the greater is the current induced in the coil B as can be seen from the deflection of the pointer in the galvanometer. This phenomenon is known as electromagnetic induction.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 44.
What is a direct current (DC)?
Answer:
A nonoscillatory current that flows only in one direction is called a direct current (DC). It can change in magnitude, but its direction remains the same. [Fig. 4.26 (a) and (b)]
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 32
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 33
[Note: A direct current is obtained with an electric cell or a DC generator.]

Question 45.
What is an alternating current (AC)?
Answer:
A current that changes in magnitude and direction after equal intervals of time is called an alternating current (AC) (Fig. 4.27).
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 34
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 35
Electric current changes sinusoidally with time. Electric current and potential difference are shown by the symbol ~.
[Note: An alternating current is obtained with an AC generator.]

Question 45.
What is the value of frequency of AC in India?
Answer:
In India, the value of frequency of AC is 50 hertz.

Question 46.
What is the periodic time of AC in India?
Answer:
In India, the periodic time of AC is 0.02 s (=\(\frac{1}{50}\)s)

Question 47.
State one advantage of AC over DC.
Answer:
One advantage of AC over DC is that electric power can be transmitted over long distances without much loss of energy.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 48.
Name two appliances/devices in which a direct current is used.
Answer:
A direct current is used in a portable electric torch and radio.
[Note A Direct current is also in an electric bell, a wall clock, to prepare an electromagnet, for electrolysis, etc. ]

Question 49.
Name two appliances/devices in which an alternating current is used.
(OR)
State any two uses of an AC generator.
Answer:
An alternating current is used in an electric heater and a refrigerator.
[Note Alternating current is also used in an electric iron, a washing machine, an electric mixer, a food processor, an air-conditioner, an electric fan, etc.]

Question 50.
What is (1) an electric generator (2) an AC generator (3) a DC generator?
Answer:
(1) A device which converts mechanical energy into electric energy is called an electric generator.
(2) A generator which converts mechanical energy into electric energy in the form of an alternating current (AC) is called an AC generator.
(3) A generator which converts mechanical energy into electric energy in the form of a direct current (DC) is called a DC generator.

Question 51.
State the principle on which the working of an electric generator is based.
Answer:
The working of an electric generator is based on the principle of electromagnetic induction. When the coil of an electric generator rotates in a magnetic field, a current is induced in the coil. This induced current then flows in the circuit connected to the coil.
[Note An external agency is needed to rotate the coil of an electric generator.]

Question 52.
Show graphically variation of AC with time. Explain the nature of the graph.
Answer:
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 36
In this case, the frequency of the alternating current (AC) produced is 50 Hz. The coil completes 50 rotations every second. The time for one rotation of the coil is \(\frac{1}{50}\) second. It is called the periodic time or simply the period of AC. Positive current means the current flows in one direction and negative current means the current flows in the opposite direction in the external circuit. Here, the maximum value of AC is 5 A.

Question 53.
Observe the figure and answer the following questions.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 37
(a) Identify the machine shown in the figure.
(b) Write a use of this machine.
(c) How transformation of energy takes place in this machine. (Practice Activity Sheet – 3)
Answer:
(a) The instrument shown in the figure is generator.
(b) This machine is used to generate electricity.
(c) The generator generates electricity through following transformation:
Mechanical Energy → Electrical Energy

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 54.
Observe the following figure. Which bulb will fuse? (Practice Activity Sheet – 4)
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 38
Answer:
Bulb A.

Give scientific reasons:

Question 1.
In an electric iron, the coil of high resistance is kept between mica sheets.
Answer:
(1) Mica is a bad conductor of electricity and good conductor of heat.
(2) In an electric iron, the coil of high resistance is kept between mica sheets so that there is no electrical contact between the coil and the heavy metal block of the iron though there is heat transfer. This protects the user from getting an electric shock.

Question 2.
The material used for fuse has low melting point.
OR
A fuse should be made of a material of low melting point.
Answer:
1. A fuse is used to protect a circuit and the appliances connected in the circuit by stopping the flow of an excessive electric current. For this, a fuse is connected in series in the circuit.

2. When the current in the circuit passes through the fuse, its temperature increases. When the current exceeds the specified value, the fuse must melt to break the circuit. For this, the material used for a fuse has low melting point.

Distinguish between the following:

Question 1.
Direct current and Alternating current.
Answer:
Direct current:

  1. Direct current flows only in one direction.
  2. It cannot be used for large scale of electricity for household purpose.

Alternating current:

  1. Alternating current reverses its direction periodically with time.
  2. It is used in household electrical appliances such as an electric heater, an electric iron, a refrigerator, etc.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 2.
Electric motor and Electric generator.
Answer:
Electric motor:

  1. A battery is used in an electric motor to pass a current through the coil.
  2. In this case, a current-carrying coil is set in rotation due to the magnetic field.
  3. Split rings are used in an electric motor.
  4. In this case, electric energy is converted into mechanical energy.

Electric generator:

  1. A battery is not used in an electric generator.
  2. In this case, a potential difference and hence a current is produced when the coil is set into rotation in the magnetic field by an external agent.
  3. Rings used in an AC generator are not split.
  4. In this case, mechanical energy is converted into electric energy.

Solve the following examples/numerical problems:

Question 1.
An electric bulb is connected to a source of 250 volts. The current passing through it is 0.27 A. What is the power of the bulb?
Solution:
Data: V = 250 V, I = 0.27 A, P = ?
P = VI
= 250 V × 0.27 A
= 67.5 W
The power of the bulb = 67.5 W.

Question 2.
If a bulb of 60 W is connected across a source of 220 V, find the current drawn by it.
Solution:
Data: P = 60 W, V = 220 V, I = ?
P = VI
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 39
The current drawn by the bulb
= \(\frac{3}{11}\) A = 0.2727 A

Question 3.
A bulb of 40 W is connected across a source of 220 V. Find the resistance of the bulb.
Solution:
Data: P = 40 W, V = 220 V, R = ?
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 40
= 40 × 110 Ω = 1210 Ω
The resistance of the bulb = 1210 Ω

Question 4.
If the current passing through a bulb is 0.2 A and the power of the bulb is 20 W, find the voltage applied across the bulb.
Solution:
Data: I = 0.2 A, P = 20 W, V = ?
P = VI
∴ V = \(\frac{P}{I}=\frac{20 \mathrm{W}}{0.2 \mathrm{A}}\)
= 100 V
The voltage across the bulb = 100 V.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 5.
Two tungsten bulbs of power 50 W and 60 W work on 220 V potential difference. If they are connected in parallel, how much current will flow in the main conductor? (March 2019)
Solution:
Data: P1 = 50 W, P2 = 60 W, V = 220 V, I = ?
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 41
Current in the main conductor,
I = I1 + I2 ……….(parallel combination)
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 42
= 0.5 A

Question 6.
An electric iron rated 750 W is operated for 2 hours/day. How much energy is consumed by the electric iron for 30 days?
Solution:
Data: P = 750 W, t = 2\(\frac{\text { hours }}{\text { day }}\) for 30 days
The energy consumed = Pt = 750 × 2 × 30
= 1500 × 30
= 45000 W·h
= 45 kW·h
The energy consumed by the electric iron for 30 days = 45 kW·h.

Question 7.
If a TV of rating 100 W operates for 6 hours per day, find the number of units consumed in a leap year.
Solution:
Data: P = 100 W, t = 6\(\frac{\text { hours }}{\text { day }}\) × 366 days
= 2196 hours
1 unit = 1 kW·h = 1000 W·h
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 43
219.6 units are consumed in a leap year.

Question 8.
An electric appliance of rating 300 W is used 5 hours per day in the month of March. Find the number of units consumed.
Solution:
Data: P = 300 W, t = 5\(\frac{\text { hour }}{\text { day }}\) × 31 days
= 155 hours, 1 unit = 1 kW·h = 1000 W.h
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 44
= 46.5 units
46.5 units are consumed in the month of March.

Question 9.
A washing machine rated 300 W operates one hour/day. If the cost of a unit is ₹ 3.00, find the cost of the energy to operate the washing machine for the month of March.
Solution:
Data: P = 300 W, ₹ 3.00 per unit,
t = 1 \(\frac{\text { hour }}{\text { day }}\) × 31 days = 31 hours, 1 unit = 1 kW·h
= 1000 W·h, cost of the energy = ?
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 45
Cost = 9.3 units × ₹ 3.00 per unit = ₹ 27.9.
The cost of the energy to operate the washing machine for the month of March = ₹ 27.9.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 10.
Find the heat produced in joule if a current of 0.1 A is passed through a coil of resistance 50 Ω for two minutes. Keeping other conditions the same if the length of the wire is reduced to the original length (by cutting 4 the wire), what will be the heat produced?
Solution:
Data: I = 0.1 A, R = 50 Ω, t = 2 minutes = 2 × 60 s = 120 s, H = ?
H = I2Rt = (0.1A)2 × 50 Ω × 120 s
= 0.01 × 50 × 120 J = 60 J
Heat produced = 60 joules.
In the second case, the resistance of the wire will be \(\frac{50 \Omega}{4}\)
Hence, the heat produced = \(\frac{60 \mathrm{J}}{4}\) = 15 J.

Question 11.
Calculate the heat produced in calorie when a current of 0.1 A is passed through a wire of resistance 41.8 Ω for 10 minutes.
Solution:
Data: I = 0.1 A, R = 41.8 Ω, t = 10minutes
= 10 × 60 s = 600 s, H = ?
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 46
Heat produced = 60 calories.

Question 12.
A potential difference of 250 volts is applied across a resistance of 1000 Ω in an electric iron. Find (1) the current (2) the heat produced in joule in 12 seconds.
Keeping other conditions the same, if the length of the wire in the iron is reduced to half the original length (by cutting the wire), what will be the current and heat produced?
Solution:
Data: V = 250 V, R = 1000 Ω, t = 12 s,
I = ? H = ?
(1) V = IR
∴ I = \(\frac{V}{R}=\frac{250 \mathrm{V}}{1000 \Omega}\) = 0.25 A
The current through the resistance = 0.25 A.
(2) H = I2RT
= (0.25 A)2 × 1000 Ω × 12 s
= (\(\frac{1}{4}\) × 1000) × (\(\frac{1}{4}\) × 12) J
= 250 × 3J = 750 J
H = VIt = 250 V × 0.25 A × 12s = 250 × 3J = 750 J
The heat energy produced in the resistance in 12 seconds = 750 joules.

On cutting the wire, the resistance of the wire will become half the initial resistance. Hence, the current will become double the initial current as I = V/R and V is the same in both the cases. Therefore, the current in the wire will be 0.25 A × 2 = 0.5 A. (Hence, the heat produced will be VIt = 250 V × 0.5 A × 12 s = 250 × 6 J = 1500 J.)

Question 13.
A potential difference of 100 V is applied across a resistor of resistance 50 Ω for 6 minutes and 58 seconds. Find the heat produced in (i) joule (ii) calorie.
Solution:
Data: V = 100 V, R = 50 Ω, t = 6 minutes and 58 seconds = (6 × 60 + 58) s = (360 + 58)
= 418 s, H = ?
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 47
Heat generated = 83600 joules.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current 48
Heat produced = 2 × 104 calories.

Numerical Problems For Practice:

Question 1.
When the voltage applied across a bulb is 200 V, the current passing through the bulb is 0.1 A. Find the power of the bulb.
Answer:
20 W

Question 2.
A bulb of 100 W is connected across a source of 200 V. Find the current drawn by it.
Answer:
0.5 A

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 3.
A bulb of 60 W is connected across a source of 240 V. Find the resistance of the bulb.
Answer:
960 Ω

Question 4.
If the current passing through a bulb is 0.15 A and the power of the bulb is 30 W, find the voltage applied across the bulb.
Answer:
200 V

Question 5.
An electric appliance of rating 800 W is used 4 hours per day in the month of December. Find the number of units consumed.
Answer:
99.2 units

Question 6.
An electric appliance rated 400 W is used 5 hours per day in the month of June. If the cost of a unit is ₹ 3.00, find the energy bill for June.
Answer:
₹ 180

Question 7.
An electric bulb rated 60 W is used 10 hours per day for 20 days. If the cost of a unit is ₹ 3.00, find the energy bill.
Answer:
₹ 36

Question 8.
Two electric bulbs rated 60 W and 40 W respectively are used 5 hours per day for 20 days. If the cost of a unit is ₹ 4.00, find the cost of the energy used.
Answer:
₹ 40

Question 9.
Find the heat produced in joule if a current of 0.1 A is passed through a coil of resistance 25 Ω for one minute.
Answer:
15 J

Question 10.
Calculate the heat produced in calorie when a current of 0.1 A is passed through a wire of resistance 41.8 Ω for 5 minutes.
Answer:
30 calories

Question 11.
Calculate the heat produced in calorie when a current of 0.2 A is passed through a wire of resistance 41.8 Ω for 10 minutes.
Answer:
240 calories

Question 12.
Find the heat produced in calorie when a current of 0.2 A is passed through a wire of resistance 20.9 Ω for 10 minutes.
Answer:
120 calories

Question 13.
A potential difference of 100 V is applied across a wire of resistance 50 Ω for one minute. Find the heat produced in joule.
Answer:
1.2 × 104 joules

Question 14.
A potential difference of 100 V is applied across a wire for two minutes. If the current through the wire is 0.1 A, find the heat produced in joule.
Answer:
1200 joules

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 4 Effects of Electric Current

Question 15.
A potential difference of 100 V is applied across a wire for 6 minutes and 58 seconds.
If the current through the wire is 0.1 A, find the heat produced in calorie.
Answer:
1000 calories

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12.1 जगणं कॅक्टसचं

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 12.1 जगणं कॅक्टसचं Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12.1 जगणं कॅक्टसचं

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 12.1 जगणं कॅक्टसचं Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
‘निसर्ग हा मोठा जादूगार आहे’, हे विधान वाळवंटी प्रदेशाच्या संदर्भात कसे लागू पडते, ते पाठाच्या आधारे सविस्तर लिहा.
उत्तर:
‘जगणं कॅक्टसचं’ या पाठात ‘वसंत शिरवाडकर’ यांनी वाळवंटी प्रदेशातील कॅक्टसवर विशेष माहिती दिली आहे. निसर्ग हा मोठा जादूगार आहे हे पटवून दिले आहे. साधारणपणे पाण्याशिवाय वनस्पती जगू शकत नाही. वाळवंटात अगदीच थोडे पाणी मिळते. पण निसर्ग एक जादूगार आहे. त्या थोड्याशा पाण्यातही तो वनस्पती फुलवतो. तेथील प्राणी जगवतो.वाळवंटी प्रदेशातील खास अशी जीवसृष्टी आहे. वनस्पती व प्राणी तेथेही जगू शकतात. कॅक्टसच्या झाडांवरची लाल-पिवळी फुले चित्रमय वाटतात. वाळवंटातील जीवनसृष्टी हा खरोखर पृथ्वीवरचा एक चमत्कारच आहे. त्यामुळेच प्रतिकूल परिस्थितीतही जीवसृष्टी निर्माण करणारा निसर्ग खरेच मोठा जादूगार आहे.

प्रश्न 2.
‘थोड्याशा पाण्यावर कसे वाढावे याचा नमुना म्हणजे कॅक्टस!’ या विधानाची यथार्थता लिहा.
उत्तरः
वाळवंटी प्रदेशात वर्षातून एखादाच पाऊस पडतो. कधी तर दोन-दोन, तीन-तीन वर्षे पावसाचा ठिकाणा नसतो, एरवी तेथे वाळवंटातसूर्यआगओकतअसतो.हवातापलेलीअसते.सूर्याच्या आगीमध्ये पाने, फुले, गवत करपून जातात. वाळवंटात ओसाड, भकास जीवन असते. कॅक्टस अवर्षणाचा प्रतिकार करणारा आहे. जे काही पाणी मिळेल तेवढे स्वत:मध्ये साठवून घ्यायचे आणि कोरड्या हंगामात अगदी मंद गतीने वाढत रहायचे. अशी कॅक्टसची जगण्याची किमया असते. सग्वारो कॅक्टस तर २०० वर्षे जगतो. कॅक्टसमध्ये पाणी साठवण्याची रचना असते.

मिळेल तेवढे पाणी तो साठवतो. त्याची सगळी अंगरचना पाणी साठवण्यासाठी बनलेली असते. पाऊस पडतो तेव्हा वाळवंटाची जमीन फारच थोडे पाणी शोषून घेते. त्यामुळे थोड्यावेळात पुष्कळ पाणी शोषून घेता येईल अशी कॅक्टसच्या मुळांची खास रचना असते. आपली मुळे लांब पसरवून भोवतालच्या जास्तीत जास्त क्षेत्रातील पाणी तो शोषून घेतो. झाडातले बरेचसे पाणी त्यांची पाने बाष्पीभवनाने गमावतात म्हणून कॅक्टसच्या झाडाने पान ही गोष्टच काढून टाकली आहे. म्हणूनच म्हटले आहे ‘थोड्याशा पाण्यावर कसे वाढावे याचा नमुना म्हणजे कॅक्टस!

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12.1 जगणं कॅक्टसचं

प्रश्न 3.
टिपा लिहा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे 7
उत्तरः
सग्वारो कॅक्टस वाळवंटी प्रदेशाचाअगदी खास प्रतिनिधी आहे. कॅक्टसच्या अनेक जातींमध्ये सग्वारो हा कॅक्टसचा राजा मानला जातो. तो ५० फूट उंचीपर्यंत वाढतो. त्याची वाढ मंद असते इतकी, की ५० वर्षात तो फक्त ३ फूट वाढतो आणि २०० वर्षे जगतो. सग्वारो कॅक्टसची फुले गेंदेदार असतात ही फुले फुलली की थोडा काळ तरी ओसाड वाळवंट सौंदर्यपूर्ण होते. सग्वारो कॅक्टसला फळे येतात. त्यातील गर कलिंगडासारखा असतो. सग्वारो कॅक्टस हात वर करून उभ्या राहिलेल्या एखाद्या मोठ्या बाहुल्यासारखा दिसतो. सम्वारो कॅक्टसचा उपयोग अमेरिकेतील रेड इंडियन करीत असत. अवर्षणाच्या काळात कॅक्टस चेचून ते त्याचे पाणी काढत आणि तहान शमवण्यासाठी हे पाणी पीत. सग्वारो फॅक्टसची फळे ही कलिंगडाच्या गरासारखी असल्याने खाण्यासाठी उपयोग होतो. फळाच्या गरात साखर घालून तो मोरावळ्यासारखा टिकवता येतो. रेड इंडियन लोकांचे हे ही एक खादय असते.

प्रश्न 4.
वाळवंटी प्रदेशातील झाडांना काटे असण्याची कोणकोणती कारणे असावीत, असे तुम्हाला वाटते ते लिहा.
उत्तरः
कॅक्टसच्या झाडामध्ये रसदार गर असतो, म्हणून त्यावर प्राण्यांच्या धाडी पडण्याचा धोका असतो. त्यासाठी खबरदारी म्हणून कॅक्टस झाडांच्या अंगावर धारदार बोचरे काटे पसरलेले असतात. वाळवंटी प्रदेशात बहुतेक झाडांना काटे असतात. त्याला खास कारण झाडे जनावरांनी ओरबाडून खाऊन टाकली तरी पाण्याची पंचाईत नसल्याने ती पुन्हा लवकर उगवून येतात. वाळवंटी प्रदेशात हे शक्य नाही. पाण्याच्या दुर्भिक्षामुळे झाड एकदा गेले की गेले. यासाठी या प्रदेशातील झाडांना स्वत:च्या रक्षणासाठी काटे असतात.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12.1 जगणं कॅक्टसचं

प्रश्न 5.
‘पाणी हेच जीवन!’ या विधानासंबंधी तुमचे विचार लिहा.
उत्तरः
पाण्याला समानार्थी शब्द ‘जीवन’ असा आहे. त्यावरून पाण्याचे अमूल्य महत्त्व लक्षात येते. जीवनात पाणी नसेल तर तहानेने व्याकूळ होऊन माणूस मरेल. स्वच्छता राहणार नाही. पशू-पक्षी, झाडे निसर्ग टिकणार नाही. सर्व सृष्टी उजाड होईल. वाळवंट, ओसाड राने तयार होतील. जीवसृष्टी राहणार नाही. जलचर प्राण्यांची सृष्टी नष्ट होईल. सूर्य आग ओकेल. जमिनीला मोठे तडे जातील. पाण्यावाचून हाहा:कार होईल. जीवनच संपुष्टात येईल. म्हणून पाण्याचा योग्य वापर करणे आपल्या सर्वांची जबाबदारी आहे.

प्रश्न 6.
पाठाच्या आधारे कॅक्टसच्या प्रकारांची माहिती थोडक्यात लिहा.

उत्तरः
कॅक्टसच्या सुमारे १००० जाती आहेत. त्यातील अनेकांचे आकार मोठे चित्रविचित्र आहेत. ‘सायाळ’ कॅक्टस – कुंपणाच्या आश्रयाने राहणाऱ्या सायाळासारखा (शत्रुने हल्ला करताच काटे सोडणारा प्राणी) दिसतो.
(ii) ‘अस्वल’ कॅक्टस – हा कॅक्टस अस्वलासारखा दिसतो.
(iii) “पिंप’ कॅक्टस – हा कॅक्टस थेट पिंपासारखा दिसतो. Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12.1 जगणं कॅक्टसचं
(iv) ‘सांबरशिंग’ कॅक्टस – ‘सांबरशिंग’ कॅक्टस सांबराच्या शिंगासारखा दिसणाऱ्या कॅक्टसला म्हणतात.
(v) सग्वारो कॅक्टस – सग्वारो कॅक्टस हा हात वर करून उभ्या राहिलेल्या एखादया मोठ्या बाहुल्यासारखा दिसतो. काही कॅक्टसना सुंदर फुले व रसदार फळे येतात. सग्वारो कॅक्टसला शेंड्यावर येणारी फुले पुष्कळशी फुलासारखी गेंदेदार असतात. ही फुले फुलली की थोडा काळ का होईना बिचाऱ्या ओसाड वाळवंटाला सौंदर्याला स्पर्श होतो. याला कॅक्टसचा राजा म्हणतात.

जगणं कॅक्टसचं Summary in Marathi

जगणं कॅक्टसचं पाठपरिचय

‘जगणं कॅक्टसचं’ हा पाठ लेखक ‘वसंत शिरवाडकर’ यांनी लिहिला आहे. या पाठात लेखकाने वाळवंटी प्रदेशात उगवणाऱ्या ‘कॅक्टस’ या वनस्पतीची वैशिष्ट्ये, तिचे उपयोग, कमी पाण्यातही टिकून राहण्याची तिची क्षमता याचे सूक्ष्म वर्णन केले आहे.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter Chapter 12.1 जगणं कॅक्टसचं 2

जगणं कॅक्टसचं Summary in English

“Jagna Cactus Che’ is written by Vasant Shirwadkar. He has explained the types of cactuses, their utility and adaptation to less amounts of water. He has offered detailed information about the cactus.

जगणं कॅक्टसचं शब्दार्थ

  • वाळवंटी प्रदेश – वाळूकामय प्रांत – (a desert region)
  • कोरडेपणा – शुष्कपणा – (dryness)
  • दुर्भिक्ष – टंचाई, दुष्काळ – (scarcity)
  • ठणठणीत – कोरडा व रिकामा – (dry & empty)
  • जीवन – आयुष्य – (life)
  • जादूगार – जादू करणारा – (a magician)
  • जीवसृष्टी – सचेतन सृष्टी – (the living world)
  • बहादुरी – पराक्रम – (valour)
  • चमत्कार – आश्चर्य – (a wonder, a mircale)
  • अवर्षण – दुष्काळ, अनावृष्टी – (drought)
  • प्रदीर्घ – लांबलचक, खूप लांब – (very long)
  • वैराण – ओसाड, पडीक – (barren, desolate)
  • रक्ष – कोरडे, शुष्क – (dry)
  • निष्माण – प्राण / जीव नसलेला – (lifeless)
  • पालवी – झाडाला फुटलेले नवे अंकुर – (fresh foliage)
  • सुप्तावस्था – झोपलेली अवस्था – (sleeping stage)
  • रोप – वनस्पती, रोपटे – (a plant)
  • मरुभूमी – वाळवंट – (desert)
  • नंदनवन – (येथे अर्थ) स्वर्ग (इंद्राचे उपवन) – (the pleasure garden of indra’s paradise)
  • तवा – पोळ्या भाजण्याचे लोखंडी पसरट भांडे – (pan)
  • करपणे – भाजणे, होरपळणे – (to get scorched)
  • भकास – ओसाड, उजाड – (gloomy, desolate)
  • हंगाम – ऋतू, मौसम – (season)
  • प्रतिकार करणे – विरोध करणे – (to oppose)
  • मंद गती – धिम्यागतीने – (slow motion)
  • दिवाणखाना – बैठकीची खोली – (living room, hall)
  • प्रतिनिधी – (representative)
  • राक्षस – दानव – (monster)
  • पेर – दोन सांध्यांमधील भाग – (the portion between two joints)
  • पन्हाळी – पाणी वाहून नेण्याची नळी – (a pipe)
  • बाष्पीभवन – वाफ होणे – (evaporation)
  • वयं – दूर करणे – (to avoid)
  • गर – गीर, मगज – (pulp)
  • बिशाद – हिम्मत, धाडस – (daring)
  • बुंधा – बुडखा – (tree trunk)
  • निमुळता – क्रमाने अरूंद होत जाणारा, चिंचोळा – (tapering)
  • सरळसोट – सरळ, उभा – (upright)
  • कुंपण – संरक्षक भिंत – (a fence)
  • सायाळ – अंगावर काटे असणारा प्राणी, साळू, साळींदर – (hedgehog)
  • सांबर – फाटे फुटलेली शिंगे असणारा हरणासारखा – दिसणारा प्राणी – (horned deer)
  • शिंग – शंग – (horm)
  • शेंडा – टोक, शिखर – (the top)
  • गेंदेदार – गोंड्याच्या फुलांसारखी भरलेली
  • मोरावळा – साखरेच्या पाकात आवळ्याचे बारीक तुकडे शिजवून तयार केलेला गोडपदार्थ – (jam)
  • जिकिरीचे – त्रासदायक – (trouble some)
  • साल – झाडावरचे जाड आवरण – (bark, rind)
  • सोलणे – वरचा पापुद्रा (साल) काढून टाकणे – (to peel, to skin)
  • तुरट – तुरटीसारखी चव असलेला – (astringent)
  • निरुपाय – अगतिक – (helpless)
  • खटाटोप – दगदग, आटापिटा – (strenous efforts)
  • पंचाईत – अडचण – (problem)
  • परजून – परिधान करून – (to wear)
  • स्वसंरक्षण – स्वत:चे संरक्षण – (self–defence)
  • जबाबदारी – उत्तरदायित्व – (responsibility)

जगणं कॅक्टसचं वाक्प्रचार

  • भूगा होणे – चूरा होणे
  • प्रतिकार करणे – विरोध करणे – (to oppose)
  • धाडी पडणे – अकस्मात हल्ला करणे – (to attack)
  • शोषून घेणे – ओढून घेणे – (to absorb)
  • मात करणे – विजय मिळवणे – (to overcome)
  • अभाव असणे – कमतरता असणे, उणीव असणे – (lack of)
  • व्याकूळ होणे – बेचैन होणे – (to feel uneasy)

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
(अ) कवितेच्या आधारे बी रुजण्याच्या क्रियेचा ओघतक्ता तयार करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे 5
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे 3

(आ) आकृती पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे 6
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे 4

प्रश्न 2.
चौकटी पूर्ण करा.
(i) जेथे दृष्टी पोहोचते असे ठिकाण – [          ]
(ii) कवयित्रीच्या मते जपायची गोष्ट – [          ]
उत्तरः
(i) जेथे दृष्टी पोहोचते असे ठिकाण – [फुलाफुलांचे ताटवे]
(ii) कवयित्रीच्या मते जपायची गोष्ट – [सृषृ]

प्रश्न 3.
कवितेत आलेल्या खालील संकल्पना स्पष्ट करा.
(i) आभाळाचे छत्र ……………………………………
(ii) गर्भरेशमी सळसळ ……………………………………
उत्तरः
(i) आभाळाचे छत्र – पाण्याने भरलेल्या ढगांचे आच्छादन
(ii) गर्भरेशमी सळसळ – हिरव्या पानांची, हिरव्याशार गवताची वाऱ्यामुळे सळसळ.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे

प्रश्न 4.
कृती पूर्ण करा.

(अ) ‘कष्ट करणाऱ्यांना मदत करू’ या आशयाची ओळ शोधा.
उत्तरः
मातीमध्ये जे हात राबती, तयांस देऊ पुष्टी.

(आ) ‘दौलत’ हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तरः
यंत्रांच्या संगतीने काय मिळणार आहे?

(इ) कवितेतील ‘यमक’ अलंकार साधणाऱ्या शब्दांच्या जोड्या शोधा.
उत्तरः
सृष्टी-दृष्टी, वृष्टी-कष्टी, तुष्टी-गोष्टी.

प्रश्न 5.
काव्यसौंदर्य.
(अ) खालील ओळींचे रसग्रहण करा.
‘हिरवी हिरवी मने भोवती, किती छटा हिरव्याच्या
गर्भरेशमी सळसळण्याच्या जगात सांगू गोष्टी’

(आ) पृथ्वीला वाचवण्यासाठी काय काय करावे असे कवयित्रीला वाटते.
उत्तरः
पृथ्वीवर मानवाने पर्यावरण संतुलन नष्ट करण्याचा सपाटा लावला आहे. झाडांची कत्तल, काँक्रीटीकरण, प्लॅस्टीकचा प्रचंड वापर, प्रदूषण इ. समस्यांनी पृथ्वी धोक्यात आली आहे. पर्यावरणाचे संतुलन नसल्याने पाऊसही नाही. पाण्याची समस्या भीषण आहे. अशा परिस्थितीत पृथ्वीचे संरक्षण करणे गरजेचे आहे. वनीकरण, झाडांची कत्तल रोखणे, प्लॅस्टीकला प्रतिबंध करणे, अशा उपायांनी अनेक समस्या रोखता येतील. वाढत्या जनसंख्येला आळा घालणे, गावागावांमध्ये वृक्षांची लागवड करणे, पाण्याचे साठे वाढविणे, विहिरी-तळी निर्माण करणे, इलेक्ट्रॉनिक कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावणे, ओला-सुका कचरा वेगवेगळा टाकणे, बायोगॅस वापरणे, सौरशक्तीचा वापर करणे, तंत्रज्ञानाचा मर्यादित योग्य वापर करणे अशा प्रकारे हरितक्रांती व औद्योगिक क्रांतीने पृथ्वीला वाचविता येईल. पृथ्वी ही माता आहे, या दृष्टीने तिचा आदर व सांभाळ सर्वांनीच करायला हवा.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे

(इ) वसुंधरेचे हिरवेपण जपण्यासाठी उपाय सुचवा.
उत्तरः
वसुंधरा ही हिरव्यागार शालूत शोभून दिसते. हिरवाईचा, शेतांचा, रानांचा व गवताच्या विविध हिरव्या छटा निसर्ग खुलवतो. वसुंधरेचे हिरवेपण जपण्यासाठी खालील उपाय करता येतील.
(i) ‘झाडे लावा, झाडे जगवा’ या प्रतिज्ञेने सर्वांनीच ‘एक व्यक्ती, एक झाड’ असे प्रमाण ठेवले तर वसुंधरा हिरवीगार होईल.
(ii) फळांच्या बिया मोकळ्या जागेत, डोंगरावर उधळाव्या.
(iii) बागबगीचे, रानांकरिता अधिकृत जमीन राखावी व तेथे रोपे लावावी.
(iv) जमिनीचा कस कमी व नष्ट करणाऱ्या वस्तू वापरू नये. उदा. प्लॅस्टीक, थर्मोकोल, अतिप्रमाणात वापरात असेलेली कीटकनाशके,
(v) जागोजागी पाण्याचे साठे तयार करावेत, ज्यामुळे पावसाळ्याव्यतिरिक्तही झाडांना पाणी मिळेल. वसुंधरेच्या हिरवेपणावर आपले अस्तित्व टिकून आहे. याची जागृती प्रत्येक नागरिकाच्या मनात केली पाहिजे.

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १.पुढील कवितेच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा,

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे 1

प्रश्न 2.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा,
(i) फुलाफुलांचे दाट …………………………………… जिथे पोचते दृष्टी. (थवे, गुच्छ, ताटवे, झुडपे)
(ii) …………………………………… देईना संगणक हा, काळी आई जगवू. (पैसे, दौलत, संपत्ती, धान्य)
(iii) उधळू, फेकू बिया डोंगरी, रुजतील …………………………………… झाडे. (निलगिरी, आंब्याची, देशी, घनदाट)
(iv) आभाळाच्या छत्राखाली, एक अनोखी …………………………………… (दृष्टी, तुष्टी, वृष्टी, पुष्टी)
उत्तर:
(i) ताटवे
(ii) धान्य
(iii) देशी
(iv) तुष्टी

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे

प्रश्न 3.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) कवी कोणाला पुष्टी क्यायला सांगतात?
उत्तर:
कवी मातीमध्ये काम करणाऱ्या हातांना पुष्टी दयायला सांगतात.

(ii) यंत्राबरोबर राहिल्यास काय मिळेल?
उत्तरः
यंत्राबरोबर राहिल्यास पैसा, दौलत मिळेल.

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
चौकट पूर्ण करा.
(i) जिथे दृष्टी पोचते तेथे असतात – [फुलांचे ताटवे]
(ii) संगणक हे देत नाही – [धान्य]
(iii) जगास या गोष्टी सांगू – [गर्भरेशमी सळसळण्याच्या]

प्रश्न 2.
जोड्या जुळवा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे 2
उत्तरे:
(i- क),
(ii – अ),
(iii – ड),
(iv – ब)

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे

प्रश्न 3.
काव्यपंक्तीचा योग्य क्रम लावा.
(i) गर्भरेशमी सळसळण्याच्या जगास सांगू गोष्टी . . .
(ii) आभाळाच्या छत्राखाली, एक अनोखी तुष्टी . . .
(iii) फेनधवलशा तुषारांमध्ये, राहाल कैसे कष्टी?
(iv) गच्च माजतील राने, होईल आभाळातून वृष्टी . . .
उत्तर:
(i) गच्च माजतील राने, होईल आभाळातून वृष्टी . . .
(ii) फेनधवलशा तुषारांमध्ये, राहाल कैसे कष्टी?
(iii) आभाळाच्या छत्राखाली, एक अनोखी तुष्टी . . .
(iv) गर्भरेशमी सळसळण्याच्या जगास सांगू गोष्टी . . .

कृती ३: कवितेतील शब्दांचा अर्थ

प्रश्न 1.
खालील कवितेतील शब्दांचा अर्थ लिहा.
(i) फूल
(ii) दाट
(iii) ताटवे
(iv) दृष्टी
उत्तरे:
(i) कुसूम, सुमन
(ii) गच्च
(iii) बगिचे, उद्यान
(iv) नजर

प्रश्न २. दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे कवितेसंबंधी पुढील कृती सोडवा.

(१) प्रस्तुत कवितेचे कवी/कवयित्री:
अंजली कुलकर्णी

(२) प्रस्तुत कवितेचा विषयः
पर्यावरणाचे रक्षण केले तर मानवाला काही कमी पडणार नाही अशा भावनांचे वर्णन केले आहे.

(३) प्रस्तुत कवितेतील दिलेल्या ओळींचा सरळ अर्थ:
डोंगरातून वाहात येते, खळाळते हे पाणी
फेनधवलशा तुषारांमध्ये, राहाल कैसे कष्टी?

आभाळातून होणाऱ्या पावसाच्या वृष्टीमुळे डोंगरातून खळाळत पाणी वाहत येईल. डोंगर दऱ्यातून वाहणारे धबधबे व त्यातून फेसाप्रमाणे उधळणाऱ्या पांढऱ्या तुषारांना पाहिल्यावर आपण आपली सारी दु:खे विसरून जाऊ व निसर्गाच्या सान्निध्यात खऱ्या अर्थाने आपण आनंदी होऊ, खळाळत्या पाण्याला पाहून आपल्याही मनात हास्याचे तुषार उधळले जातील व आपली सारी दुःखे राहणारच नाहीत, आपण कष्टी होणारी नाही? असे कवयित्री म्हणते.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे

(४) प्रस्तुत कवितेतून मिळणारा संदेशः

निसर्गाचे आणि मानवी जीवनाचे नाते हे अगदी घट्ट असेच आहे. निसर्गाच्या सहवासात माणूस अगदी आनंदी जगणे जगत असतो, पण आजच्या जागतिकीकरणाच्या या युगात संगणकामुळे आणि इतर वैज्ञानिक गोष्टींमुळे माणूस निसर्गापासून दूर होत चालला आहे. असे झाले तर माणसाला आपले अस्तित्व टिकवणे कठीण होऊन बसेल. पर्यावरणाची, निसर्गाची जोपसना केली तर मानवाला कधीच काही कमी पडणार नाही. निसर्गसौंदर्याचा आस्वाद घेत घेत आपले जीवन आनंदमय करण्यासाठी निसर्गाच्या हातात हात घालून आपण पुढे वाटचाल केली पाहिजे, असा संदेश या कवितेतून आपल्याला मिळतो.

(५) प्रस्तुत कविता आवडण्याचे वा न आवडण्याचे कारण :

‘रंग मजेचे रंग उदयाचे’ ही ‘अंजली कुलकर्णी’ यांची कविता मला खूप आवडली आहे. त्याचे मुख्य कारण म्हणजे कवयित्रीचे चित्रदर्शी वर्णन. त्यांच्या शब्दांमधून माणसाचा मातीशी, निसर्गाशी असलेला जिव्हाळ्याचा संबंध मनापासून जाणवतो. पर्यावरणाची काळजी घेणे हे आपले सर्वात महत्त्वाचे कर्तव्य आहे याची सोप्या व योग्य शब्दात कवयित्रीने करून दिलेली जाणीव खूप छान आहे. निसर्गसौंदर्याचा आस्वाद घेत घेत आपले जीवन कसे आनंदी होऊन जाते, त्याचे वर्णन अप्रतिम आहे.

(६) प्रस्तुत कवितेतील खालील शब्दांचा अर्थः
(i) जपणे – सांभाळणे
(ii) सृष्टी – निसर्ग, जग
(i) माती – मृदा
(ii) पुष्टी – पाठबळ, पाठिंबा

स्वाध्याय कती

प्रश्न 1.
पृथ्वीला वाचवण्यासाठी काय करावे असे कवयित्रीला वाटते?
उत्तरः
पृथ्वीवर मानवाने पर्यावरण संतुलन नष्ट करण्याचा सपाटा लावला आहे. झाडांची कत्तल, काँक्रीटीकरण, प्लॅस्टीकचा प्रचंड वापर, प्रदूषण इ. समस्यांनी पृथ्वी धोक्यात आली आहे. पर्यावरणाचे संतुलन नसल्याने पाऊसही नाही. पाण्याची समस्या भीषण आहे. अशा परिस्थितीत पृथ्वीचे संरक्षण करणे गरजेचे आहे. वनीकरण, झाडांची कत्तल रोखणे, प्लॅस्टीकला प्रतिबंध करणे, अशा उपायांनी अनेक समस्या रोखता येतील. वाढत्या जनसंख्येला आळा घालणे, गावागावांमध्ये वृक्षांची लागवड करणे, पाण्याचे साठे वाढविणे, विहिरी-तळी निर्माण करणे, इलेक्ट्रॉनिक कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावणे, ओला-सुका कचरा वेगवेगळा टाकणे, बायोगॅस वापरणे, सौरशक्तीचा वापर करणे, तंत्रज्ञानाचा मर्यादित योग्य वापर करणे अशा प्रकारे हरितक्रांती व औद्योगिक क्रांतीने पृथ्वीला वाचविता येईल. पृथ्वी ही माता आहे, या दृष्टीने तिचा आदर व सांभाळ सर्वांनीच करायला हवा.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे

प्रश्न 2.
वसुंधरेचे हिरवेपण जपण्यासाठी उपाय सुचवा.
उत्तरः
वसुंधरा ही हिरव्यागार शालूत शोभून दिसते. हिरवाईचा, शेतांचा, रानांचा व गवताच्या विविध हिरव्या छटा निसर्ग खुलवतो. वसुंधरेचे हिरवेपण जपण्यासाठी खालील उपाय करता येतील.
(i) ‘झाडे लावा, झाडे जगवा’ या प्रतिज्ञेने सर्वांनीच ‘एक व्यक्ती, एक झाड’ असे प्रमाण ठेवले तर वसुंधरा हिरवीगार होईल.
(ii) फळांच्या बिया मोकळ्या जागेत, डोंगरावर उधळाव्या.
(iii) बागबगीचे, रानांकरिता अधिकृत जमीन राखावी व तेथे रोपे लावावी.
(iv) जमिनीचा कस कमी व नष्ट करणाऱ्या वस्तू वापरू नये. उदा. प्लॅस्टीक, थर्मोकोल, अतिप्रमाणात वापरात असेलेली कीटकनाशके,
(v) जागोजागी पाण्याचे साठे तयार करावेत, ज्यामुळे पावसाळ्याव्यतिरिक्तही झाडांना पाणी मिळेल. वसुंधरेच्या हिरवेपणावर आपले अस्तित्व टिकून आहे. याची जागृती प्रत्येक नागरिकाच्या मनात केली पाहिजे.

रंग मजेचे रंग उदयाचे Summary in Marathi

रंग मजेचे रंग उदयाचे काव्यपरिचय‌
‘रंग‌ ‌मजेचे‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे’‌ ‌ही‌ ‌कविता‌ ‌कवयित्री‌ ‌’अंजली‌ ‌कुलकर्णी’‌ ‌यांनी‌ ‌लिहिली‌ ‌आहे.‌ ‌जागतिकीकरणाच्या‌ ‌या‌ ‌काळात‌ ‌तंत्रज्ञानाशी‌ ‌मैत्री‌ ‌करणारा‌ ‌मानव‌ ‌निसर्गाकडे‌ ‌पाठ‌ ‌फिरवत‌ ‌आहे,‌ ‌पण‌ ‌निसर्गाचे,‌ ‌पर्यावरणाचे‌ ‌रक्षण‌ ‌करणे‌ ‌ही‌ ‌अतिमहत्त्वाची‌ ‌बाब‌ ‌आहे.‌ ‌पर्यावरणाची‌ ‌जोपासना‌ ‌केली‌ ‌तर‌ ‌माणसाला‌ ‌कधीच‌ ‌काही‌ ‌कमी‌ ‌पडणार‌ ‌नाही,‌ ‌असा‌ ‌विचार‌ ‌कवयित्रीने‌ ‌या‌ ‌कवितेत‌ ‌मांडला‌ ‌आहे.‌

रंग मजेचे रंग उदयाचे Summary in English

As‌ ‌a‌ ‌result‌ ‌of‌ ‌globalization,‌ ‌a‌ ‌human‌ ‌being‌ ‌appears‌ ‌to‌ ‌be‌ ‌more‌ ‌connected‌ ‌to‌ ‌technology‌ ‌rather‌ ‌than‌ ‌nature.‌ ‌The‌ ‌preservation‌ ‌of‌ ‌nature‌ ‌and‌ ‌environment‌ ‌should‌ ‌be‌ ‌the‌ ‌first‌ ‌priority‌ ‌of‌ ‌a‌ ‌human‌ ‌being.‌ ‌Only‌ ‌then‌ ‌can‌ ‌he‌ ‌live‌ ‌a‌ ‌satisfied‌ ‌life.‌ ‌The‌ ‌poetess‌ ‌has‌ ‌tried‌ ‌to‌ ‌elaborate‌ ‌on‌ ‌this‌ ‌understanding‌ ‌in‌ ‌her‌ ‌poem.‌

भावार्थ‌ ‌फुलाफुलांचे‌ ‌दाट‌ ‌ताटवे,‌ ‌जिथे‌ ‌पोचते‌ ‌दृष्टी‌
‌रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उद्याचे‌ ‌जपून,‌ ‌ठेवू‌ ‌सृष्टी….‌

निसर्ग‌ ‌हा‌ ‌खरा‌ ‌जादूगार‌ ‌आहे.‌ ‌त्याच्या‌ ‌जादूई‌ ‌दुनियेमध्ये‌ ‌रंगा–गंधाचे‌ ‌साम्राज्य‌ ‌पसरले‌ ‌आहे.‌ ‌आभाळाची‌ ‌निळाई‌ ‌पाहत,‌ ‌पाण्याची‌ ‌खळखळ‌ ‌आणि‌ ‌वाऱ्याची‌ ‌अंगाई‌ ‌ऐकत‌ ‌धरतीच्या‌ ‌कुशीत‌ ‌फुलाफुलांचे‌ ‌म्हणजेच‌ ‌अनेक‌ ‌रंगाच्या‌ ‌फुलांचे‌ ‌बाग‌ ‌बगीचे‌ ‌आपण‌ ‌फुलवूया‌ ‌आणि‌ ‌हे‌ ‌बगीचे‌ ‌फक्त‌ ‌एका‌ ‌ठिकाणी‌ ‌फुलवायचे‌ ‌नाहीत‌ ‌तर‌ ‌कवयित्रीच्या‌ ‌मते‌ ‌जिथे‌ ‌जिथे‌ ‌नजर‌ ‌पोचते‌ ‌तेथे‌ ‌तेथे‌ ‌उद्याच्या‌ ‌भविष्याचे‌ ‌रंग,‌ ‌उद्याच्या‌ ‌मजेचे‌ ‌रंग‌ ‌आपण‌ ‌फुलवूया‌ ‌म्हणजेच‌ ‌निसर्गाच्या‌ ‌रंगात‌ ‌आणि‌ ‌निसर्गाच्या‌ ‌सान्निध्यात‌ ‌राहून‌ ‌जो‌ ‌आनंद,‌ ‌जी‌ ‌मजा‌ ‌मिळणार‌ ‌आहे.‌ ‌अशी‌ ‌एक‌ ‌सुंदर‌ ‌सृष्टी‌ ‌आपण‌ ‌उद्याच्या‌ ‌भविष्यासाठी‌ ‌जपून‌ ‌ठेवूया.‌

धान्य‌ ‌देईना‌ ‌संगणक‌ ‌हा,‌ ‌काळी‌ ‌आई‌ ‌जगवू‌
‌मातीमध्ये‌ ‌जे‌ ‌हात‌ ‌राबती,‌ ‌तयांस‌ ‌देऊ‌ ‌पुष्टी….‌
‌रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे‌

कवयित्री‌ ‌म्हणते‌ ‌आजचे‌ ‌युग‌ ‌कितीही‌ ‌आधुनिक‌ ‌झाले,‌ ‌तंत्रज्ञान‌ ‌विकसित‌ ‌झाले‌ ‌तरी‌ ‌निसर्ग‌ ‌तुमचा‌ ‌खरा‌ ‌मित्र‌ ‌आहे.‌ ‌तुमचा‌ ‌पोषण–कर्ता‌ ‌आहे.‌ ‌कारण‌ ‌तंत्रज्ञानाच्या‌ ‌विकासामुळे‌ ‌संगणकाची‌ ‌निर्मिती‌ ‌झाली.‌ ‌पण‌ ‌हा‌ ‌संगणक‌ ‌तुम्हांला‌ ‌धान्य‌ ‌देऊन‌ ‌तुमचे‌ ‌पोषण‌ ‌करू‌ ‌शकत‌ ‌नाही.‌ ‌तर‌ ‌काळी‌ ‌आई‌ ‌म्हणजेच‌ ‌धरतीमाता‌ ‌आपण‌ ‌जगवली‌ ‌तरच‌ ‌आपण‌ ‌जगू‌ ‌शकतो.‌ ‌तीच‌ ‌खरी‌ ‌आपले‌ ‌पोषण‌ ‌करणारी‌ ‌जननी‌ ‌आहे.‌ ‌तिला‌ ‌आपण‌ ‌जगवूया‌ ‌असे‌ ‌कवयित्री‌ ‌सांगते.‌ ‌या‌ ‌काळ्या‌ ‌मातीमध्ये‌ ‌जे‌ ‌हात‌ ‌खऱ्या‌ ‌अर्थाने‌ ‌राबतात,‌ ‌कष्ट‌ ‌करतात‌ ‌आणि‌ ‌तिचे‌ ‌संगोपन‌ ‌करतात‌ ‌अशा‌ ‌शेतकऱ्याचे,‌ ‌भूमिपुत्राचे‌ ‌सुद्धा‌ ‌आपण‌ ‌संरक्षण‌ ‌केले‌ ‌पाहिजे‌ ‌त्याच्या‌ ‌कष्टांना‌ ‌पाठबळ,‌ ‌दुजोरा‌ ‌दिला‌ ‌पाहिजे.‌ ‌तरच‌ ‌आपल्याला उदयाच्या‌ ‌उज्ज्वल‌ ‌भविष्याचे‌ ‌रंग‌ ‌व‌ ‌जीवनातील‌ ‌मजेचे‌ ‌रंग‌ ‌पाहायला‌ ‌मिळतील‌ ‌आणि‌ ‌ही‌ ‌धरती‌ ‌खऱ्या‌ ‌अर्थाने‌ ‌सुजलाम्‌ ‌सुफलाम्‌ ‌होऊन‌ ‌इथला‌ ‌मनुष्यप्राणी‌ ‌सुखी‌ ‌होईल.‌

उधळू,‌ ‌फेकू‌ ‌बिया‌ ‌डोंगरी,‌ ‌रुजतील‌ ‌देशी‌ ‌झाडे‌
‌गच्च‌ ‌माजतील‌ ‌राने,‌ ‌होईल‌ ‌आभाळातून‌ ‌वृष्टी….‌
‌रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे‌ ‌

‘झाडे‌ ‌लावा,‌ ‌झाडे‌ ‌जगवा’.‌ ‌हा‌ ‌मंत्र‌ ‌सत्यात‌ ‌उतरविण्यासाठी‌ ‌आपण‌ ‌खऱ्या‌ ‌अर्थाने‌ ‌कोणती‌ ‌कृती‌ ‌केली‌ ‌पाहिजे‌ ‌हे‌ ‌सांगताना‌ ‌कवयित्री‌ ‌म्हणते‌ ‌की,‌ ‌आपण‌ ‌आपल्या‌ ‌देशामध्ये‌ ‌पिकणारी,‌ ‌उगवणारी‌ ‌जी‌ ‌फळे,‌ ‌फुले‌ ‌आहेत,‌ ‌त्यांच्या‌ ‌बिया‌ ‌डोंगरावर,‌ ‌पर्वतावर‌ ‌उधळूया‌ ‌म्हणजे‌ ‌डोंगरावर‌ ‌त्या‌ ‌रुजतील‌ ‌आणि‌ ‌देशी‌ ‌झाडांनी‌ ‌आपली‌ ‌जंगले‌ ‌परत‌ ‌गच्च‌ ‌भरून‌ ‌जातील,‌ ‌माजतील‌ ‌ज्यामुळे‌ ‌जमिनीची‌ ‌धूप‌ ‌थांबेल‌ ‌आणि‌ ‌वृष्टी‌ ‌होईल.‌ ‌भरपूर‌ ‌पाऊस‌ ‌पडला‌ ‌तर‌ ‌ही‌ ‌सृष्टी‌ ‌हिरवी‌ ‌समृद्ध‌ ‌होईल‌ ‌आणि‌ ‌समृद्ध‌ ‌अशा‌ ‌भविष्याचे‌ ‌आपले‌ ‌स्वप्न‌ ‌पूर्ण‌ ‌होईल.‌

डोंगरातून‌ ‌वाहात‌ ‌येते,‌ ‌खळाळते‌ ‌हे‌ ‌पाणी‌
‌फेनधवलशा‌ ‌तुषारांमध्ये,‌ ‌राहाल‌ ‌कैसे‌ ‌कष्टी?‌
‌रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे‌

आभाळातून‌ ‌होणाऱ्या‌ ‌पावसाच्या‌ ‌वृष्टीमुळे‌ ‌डोंगरातून‌ ‌खळाळत‌ ‌पाणी‌ ‌वाहत‌ ‌येईल.‌ ‌डोंगर‌ ‌दऱ्यातून‌ ‌वाहणारे‌ ‌धबधबे,‌ ‌त्यातून‌ ‌फेसाप्रमाणे‌ ‌उधळणाऱ्या‌ ‌पांढऱ्या‌ ‌तुषारांना‌ ‌पाहिल्यावर‌ ‌आपण‌ ‌आपली‌ ‌सारी‌ ‌दुःखे‌ ‌विसरून‌ ‌जाऊन‌ ‌निसर्गाच्या‌ ‌सान्निध्यात‌ ‌खऱ्या‌ ‌अर्थाने‌ ‌जावू.‌ ‌खळाळत्या‌ ‌पाण्याला‌ ‌पाहून‌ ‌आपल्याही‌ ‌मनात‌ ‌हास्याचे‌ ‌तुषार‌ ‌उधळले‌ ‌जातील‌ ‌व‌ ‌आपली‌ ‌दुःखे‌ ‌राहणारच‌ ‌नाहीत.‌ ‌किंबहुना‌ ‌त्यांना‌ ‌पाहिल्यावर‌ ‌कसे‌ ‌राहू‌ ‌आपण‌ ‌कष्टी?‌ ‌असाच‌ ‌प्रश्न‌ ‌कवयित्री‌ ‌आपल्याला‌ ‌विचारते‌ ‌आहे.‌

मिळेल‌ ‌पैसा,‌ ‌मिळेल‌ ‌दौलत,‌ ‌यंत्रांच्या‌ ‌संगती‌ ‌
आभाळाच्या‌ ‌छत्राखाली,‌ ‌एक‌ ‌अनोखी‌ ‌तुष्टी….‌ ‌
रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे‌ ‌

तंत्रज्ञानामुळे‌ ‌आपल्याला‌ ‌पैसा,‌ ‌दौलत‌ ‌मिळेल‌ ‌पण‌ ‌त्या‌ ‌कागदी‌ ‌नोटांना‌ ‌समाधानाचा,‌ ‌तुष्टीचा‌ ‌गंध‌ ‌येणार‌ ‌नाही.‌ ‌त्यातून‌ ‌स्पर्धा,‌ ‌अवहेलना‌ ‌वाढेल,‌ ‌दुसऱ्याचे‌ ‌दुःख‌ ‌जाणून‌ ‌घेण्याची‌ ‌मनाची‌ ‌दौलत‌ ‌तिथे‌ ‌नसेल.‌ ‌परंतु‌ ‌निसर्गाच्या‌ ‌सान्निध्यात‌ ‌एकाच‌ ‌आभाळाच्या‌ ‌छत्राखाली‌ ‌आपण‌ ‌सारे‌ ‌भेदभाव‌ ‌विसरून‌ ‌जाऊ,‌ ‌कुणी‌ ‌लहान–मोठा,‌ ‌श्रीमंत,‌ ‌गरीब‌ ‌राहणार‌ ‌नाही,‌ ‌आभाळाची‌ ‌आम्ही‌ ‌लेकरे,‌ ‌काळी‌ ‌माती‌ ‌आई‌ ‌असे‌ ‌म्हणण्यातच‌ ‌आपल्याला‌ ‌खरी‌ ‌तुष्टता,‌ ‌समाधान‌ ‌मिळेल‌ ‌आणि‌ ‌एकत्वाच्या‌ ‌छत्राखाली‌ ‌आपण‌ ‌उद्याच्या‌ ‌भविष्याचे,‌ ‌आनंदाचे‌ ‌रंग‌ ‌जपून‌ ‌या‌ ‌सृष्टीलाही‌ ‌जपून‌ ‌ठेवू.‌

हिरवी‌ ‌हिरवी‌ ‌मने‌ ‌भोवती,‌ ‌किती‌ ‌छटा‌ ‌हिरव्याच्या‌ ‌
गर्भरेशमी‌ ‌सळसळण्याच्या‌ ‌जगास‌ ‌सांगू‌ ‌गोष्टी….‌ ‌
रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे‌

या‌ ‌निळ्या‌ ‌आभाळाच्या‌ ‌छत्राखाली‌ ‌निसर्गाच्या‌ ‌सान्निध्यात‌ ‌साऱ्यांची‌ ‌मने‌ ‌हिरवी‌ ‌होतील,‌ ‌आनंदी‌ ‌होतील.‌ ‌नवीन‌ ‌विचारांनी,‌ ‌सुखा–समाधानाने‌ ‌भरून‌ ‌जातील‌ ‌आणि‌ ‌या‌ ‌आनंदाच्या‌ ‌विविध‌ ‌छटा‌ ‌आपल्याला‌ ‌आपल्या‌ ‌अवतीभोवती‌ ‌पाहता‌ ‌येतील.‌ ‌पर्यावरणाच्या‌ ‌रक्षणासाठी‌ ‌डोंगरावर‌ ‌उधळलेल्या‌ ‌बियांमुळे‌ ‌झाडे‌ ‌निर्माण‌ ‌होतील.‌ ‌घनदाट‌ ‌जंगले‌ ‌तयार‌ ‌होतील‌ ‌व‌ ‌त्यामुळे‌ ‌भरपूर‌ ‌वृष्टी‌ ‌होईल.‌ ‌त्यामुळे‌ ‌सर्वत्र‌ ‌उगवलेल्या‌ ‌गवताची‌ ‌रेशमासारखी‌ ‌नाजूक,‌ ‌मऊ‌ ‌पाती‌ ‌डोलतील.‌ ‌हिरव्यागार‌ ‌धरणीमुळे‌ ‌मनाला‌ ‌समाधान‌ ‌मिळेल.‌ ‌निसर्गसौंदर्यामुळे‌ ‌जगण्याचा‌ ‌खराखुरा‌ ‌आनंदही‌ ‌मिळेल.‌ ‌आपली‌ ‌मनेही‌ ‌हिरवी‌ ‌हिरवी‌ ‌अर्थात‌ ‌प्रसन्न‌ ‌होतील,‌ ‌आपण‌ ‌सर्व‌ ‌जगाला‌ ‌या‌ ‌हिरवाईचा‌ ‌आनंद‌ ‌सांगूया.‌ ‌सगळ्या‌ ‌जगाला‌ ‌आनंदी‌ ‌करत‌ ‌आपण‌ ‌उदयाच्या‌ ‌भविष्याचे,‌ ‌आनंदाचे‌ ‌रंग‌ ‌जपून‌ ‌या‌ ‌सृष्टीलाही‌ ‌जपून‌ ‌ठेवू.‌ ‌

‌रंग मजेचे रंग उदयाचे शब्दार्थ‌

  • ‌दृष्टी‌ ‌– ‌नजर‌ ‌– ‌(sight)‌
  • सृष्टी‌ ‌– ‌निसर्ग,‌ ‌जग‌ ‌– (nature)‌
  • संगणक‌ ‌– ‌(computer)‌ ‌
  • काळी‌ ‌आई‌ ‌– ‌माती‌ ‌– (earth)
  • पुष्टी‌ ‌– ‌पाठबळ,‌ ‌दुजोरा‌‌ ‌– ‌(support)
  • वृष्टी‌ ‌– ‌पाऊस‌ ‌– ‌(rain)‌ ‌
  • आभाळ‌ ‌– ‌आकाश,‌ ‌नभ‌ ‌– ‌(sky)‌ ‌
  • छटा‌ ‌– ‌विविध‌ ‌रंग,‌ ‌स्तर‌ ‌– ‌(shades)‌ ‌
  • गर्भरेशमी‌ ‌– ‌मऊ‌ ‌– ‌(soft‌ ‌silk)‌ ‌
  • सळसळणे‌ ‌– ‌पानांच्या‌ ‌हालचालीचा‌ ‌आवाज‌ ‌– (rustling)‌ ‌
  • फुल‌ ‌‌– ‌सुमन,‌ ‌पुष्प‌ ‌– ‌(flower)‌ ‌
  • घाट – ‌गच्च‌ ‌– ‌(dense)‌ ‌
  • ताटवे‌ ‌– ‌बगीचे‌ ‌– ‌(gardens)‌
  • ‌मजा‌ ‌– ‌गंमत‌ ‌– (‌fun)‌ ‌
  • जपणे‌ – ‌सांभाळून‌ ‌ठेवणे‌ ‌– (to‌ ‌preserve‌ ‌carefully)‌ ‌
  • माती‌ ‌– मृदा (Soil)
  • हात‌ ‌– ‌कर‌ ‌– ‌(hand)‌ ‌
  • राबती‌ ‌– ‌राबणे,‌ ‌कष्ट‌ ‌करणे‌ ‌– ‌(to‌ ‌work‌ ‌hard)‌ ‌
  • उधळू‌ ‌– ‌उडवू,‌ ‌उडवणे‌ ‌– ‌(throw)‌ ‌
  • बीया‌ ‌– ‌बीज‌ ‌– (seeds)‌ ‌
  • डोंगर‌ ‌– ‌पर्वत‌ – (mountain)‌
  • ‌रुजणे‌ ‌– ‌अंकुरणे‌ ‌– (to‌ ‌germinate)‌ ‌
  • झाड‌ ‌– ‌वृक्ष‌ ‌– (tree)‌ ‌
  • रान‌ ‌– ‌जंगल,‌ ‌वन‌ ‌– ‌(forest)‌
  • ‌पाणी – ‌जल‌ ‌– (water)‌ ‌
  • फेनधवलशा‌ ‌– ‌फेसाप्रमाणे‌ ‌पांढऱ्या‌ ‌– ‌(white‌ ‌like‌ ‌foam)‌ ‌
  • कष्टी‌ ‌– ‌थकलेले,‌ ‌दुःखी‌ ‌– ‌(Sad)‌ ‌
  • पैसा‌ ‌– ‌अर्थ‌ ‌– ‌(money)‌ ‌
  • दौलत‌ ‌– ‌संपत्ती‌ ‌– (wealth)‌ ‌
  • संगत‌ ‌सोबत‌ ‌– ‌(company)‌ ‌
  • छत्र‌ ‌– ‌सावली‌ ‌– (shade)‌ ‌
  • अनोखी‌ ‌– ‌वेगळी‌ ‌– (special)‌ ‌
  • तृष्टी‌ ‌– ‌तृप्ती,‌ ‌समाधान‌ ‌– ‌(satisfaction)‌ ‌
  • मन‌ – ‌चित्त‌ ‌– (mind)‌

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 11 जंगल डायरी Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 11 जंगल डायरी Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
लेखकाने बिबळ्याची ताजी पावलं पाहिल्यानंतरच्या कृतींचा घटनाक्रम लिहा.
(i) जंगलाच्या कोपऱ्यात हालचाल जाणवली.
(ii) ___________________________
(iii) ___________________________
(iv) तिथं तेंदूच्या झाडाखाली बांबूमध्ये बिबळ्या बसला होता.
(v) ___________________________
(vi) ___________________________
उत्तर:
(i) जंगलच्या कोपऱ्यात हालचाल जाणवली.
(ii) लेखकाने सगळ्यांना हातानेच थांबायची खूण केली.
(iii) दुर्बीण डोळ्यांना लावल्यावर ती हालचाल स्पष्ट झाली.
(iv) तिथं तेंदूच्या झाडाखाली बांबूमध्ये बिबळ्या बसला होता.
(v) बिबळ्याचा रंग आसपासच्या परिसराशी एवढा मिसळून गेला होता, की त्याची शेपूट जर हलली नसती तर तो लेखकाला मुळीच दिसला नसता.
(vi) त्याची पाठ लेखकाकडे होती, त्यामुळे त्याने अदयाप त्यांना पाहिले नव्हते.
(vii) वनरक्षकाचा पाय काटकीवर पडला.

प्रश्न 2.
कारणे लिहा.
(i) वाघिणीने मंदपणे गुरगुरून नापसंती व्यक्त केली, कारण ……………………………..
(ii) वाघीण पिल्लांच्या सुरक्षेबद्दल दक्ष होती, कारण ……………………………..
उत्तर:
(i) वाघिणीचे पिल्लू तिच्या पाठीवरून घसरले व पाण्यात पडल्यामुळे वाघीणीच्या तोंडावर पाणी उडले.
(ii) वाघांच्या पिल्लांना इतर भक्षकांपासून खूपच धोका असतो.

प्रश्न 3.
विशेष्य आणि विशेषण यांच्या जोड्या लावा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी 1

प्रश्न 4.
स्वमत.
(अ) ‘लेखकाला वाघिणीतील आईची झलक जाणवली’, हे विधान पाठाच्या आधारे स्पष्ट करा.
उत्तरः
अतुल धामनकर यांनी ‘जंगल डायरी’ या पाठात जंगलातील प्राण्यांचे निरीक्षण करतांना आलेल्या विविध अनुभवांचे वर्णन तसेच वाघिणीत दिसलेल्या ‘आईची झलक’ मार्मिक पणे व्यक्त केली आहे.

वाघीण रात्रीच पिल्लांना नाल्याकाठच्या जांभळीच्या दाट झुडपात लपवून शिकारीसाठी गेली होती. संभाव्य शत्रूच्या हल्ल्या पासून आईने पिल्लांना सुरक्षित ठिकाणी लपवले होते. शिकारीनंतर ती सरळ पाण्यात येऊन बसली. मुलांचा दंगाधोपा सुरू होता. थोड्यावेळाने शिकारीपर्यंत पिल्लांना नेण्यासाठी ती उठली. बाबूंच्या गंजीत जिथे शिकार ठेवली होती तिथे पिल्ले आपल्यासोबत येताहेत की नाही हे पाहिले. दोन पिल्ले तिच्या मागोमाग निघाली पण अदयाप दोघे पाण्यातच खेळत होती. वाघिणीने परत त्यांना बोलवणारा आवाज काढला.

वाघिणीने चारही पिल्ले आपल्याबरोबर येताहेत याची पूर्ण खात्री केली. बाकीची दोन्ही पिल्ले आपला खेळ थांबून आईच्या मागे पळत सुटली. या तिच्या प्रेमाचे, खबरदारीचे लेखकाने निरिक्षण केले व त्याला तिच्यातील आईची झलक बघायला मिळाली. पिल्लांची देखभाल करणे, सांभाळणे, त्यांना शिकार आणून खाऊ घालणे हे वाघिणीनेही जबाबदारीने केले होते. आईचे कर्तव्य निभावले होते. त्याला वाघिणीतील आईची झलक अशाप्रकारे जाणवली.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

(आ) वाघीण आणि तिच्या पिल्लांची भेट हा प्रसंग शब्दबद्ध करा.
उत्तरः
जंगल डायरी या पाठात अतुल धामनकर यांनी चंद्रपूर येथील जंगल प्रसंगाचे जीवंत चित्रण शब्दबद्ध केले आहे.

वाघीण चारही पिल्लांना वाघ, बिबळा, रानकुत्री यांच्यापासून धोका असल्याने नाल्याकाठच्या जांभळीच्या दाट झुडपात लपवून शिकारीला गेली होती. तिने पिल्लांसाठी खास खबरदारी घेतली होती. ती रात्रभर जंगलात फिरून पिल्लांजवळ परत आली. आईची हाक ऐकताच अजूनवर दडून बसलेली पिल्लं खेळकरपणे तिच्याकडे झेपावली. थकलेली वाघीण पाण्यात विश्रांतीसाठी बसली.

पण पिल्लांना आईला बघून उधान आले. त्यातील एका पिल्लाने वाघिणीच्या पाठीवरच उडी घेतली. तिथून ते घसरले व धपकन पाण्यात पडले. वाघिणीच्या तोंडावर पाणी पडल्याने तिने नापसंती व्यक्त केली. पण पिल्ले खेळतच होती. आईच्या भोवती दंगाधोपा चालू होता. एकमेकांचा पाठलाग करणे, पाण्यात उड्या मारणे, आईला मायेने चाटणे असे खेळ चालू होते. आईच्या भेटीने लपवून ठेवलेली पिल्ले मनमोकळेपणाने खेळत होती.

(इ) डायरी लिहिणे हा छंद प्रत्येकाने जोपासावा, याविषयी तुमचे मत लिहा.
उत्तर:
डायरी म्हणजे दैनंदिनी. रोज आपण सकाळी उठल्यापासून झोपेपर्यंत कोणत्या ठळक गोष्टी करतो याची नोंद ठेवणे केव्हाही उपयुक्त. डायरी लिहिण्याने दिवसभराचा गोषवारा हाती येतो. चांगल्या वाईट गोष्टींची नोंद केली जाते. आजपर्यंत झालेल्या चुका सुधारण्यासाठी डायरीचा उपयोग होतो. चांगल्या गोष्टींच्या नोंदीने पुन्हापुन्हा त्या वाचताना मनाला समाधान वाटते, प्रेरणा मिळते. काही प्रेक्षणीय स्थळे बघितल्यास त्याचीपण नोंद करावी. त्यामुळे विपुल माहिती जमा करता येते. डायरीतील प्रत्येक पान म्हणजे त्या दिवसाचा आरसा असतो. स्थळे, प्रदर्शने, उद्घाटने, करावयाची कामे इ. नोंद आवश्यक असते. त्याची पडताळणी घेऊन आपल्याच कामावर आपण लक्ष ठेवू शकतो. कितीतरी उपयुक्त माहिती भावी पिढीसाठी ही मार्गदर्शक ठरते. स्वत:वर शिस्त, नियंत्रण व सच्चेपणा राखण्यासाठी डायरी लिहिण्याचा छंद प्रत्येकाने जोपासावा असे माझे मत आहे.

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 11 जंगल डायरी Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १. उताराच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी 2
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी 3

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) लेखकाने कोणता रस्ता धरला?
उत्तरः
लेखकाने डावीकडं जाणारा झरीचा रस्ता धरला.

(ii) वनमजूर अचानक का थबकला?
उत्तरः
नुकत्याच गेलेल्या एका मोठ्या बिबळ्याची ताजी पावलं झरीच्या रस्त्यावर उमटलेली दिसली, म्हणून वनमजूर थबकला.

(iii) दुर्बिणीने काय स्पष्ट दिसले?
उत्तरः
तेंदूच्या झाडाखाली बांबूमध्ये बसलेला बिबळ्या दुर्बिणीने स्पष्ट दिसला.

(iv) बिबळ्या जंगलात अदृश्य का झाला?
उत्तर:
टोंगे वनरक्षकाचा पाय एका वाळक्या काटकीवर पडून झालेल्या ‘कट्’ आवाजाने बिबळ्या सावध होऊन जंगलात अदृश्य झाला.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) गावातून ………………………………….. वनरक्षक आणि त्यांचा सहकारी वनमजूर येताना दिसले. (रेगे, टोंगे, दिघे, पोंगशे)
(ii) हा एक ………………………………….. असून आम्ही पोहोचण्याच्या तासाभर आधीच इथून गेला असावा. (वाघ, रेडा, नर, गेंडा)
(iii) एका ………………………………….. झाडाखाली, बांबूमध्ये बिबळा बसला होता. (आंब्याच्या, तेंदूच्या, बाभळीच्या, सागाच्या)
(iv) थोड्याच अंतरावर ………………………………….. जाणारा रस्ता उजवीकडं वळत होता. (रायबाकडं, ज्योतिबाकर्ड, पन्हाळ्याकडं, जंगलाकड)
उत्तर:
(i) टोंगे
(ii) नर
(iii) तेंदूच्या
(iv) रायबाकडं

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
सकारण लिहा.
(i) बिबळ्यानं अदयाप लेखकाला पाहिलं नव्हतं, कारण –
(अ) लेखक लपून बसला होता.
(आ) झुडपांची दाट झाडी होती.
(इ) लेखकाकडे त्याची पाठ होती.
(ई) बांबूचे बन होते.
उत्तर:
बिबळ्यानं अदयाप लेखकाला पाहिलं नव्हतं, कारण लेखकाकडे त्याची पाठ होती.

(ii) तिथं कुठलाही वन्यप्राणी दिसण्याची शक्यता होती, कारण
(अ) बांबूमध्ये बिबळ्या बसला होता.
(आ) नाल्यामध्ये थोडं पाणी साचून राहात होतं.
(इ) जंगलाच्या कोपऱ्यावर थोडीशी हालचाल जाणवली.
(ई) रायबाकडं जाणारा रस्ता उजवीकडे वळत होता.
उत्तरः
तिथं कुठलाही वन्यप्राणी दिसण्याची शक्यता होती, कारण नाल्यामध्ये थोडं पाणी साचून राहात होतं.

प्रश्न 2.
‘बिबळ्याच्या निरीक्षणाची’ हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तरः
कोणती चांगली संधी हातची गेली म्हणून लेखक हळहळला?

प्रश्न 3.
सहसंबंध लिहा.
(i) वनरक्षक : टोंगे :: तिखट कानांचा : …………………………………..
(ii) वाळक्या : काट्या :: दाटी : …………………………………..
उत्तर:
(i) बिबळ्या
(ii) झुडपांची

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) गावातून टोंगे वनरक्षक आणि त्यांचा सहकारी वनमजूर येताना दिसले.
(ii) बिबळ्याच्या निरीक्षणांची चांगली संधी हातची गेली म्हणून लेखक आनंदी होते.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

प्रश्न 5.
उताऱ्यानुसार पुढील वाक्यांचा योग्य क्रम लावा.
(i) जंगलाच्या कोपऱ्यावर थोडीशी हालचाल जाणवली.
(ii) बिबळ्यानं तो आवाज ऐकताच वळून पाहिलं.
(iii) दोन-तीन नाले असल्यानं झुडपांची दाटी जास्तच जाणवते.
(iv) समोर चालणारा वनमजूर अचानक थबकला.
उत्तर:
(i) समोर चालणारा वनमजूर अचानक थबकला.
(ii) जंगलाच्या कोपऱ्यावर थोडीशी हालचाल जाणवली.
(iii) बिबळ्यानं तो आवाज ऐकताच वळून पाहिले.
(iv) दोन-तीन नाले असल्यानं झुडपांची दाटी जास्तच जाणवते.

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्ही अनुभवलेल्या जंगल सफारीचे वर्णन लिहा.
उत्तरः
मी इयत्ता ८ वीत असताना नाताळाच्या सुट्टीत जंगल सफारीचा अनुभव घेतला आहे. कोचीन, पेरीयार व टेकाडी या केरळाच्या टूरवर असताना. टेकाडीच्या घनदाट जंगलात हत्तीवरून जंगल सफारीची मजा लुटली. हत्तीवर बसण्याचा, संथ पण हेलकावे घेत जाण्याचा अनुभव निराळाच होता. आम्ही चारजण हत्तीवर बसून जंगल फिरलो. हरणांचे कळप दिसले, रानम्हशी दिसल्या. रानगव्यांचा कळप जाताना आमच्या गाईडने दाखवला. मुंग्यांची मोठ-मोठी वारूळे दिसली. मधमाश्यांचे पोळे पाहिले. वाघही पहायला मिळाला. खूप दूरवर असल्याने वाघाची अंधूकशी झलक दिसली. कोल्हे तर दोन-तीन वेळा दिसले. बहिरीससाणेही दिसले.

आमच्या रस्त्यावरून मुंगूस जाताना पाहिले. त्याची मोठी तुरेदार शेपूट शोभून दिसत होती. सांबरशिंग काळ्याकभिन्न रंगाचे होते. त्याची शिंगे मोठी डौलदार होती. हत्तींचा कळप टेकडीच्या नदीवर पाणी प्यायला आला होता. हत्तींची दोन पिल्ले फारच मोहक होती. पक्ष्यांचा किलबिलाट होता. दाट जंगलातून जाताना पानांची सळसळ होती. झाडांच्या फांदया अक्षरश: आमच्या अंगाखांदयाला लागत होत्या. हत्तीवर असल्याने कोणत्याही वन्यप्राण्यापासून आम्हाला धोका नव्हता. दिवस कसा संपला हे कळलेही नाही. जंगलातील अनुभवांचे गाठोडे घेऊन आम्ही परतलो.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

प्रश्न २. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा :

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी 4

प्रश्न 2.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) लेखकाला ओलसर चिखलात काय दिसले?
उत्तरः
लेखकाला ओलसर चिखलात मांजरापेक्षा मोठ्या आकाराची अनेक पावलं उमटलेली दिसली.

(ii) लेखक कशासाठी अधीर होता?
उत्तर:
लेखक वाघिणीची पिल्ले बघण्यासाठी अधीर होता.

(iii) लेखकाचे हृदय केव्हां धडधडू लागले?
उत्तर:
पाणवठा जवळ आला तसे लेखकाचे हृदय जोरजोरात धडधडू लागले.

(iv) वाघीण कोठे लपली असावी असे लेखकाला वाटते?
उत्तरः
वाघीण जांभळीच्या झुडपात लपली असावी असे लेखकाला वाटते.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) प्रचंड ………………………………….. दिवस असल्यानं वाघासारखं जनावर पाण्याच्या आसपासच वावरतं. (थंडीचे, उष्णतेचे, पावसाचे, गरमीचे)
(ii) सुकलेल्या नाल्यात उतरताना माझ्या मनावर एक दडपण आलं होतं. (अनामिक, सहज, भरभरून, दु:खाचे)
(iii) जमिनीवर सर्वत्र पानगळीमुळं पडलेला वाळका ………………………………….. साचून होता. (पाचोळा, पालापाचोळा, पाला, कचरा)
उत्तर:
(i) उष्णतेचे
(ii) अनामिक
(iii) पाचोळा

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
(i) लहान पिल्लं असणारी वाघीण ही जंगलातलं सगळ्यात …………………………………..
(अ) उत्तम जनावर!
(आ) धोकादायक जनावर!
(इ) विश्वासू प्राणी!
(ई) घाबरट जनावर!
उत्तर:
लहान पिल्लं असणारी वाघीण ही जंगलातलं सगळ्यात धोकादायक जनावर!

(ii) आम्ही सगळ्यांनीच एकमेकांकडं बघत चौकस राहण्याची डोळ्यांनीच.
(अ) खूण करून सूचना केली.
(आ) सावध करून इशारा केला.
(इ) खूणवत संकेत केला.
(ई) इशारा करून सावध केला.
उत्तर:
आम्ही सगळ्यांनीच एकमेकांकडं बघत चौकस राहण्याची डोळ्यांनीच खूण करून सूचना केली.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

प्रश्न 2.
चूक की बरोबर लिहा.

(i) लेखकांना वाऱ्यानं हळूच होणारी पानांची सळसळ देखील मोठी वाटत होती.
(ii) सुकलेल्या नाल्यात उतरताना लेखकांच्या मनावर एक अनामिक दडपण आलं नव्हतं.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

प्रश्न 3.
सहसंबंध लिहा.
(i) ओलसर : चिखल :: पानांची : …………………………………..
(ii) पिल्लांच्या : पाऊलखुणा :: वाघीणीचे : …………………………………..
उत्तर:
(i) सळसळ
(ii) गुरगुरणे.

कृती ३: स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्ही पाहिलेल्या सर्कशीमधील चित्तथरारक प्रसंगाचे वर्णन तुमच्या शब्दांत करा.
उत्तरः
आजही तो प्रसंग डोळ्यांसमोर जसाचा तसा आठवतो. ‘द ग्रेट रॉयल सर्कस’ चा अविस्मरणीय प्रसंग चित्तथरारक होता, सर्कशीची सुरुवात अतिशय शानदार झाली. एका पायावरच्या कसरती झाल्या. मग खास आकर्षण असणारा सिंह पिंजऱ्यात आणला गेला. पिंजऱ्यातून त्याला बाहेर काढले, मग रिंग मास्टर ने त्याला पेटलेल्या चक्रातून उडी मारण्याचा हुकूम दिला. सिंहाने ५ उड्या मारल्या, सर्वांनी टाळ्यांचा गजर केला. रिंग मास्टरने देखील त्याला हंटर दाखवून पुन्हा पिंजऱ्यात जाण्याचा आदेश दिला. आता मात्र सिंहाने तो आदेश साफ नाकारला. तो तेथूनच रिंगणातून पळत सुटून प्रेक्षकांच्या दिशेने धावत गेला. एकच हाहा:कार माजला. सगळे लोक गडबडले. किंचाळ्या आणि आक्रोशांनी परिसर गंभीर झाला. लोक इतस्तत: धावू लागले. चेंगराचेंगरीत अनेकांना गंभीर दुखापती झाल्या. सिंह येऊन आपल्याला खाणार या भीतीने मृत्यूच डोळ्यांपुढे दिसू लागला. सर्कशीतील कलाकारांची तारांबळ उडाली. अनेक खुर्ध्या तुटल्या. सर्कशीच्या तंबूलाही आग लागली. जो तो जीव घेऊन पळत सुटला. अनेकांच्या प्रयत्नांनी परिस्थिती आटोक्यात आली.

प्रश्न ३. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.
कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी 5

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) वाघीण कशाबद्दल दक्ष असते?
उत्तर:
वाघीण पिल्लांच्या सुरक्षेबद्दल दक्ष असते.

(ii) पिल्लांना कां उधाण आले होते?
उत्तर:
आईला पाहून पिल्लांना उधाण आले होते.

(iii) वाघिणीने शिकारीला जाण्यापूर्वी पिल्लांना कोठे लपवले होते?
उत्तर:
शिकारीला जाण्यापूर्वी वाघिणीने पिल्लांना नाल्याकाठच्या जांभळीच्या दाट झुडपात लपविले होते.

(iv) लेखकाच्या अंगावर काटा आला व तो जागीच का थबकला?
उत्तरेः
‘ऑऽव्हऽऽ!’ अचानक नाल्याच्या पलीकडून आलेल्या बारीक आवाजानं लेखकाच्या अंगावर काटा आला व तो जागीच थबकला.

(v) बाजूच्या जांभळीच्या झाडीतून थेट पाण्यात कोणी उडी मारली?
उत्तर:
वाघिणीच्या एका पिल्लानं बाजूच्या जांभळीच्या झाडीतून थेट पाण्यात उडी मारली.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) ………………………………….. पिल्लांच्या सुरक्षेबद्दल भलतीच दक्ष असते. (सिंहीण, वाघीण, हरीण, कोल्हीण)
(ii) ………………………………….. च्या भोवती जबरदस्त दंगाधोपा सुरू झाला. (आई, वाघीणी, पिल्लां, लेखका)
उत्तर:
(i) वाघीण
(ii) आई

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडा.

(i) वाघीण विश्रांती घेत होती, कारण …………………………………..
(अ) पिल्लांचा जबरदस्त दंगाधोपा चालू होता
(आ) रात्रभरच्या वाटचालीनं ती थकली होती.
(इ) पिल्लांच्या सुरक्षिततेबद्दल दक्ष होती.
(ई) तीनही पिल्लं पाण्यात उतरली होती.
उत्तरः
वाघीण विश्रांती घेत होती, कारण रात्रभरच्या वाटचालीनं ती थकली होती.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

प्रश्न 2.
घटनेनुसार वाक्यांचा क्रम लावा.
(i) एका पिल्लानं बाजूच्या जांभळीच्या झाडीतून थेट पाण्यात उडी घेतली.
(ii) अचानक पाण्यात धपकन’ काहीतरी पडल्याचा आवाज आला.
(iii) लगेच त्याच्या पाठोपाठ उरलेली तीनही पिल्लं धपाधप पाण्यात उतरली.
(iv) मी पाणवठ्याकडं पाहिलं आणि आश्चर्यानं थक्कच झालो.
उत्तरः
(i) अचानक पाण्यात धपकन’ काहीतरी पडल्याचा आवाज आला.
(ii) मी पाणवठ्याकडे पाहिलं आणि आश्चर्यानं थक्कच झालो.
(iii) एका पिल्लानं बाजूच्या जांभळीच्या झाडीतून थेड पाण्यात उडी घेतली होती.
(iv) लगेच त्याच्या पाठोपाठ उरलेली तीनही पिल्लं धपाधप पाण्यात उतरली.

प्रश्न 3.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) वाघीण रात्रीच पिल्लांना नाल्याकाठच्या जांभळीच्या दाट झुडपात लपवून शिकारीसाठी गेली होती.
(ii) पिल्लांच्या उत्साहाला लेखक बघताच उधाण आलं होतं.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

कृती ३: स्वमत.

प्रश्न 1.
‘भारताचा राष्ट्रीय पशू-वाघ’ याबद्दल तुम्हांला असलेली माहिती तुमच्या शब्दांत मांडा.
उत्तरः
वाघ हा जंगलात राहणारा मांसाहारी सस्तन पशू आहे. हा भूतान, नेपाळ, भारत, कोरिया, अफगाणिस्तान व इंडोनेशिया मध्ये जास्त संख्येने आढळतो. लाल, पिवळ्या पट्ट्यांचे याचे शरीर असून पायाकडचा भाग पांढरा असतो. त्याचे वैज्ञानिक नाव ‘पॅथेरा टिग्रिस’ आहे. संस्कृत मध्ये ‘व्याघ्र’ असे संबोधले जाते. दाट वनांत, दलदलीच्या भागात रहाणारा हा प्राणी आहे. सांबर, चित्ता, म्हैस, हरणे यांची तो झडप घालून शिकार करतो. वाघीण साडेतीन महिन्यानंतर साधारणत: दोन ते तीन पिल्लांना जन्म देते. ही पिल्ले शिकार करण्याची कला आपल्या आईकडून म्हणजे वाघिणीकडून शिकतात. साधारणपणे १९ वर्षांचे आयुर्मान यांना लाभलेले असते. असा हा ‘वाघ’ आपल्या भारताचा राष्ट्रीय पशू आहे.

प्रश्न ४. खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा,
कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतीबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी 6

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) वाघिण पिल्लांना कोठे घेऊन जात होती?
उत्तर:
वाघिण पिल्लांना शिकारीकडे घेऊन जात होती.

(ii) वाघिणीने पिल्लांना कोणता इशारा केला?
उत्तर:
वाघिणीने पिल्लांना ‘ऑऽव’ आवाज करून मागे येण्याबद्दल इशारा केला.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) आई वळून एखादया पिल्लाला ………………………………….. चाटत होती. (ममतेने, प्रेमाने, आपुलकीने, मायेने)
(ii) वाघिणीनं ………………………………….. पार करून बांबूच्या गंजीत पाय ठेवला. (नाला, ओढा, नदी, ओहोळ)
(iii) ………………………………….. मिनिटांत पिल्लांना घेऊन वाघीण जंगलात दिसेनाशी झाली. (चारच, पाचच, एकच, दोनच)
उत्तर:
(i) मायेने
(ii) नाला
(iii) दोनच

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
एका शब्दात चौकटी पूर्ण करा,
(i) दोनच मिनिटांत वाघीण येथे गेली दिसेनाशी झाली.
(ii) लेखकाच्या यात मोलाची भर पडली.
उत्तर:
(i) जंगलात
(ii) व्याघ्रअनुभवात.

प्रश्न 2.
परिच्छेदात आलेल्या वन्यप्राण्यांची नावे लिहा.
उत्तर:
सांबर, रानगवा, नीलगाय, रानडुक्कर, वाघीण

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

प्रश्न 3.
ओघतक्ता योग्यक्रमाने पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी 7

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) वाघिणीनं नाला पार करून बांबूच्या गंजीत पाय ठेवला.
(ii) लेखकांच्या व्याघ्रअनुभवात मोलाची भर घालणारा हा अनुभव नव्हता.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

(स्वाध्याय कृती)

प्रश्न 1.
(i) डायरी लिहिणे हा छंद प्रत्येकाने जोपासावा, या विषयावर तुमचे मत लिहा.
उत्तर:
डायरी म्हणजे दैनंदिनी. रोज आपण सकाळी उठल्यापासून झोपेपर्यंत कोणत्या ठळक गोष्टी करतो याची नोंद ठेवणे केव्हाही उपयुक्त. डायरी लिहिण्याने दिवसभराचा गोषवारा हाती येतो. चांगल्या वाईट गोष्टींची नोंद केली जाते. आजपर्यंत झालेल्या चुका सुधारण्यासाठी डायरीचा उपयोग होतो. चांगल्या गोष्टींच्या नोंदीने पुन्हापुन्हा त्या वाचताना मनाला समाधान वाटते, प्रेरणा मिळते. काही प्रेक्षणीय स्थळे बघितल्यास त्याचीपण नोंद करावी. त्यामुळे विपुल माहिती जमा करता येते. डायरीतील प्रत्येक पान म्हणजे त्या दिवसाचा आरसा असतो. स्थळे, प्रदर्शने, उद्घाटने, करावयाची कामे इ. नोंद आवश्यक असते. त्याची पडताळणी घेऊन आपल्याच कामावर आपण लक्ष ठेवू शकतो. कितीतरी उपयुक्त माहिती भावी पिढीसाठी ही मार्गदर्शक ठरते. स्वत:वर शिस्त, नियंत्रण व सच्चेपणा राखण्यासाठी डायरी लिहिण्याचा छंद प्रत्येकाने जोपासावा असे माझे मत आहे.

जंगल डायरी Summary in Marathi

जंगल डायरी पाठपरिचय‌ ‌

‘जंगल‌ ‌डायरी’‌ ‌हा‌ ‌पाठ‌ ‌लेखक‌ ‌’अतुल‌ ‌धामनकर’‌ ‌यांनी‌ ‌लिहिला‌ ‌आहे.‌ ‌या‌ ‌पाठात‌ ‌ताडोबा‌ ‌अभयारण्यात‌ ‌सफर‌ ‌करताना‌ ‌आलेले‌ ‌अनुभव‌ ‌रोमहर्षक‌ ‌पद्धतीने‌ ‌मांडले‌ ‌आहेत.‌ ‌त्याचबरोबर‌ ‌वाघिणीमध्ये‌ ‌दडलेल्या‌ ‌’आईचे’‌ ‌रोमहर्षक‌ ‌वर्णन‌ ‌केलेले‌ ‌आहे.‌

जंगल डायरी Summary in English

“Jungle‌ ‌Diary’‌ ‌is‌ ‌written‌ ‌by‌ ‌Atul‌ ‌Dhamankar.‌ ‌Thrilling‌ ‌experiences‌ ‌are‌ ‌mentioned,‌ ‌of‌ ‌a‌ ‌jungle‌ ‌safari‌ ‌at‌ ‌Tadoba‌ ‌Sanctuary.‌ ‌The‌ ‌motherhood‌ ‌of‌ ‌a‌ ‌tigress‌ ‌is‌ ‌beautifully‌ ‌depicted‌ ‌in‌ ‌this‌ ‌lesson.

जंगल डायरी ‌शब्दार्थ‌ ‌

  • विश्रामगृह‌ ‌–‌ ‌आरामालय‌ ‌–‌ ‌(guest‌ ‌house)‌ ‌
  • थबकणे‌ ‌– थांबणे‌ ‌–‌ ‌(pause)‌ ‌
  • चारही‌ ‌बाजूंना‌ ‌–‌ ‌चारही‌ ‌दिशांना‌ ‌–‌ ‌(in‌ ‌all‌ ‌directions)‌ ‌
  • कोपरा‌ ‌–‌ ‌आडोसा‌ ‌–‌ ‌(corner)‌ ‌
  • अदयाप‌ ‌–‌ ‌अजूनही‌ ‌–‌ ‌(till‌ ‌now)‌ ‌
  • वाळकी‌ ‌–‌ ‌सुकलेली‌ ‌–‌ ‌(dried)‌ ‌
  • काटकी‌ ‌–‌ ‌वाळक्या‌ ‌काटक्या‌ ‌–‌ ‌(twings)‌ ‌
  • अदृश्य‌ ‌–‌ ‌दिसेनासा‌ ‌–‌ ‌(disappear)‌ ‌
  • वन्यप्राणी‌ – ‌रानटी‌ ‌प्राणी‌ ‌–‌ ‌(wild‌ ‌animals)‌
  • ‌हळहळणे‌ ‌–‌ ‌वाईट‌ ‌वाटणे‌ ‌–‌ ‌(to‌ ‌feel‌ ‌bad)‌
  • ‌शरमिंदा‌ ‌–‌ ‌लाजणे‌ ‌– (awkward)‌ ‌
  • दाट‌ –‌ ‌गर्द‌ ‌– (dense)‌ ‌
  • सावध‌ ‌–‌ ‌दक्ष‌ ‌–‌ ‌(careful)‌ ‌
  • अनामिक‌ ‌–‌ ‌नाव‌ ‌नसलेले‌ ‌–‌ ‌(unknown)‌ ‌
  • ओलसर‌ ‌ओला‌ ‌–‌ ‌(damp)‌ ‌
  • परिसर‌ ‌–‌ ‌आजुबाजूची‌ ‌जागा‌ ‌–‌ ‌(surrounding)‌ ‌
  • पानगळ‌ – ‌पानझड‌ ‌– (fall) ‌
  • वाळका‌ ‌पाचोळा‌ ‌–‌ ‌सुकलेली‌ ‌पाने‌ ‌–‌ ‌(dry‌ ‌leaves)‌ ‌
  • ‌कसरत‌ ‌‌–‌ ‌कठीण‌ ‌बाब‌ ‌–‌ ‌(difficult‌ ‌task)‌ ‌
  • चौकस‌ ‌– जिज्ञासू,‌ ‌–‌ ‌(inquisitive)‌, ‌काळजीपूर्वक‌ ‌–‌ ‌(careful)‌ ‌
  • खूण‌ ‌–‌ ‌इशारा‌ ‌–‌ ‌(a‌ ‌sign)‌ ‌
  • दडपण‌ ‌–‌ ‌ताण‌ ‌– (pressure)‌ ‌
  • पाणवठा‌ ‌–‌ ‌पाण्याची‌ ‌जागा‌ ‌–‌ ‌(reservoiour)‌ ‌
  • आश्वासक‌ ‌–‌ ‌पाठींबा‌ ‌देणारा‌ ‌– (supportive)‌ ‌
  • विरळ‌ ‌–‌ ‌संख्येने‌ ‌कमी‌ ‌–‌ ‌(rare)‌ ‌
  • संभाव्य‌ ‌–‌ ‌अपेक्षित‌ ‌– (expected)‌ ‌
  • खबरदारी‌ ‌–‌ ‌काळजी‌ ‌– (precaution)
  • आवश्यक‌ ‌– जरुरी‌ ‌– (necessary)
  • राबता – ये‌ ‌जा‌ ‌–‌ ‌(movements)
  • ‌भलतीच‌ ‌– खुप – ‌(too‌ ‌much)
  • दडून‌ ‌बसणे‌ ‌–‌ ‌लपून‌ ‌बसणे‌ ‌–‌ ‌(to‌ ‌hide)
  • विश्रांती‌ ‌– आराम‌ – (to‌ ‌take‌ ‌rest)‌
  • गुरगुरणे‌ ‌‌–‌ ‌वाघाचा‌ ‌आवाज‌ –‌ ‌(roaring)
  • मायेने‌ ‌‌–‌ ‌प्रेमाने – (with‌ ‌love)‌
  • घटकाभर‌ ‌‌–‌ ‌थोडावेळ‌ ‌–‌ ‌(for‌ ‌a‌ ‌while)
  • झलक‌ – रूप –‌ ‌(glimpse)
  • व्याघ्र – वाध‌ – ‌(tiger)‌ ‌

जंगल डायरी वाक्प्रचार‌

  • हातची‌ ‌संधी‌ ‌गमावणे‌ ‌–‌ ‌हातचा‌ ‌मोका‌ ‌घालवणे,‌
  • ‌सरसरून‌ ‌काटा‌ ‌येणे‌ ‌–‌ ‌घाबरणे.‌ ‌
  • पारंगत‌ ‌असणे‌ ‌– तरबेज‌ ‌असणे.‌ ‌
  • दंग‌ ‌होणे‌ ‌– मग्न‌ ‌होणे.‌ ‌
  • उधाण‌ ‌येणे‌ ‌– उत्साह‌ ‌संचारणे.‌ ‌
  • आश्चर्याने‌ ‌थक्क‌ ‌होणे‌ ‌–‌ ‌नवल‌ ‌वाटणे.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Periodic Classification Of Elements Question 1.
Rearrange the columns 2 and 3 so as to match with the column 1.

Column 1 Column 2 Column 3
i. Triad a. Lightest and negatively charged particle in all the atoms 1. Mendeleev
ii. Octave b. Concentrated mass and positive charge 2. Thomson
iii. Atomic number c. Average of the first and the third atomic mass 3. Newlands
iv. Period d. Properties of the eighth element similar to the first 4. Rutherford
v. Nucleus e. Positive charge on the nucleus 5. Dobereiner
vi. Electron f. Sequential change in molecular formulae 6. Moseley

Answer:

Column 1 Column 2 Column 3
i. Triad Average of the first and the third atomic mass Dobereiner
ii. Octave Properties of the eighth element similar to the first Newlands
iii. Atomic number Positive charge on the nucleus Moseley
iv. Period Sequential change in molecular formulae Mendeleev
v. Nucleus Concentrated mass and positive charge Rutherford
vi. Electron Lightest and negatively charged particle in all the atoms Thomson

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Periodic Classification Of Elements Class 10 Maharashtra Board Question 2.
Choose the correct option and rewrite the statement:
(a) The number of electrons in the outermost shell of alkali metals is…….
(a) 1
(b) 2
(c) 3
(d) 7
Answer:
(a) 1

(b) Alkaline earth metals have valency 2. This means that their position in the modern periodic table is in…….
(a) Group 2
(b) Group 16
(c) Period 2
(d) d-block
Answer:
(a) Group 2

(c) Molecular formula of the chloride of an element X is XCl. This compound is a solid having high melting point. which of the following elements be present in the same group as X.
(a) Na
(b) Mg
(c) Al
(d) Si
Answer:
(a) Na

(d) In which block of the modem periodic table are the nonmetals found?
(a) s-block
(b) p-block
(c) d-block
(d) f-block
Answer:
(b) p-block

Class 10 Science Chapter 2 Periodic Classification Of Elements Notes Question 3.
An element has its electron configuration as 2, 8, 2. Now answer the following questions.
a. What is the atomic number of this element?
Answer:
The atomic number of this element is 12.

b. What is the group of this element?
Answer:
The group of this element is 2.

c. To which period does this element belong?
Answer:
This element belongs to period 3.

d. With which of the following elements would this element resemble? (Atomic numbers are given in the brackets)
N(7), Be(4), Ar(18), Cl(17)
Answer:
This element resembles Be(4).

Class 10 Science 1 Chapter 2 Periodic Classification Of Elements Question 4.
Write down the electronic configuration of the following elements from the given atomic numbers. Answer the following question with explanation.

a. 3Li, 14Si, 2He, 11Na, 15P which of these elements belong to be period 3?
Answer:

Elements Electronic configuration
(i) 3Li 2,1
(ii) 14Si 2, 8,4
(iii) 2He 2
(iv) 11Na 2, 8, 1
(v) 15P 2, 8, 5

Elements belong to the 3rd period: 14Si, 11Na and 15P.

b. 1H, 7N, 20Ca, 16S, 4Be, 18Ar. Which of these elements belong to the second group?
Answer:

Elements Electronic configuration
(i)  1H 1
(ii) 7N 2, 5
(iii) 20Ca 2, 8, 8, 2
(iv) 16S 2, 8, 6
(v) 4Be 2, 2
(iv) 18Ar 2, 8, 8

Elements belongs to the 2nd group: 4Be and 20Ca.

c. 7N, 6C, 8O, 5B, 13Al Which is the most electronegative element among these?
Answer:

Elements Electronic configuration
(i) 7N 2,5
(ii) 6C 2,4
(iii) 80 2,6
(iv) 5B 2,3
(v) 13A1 2, 8,3

Among these, 8O is the most electronegative element.

d. 4Be, 6C, 8O, 5B, 13Al Which is the most electropositive element among these?
Answer:

Elements Electronic configuration
(i) 4Be 2, 2
(ii) 6C 2, 4
(iii) 8O 2, 6
(iv) B 2, 3
(v) 11Al 2, 8, 3

Among these, 13Al is the most electropositive element.

e. 11Na, 15P, 17Cl, 14Si, 12Mg which of these has largest atoms?
Answer:

Elements Electronic configuration
(i) 11Na 2, 8, 1
(ii) 15P 2, 8, 3
(iii) 17Cl 2, 8, 7
(iv) 14Si 2, 8, 4
(v) 12Mg 2, 8, 2

11Na has the largest atomic size.

f. 19K, 3li, 11Na, 4Be Which of these atoms has smallest atomic radius?
Answer:

Elements Electronic configuration
 (i) 19K 2, 8, 8, 1
(ii) 3Li 2, 1
(iii) 11Na 2, 8, 1
(iv) 4Be 2, 2

4Be has smallest atomic radius.

g. 13Al, 14Si, 11Na, 12Mg, 16S Which of the above elements has the highest metallic character?
Answer:

Elements Electronic configuration
(i) 13Al 2, 8, 3
(ii) 14Si 2, 8, 4
(iii) 11Na 2, 8, 1
(iv) 12Mg 2, 8, 2
(v) 16S 2, 8, 6

11Na has the highest metallic character.

h. 6C, 3Li, 9F, 7N, 8O Which of the above elements has the highest nonmetallic character?
Answer:

Elements Electronic configuration
(i) 6C 2, 4
(ii) 3Li 2, 1
(iii) 9F 2, 7
(iv) 7N 2, 5
(v) 8O 2, 6

9F has the highest non metallic character.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Science 1 Chapter 2 Class 10 Maharashtra Board  Question 5.
write the name and symbol of the element from the description.
a. The atom having the smallest size.
Answer:
Helium(He).

b. The atom having the smallest atomic mass.
Answer:
Hydrogen(H2).

c. The most electronegative atom.
Answer:
Fluorine(F2).

d. The noble gas with the smallest atomic radius.
Answer:
Helium(He).

e. The most reactive nonmetal.
Answer:
Fluorine(F2).

Class 10 Science Chapter 2 Periodic Classification Of Elements  Question 6.
Write short notes.
a. Mendeleev’s periodic law.
Answer:
when the elements are arranged in the order of their increasing atomic masses, Mendeleev found that the elements with similar physical and chemical properties repeat after a definite interval. On the basis of these finding Mendeleev stated the periodic law. The physical and chemical properties of elements are a periodic function of their atomic masses.

b. Structure of the modern periodic table.
Answer:
(1) In the modern periodic table, the elements are arranged in the order of their increasing atomic number. In the modern periodic table there are seven horizontal rows called periods and eighteen vertical columns (1 to 18) called groups. The arrangement or the periods and groups results into formation of boxes. Atomic numbers are serially indicated in the upper part of these boxes.

(2) Each box represents the place for one element. Apart from these seven rows, there are two rows of elements placed separately at the bottom of the periodic table. They are lanthanides and actinides series. There are 118 boxes in the periodic table including the two series that means there are 118 places for elements in the modern periodic table.

The formation of a few elements was established experimentally very recently and thereby the modern periodic table is now completely filled with 118 elements.

(3) On the basis of the electronic configuration, the elements in the modern periodic table are divided into four blocks, viz. s-block, p-block, d-block and f-block. The s-block constitute groups 1 and 2. The groups 13 to 18 constitute the p-block. Groups 3 to 12 constitute the d-block, while the lanthanide and actinide series at the bottom form the f-block. The d-bloclçelements are called transition elements.

A zig-zag line shown in the p-block of the periodic table. This zig-zag line shows the three traditional types of elements, i.e. metals, nonmetals and metalloids. The metalloid elements lie along the border of zig-zag line. All the metals lie on the left side of the zig-zag line while all the nonmetals lie on the right side.

c. Position of isotopes in the Mendeleev’s and the modern periodic table.
Answer:
Isotopes were discovered long time after Mendeleev put forth the periodic table. A challenge was posed in placing isotopes in Mendeleev’s periodic table, as isotopes have the same chemical properties but different atomic masses. Isotopes do not find separate places in this table.

Moseley found out that atomic number is a fundamental property of an element rather than its atomic mass. The atomic number of any element is increased by one unit (number) from the atomic number or subsequent element. In the modern periodic table, the elements are arranged in the order of their increasing atomic numbers, that time the problem or discrepancy in the pairs or isotopes of elements observed in Mendeleev’s periodic table was solved. The isotopes or 17Cl35 and 17Cl37 were placed in the same group as both have the same atomic number.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Periodic Classification Of Elements Class 10 State Board Question 7.
Write scientific reasons.
a. Atomic radius goes on decreasing while going from left to right in a period.
Answer:
(1) In a period while going from left to right, atomic radius goes on decreasing and the atomic number increases one by one, that means positive charge on the nucleus increases by one unit at a time.

(2) However, the additional electron is added to the same outermost shell. Due to the increased nuclear charge the electrons are pulled towards the nucleus to a greater extent, as a result the size of atom decreases i.e., atomic radius decreases.

b. Metallic character goes on decreasing while going from left to right in a period.
Answer:
(1) Metals have a tendency to lose the valence electrons to form cations. This tendency of an element is called the metallic character of the element.

(2) while going from left to right within a period the outermost shell remains the same and electrons are added to the same shell. However, the positive charge on the nucleus goes on Increasing while the atomic radius goes on decreasing and thus the effective nuclear charge goes on increasing. As a result of this the tendency of atom to lose electrons decreases, i.e., electropositivity decreases. Thus, metallic character goes on decreasing within a period from left to right.

c. Atomic radius goes on increasing down a group.
Answer:
The size of an atom is indicated by its radius. while going down a group a new shell is added. Therefore, the distance between the outermost electron and the nucleus goes on increasing. These electrons experience lesser pull from the nucleus. Thus, atomic radius goes on increasing down a group.

d. Elements belonging to the same group have the same valency.
Answer:
(1) The valency of an element is determined by the number of valence electron in the outermost shell of an atom of an element.

(2) All the elements in a group have the same number of valence electrons. Therefore, elements in the same group should have the same valency. For example, the elements of group I contain only one valence electron: the valency of elements of group I is one. Similarly for group II, the valency is two.

e. The third period contains only eight elements even through the electron capacity of the third shell is 18.
Answer:
(1) In the modern periodic table, there are seven horizontal rows called periods. In a periods elements are arranged in an increasing order of their atomic numbers. The third row contains 8 elements and the electron capacity of the third shell is 18.

(2) In the third period, while moving from left to right, atomic number increases, number of electrons increases in the shell. The number of elements present in 3rd period is decided on the basis of electronic configuration and octet rule.

Atomic number 11 12 13 14 15 16 17 18
Elements Na Mg Al Si P S Cl Ar

Argon (Ar) is the last element of the third period and has a capacity of maximum 18 electrons. Its octet of electrons is completed and as argon belongs to zero group, the third shell contains 18 electrons.

Periodic Classification Of Elements Exercise Question 8.
Write the names from the description.
a. The period with electrons in the shells, K, L and M.
Answer:
Third period.

b. The group with valency zero.
Answer:
Group 18.

c. The family of nonmetals having valency one.
Answer:
Halogen family.

d. The family of metals having valency one.
Answer:
Group 1.

e. The family of metals having valency two.
Answer:
Group 2.

f. The metalloids in the second and third periods.
Answer:
Boron, Silicon.

g. Nonmetals in the third period.
Answer:
Phosphorous, sulfur and chlorine and argon.

h. Two elements having valency 4.
Answer:
Carbon, silicon.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Project:
Do it your self.
1. Find out the applications of all the inert gases, prepare a chart and display it in the class.
2. Find out the properties and uses of group 1 and group 2 elements.
3. Find out the properties and uses of period 2 and period 3 elements.

Can you recall? (Text Book Page No. 16)

Science 1 Chapter 2 Periodic Classification Of Elements Question 1.
What are the types of matter?
Answer:
The types of matter are solid, liquid, gas and plasma.

Class 10 Science Chapter 2 Periodic Classification Of Elements Exercise Question 2.
what are the types of elements?
Answer:
The types of elements are metals, nonmetals and metalloids.

Periodic Classification Of Elements Class 10 Solutions Question 3.
What are the smallest particles of matter called?
Answer:
The smallest particles are called atoms.

Periodic Classification Of Elements Question 4.
what is the difference between the molecules of elements and compounds?
Answer:

  1. Elements contain only one kind of atoms in the free state or combined state.
  2. An element cannot be decomposed into simple substances by any chemical reaction or simple physical process, e.g. copper, iron, oxygen.
  3. A compound is produced by a chemical reaction of two or more elements.
  4. The constituents of a compound can be separated by a chemical process, e.g. salt, water and sugar.

Can you tell? (Text Book Page No.16)

Identify Dobereiner’s triads from the following groups of elements having similar chemical properties:
(i) Mg (24.3), Ca (40.1), Sr (87.6)
(ii) S (32.1), Se (79.0), Te (127.6)
(iii) Be (9.0), Mg (24.3), Ca (40.1)
Answer:
Dobereiner’s triads
(i) S (32.1), Se (79.0), Te (127.6)
(ii) Be (9.0), Mg (24.3), Ca (40.1)

Use your brain power! (Text Book Page No. 20)

Class 10 Periodic Classification Of Elements Solutions Question 1.
write the molecular formulae of oxides of the following elements by referring to the Mendeleev’s periodic table. Na, Si, C, Rb, P, Ba, Cl, Sn.
Answer:

Elements Oxides of Elements
Na Na2O Sodium oxide
Si SiO2 Silicon oxide
C CO2 Carbon dioxide
Rb Rb2O Rubidium oxide(yellow solid)
P P2O5 Phosphorous pentaoxide
Ba BaO Barium oxide
Cl Cl2O Chlorine monoxide
Sn SnO2 Tin oxide(stannic oxide)

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Periodic Classification Of Elements Class 10 Question 2.
Write the molecular formulae of the compounds of the following elements with hydrogen by referring to the Mendeleev’s periodic table. C, S, Br, AS, F, O, N, Cl.
Answer:

Elements  Compounds (with hydrogen)
C CH4 Methane
S H2S Hydrogen sulphide
Br HBr Hydrogen bromide
As AsH3 Arsine
F HF Hydrogen fluoride
O H2O Water
N NH3 Ammonia
Cl HCl Hydrogen chloride

Can you tell? (Text Book Page No. 22)

Periodic Classification Of Elements Class 10 Question And Answers Question 1.
Go through the modern periodic table and write the names one below the other of the elements of group 1.
Answer:
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements 1

Periodic Classification Of Elements Class 10 Short Notes Question 2.
Write the electronic configuration of first four elements in this group.
Answer:

Elements Electronic configuration
Hydrogen 1
Lithium 2, 1
Sodium 2, 8, 1
Potassium 2, 8, 8, 1

Periodic Classification Of Elements Solutions Question 3.
Which similarity do you find in their configuration?
Answer:
The similarity is observed in valence electrons of these elements. The valence electron in these elements is one.

10th Science Part 1 Chapter 2 Periodic Classification Of Elements Question 4.
How many valence electrons are there in each of these elements?
Answer:
There is one valence electron in all these elements.

Can you tell? (Text Book Page No. 23)

Question 1.
On going through the modern periodic table it is seen that the elements Li, Be, B, C, N, O, F and Ne belong to the period-2. write down electronic configuration of all or them.
Answer:

Elements Electronic configuration
Li 2, 1
Be 2, 2
B 2, 3
C 2, 4
N 2, 5
O 2, 6
F 2, 7
Ne 2, 8

Question 2.
Is the number of valence electrons same for all these elements?
Answer:
The number of valence electrons is different for all these elements.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Question 3.
Is the number of shells the same in these?
Answer:
The number of shells is the same.

Can you tell? (Text Book Page No. 24)

Question 1.
The elements in the third period, namely, Na, Mg, Al, Si, P, S, Cl and Ar have electrons in the three shells, K, L, M. Write down the electronic configuration of these elements.
Answer:

Elements K Shell L Shell M Shell Electronic configuration
Na 2 8 1 2, 8, 1
Mg 2 8 2 2, 8, 2
Al 2 8 3 2, 8, 3
Si 2 8 4 2, 8, 4
P 2 8 5 2, 8, 5
S 2 8 6 2, 8, 6
Cl 2 8 7 2, 8, 7
Ar 2 8 8 2, 8, 8

(Think about it) (Text Book Page No.19)

Question 1.
There are some vacant places in Mendeleev’s periodic table. In some of these places, the atomic masses are seen to be predicted. Enlist three of these predicted atomic masses along with their group and period.
Answer:

Atomic mass Group Period
44 III 4
72 IV 5
100 VII 6

Question 2.
Due to uncertainty in the names of some of the elements, a question mark is indicated before the symbol in the Mendeleev’s period table. What are such symbols?
Answer:
Symbols : Yt, Di, Ce, Er, La.

Use your brain power! (Text Book Page No. 19)

Question 1.
Chlorine has two isotopes, viz. cl-35 and Cl-37. Their atomic masses are 35 and 37 respectively. Their chemical properties are same. where should these be placed in Mendeleev’s periodic table? In different places or in the same place?
Answer:
The arrangement of elements is done on the basis of atomic mass. Since the atomic masses of chlorine (isotopes) are different i.e. 35 and 37, they should be kept in different places in Mendeleev’s periodic table.

Use your brain power! (Text Book Page No.21)

Question 1.
How is the problem regarding the position of cobalt (59CO) and nickel (59Ni) in Mendeleev’s periodic table resolved in modern periodic table?
Answer:
Mendeleev arranged the elements in their increasing order of atomic masses. But some elements with higher atomic masses are placed before those having lower atomic masses, e.g. cobalt (CO) with atomic mass 58.93 is placed before nickel (Ni) having atomic mass 58.71. Moderm periodic table was prepared on the basis of the atomic number of elements. The atomic number of CO is 27 and that of Ni is 28. So nickel is placed after cobalt.

Question 2.
How thd the position of \({ }_{17}^{35} \mathrm{Cl}\) get fixed in the modern periodic table?
Answer:
In Mendeleev’s periodic table, the difference between atomic masses of two consecutive elements is not the same 35Cl and 35Cl. Moseley found out the atomic number of the elements. The atomic number of any element is increased by one unit (number) from the atomic number of subsequent element.

Isotopes \({ }_{17}^{35} \mathrm{Cl}\) and \({ }_{17}^{37} \mathrm{Cl}\) occupy the same position in the modern periodic table. Both isotopes have the same atomic number.

In the modern periodic table, the elements are arranged in the order of their increasing atomic numbers, that the problem of discrepancy in the pairs of isotopes elements observed in Mendeleev’s periodic table was solved. The isotopes of \({ }_{17}^{35} \mathrm{Cl}\) and \({ }_{17}^{37} \mathrm{Cl}\) were placed in the same group as both have the same atomic number.

Question 3.
Can there be an element with atomie mass 53 or 54 in between the two elements, chromium \({ }_{24}^{52} \mathrm{Cr}\) and manganese \({ }_{25}^{55} \mathrm{Mn}\)?
Answer:
In Mendeleev’s periodic table, the difference between atomic masses of two consecutive elements is not the same (52Cr and 55Mn). Moseley found out the atomic number of the elements. The atomic number of any element is increased by one unit (number) from the atomic number of subsequent element. \({ }_{24}^{52} \mathrm{Cr} \rightarrow{ }_{25}^{55} \mathrm{Mn}\) that means in between two elements (Cr aind Mn), element with mass 53 or 54 do not exist.

Question 4.
what do you think? Should hydrogen be placed in the group 17 of halogens or group 1 of alkali metals in the modern periodic table?
Answer:
(1) Hydrogen is placed in group 1 and in group 17 as it resembles alkali metals as well as halogens. Thus, no fixed position was given to hydrogen in Mendeleev’s periodic table.

(2) On the other hand, hydrogen easily donates the electron and forms a stable cation (H+), but it does not easily form a stable anion (H), hydride ion. Hence, it is better placed in group 1 rather than in group 17 in the modern periodic table.

Use your brain power! (Text Book Page No. 24)

Question 1.
The elements in the second period : Li, Be, B, C, N, O, F and Ne have electrons in the two shells K and L. Write down the electronic configuration of these elements.
Answer:

Element Electronic configuration
K shell L shell
Li 2 1
Be 2 2
B 2 3
C 2 4
N 2 5
O 2 6
F 2 7
Ne 2 8 Octet complete

Question 2.
The elements in the third period: Na, Mg, Al, Si, P, S, Cl and Ar have electrons in the third shell K, L and M. write down the electronic configuration of these elements.
Answer:

Elements K Shell L Shell M Shell Electronic configuration
Na 2 8 1 2, 8, 1
Mg 2 8 2 2, 8, 2
Al 2 8 3 2, 8, 3
Si 2 8 4 2, 8, 4
P 2 8 5 2, 8, 5
S 2 8 6 2, 8, 6
Cl 2 8 7 2, 8, 7
Ar 2 8 8 2, 8, 8

Think about it (Text Book Page No. 24)

Question 1.
what is the relationship between the electronic configuration of an element and its valency?
Answer:
The valency of an element is determined by the number of electrons in the outermost shell.

Question 2.
The atomic number or beryllium is 4. while that of oxygen is 8. Write down the electronic configuration of the two and deduce the valency from the same.
Answer:

Element Atomic number Electronic configuration Valency
Beryllium 4 2, 2 2
Oxygen 8 2, 6 2

Question 3.
The table given below is based on modern periodic table. write in it the electronic configuration of the first 20 elements below the symbol and write the valency (as shown in a separate box)
Answer:
Group
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements 2

Question 4.
what is the periodic trend in the variation of valency while going from left to right within a period? Explain your answer with reference to period 2 and period 3.
Answer:
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements 3
(1) In a period, change in valency of an element varies electronic configuration. The number of valence electrons is different in these elements. However, the number of shells is the same.
(2) In a period, while going from left to right, the atomic number increases by one at a time and the number of valence electrons also increases by one at a time.
(3) In periods 2 and 3, while going from left to right, valency varies.

Elements Li Be B C N O F Ne
Valancy 1 2 3 4 3 2 1 0
Elements Na Mg Al Si P S Cl Ar
Valancy 1 2 3 4 3 2 1 0

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Question 5.
What is the periodic trend in the variation of valency while going down a group?
Explain your answer with reference to the group 1, group 2 and group 18.
Answer:
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements 4
(1) The valency of an element is determined by the number of valence electron in the outermost shell of an atom of an element.

(2) All the elements in a group have the same number of valence elements. Therefore, elements in the same group should have the same valency. For example, the elements of group 1 (H, Li, Na, K etc.) contain only one valence electron. the valency of elements of group 1 is one. Similarly for group 2, (Be, Mg, Ca) contain two valence electrons, the valency of elements of group 2 is two.

(3) The elements of group 18 1 (Ne, Ar) contain 8 electrons (exception, Helium contain 2 electrons). Since the octet is completed their valency is zero.

Use your brain power! (Text Book Page No. 25)

Element K Na Rb Cs Li
Atomic radius (pm) 231 186 244 264 152

Question 1.
By referring to the modern periodic table find out the groups to which above the elements belong.
Answer:
The above elements belong to group 1.

Question 2.
Arrange the above elements vertically downwards in an increasing order of atomic radii.
Answer:
The above elements arranged vertically downward in an increasing order or atomic radii:

Li Na K Rb Cs
152 186 231 244 262

Question 3.
Does this arrangement match with the pattern of the group 1 of the modern periodic table?
Answer:
This arrangement match with the pattern of the group 1 of the modern periodic table in an increasing order of atomic radii.

Question 4.
Which of the above elements have the biggest and the smallest atom?
Answer:
The biggest atom : Cs
The smallest atom : Li

Question 5.
What is the periodic trend observed in the variation of atomic radii down a group?
Answer:
while going down a group, atomic number increases, atomic radius increases. Therefore atomic size gradually increases.

Use your brain power! (Text Book Page No. 26)

Question 1.
Look at the elements of third period. Classify them Into metals and nonmetals.
Answer:
Third row: Na, Mg, Al, Si, P, S, Cl, Ar
Metals: Na, Mg, Al
Nonmetals: P, S, Cl, Ar

Question 2.
On which side of the period are the metals? Left or right?
Answer:
Left side of the period are the metals.

Question 3.
On which side of the period did you find the nonmetals?
Answer:
Right side of the period are the nonmetals.

(Use your brain power !) (Text Book Page No. 27)

Question 1.
What is the cause of non-metallic character of elements?
Answer:
The tendency of an element to form anion or electronegativity is the nonmetallic character of element.

Question 2.
what is the expected trend in the variation of nonmetallic character of elements from left to right in a period?
Answer:
In a period, as the atomic number increases from left to right, electronegativity increases, non-metallic character increases. This is due to a decrease in the atomic size.

Question 3.
What would be the expected trend in the variation of nonmetallic character of elements down a group?
Answer:
In a group as the atomic number increases, electropositivity increases while electronegativity decreases, nonmetallic character decreases.

Full in the blanks:

Question 1.
Using Dobereiner’s law of triads, find the missing number.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements 5
Answer:
Using Dobereiner’s law or triads, the missing number is
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements 6

Question 2.
In the Mendeleev’s periodic table, properties of elements are periodic function of their ……..
Answer:
In the Mendeleev’s periodic table, properties of elements are periodic function of their atomic masses.

Question 3.
The vertical columns in the Mendeleev’s periodic table are called …….
Answer:
The vertical columns in the Mendeleev’s periodic table are called groups.

Question 4.
Eka-aluminium is called ……..
Answer:
Eka-aluminium is called gallium

Question 5.
Zero group elements are called ……..
Answer:
Zero group elements are called noble gases.

Question 6.
In the modern periodic table, the elements are the periodic functions of ……..
Answer:
In the modern periodic table, the elements are the periodic functions of atomic numbers.

Question 7.
The d-block elements are called ……..
Answer:
The d-block elements are called transition elements.

Question 8.
The group …….. contains the members of the halogen family.
Answer:
The group 17 halogen the members of the halogen family.

Question 9.
…….. is the distance between the nucleus of the atom and its outermost shell.
Answer:
Atomic radius is the distance between the nucleus of the atom and its outermost shell.

Question 10.
The number of electrons in an atom is equal to the same of ……..
Answer:
The number of electrons in an atom is equal to the same of atomic number.

Question 11.
Henry Moseley shows that the atomic number (Z) of an element corresponds to the positive charge on the nucleus or the number of ………
Answer:
Henry Moseley showed that the atomic number (Z) of an element corresponds to the positive charge on the nucleus or the number of protons.

Question 12.
The ……. block contains the group 1 and 2.
Answer:
The s-block contains the group 1 and 2.

Question 13.
The elements are arranged in such a way that …… are on left side of zig-zag line and …….. on the right side.
Answer:
The elements are arranged in such a way that metals are on left side or zig-zag line and nonmetals on the right side.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Choose the correct option and rewrite the statement:

Question 1.
which of the following ti-lads does not follow Dobereirier’s law of triads?
(a) Li, Na, K
(b) Ca, Sr, Ba
(c) Be, Mg, Ca
(d) Cu, Ag, Au
Answer:
(d) Cu, Ag, Au

Question 2.
During Newlands time …….. elements were known.
(a) 56
(b) 65
(c) 63
(d) 36
Answer:
(a) 56

Question 3.
Halogens belong to group …….. in the modern periodic table.
(a) 15
(b) 16
(c) 17
(d) 18
Answer:
(c) 17

Question 4.
Noble gases belong to group …….. in modern periodic table.
(a) 15
(b) 16
(c) 17
(d) 18
Answer:
(d) 18

Question 5.
The law of octaves was given by ……..
(a) Dobereiner
(b) Newlands
(c) Mendeleev
(d) Moseley
Answer:
(b) Newlands

Question 6.
Eka-boron was subsequently named as ……..
(a) gallium
(b)germanium
(C) scandium
(d) molybdenum
Answer:
(C) scandium

Question 7.
The halogen which is liquid at room temperature is ………   (Practice 4ctivity Sheet — 3)
(a) fluorine
(b) astatine
(C) bromine
(d) iodine
Answer:
(C) bromine

Question 8.
……… is used in balloons and in scuba diving.
(a) Helium
(b) Oxygen
(c) Nitrogen
(d) Ozone
Answer:
(a) Helium

State whether the following statements are True or False. Rewrite the correct statement:

Question 1.
Newlands was the first to classify elements having similar chemical properties into groups
of three.
Answer:
False. (Dobereiner was the first to classify elements having similar chemical properties into groups of three.)

Question 2.
Dobereiner named the group of elements having similar properties as Triads.
Answer:
True.

Question 3.
Dobereiner stated the law of octet.
Answer:
False. (Doberemer stated the law of triads.)

Question 4.
Newlands stated the law of triads.
Answer:
False. (Newlands stated the law of octaves.)

Question 5.
Eka-aluminium was later named as germanium.
Answer:
False. (Eka-aluminium was later named as gallium.)

Question 6.
Mendeleev’s periodic table is more useful because it gives information about known and unknown elements.
Answer:
True.

Question 7.
Mendeleev arranged elements in the increasing order of their atomic masses.
Answer:
True.

Question 8.
Mendeleev was the first who successfully classified all known elements.
Answer:
True.

Question 9.
In the modern periodic table, properties of the elements are a periodic function of their atomic numbers.
Answer:
True.

Question 10.
The d-block elements are called transition elements.
Answer:
True.

Question 11.
There are 7 periods in the long form of the periodic table.
Answer:
True.

Question 12.
Elements are classified on the basis of their atomic numbers.
Answer:
False. (Elements are classified on the basis of their electronic configuration.)

Question 13.
The chemical properties of the elements in the same group show similarity.
Answer:
True.

Question 14.
Lanthanides and actinides are also called the d-block elements.
Answer:
False. (Lanthanides and actinides are also called the f-block elements.)

Question 15.
All the elements of a group have the same number of valence electrons.
Answer:
True.

Question 16.
In a period, atomic sizes increases from left to right.
Answer:
False. (In a period, atomic size decreases from left to right.)

Question 17.
In a period, the metallic character increases from left to right.
Answer:
False. (In a period. the metallic character decreases from left to right.)

Question 18.
In a group, the metallic character decreases from top to bottom.
Answer:
False. (In a group, the metallic character increases from top to bottom.)

Question 19.
The zig-zag line separates the metals from nonmetals in the periodic table i.e. metals are on the left side and nonmetals are on the right side.
Answer:
True.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

By observing the correlation in the first pair, complete the second pair:

Question 1.
Dobereiner : Triad : : Newlands law :………
Answer:
Octaves

Question 2.
Mendeleev’s periodic table : Atomic mass :: Modern periodic table :……..
Answer:
Atomic number

Question 3.
Group-1 : Alkali metals: :…….: Halogens.
Answer:
Group 17

Question 4.
Solid : Iodine : : …….. : Bromine.
Answer:
Liquid

Question 5.
Chlorine : 2, 8, 7 :: Fluorine : ……..
Answer:
2, 7

Question 6.
Horizontal row Periods : :…….: Groups.
Answer:
Vertical columns

Find the odd one out and give reasons:

Question 1.
Newlands, Moseley, Dobereiner, Mendeleev.
Answer:
Moseley. (Moseley brought out the importance of atomic number, while the other tried to classify the elements on the basis or atomic mass.)

Question 2.
Fluorine, Sulphur. Bromine, Iodine.
Answer:
Sulfur. (Others are halogens.)

Question 3.
Sodium, Aluminium, Chlorine, Carbon.
Answer:
Carbon. (Carbon belongs to the second row, while the others belong to the third row.)

Question 4.
Nitrogen, Neon, Argon, Helium.
Answer:
Nitrogen. (The others are inert gases.)

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Match the columns:

Question 1.

Column I Column II
(1) Modern periodic table (a) Group 17
(2) Vertical columns (b) Period 2
(3) Halogen (c) Atomic number
(4) Smallest period (d) Group
(e) Period 3

Answer:
(1) Modern periodic table – Atomic number
(2) Vertical columns Group
(3) Halogen – Group 17
(4) Smallest period – Period 2.

Question 2.

Column I Column II
(1) Dobereiner (a) Atomic number
(2) New lands (b) Triads
(3) Moseley (c) Atomic mass
(4) Mendeleev (d) Octaves
(e) Sodium

Answer:
(1) Dobereiner – Triads
(2) Newlands – Octaves
(3) Moseley – Atomic number
(4) Mendeleev – Atomic mass.

Question 3.

Column I Column II
(1) Eka-silicon (a) Scandium
(2) Eka-boron (b) Gallium
(3) Eka-aluminum (c) Germanium
(d) Cesium

Answer:
(1) Eka-silicon – Germanium
(2) Eka-boron – Scandium
(3) Eka-aluminium – Gallium.

Question 4.

Column I Column II
(1) Noble gas (a) 18 elements
(2) First period (b) Eight elements
(3 ) Second period (c) Two elements
(4) 3rd period (d) Helium
(e) Six electrons in the last orbit

Answer:
(1) Noble gas – Helium
(2) First period – Two elements
(3) Second period – Eight elements
(4) 3rd period – 18 elements.

Question 5.

Column I Column II
(1) s-block elements (a) Lanthanides and actinides
(2) p-block elements (b) Groups 1, 2
(3) d-block elements (c) Groups IIIA to VIIA and zero group
(4) f-block elements (d) Groups 3 to 12
(e) Zero group elements
(f) Groups 13 to 18

Answer:
(1) s-block elements – Groups 1, 2
(2) p-block elements – Groups 13 to 18
(3) d-block elements – Groups 3 to 12
(4) f-block elements – Lanthanides and actinides.

Question 6.

Column I Column II
(1) Helium (a) Alkali metal
(2) Horizontal row (b) Alkaline earth metal
(3) Group I (c) Period
(4) Group II (d) Zero group
(e) Metalloid

Answer:
(1) Helium – Zero group
(2) Horizontal row – Period
(3) Group I – Alkali metal
(4) Group II – Alkaline earth metal.

Write the names from the description:

Question 1.
The period with electrons In the shells K, L and M.
Answer:
Third period.

Question 2.
The group with valency zero.
Answer:
Group 18.

Question 3.
The family of nonmetals having valency One.
Answer:
Halogen family.

Question 4.
The family of metals having valency two.
Answer:
Group 2.

Question 5.
The metalloids in the second and third period.
Answer:
Boron, silicon.

Question 6.
The family of metals having valency one.
Answer:
Group 1.

Question 7.
Nonmetals In the third period.
Answer:
Phosphorus, sulfur and chlorine, and argon.

Question 8.
Two elements having valency 4.
Answer:
Carbon. silicon.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Question 9.
First three noble gases.
Answer:
Helium, neon, and argon.

Name the following:

Question 1.
Horizontal rows In modern periodic table.
Answer:
Periods.

Question 2.
Two elements having a single electron in their outermost shell.
Answer:
Hydrogen, sodium.

Question 3.
Three elements with filled outermost shell.
Answer:

  1. Helium
  2. Neon
  3. Argon.

Question 4.
Three elements having 7 electrons in their outermost shell.
Answer:

  1. Fluorine
  2. Chlorine
  3. Bromine.

Question 5.
An alkali metal in period 2.
Answer:
Lithium.

Question 6.
An alkaline earth metal in period 3.
Answer:
Magnesium.

Question 7.
Halogen in period 3.
Answer:
Chlorine.

Question 8.
Three nonmetallic elements in period 2.
Answer:

  1. Nitrogen
  2. Oxygen
  3. Fluorine.

Question 9.
The element with electronic configuration (2, 7).
Answer:
Fluorine.

Question 10.
The elements in periods 2 and 3 having stable electronic configuration.
Answer:

  1. Neon
  2. Argon.

Question 11.
The three metals in the third period of the modern periodic table.
Answer:

  1. Sodium
  2. Magnesium
  3. Aluminum.

Answer the following questions: (Practice Activity Sheet – 3)
An element has its electron configuration as 2,8,8,2.

Question 1.
What is the atomic number of this element?
Answer:
The atomic number of this element is 20.

Question 2.
what is the group of this element?
Answer:
The group of this element is 2.

Question 3.
To which period does this element belong?
Answer:
The element belongs to period 4.

Answer the following questions in one sentence each:

Question 1.
In Dobereiner’s triad containing L, Na, K, if atomic masses of 1ithium and potassium are 6.9 and 39.1, then what will be the atomic mass of sodium? (Practice Activity Sheet – 3) (March 2019)
Answer:
The atomic mass of sodium is the average of the atomic masses or Li and K i.e., \(\frac{6.9+39.1}{2}\) = 23.

Question 2.
who was the first scientist to prepare the periodic table?
Answer:
Mendeleev was the first scientist to prepare the periodic table.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Question 3.
State the number of groups and periods in the modern periodic table.
Answer:
There are 18 groups and 7 periods in the modern periodic table.

Question 4.
How many elements are there in the second and the third periods of the periodic table?
Answer:
There are eight elements in the second and the third periods of the periodic table.

Question 5.
State the number of elements in the shortest period.
Answer:
There are two elements in the shortest (first period) period.

Question 6.
State the number of elements in the modern periodic table.
Answer:
There are 118 elements in the modern periodic table.

Question 7.
which column is known as the zero group in the modern periodic table?
Answer:
The last column, i.e. 18th column on the right side of the modern periodic table is known as the zero group in the modern periodic table.

Question 8.
which group elements have seven electrons in the outermost shell?
Answer:
Group 17 elements have seven electrons in the outermost shell.

Question 9.
How many electrons are there in the outermost shell of group 2 elements?
Answer:
There are 2 electrons in the outermost shell of group 2 elements.

Question 10.
How many electrons are there in the outermost shell of group 18 elements?
Answer:
There are 8 electrons mn the outermost shell or group 18 elements, except He, which has 2 electrons.

Question 11.
which block or the modern periodic table separates metals and nonmetals with the help of zig-zag line?
Answer:
p-block of the modern periodic table separates metals and nonmetals with the help of zig-zag line.

Question 12.
Name an alkali metal in the second period.
Answer:
Lithium is an alkali metal in the second period.

Question 13.
Name the halogen in the second period.
Answer:
Fluorine is the halogen in the second period.

Question 14.
Name a metalloid in the third period.
Answer:
Silicon is a metalloid in the third period.

Question 15.
Name the group to which sodium and lithium belong.
Answer:
Sodium and 1ithium belong to group IA or the periodic table.

Question 16.
Name the group to which magnesium and calcium belong.
Answer:
Magnesium and calcium belong to group IIA of the periodic table.

Question 17.
Name the group to which the most reactive metals belong.
Answer:
The most reactive metals belong to group IA.

Question 18.
Name the element having one shell and one valence electron.
Answer:
Hydrogen has one shell and one valence electron.

Question 19.
How many valence electrons are there in the outermost shell of silicon?
Answer:
There are four valence electrons present in the outermost shell of silicon.

Question 20.
State the electronic configuration of nitrogen and phosphorus.
Answer:
Electronic configuration of nitrogen (N) : 2, 5.
Electronic configuration of phosphorus (P) : 2, 8, 5.

Question 21.
write the electronic configuration: 13Al (Practice Activity Sheet – 1)
Answer:
Electronic configuration of 13Al : 2, 8, 3

Question 22.
Name the group containing highly reactive nonmetals only.
Answer:
Group 17 contains highly reactive non-metals, namely, fluorine, chlorine, bromine, and iodine.

Question 23.
Name the last three elements of the second period in increasing order of atomic number.
Answer:
The last three elements of the second period in increasing order of atomic number are oxygen, fluorine, and neon.

Question 24.
Name the three nonmetals in the second period of the modern periodic table.
Answer:
The three nonmetals in the second period of the modern periodic table are nitrogen, oxygen, and fluorine.

Answer the following questions:

Question 1.
State Doberelner’s law of triads giving one example.
Answer:
Dobereiner made groups of three elements each, having similar chemical properties and called them triads. He arranged the three elements in a triad in an increasing order of atomic mass and showed that the atomic mass of the middle element was approximately equal to the mean or the atomic masses of the other two elements.
Examples : Lithium (Li), Sodiun (Na), Potassium (K) form Dobereiner’s triad.

Question 2.
Give a suitable illustration of Dobereiner’s law of triads.
Answer:
(1) Lithium, sodium, and potassium form Doberemer’s triad. They show similar chemical properties. Their atomic masses are as follows:

Element Li Na K
Atomic mass 6.9 23 39.1

According to Dobereiner’s law or triads, the atomic mass of the middle element is approximately the arithmetic mean of the atomic masses of the other two elements.
\(\frac{6.9+39.1}{2}\) which is approximately the 23.0 atomic mass of sodium.
Thus. the atomic mass of sodium (23) is the average of the atomic masses or lithium (6.9) and potassium 39.1.

(2) Another triad of elements: Calcium (40.1), strontium (87.6) and barium (137.3).

Question 3.
(A, B, C) is a Dobereiner’s triad. complete the following chart and give reason for the answer:

Element A B C
Atomic mass 10.08 12.01

Answer:

Element A B C
Atomic mass 10.08 12.01 13.94

Let the atomic mass of C be x. As (A, B, C) is a Dobereiner’s triad, \(\frac{x+10.08}{2}\) = 12.01
∴ x = 24.02 – 10.08 = 13.94
∴ atomic mass of C = 13.94.

Question 4.
From the following set of the elements and their atomic masses obtain Dobereiner’s triad:

Element Br K I Cl
Atomic mass 35.5 79.9 126.9 35.5

Answer:
Among the given four elements, the three elements in the increasing order of atomic masses and having similar properties are

Element Br K I
Atomic mass 35.5 79.9 126.9

Hence, the above three elements represent Dobereiner’s triad.

Question 5.
State the limitations of Dobereiner’s law of triads.
Answer:

  1. During Dobereiner’s period, all elements were not known and also atomic mass was not known accurately.
  2. Dobereiner discovered few triads among all the elements.
  3. He could not classify aul known elements into triads.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Question 6.
State Newlands’ law of octaves.
Answer:
When the elements are arranged in an increasing order of their atomic masses, the properties of the eighth element are similar to those of the first.
It is found that Na is the eighth element from Li and both of them have similar properties.

Question 7.
Illustrate Newlands’ law of octaves with a suitable example.
Answer:
(1) Newlands’ law of octaves states that when the elements are arranged in the order of their increasing atomic masses, every eighth element has properties similar to those of the first.

(2) Illustration: If the first 21 elements, except inert gases, are arranged in the order of their increasing atomic masses we have octaves as given below:

H Li Be B C N O
F Na Mg Al Si P S
Cl K Ca Cr Ti Mn Fe

It is found that Na is the eighth element from Li and both of them have similar properties. Similarly, the elements, in the following pairs show similar properties: C and Si, Na and K, Mg and Ca, F and Cl.

Question 8.
Explain the limitations of Newlands’ law of octaves.
Answer:
(1) Newlands’ law of octaves i.e. applicable to only the first few elements i.e., only up to calcium out of total 56 elements known at that time.

(2) Newlands placed two elements each in some boxes to accommodate all known elements e.g. CO and Ni, Ce and La. He placed some elements with different properties under the same note in the octave. For example, Co and Ni under the note Do along with halogens, while Fe having similarity with CO and Ni away from them along with the nonmetals O and S under the note Ti.

(3) Newland’s octaves did not have provision to accommodate the newly discovered elements.

Question 9.
Describe the merits of Mendeleev’s periodic table. (March 2019)
Answer:
(1) To give the proper place in the periodic table, atomic masses of some elements were revised in accordance with their properties. For example, the previously determined atomic mass or beryllium, 14.09, was changed to the correct value 9.4, and beryllium was placed before boron.

(2) Mendeleev had kept some vacant places in the periodic table for elements that were yet to be discovered. Three of these unknown elements were given the names eka-boron, eka-aluminum and eka-silicon from the known neighbors and their atomic masses were indicated as 44, 68 and 72, respectively. Their properties were also predicted.

Later on, these elements were discovered subsequently and were named as scandium (SC), gallium (Ga) and germanium (Ge) respectively. The properties of these elements matched well with those predicted by Mendeleev. Due to this success all were convinced about the importance of Mendeleev’s periodic table.

(3) There was no place reserved for noble gases in Mendeleev’s original periodic table. when noble gases such as helium, neon and argon were discovered, Mendeleev created the ‘zero group’ without disturbing the original periodic table in which the noble gases were placed very well.

Question 10.
What are the demerits of Mendeleev’s periodic table?
Answer:
(1) The elements cobalt (CO) and nickel (Ni) have the same whole number atomic mass. As a remit there was an ambiguity regarding their sequence in Mendeleev’s periddic table.

(2) Isotopes were discovered long time after Mendeleev put forth the periodic table. A challenge was posed in placing isotopes in Mendeleev’s periodic table as isotopes have the same chemical properties but different atomic masses.

(3) The rise in atomic mass does not appear to be uniform when elements are arranged in an increasing order of atomic masses. It was not possible, therefore, to predict how many elements could be discovered between two heavy elements.

(4) Position of hydrogen: Hydrogen shows similarity with halogens (group VII). For example, the molecular formula of hydrogen is H2 while the molecular formulae of fluorine and chlorine are F2 and Cl2, respectively. In the same way, there is a similarity in the chemical properties of hydrogen and alkali metals (group I). There is a similarity in the molecular formulae of the compounds of hydrogen alkali metals (Na, K, etc.) formed with chlorine and oxygen. On considering the above properties it is difficult to decide the correct position of hydrogen whether it is in the group of alkali metals (group I) or in the group of halogens (group VII).

Compounds Of H Compounds Of Na
HCl  NaCl
H2O Na2O
H2S Na2S

Similarly in hydrogen and alkali metals.

Element (Molecular formula) Compounds with metals Compounds with non-metals
H2  NaH CH4
Cl2 NaCl CCl4

Question 11.
write a short note on: Moseley’s contribution and the modern periodic table.
Answer:
The English scientist Henry Moseley demonstrated, with the help of the experiments done using X-ray tube, that the atomic number (Z) of an element corresponds to the positive charge on the nucleus or the number of the protons in the nucleus of the atom or that element. He suggested that ‘atomic number’ is more. fundamental property of an element rather than its atomic mass. On the basis of this research, elements were arranged in the order of their increasing atomic numbers in a more systematic way. Accordingly, the statement of the modern periodic law was stated.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Question 12.
State the modern periodic law.
Answer:
The chemical and physical properties of elements are a periodic function of their atomic numbers.

Question 13.
what is meant by modern periodic table?
Answer:
The classification of elements resulting from an arrangement of the elements in an increasing order of their atomic numbers (Z) is the modern periodic table.

Question 14.
write the answers to the questions with reference to the structure of the periodic table.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements 7
(a) Which points are considered for the modern periodic table?
(b) How are blocks indicated?
(c) Which elements are present near the zig-zag line?
(d) Draw the electronic configuration of the second-row elements of first group in the periodic table.
(e) In a periodic table while going from left to right atomic radius decreases. Explain.  (Practice Activity Sheet – 1)
Answer:
(a) In the modern periodic table, the elements are arranged in the order of their increasing atomic number. In the modern periodic table there are seven horizontal rows called periods and eighteen vertical columns (1to 18) called groups. The arrangement of the periods and groups results into formation of boxes. Atomic numbers are serially indicated in the upper part of these boxes.

(b) On the basis of the electronic configuration, the elements in the modern periodic table are divided into four blocks, viz. s-block, p-block and f-clock, The s-block constitutes the groups 1 and 2. Groups 13 to 18 constitute the p-block. Groups 3 to 12 constitute the d-block, while the lanthanide and actinide series at the bottom form the f-block. The d-block elements are called transition elements. A zig-zag line is shown in the p-block of the periodic table.

(c) The zig-zag line shows the three traditional types of elements, i.e. metals, nonmetals and metalloids. The metalloid elements lie along the border of the zig-zag line. All the metals lie on the left side of the zig-zag line while all the nonmetals lie on the right side.

(d) The electronic configuration of the second row elements of the first group in the periodic table is shown below:
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements 8

(e) (1) In a period while going from left to right, atomic radius goes on decreasing and the atomic number goes on increasing one by one. It means the positive charge on the nucleus increases by one unit at a time.

(2) However, the additional electron gets added to the same outermost shell. Due to the increased nuclear charge the electrons are pulled towards the nucleus to a greater extent. As a result, the size of the atom decreases i.e. the atomic radius decreases.

Question 15.
Observe the figure and answer the following questions.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements 9
(a) Identify the block shown by box A and write an electronic configuration of any one element of this block.
(b) Identify the block of element denoted by letter B and write its period number. (Practice Activity Sheer – 3)
Answer:
(a) The block shown by box A is the s-block.
Electronic configuration of Mg: 2, 8, 2.

(b) The block of element denoted by letter B is the d-block and its period number is 4.

Question 16.
Give two examples of metalloids.
Answer:
Metalloids: Boron (B) and Silicon (Si).

Question 17.
write a short note on the zig-zag line in the modern periodic table.
Answer:

  • A zig-zag line is shown in the p-block of the periodic table.
  • The zig-zag 1ine shows the three traditional types of elements is metals, nonmetals and metalloids.
  • The metalloid elements lie along the border or this zig-zag line.
  • All the metals lie on the left side of the zig-zag line.
  • All the nonmetal’s lie on the right side of the zig-zag line.

Question 18.
Classify the following elements into group 1, 16 and 17 :
Chlorine, Hydrogen, Oxygen: Bromine.
Answer:
Group 1 : Hydrogen.
Group 16 : Oxygen.
Group 17 : Chlorine and Bromine.

Question 19.
Classify the following elements into Alkali metals, Halogens, Alkaline earth metals:
(Cl Br I), (Ca, Sr, Mg), (Li, Na, K).
Answer:
Alkali metals : (Li, Na, K)
Halogens : (Cl Br I).
Alkaline earth metals : (Ca, Sr, Mg).

Question 20.
Classify the following elements into Metals, Nonmetals, Metalloids :
(P, C, N), (Ca, Fe, Al), (Si, Ge, Sn), (K. Mg, Na).
Answer:
Metals : (Ca, Fe, Al), (K, Mg, Na).
Nonrnetals : (P, C, N).
Metalloids : (Si, Ge, Sn).

Question 21.
Identiry the electronic configuration of the Inert gas elements, third row elements, seventeen group elements, second group elements:
(i) (2, 8, 2), (ii) (2, 8, 8), (iii) (2, 8, 1), (iv) (2, 7), (v) (2, 2), (vi) (2, 8), (vii) (2, 8, 7).
Answer:
Inert gas elements : (2, 8, 8), (2, 8).
Third row elements : (2, 8, 2), (2, 8, 7), (2, 8, 8).
Second group elements : (2, 8, 2), (2, 2).
Seventeen group elements : (2, 7), (2, 8, 7).

[Note: (1) The outermost shell of all noble gases contain 8 electrons (except He). (2) Atoms or all 3rd row elements contain 3 shells. Out of which first shell contains 2 and 2nd shell contains 8 electrons. (3) The elements of group 17 contains 7 electrons in the outermost shell. (4) The elements or group 2 contains 2 electrons in the outermost shell.]

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Question 22.
Define : (i) Group (ii) Period.
Answer:
(i) Group : The vertical column of elements in the periodic table or elements is called a group.
(ii) Period : The horizontal row bf the elements in the periodic able of the elements is called a period.

Question 23.
write the numbers of vertical columns (groups) and horizontal rows (periods) in the long form of the periodic table.
Answer:
There are 18 vertical columns or groups and seven horizontal rows or periods of the elements in the long form of the periodic table.

Question 24.
Depending on electronic configuration the properties of the elements vary in different groups. Explain why?
Answer:
(1) There are 18 vertical columns in the modern periodic table and are called groups. These groups are 1 and 2, 13 to 18 and 3 to 12.

(2) The number of valence electrons in all these elements from the group 1, i.e., the family of alkali metals, is the same. Similarly, the elements from any other group, the number of their valence electrons to be the same. For example, the elements beryllium (Be), magnesium (Mg) and calcium (Ca) belong to the group 2, i.e. the family of alkaline earth metals. There are two electrons in their outermost shell the number of valence electrons are 2.

Similarly, there are seven electrons in the outermost shell of the elements such as fluorine (F) and chlorine (Cl) from the group 17, i.e. the family of halogens the number of valence electron is 1. As a result, all elements belonging to the same group have the same valence electrons and show similar chemical properties.

(3) while going from top to bottom within any group, one electronic shell is added at a time. Atomic radius and atomic size increases and hence shows gradation of properties of the elements down the group. From this, the electronic configuration of the outermost shell is characteristic of a particular group.

Question 25.
Depending on electronic configuration the properties of elements vary in different periods. Explain why?
Answer:
(1) In the modern periodic table, there are seven horizontal rows called periods.

(2) In a period, change in valency of an elements varies electronic configuration.

(3) The number of valence electrons is different in these elements. However, the number of shells is the same. In a period, while going from left to right, the atomic number increases by one at a time and the number of valence electrons also increases by one at a time. In a period, there is gradation in properties of elements.

(4) The elements with the same number of shells occupied by electrons belong to the same period. The elements in the second period, namely, Li, Be, B, C, N, O, F and Ne have electrons in the two shells, K and L. The elements in the third period, namely, Na, Mg, Al, Si, P, S, Cl, and Ar have electrons in the three shell6: K, L and M.

(5) The chemical reactivity of an element is determined by the number of valence electrons in it and the shell number of the valence shell. In a period, while going from left to right, the atomic number increases by one at a time as a result atomic radius gradually decreases. Hence, atomic size decreases.

Question 26.
What is meant by periodic trends in the modern periodic table?
Answer:
when the properties of elements in a period or a group of the modern periodic table are compared, certain regularity is observed in their variations. it is called the periodic trends in the modern periodic table. The periodic trends are observed in properties of elements, namely, valency, atomic size and metallic-nonmetallic character.

Question 27.
What is meant by valency?
Answer:
The valency of an element is determined the number of electrons present in the outermost shell of its atoms, i.e. valence electrons.

Question 28.
Define atomic size. How does it vary in a period and a group?
Answer:
(1) The distance between the centre of the atom and the outermost shell of the atom is called the atomic radius. The size of an atom is indicated by its radius. Atomic radius is expressed in unit picometre (pm). (1 pm = 10-12 m). The size or atom depends on number of shells, more the number of shells larger is the atomic size.

(2) In a group, while going down a group the atomic size goes on increasing because while going down a group newer shells are successively added. This increases the distance between the outermost electron and the nucleus. Hence, the nuclear attraction on these electrons goes on decreasing. Thus in a group atomic size increases.

(3) while going from left to right within a period, atomic radius goes on decreasing and the atomic number goes on increasing one by one. The positive charge on the nucleus increases by one unit at a time. However, the additional electron gets added to the same outermost shell. Due to the increased nuclear charge, the electrons are pulled towards the nucleus to a greater extent, as a result, the size of the atom decreases.

Question 29.
Discuss the trends in the variation of metallic and nonmetallic properties In a period and in a group.
Answer:
(1) Metals have a tendency to loose the valence electrons to form cations having a stable noble gas configuration. This tendency of an element is called electropositivity is the metallic character of that element.

(2) Nonmetals have a tendency to accept the valence electrons to form anions having a stable noble gas configuration. This tendency of an element is called electronegativity is the nonmetallic character of that element.

(3) In a group, while going down a group a new shell is added, resulting in an increase in the distance between the nucleus and the valence electrons. This results in lowering the effective nuclear charge and thereby lowering the attractive force on the valence electrons. As a result of this the tendency of the atom to lose electrons increases.

Also, the penultimate shell becomes the outermost shell on losing valence electrons. The penultimate shell is a complete octet. Therefore, the resulting cation attains special stability. The metallic character of an atom is its tendency to lose electrons. Therefore, the following trend is observed: The metallic character of elements increases while going down the group.

(4) while going from left to right within a period the outermost shell remains the same. However, the positive charge on the nucleus goes on increasing while the atomic radius goes on decreasing and thus the effective nuclear charge goes on increasing. Therefore, valence electrons are held with greater attractive force. This is called electronegativity. As a result of this the tendency of atom to lose valence electrons decreases within a period from left to right, i.e., electronegativity increases. Thus, non-metallic character of elements increases within a period from left to right.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Question 30.
Name the elements, group, formulae and physical state belonging to the halogen family.
Answer:

Group Elements Formula Physical state
17 Fluorine F2 Gas
Chlorine Cl2 Gas
Bromine Br2 Liquid
Iodine I2 Solid

Question 31.
Considering the elements of period 3 in the moderm periodic table, answer the following questions:
(a) Name the ‘element’ in which all the shells are completely filled with electrons.Answer:
Answer:
The element in which all the shells are completely filled with electrons is argon. (2, 8, 8).

(b) Name the element which has one electron in the outermost shell.
Answer:
The element which has one electron in the outermost shell is sodium (2, 8, 1).

(c) State the most electronegative element in this period.
Answer:
The most electronegative element in this perod is chlorine (cl).

Question 32.
The atomic number of aluminium is 13. With the help of diagram, write the electronic configuration and valency.
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements 10
Answer:
The electronic configuration aluminium = 2, 8, 3
The valency of aluminium = 3

Question 33.
Observe the following diagram and answer the following questions:
Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements 11

(i) Identify elements X and Y.
Answer:
An element X is Sodium (Na).
An element Y is Lithium (Li).

(ii) Do these elements belong to the same group? Explain.
Answer:
Yes, these elements belong to the same group as they have the same number of valence electrons.

(iii) which element is more electropositive in nature? Why?
Answer:
Element X is more electropositive than Y. This is because while going down the group, electropositivity increases with increase in atomic size.

Taking into consideration the period of the elements given below, answer the following questions: (March 2019)

Element O B C N Be Li
Atomic radius (pm) 66 68 77 74 111 152

Question 1.
Arrange the above elements in decreasing order of their atomic radii.
Answer:
The above elements are arranged in decreasing order of their atomic radii:

Li Be B C N O
152 111 88 77 74 66

Question 2.
State the period to which the above elements belong.
Answer:
The above elements belong to period 2.

Question 3.
why this arrangement of elements is similar to the above period of the modern periodic table?
Answer:
As we move from left to right within a period, the atomic number increases one by one means the position charge on the nucleus increases by one unit at a time, but the electrons are added to the same orbit thereby increasing the pull towards the nucleus which decreases the size of the atom.

Question 4.
Which of the above elements have the biggest and the smallest atom?
Answer:
The biggest atom: Lithium (Li)
The smallest atom: Oxygen (O)

Question 5.
What is the periodic trend observed in the variation of atomic radius while going from left to right within a period?
Answer:
while going from left to right in a period, the atomic number increases, atomic radius decreases. Therefore, atomic size gradually decreases.

Write scientific reasons:

Question 1.
Zero group elements (inert gases) are called noble gases.
Answer:
(1) In the atoms of the inert gas elements (zero group elements), all the electronic shells, including the outermost shell, are completely filled.

(2) The electronic configuration is stable, and these elements do not lose or accept electrons. These elements do not take part in chemical reactions. These elements are gases. Hence, they are called noble gases.

Question 2.
while going down the second group, the reactivity of the alkaline earth metals increases.
Answer:
The reaction of alkaline earth metal with water is M + 2H2O → M(OH)2 + H2. while going down the second group as Be → Mg → Ca → Sr → Ba, the gradation in this chemical property or the alkaline earth metals is seen. while going down the second group the reactivity of the alkaline earth metals goes on increasing thereby the ease with which this reaction takes place also goes on increasing.

Thus, Beryllium (Be) does not react with water. Mg (Magnesium) reacts with steam. whereas calcium (Ca), strontium (Sr) and barimm (Ba) reacts with water at room temperature with increasing rates.

Question 3.
Fluorine is the most reactive among the halogens.
Answer:

  • Fluorine has the electronic configuration (2, 7).
  • It requires only one electron to complete the octet.
  • The atomic size of fluorine is the smallest among the halogens. Hence, the nuclear attraction on the outermost electrons is maximum. Hence, fluorine is the most reactive among the halogens.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Question 4.
Sodium is more metallic than aluminium.
Answer:

  • Metals give electrons. Sodium has electronic configuration (2, 8, 1). It has only one electron in the outermost shell.
  • It can easily give a single electron in the outermost shell. Hence, Sodium is a strong metal.
  • Aluminium has an electronic configuration (2,8,3). It has three electrons in the outermost shell.
  • Donation of three electrons is more difficult than the donation of one electron. Hence, sodium is more metallic than aluminium.

Distinguish between the following:

Question .1
Mendaleev’s periodic table and Modern periodic table.
Answer:
Mendaleev’s periodic table:

  1. In this table, the elements are arranged in the order of their increasing atomic weights
  2. In this table, the position of an element is based on its properties and atomic weight.
  3. There are 8 groups in this table.
  4. In this table, some elements having similar properties are found in different groups, while those having different properties are sometimes found in the same group.
  5. Isotopes do not find separate places in this table.

Modern periodic table:

  1. In this table, the elements are arranged in the order of their increasing atomic number.
  2. In this table, the position of an element, is based on its electronic configuration.
  3. There are 18 groups in this table.
  4. In this table, the elements belonging to the same group show similar chemical properties.
  5. Isotopes of an element can be placed at the same place as their atomic number is the same.

Question 2.
Groups and periods
Answer:
Groups:

  1. The vertical columns of elements in the modern periodic table are called groups.
  2. The group number indicates the number of electrons in the outermost shell of an atom of an element belonging to that group.
  3. The elements in the same group show similar chemical properties

periods:

  1. The horizontal row of elements in the modern periodic table are called periods.
  2. The period number indicates the number of electronic shells present in an atom of an element belonging to that period.
  3. The elements in the same period do not show similar properties, but their chemical properties gradually change from left to right in a period.

Maharashtra Board Class 10 Science Solutions Part 1 Chapter 2 Periodic Classification of Elements

Question 3.
s-block elements and p-block elements
Answer:
s-block elements:

  1. The groups IA (1) and IIA (2) elements together with hydrogen constitute the s-block.
  2. They have one or two electrons in the outermost shell.
  3. The elements of the s-block, except hydrogen, are all metals.

p-block elements :

  1. The group III A (13) – VII A (17) and the zero group (18) elements constitute the p-block.
  2. They have three to eight electrons in the outermost shell.
  3. The elements of the p-block include a few metals, all metalloids and all nonmetals.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 10 रंग साहित्याचे Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 10 रंग साहित्याचे Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
प्रस्तुत पाठात आलेल्या साहित्य प्रकारांची नावे लिहा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 17
उत्तर:
(i) कथा
(ii) कादंबरी
(iii) कविता
(iv) नाटक
(v) चरित्र
(vi) आत्मचरित्र
(vii) प्रवासवर्णन

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 18
उत्तर:
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 14

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

प्रश्न 3.
फरक स्पष्ट करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 19
उत्तर:
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 15

प्रश्न 4.
खाली दिलेल्या अनेकवचनी नामांचे एकवचनी रूप लिहून त्यांचा वापर करून प्रत्येकी एक वाक्य तयार करा.
(i) रस्ते
(ii) वेळा
(iii) भिंती
(iv) विहिरी
(v) घड्याळे
(vi) माणसे
उत्तर:
(i) रस्ते – रस्ता – हा रस्ता रूंद व डांबरी आहे.
(ii) वेळा – वेळ – सकाळची वेळ अभ्यासासाठी चांगली असते.
(iii) भिंती – भिंत – चीनची भिंत खूप उंच व लांब आहे.
(iv) विहिरी – विहीर – गावाकडची विहीर पाण्याने भरली आहे.
(v) घड्याळे – घड्याळ – भिंतीवरचे घड्याळ सुशोभित दिसते.
(vi) माणसे – माणूस – कष्टाळू व इमानदार माणूस बक्षिसपात्र असतो.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

प्रश्न 5.
खालील शब्दांना ‘पर’ हा एकच शब्द जोडून नवीन अर्थपूर्ण शब्द तयार होतात. ते बनवा. मराठी भाषेतील अशा विपुल शब्दसंपत्तीचा अभ्यास करा. त्याप्रमाणे वेगवेगळे शब्द तयार करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 20
उत्तर:
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 16

प्रश्न 6.
खालील सामासिक शब्दांचा समास ओळखून तक्ता पूर्ण करा.
यथामती, प्रतिदिन, आईवडील, चारपाच, त्रिभुवन, केरकचरा, भाजीपाला, चहापाणी, आजन्म, गैरशिस्त, विटीदांडू, पापपुण्य, स्त्रीपुरुष
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 21
उत्तर:
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 22

प्रश्न 7.
स्वमत.
(अ) पुस्तकाशी मैत्री करण्याचे फायदे लिहा.
उत्तरः
पुस्तकांशी मैत्री म्हणजे निर्भेळ आनंदच. पुस्तके आपल्याशी बोलतात, त्यांचे विचार प्रगट करतात. ज्ञान देतात. चांगल्या कामासाठी प्रेरणा देतात. कठीण संकल्पना सोप्या करून सांगतात. चित्रांद्वारे, शब्दांतून मनमोकळ्या गप्पा मारतात. शब्दसंग्रह वाढवितात. प्रसंगी विविध स्थळांना भेटी दिल्याचा आनंद देतात. पुस्तके आपल्यावर कधीही रागावत नाहीत. रूसत नाहीत. भांडत नाहीत. काही अपेक्षा ठेवत नाहीत. म्हणून त्यांच्याशी मैत्री करून आपणही त्यांची काळजी घेणे तितकेच गरजेचे आहे.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

(आ) तुम्हाला आवडलेल्या कोणत्याही एका साहित्यप्रकाराची वैशिष्ट्ये तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
मला आवडलेला साहित्यप्रकार म्हणजे कादंबरी. कादंबरी म्हणजे मोठी कथाच. विविध पात्रांनी, प्रसंगांनी नटलेली, सजलेली. कादंबरी जर खुमासदार असेल तर, ती हातातून सोडवत नाही. पुढे काय होणार याची उत्कंठा लागते. त्यातील पात्रांचा परिचय होतो व ती पात्रे आपल्याला आपल्यातीलच वाटू लागतात. कादंबरीत मन रममाण होते. सुखाच्या प्रसंगात भान हरपते. दु:खी प्रसंगाने अतिशय वाईटही वाटते, इतके तादात्म्य कादंबरीशी साधता येते. ‘ययाति’, ‘स्वामी’, या कादंबऱ्या माझ्या आवडत्या आहेत.

(इ) ‘उत्तम लेखक होण्यासाठी उत्तम वाचक होणे आवश्यक असते’, याबाबत तुमचे विचार स्पष्ट करा.
उत्तरः
‘वाचाल तर वाचाल’ या उक्तीप्रमाणे वाचनाने आपणांस अनेक लाभ होतात. वाचनाने शब्द संपत्ती वाढते. नवनवीन संकल्पना कळतात. विचार प्रगल्भ होतात, लेखक होण्यासाठी या सर्वांचा उपयोग होतो. समाजातील चालीरिती, संस्कृती, नवीन शोध, पर्यटन, शैक्षणिक स्तर यांची माहिती वाचनाने मिळते. विचारांची बैठक पक्की होते. काळाचे भान येते. नव्या जुन्या गोष्टी कळतात. उत्तम विचार समर्थ लेखणीद्वारे प्रगट होतात.

(ई) तुम्हाला आवडलेल्या पुस्तकाबाबत खालील मुद्द्यांचा विचार करून माहिती लिहा.
(१) पुस्तकाचे नाव
(२) लेखक
(३) साहित्यप्रकार
(४) वर्ण्य विषय
(५) मध्यवर्ती कल्पना
(६) पुस्तकातून मिळणारा संदेश
(७) मूल्य
(८) सामाजिक महत्त्व
(९) आवडण्याची कारणे
उत्तरः
मला ‘पांडुरंग सदाशिव साने’ लिखित ‘श्यामची आई’ हे पुस्तक आवडते. हा ‘कादंबरी’ साहित्यप्रकार असून प्रस्तुत कादंबरीत श्याम हे मुख्य पात्र आहे. बालपणी त्यावर झालेले संस्कार, आईने लावलेले वळण, घरची गरीबी पण संस्कारांची श्रीमंती अशा मिश्रणातून घडलेला श्याम म्हणजे स्वतः लेखक पांडुरंग सदाशिव साने, अर्थात साने गुरूजी. मोठेपणी स्वातंत्र्य लढ्यात सहभागी झाले.

गांधीवादाचा पुरस्कार केला. कारागृहात रोज रात्री आपल्या इतर कैदी मित्रांसोबत लहानपणीच्या सर्व आठवणींना उजाळा दिला. रोज एक कथा सांगण्याचा परिपाठ झाला व त्यातून ‘श्यामची आई’ पुस्तक साकारले. धारिष्ट्य, खरेपणा, स्वाभिमान, निखळप्रेम, सहिष्णूता या गोष्टींचा अंतर्भाव या कादंबरीत ओतप्रोत भरला आहे.

आजच्या तंत्रज्ञानाच्या युगात बुद्ध्यांक जरी वाढला तरी भावनांक कमी झाला आहे. ही कादंबरी वाचून समानता, आदरभाव, स्वाभिमान, सच्चेपणा या मुल्यांची सजवणूक समाजात होईल, आईविषयीचे नितांत प्रेम, आईचे ही खरे मार्गदर्शन अशा वात्सल्यतेची अपूर्व कहाणी ‘श्यामची आई’ मध्ये असल्याने ही कादंबरी आवडते.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १. खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 1

प्रश्न 2.
चौकटीत उत्तरे लिहा.
उत्तरः
(i) सुश्रुतची सहल या गावी नेण्याचे ठरले – [भिलार]
(ii) मुलामुलींचा वेश करून आले – [पुस्तके]
(ii) कथेचे दुसरे नाव – [गोष्ट]

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

प्रश्न 3.
कोण कोणास म्हणाले?
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 2

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
खालील शब्द उत्तर येईल असे प्रश्न तयार करा,
(i) हातात हात घालून
(ii) लहानपणापासूनच.
उत्तर:
(i) काही पुस्तके कशी नाचत होती?
(ii) कथेची ओळख सुश्रुतला केव्हापासून आहे?

प्रश्न 2.
सहसंबंध लिहा.
(i) सूचना : वर्ग : : सहल : ……………………………..
उत्तर:
भिलार

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा,
(i) सुश्रुतच्या वर्गाची …………………………….. गावाला सहल नेण्याचे ठरले. (किल्लारी, भिलार, पुणे, ठाणे)
(ii) काही पुस्तके मुला – मुलींचा वेश करून आणि हातात हात घालून …………………………….. गाणी गात आहेत. (नाचत, बागडत, आनंदाने, उत्साहाने)
उत्तर:
(i) भिलार
(ii) आनंदाने

प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) सुश्रुतला कथा आपले दुसरे नाव काय सांगते?
उत्तर:
सुश्रुतला कथा आपले दुसरे नाव ‘गोष्ट’ असे सांगते.

(ii) सुश्रुतची आजी त्याला कोणत्या गोष्टी सांगायची?
उत्तर:
सुश्रुतची आजी त्याला कोल्हा, उंदीर, ससा-कासव यांच्या गोष्टी सांगायची.

(iii) अरे आम्ही सर्व तुला भेटायला आलो आहोत, असे सुश्रुतला कोण म्हणाले?
उत्तर:
अरे आम्ही सर्व तुला भेटायाला आलो आहोत, असे सुश्रुतला पुस्तकाच्या वेशातील मुले म्हणाली.

प्रश्न २. खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 3
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 4
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 5

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) कलाकृती उत्तम केव्हा होते?
उत्तरः
दर्जेदार कथा असली की कलाकृती उत्तम होते.

(ii) कथेच्या यशाचे रहस्य काय?
उत्तर:
उत्तम निवेदनतंत्राचा वापर हे कथेच्या यशाचे रहस्य आहे.

(iii) कादंबरी वाचताना वाचक कशात रममाण होतो?
उत्तरः
कथानकात पुढे काय होईल याच्या विचारात कादंबरी वाचताना वाचक गुंतून जातो व रममाण होतो.

(iv) कथेची थोरली बहीण कोण?
उत्तर:
कथेची थोरली बहीण कादंबरी होय.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) …………………………… म्हणजे खरं तर मोठी कथाच; पण माझा आवाका कथेपेक्षा पार मोठा! (कथा, निबंध, कादंबरी, संवाद)
(ii) साहित्य क्षेत्रातील सर्वोच्च मानाचा …………………………… पुरस्कार वि. स. खांडेकर यांच्या ययाति या कादंबरीला मिळाला. (अर्जुन, ज्ञानपीठ, साहित्य)
(iii) कवितेची शब्दरचना अर्थपूर्ण व …………………………… असते. (चपखल, लयबद्ध, वैशिष्ट्यपूर्ण, आशययुक्त)
(iv) उत्तम …………………………… तंत्रामुळे मी खुलत जाते, रंगत जाते किंबहुना उत्तम निवेदनतंत्राचा वापर हे माझ्या यशाचं रहस्य. (भाषण, कथन, निवेदन, अनुवादन)
उत्तर:
(i) कादंबरी
(ii) ज्ञानपीठ
(iii) चपखल
(iv) निवेदन

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 6

प्रश्न 2.
सकारण लिहा.

(i) कवितांची व आपली फार पूर्वीपासून चांगलीच ओळख आहे.
उत्तर:
शालेय जीवनात पाठ्यपुस्तकातील सगळ्या कविता तालासुरांत म्हटल्या जातात.

(ii) मराठी माणसांचा ऊर अभिमानानं भरून आला.
उत्तरः
साहित्य क्षेत्रातील सर्वोच्च मानाचा ‘ज्ञानपीठ’ पुरस्कार वि. स. खांडेकर यांच्या ‘ययाति’ या कादंबरीला मिळाला.

प्रश्न 3.
चूक की बरोबर ते लिहा.

(i) ‘ही आवडते मज मनापासुनी शाळा’ आणि ‘श्रावणमासी हर्ष मानसी’ या सुश्रुतच्या नावडत्या कविता होत्या.
(ii) कादंबरी म्हणजे खरं तर मोठी कथाच.
उत्तर:
(i) चूक
(ii) बरोबर

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्ही दूरदर्शनवर किंवा प्रत्यक्षात पाहिलेल्या काव्य संमेलनाविषयी तुमचे मत लिहा.
उत्तर:
होळीच्या निमित्ताने भरलेल्या काव्यसंमेलनास मला प्रत्यक्ष उपस्थित राहण्याचा योग आला. मोठ्या व्यासपीठावर अनेक कवी, कवयित्री विराजमान होते. प्रत्येक जण आपली कविता विशिष्ट हावभावांसहित, चालीत म्हणून दाखवीत होते. कवितांची रचना अर्थपूर्ण व चपखल होती. कल्पनांचा सुंदर आविष्कार होता. काही कविता सामाजिक होत्या तर काही कविता हास्यरसपूर्ण होत्या. श्रोते मनापासून कवितांना दाद देत होते. कवीच्या आवाजातील चढउतार, त्यांचे हावभाव कौतुकास्पद होते. काही कवितांमध्ये अनुप्रासामुळे गोडवा होता. उत्प्रेक्षा, उपमा, रूपक अलंकारांनी सजलेल्या या कविता मनाला मोहून गेल्या. काव्यसंमेलन कधी संपले ते कळले नाही. कविता गुणगुणतच आम्ही बाहेर पडलो.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

प्रश्न ३. खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 7
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 8

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) सामान्य लोकांची मते कशी बदलतात?
उत्तर:
चरित्र वाचनाने सामान्य लोकांची मते बदलतात,

(ii) चरित्र कसे असते?
उत्तर:
चरित्र संघर्षमय, कर्तृत्ववान, संधीचे सुवर्णसंधीत रूपांतर करणारे असते.

(iii) चरित्र कसे जन्माला येते?
उत्तर:
एखादया थोर व्यक्तिमत्त्वाच्या आयुष्याची गाथा लिहिण्याची प्रेरणा लेखकाला मिळते व चरित्र जन्माला येते.

(iv) नाटककाराची कोणती अपेक्षा असते?
उत्तरः
नाटक वाचनीय आणि प्रेक्षणीय व्हावं अशी नाटककाराची अपेक्षा असते.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) …………………………. नाटकाचे लेखक वि. वा. शिरवाडकर म्हणजेच कवीवर्य कुसुमाग्रज. (‘नटसम्राट’, ‘विठ्ठल तो आला’, ‘गिधाड’, ‘कुलांगार’)
(ii) माझं रंगमंचावर सादरीकरण होणार याचे भान ठेवूनच …………………………. माझी मांडणी करतो. (कादंबरीकार, कथाकार, कविताकार, नाटककार)
उत्तर:
(i) ‘नटसम्राट’
(ii) नाटककार

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कारणे शोधा.

(i) नाटक मराठी माणसाच्या हृदयात अढळ स्थान प्राप्त करते कारण . . .
उत्तरः
पात्ररचना, चुरचुरीत संवाद आणि नाट्यमय घटना प्रसंग यांमुळे नाटक मराठी माणसाच्या हृदयात अढळ स्थान प्राप्त करते.

(ii) २७ फेब्रुवारीला मराठी दिन साजरा करतात कारण . . .
उत्तर:
२७ फेब्रुवारी हा ‘ज्ञानपीठ’ पुरस्काराचे मानकरी कविवर्य कुसुमाग्रज म्हणजे वि.वा.शिरवाडकर यांचा जन्मदिन आहे. त्यांच्या साहित्य सेवेमुळेच त्यांचा जन्मदिवस मराठी दिन म्हणून साजरा करतात.

प्रश्न 2.
वर्गीकरण करा.
वसंत कानेटकर, रणजित देसाई, पु.ल. देशपांडे, धनंजय गाडगीळ, प्र.के. अत्रे, भा.द.खेर, राम गणेश गडकरी, मधुसुदन कालेलकर, बाबासाहेब पुरंदरे
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 9

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
(i) संतकाव्यापासून पंतकाव्य, मध्ययुगीन काव्य, शाहिरी काव्य अशी वळणे घेत आधुनिक काळात मी …
(अ) मुक्त छंदाचे रूप धारण केले आहे.
(आ) करूण रसाचे रूप धारण केले आहे.
(इ) अभंग छंदाचे रूप धारण केले आहे.
(ई) मुक्त छंदाचे रूप स्वीकारले आहे
उत्तर:
संतकाव्यापासून पंतकाव्य, मध्ययुगीन काव्य, शाहिरी काव्य अशी वळणे घेत आधुनिक काळात मी मुक्त छंदाचे रूप धारण केले आहे.

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) ‘नटसम्राट’ नाटकाचे लेखक कुसुमाग्रज म्हणजेच वि. वा. शिरवाडकर.
(ii) थोरांची चरित्रे सामान्यांना धोका देतात.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
‘नाटक कलाकाराला घडवते’ याचे समर्थन करणारे विचार तुमच्या शब्दांत मांडा.
उत्तरः
साहित्यप्रकारातील ‘नाटक’ हा भाग म्हणजे विलक्षण आव्हानात्मक, नाट्यसंहिता लिहिण्यापासून ते थेट रंगमंचापर्यंतचा नाटकाचा प्रवास हा विविधांगी असतो. उत्कृष्ट लेखन, उत्कृष्ट दिग्दर्शन व उत्कृष्ट अभिनय यावर नाटकाचे यश अवलंबून असते, नाटकात काम करणारे कलाकार शब्दांना मूर्तरूप देतात. प्रेक्षकांच्या मनावर पकड करतात. संवादफेक, शब्दांचे उच्चार, आवाजातील चढ-उतार, नाटकाचा आशय व त्यातून समाजाला मिळणारा संदेश याची जबाबदारी कलाकारावर असते. कलाकार त्या भूमिकेत मनापासून शिरल्याखेरीज ती भूमिका प्रभावी होत नाही. नाटक कलाकाराच्या रोमारोमांत भिनलेले असते. म्हणून नाटक कलाकाराची सर्वांगीण प्रगती करते व त्याला घडवते.

प्रश्न ४. खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 10
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 11

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

प्रश्न 2.
मी कोण ते लिहा.
उत्तरः
(i) एखादया व्यक्तिच्या आयुष्याचे वर्णन – [चरित्र]
(ii) स्वत:च्या जीवनप्रवासाचे तटस्थपणे केलेले वर्णन – [आत्मचरित्र]

प्रश्न 3.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) आत्मचरित्रात तटस्थपणे कशाचे कथन आढळते?
उत्तरः
आत्मचरित्रात आयुष्यात आलेल्या विविध टप्प्यांचे, वळणांचे, भल्याबुऱ्या अनुभवांचे तटस्थपणे केलेले कथन आढळते.

(ii) घरी बसून दूरच्या गावी नेणारे कोण असते?
उत्तरः
घरी बसून दूरच्या गावी नेणारे प्रवासवर्णन असते.

(iii) प्रवासवर्णनात लेखकाचे कसब कोणते?
उत्तरः
माहिती रटाळ, कंटाळवाणी न होऊ देता रंजक पद्धतीने मनोवेधक भाषेत मांडणं हे लेखकाचं कसब असतं.

(iv) सर्व साहित्य मित्रांमुळे सुश्रुतला काय फायदा होणार आहे ?
उत्तरः
सर्व साहित्य मित्रांमुळे मनोरंजन होऊन ज्ञानही वाढेल व लेखनही सुधारेल.

कृती २: आकलन

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा.
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 12

प्रश्न 2.
सकारण लिहा.
प्रवासवर्णन रंजक होते –
उत्तरः
लेखक त्या ठिकाणच्या माहितीबरोबर स्वत:चे अनुभव, भावना, निसर्गसौंदर्य, व्यक्तिविशेष यांची सुरेख मांडणी करतो.

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय निवडा.
(i) सुश्रुतला साहित्य मित्रांशी मैत्री करायला आवडेल कारण . . .
(अ) ते सुश्रुतला बक्षिस देतील.
(ब) ते सुश्रुतला कधीच सोडून जाणार नाही.
(क) ते सप्तरंगी इंद्रधनुष्यासारखे आहेत.
(ड) ते सुश्रुतशी खेळतील.
उत्तरः
सुश्रुतला साहित्य मित्रांशी मैत्री करायला आवडेल कारण ते सुश्रुतला कधीच सोडून जाणार नाही.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

(ii) मी प्रेक्षणीय ठिकाणांची माहिती वाचकांपर्यंत पोहोचवतो –
(अ) लेखक
(ब) कवी
(क) चित्रकार
(ड) प्रवासवर्णन
उत्तरः
मी प्रेक्षणीय ठिकाणांची माहिती वाचकांपर्यंत पोहोचवतो प्रवासवर्णन.

प्रश्न 4.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) …………………………….. रंग विविध हे, भुलविती साऱ्या रसिकजना. (विषयाचे, साहित्याचे, कथेचे, निबंधाचे)
(ii) धन्य आमुची …………………………….. मराठी, धन्य साहित्यसंपदा. (माय, मातृ, श्रेष्ठ, कनिष्ठ)
उत्तर:
(i) साहित्याचे
(ii) माय

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
‘आत्मचरित्र म्हणजे लेखकाच्या जीवनाचा आरसा’ हे विधान स्पष्ट करा.
उत्तरः
आत्मचरित्र म्हणजे लेखकाने स्वत:च्या जीवनप्रवासाचे तटस्थपणे केलेले वर्णन. विविध वळणांचे, आयुष्यातील भल्या-बुऱ्या घटनांचे लेखक तटस्थपणे वर्णन करून शब्दात मांडतो. त्यात खोटेपणाला वाव नसतो. जे घडले ते जसेच्या तसे मांडण्याचा त्याचा प्रामाणिक प्रयत्न असतो.

जसा आरसा जे आहे तसेच दाखवतो तसेच आत्मचरित्र ही घडलेल्या घटना अतिरंजीत न करता जशाच्या तशा दाखवते. त्यात लेखकाचा संघर्ष असू शकतो, त्याचे कर्तृत्व, त्याचा मान-अपमान व त्याची गुणवैशिष्ट्ये आत्मचरित्रातून दिसतात. अनेक आत्मचरित्रे बोधप्रद असतात. त्यातून जिद्द, चिकाटी, सच्चेपणा हे गुण शिकता येतात. मी स्वातंत्र्यवीर सावरकर व गांधीजीचे चरित्र वाचले आहे. खरोखरच आत्मचरित्र म्हणजे लेखकाच्या जीवनाचा आरसा असतो हे तेव्हा उमगले.

स्वाध्याय कृती

(७) स्वमत

(i) पुस्तकाशी मैत्री करण्याचे फायदे.
उत्तरः
पुस्तकांशी मैत्री म्हणजे निर्भेळ आनंदच. पुस्तके आपल्याशी बोलतात, त्यांचे विचार प्रगट करतात. ज्ञान देतात. चांगल्या कामासाठी प्रेरणा देतात. कठीण संकल्पना सोप्या करून सांगतात. चित्रांद्वारे, शब्दांतून मनमोकळ्या गप्पा मारतात. शब्दसंग्रह वाढवितात. प्रसंगी विविध स्थळांना भेटी दिल्याचा आनंद देतात. पुस्तके आपल्यावर कधीही रागावत नाहीत. रूसत नाहीत. भांडत नाहीत. काही अपेक्षा ठेवत नाहीत. म्हणून त्यांच्याशी मैत्री करून आपणही त्यांची काळजी घेणे तितकेच गरजेचे आहे.

(ii) तुम्हांला आवडलेल्या कोणत्याही साहित्यप्रकाराची वैशिष्ट्ये तुमच्या शब्दात लिहा.
उत्तरः
मला आवडलेला साहित्यप्रकार म्हणजे कादंबरी. कादंबरी म्हणजे मोठी कथाच. विविध पात्रांनी, प्रसंगांनी नटलेली, सजलेली. कादंबरी जर खुमासदार असेल तर, ती हातातून सोडवत नाही. पुढे काय होणार याची उत्कंठा लागते. त्यातील पात्रांचा परिचय होतो व ती पात्रे आपल्याला आपल्यातीलच वाटू लागतात. कादंबरीत मन रममाण होते. सुखाच्या प्रसंगात भान हरपते. दु:खी प्रसंगाने अतिशय वाईटही वाटते, इतके तादात्म्य कादंबरीशी साधता येते. ‘ययाति’, ‘स्वामी’, या कादंबऱ्या माझ्या आवडत्या आहेत.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

(iii) ‘उत्तम लेखक होण्यासाठी उत्तम वाचक होणे आवश्यक असते’ यावर तुमचे विचार स्पष्ट करा.
उत्तरः
‘वाचाल तर वाचाल’ या उक्तीप्रमाणे वाचनाने आपणांस अनेक लाभ होतात. वाचनाने शब्द संपत्ती वाढते. नवनवीन संकल्पना कळतात. विचार प्रगल्भ होतात, लेखक होण्यासाठी या सर्वांचा उपयोग होतो. समाजातील चालीरिती, संस्कृती, नवीन शोध, पर्यटन, शैक्षणिक स्तर यांची माहिती वाचनाने मिळते. विचारांची बैठक पक्की होते. काळाचे भान येते. नव्या जुन्या गोष्टी कळतात. उत्तम विचार समर्थ लेखणीद्वारे प्रगट होतात.

रंग साहित्याचे Summary in Marathi

रंग साहित्याचे पाठपरिचय‌
प्रत्येक‌ ‌भाषा‌ ‌विविध‌ ‌साहित्यप्रकारांनी‌ ‌नटलेली‌ ‌असते.‌ ‌असे‌ ‌साहित्यप्रकार‌ ‌मानवी‌ ‌रूप‌ ‌घेऊन‌ ‌या‌ ‌पाठातून‌ ‌स्वपरिचय‌ ‌करून‌ ‌देत‌ ‌आहेत,‌ ‌भाषासमृद्धीकरणासाठी‌ ‌साहित्यप्रकारांचा,‌ ‌त्यांच्यातील‌ ‌वैशिष्ट्यांचा‌ ‌उपयोग‌ ‌होतो.‌ ‌या‌ ‌साहित्यप्रकारांशी‌ ‌मैत्री‌ ‌केली,‌ ‌तर‌ ‌मनोरंजनाबरोबर‌ ‌आपले‌ ‌ज्ञानही‌ ‌वाढेल‌ ‌असा‌ ‌संदेशही‌ ‌पाठातून‌ ‌दिला‌ ‌आहे.‌ ‌नाट्यस्वरूपातील‌ ‌हा‌ ‌पाठ‌ ‌साहित्यातील‌ ‌विविध‌ ‌कलाकृतींचा‌ ‌परिचय‌ ‌करून‌ ‌देणारा‌ ‌आहे.‌‌

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे 23

रंग साहित्याचे Summary in English

Every‌ ‌language‌ ‌is‌ ‌enhanced‌ ‌by‌ ‌a‌ ‌body‌ ‌of‌ ‌literature.‌ ‌When‌ ‌different‌ ‌types‌ ‌of‌ ‌literature‌ ‌take‌ ‌human‌ ‌form‌ ‌and‌ ‌introduce‌ ‌themselves,‌ ‌they‌ ‌add‌ ‌to‌ ‌the‌ ‌beauty‌ ‌of‌ ‌language.‌ ‌The‌ ‌various‌ ‌characteristics‌ ‌of‌ ‌literature‌ ‌help‌ ‌in‌ ‌this‌ ‌process.‌ ‌If‌ ‌we‌ ‌get‌ ‌acquainted‌ ‌with‌ ‌these‌ ‌literary‌ ‌types,‌ ‌we‌ ‌not‌ ‌only‌ ‌get‌ ‌entertained‌ ‌but‌ ‌also‌ ‌acquire‌ ‌a‌ ‌fair‌ ‌amount‌ ‌of‌ ‌knowledge.‌ ‌This‌ ‌message‌ ‌is‌ ‌conveyed‌ ‌through‌ ‌this‌ ‌lesson.‌ ‌This‌ ‌animated‌ ‌lesson‌ ‌introduces‌ ‌us‌ ‌to‌ ‌various‌ ‌types‌ ‌of‌ ‌literary‌ ‌divisions.‌‌

रंग साहित्याचे ‌शब्दार्थ‌

  • सहल‌ ‌–‌ ‌यात्रा‌‌ –‌ ‌(picnic)‌ ‌
  • वेश‌ ‌–‌ ‌पोशाख‌‌ –‌ ‌(costume)‌ ‌
  • सूचना‌ ‌–‌ ‌बातमी‌‌ –‌ ‌(notice)‌ ‌
  • ओळख‌ ‌–‌ ‌परिचय‌‌ – (introduction)‌ ‌
  • कथा –‌ ‌गोष्ट‌‌ – (story)‌ ‌
  • आकर्षक‌ ‌–‌ ‌लक्षवेधी‌‌ –‌ ‌(attractive)‌ ‌
  • परिणामकारक‌ ‌–‌ ‌प्रभावी‌ ‌–‌ ‌(effective)‌ ‌
  • शेवट‌‌ –‌ ‌समारोप‌‌ – (ending)‌ ‌
  • साहसकथा‌ ‌–‌ ‌शौर्यकथा‌‌ – (adventurous)‌ ‌
  • परीकथा‌ ‌–‌ ‌पऱ्यांच्या‌ ‌गोष्टी‌ ‌–‌ ‌(fairly‌ ‌tales)‌ ‌
  • बोधकथा‌ ‌–‌ ‌नीतीकथा‌‌ – (moral‌ ‌stories)‌ ‌
  • नाटक‌ ‌–‌ ‌नाटिका‌ ‌–‌ ‌(drama,‌ ‌play)‌ ‌
  • मालिका‌ ‌–‌ ‌संलग्नकथा‌ ‌–‌ ‌(episodes)‌ ‌
  • चित्रपट‌ ‌–‌ ‌सिनेमा‌‌ –‌ ‌(movies)‌ ‌
  • दर्जेदार‌ ‌–‌ ‌गुणवत्तापूर्ण‌ ‌–‌ ‌(qualitative)‌ ‌
  • उत्तम‌ ‌–‌ ‌सुरेख‌‌ –‌ ‌(excellent)‌ ‌
  • निवेदन‌ ‌–‌ ‌कथन‌‌ –‌ ‌(statement)‌ ‌
  • तंत्र –‌ ‌पद्धत‌ ‌–‌ ‌(technique)‌ ‌
  • यश‌ ‌–‌ ‌सफलता‌ ‌–‌ ‌(success)‌ ‌
  • रहस्य‌ ‌–‌ ‌गुपीत‌‌ – (mystery)‌ ‌
  • तृप्त‌ ‌–‌ ‌समाधान‌‌ –‌ ‌(satisfaction)‌ ‌
  • कादंबरी‌ ‌–‌ ‌अखंड‌ ‌मोठी‌ ‌कथा‌ ‌–‌ ‌(novel)‌ ‌
  • आवाका‌ ‌–‌ ‌पसारा‌ ‌–‌ ‌(volume)‌‌
  • पात्र‌ कलाकार‌ ‌–‌ ‌(characters)‌ ‌
  • ‌परस्पर‌ एकमेकांशी‌ ‌–‌ ‌(inter‌ ‌related)‌ ‌
  • ‌उत्कंठा‌‌ –‌ ‌उत्सुकता‌ ‌–‌ ‌(eagerness)‌
  • सर्वोच्च‌‌ –‌ ‌अत्यंत‌ ‌मोठा‌‌ –‌ ‌(highest)
  • पुरस्कार‌ ‌‌–‌‌ ‌बक्षिस‌‌ –‌ ‌(award)‌ ‌
  • आटोपशीर‌ ‌–‌ ‌नेमके‌‌ –‌ ‌(handily)‌‌
  • आशय‌‌ –‌ ‌हेतू‌‌ –‌ ‌‌(purpose)‌
  • वैशिष्ट्य‌‌ –‌ ‌विशिष्टता‌‌ –‌ ‌(peculiarity)‌ ‌
  • यमक‌‌ ‌–‌ एक‌ ‌शब्दालंकार‌ ‌–‌ ‌(homonym)‌ ‌
  • अनुप्रास‌ –‌ ‌एक‌ ‌शब्दालंकार‌ ‌–‌ ‌(alliteration)
  • ‌उपमा‌‌ –‌ ‌‌एक‌ ‌अर्थालंकार‌ ‌–‌ ‌(example)‌
  • रूपक‌‌ ‌–‌ ‌एक‌ ‌अर्थालंकार‌ ‌–‌ ‌(metaphor)‌ ‌
  • चपखल‌ ‌–‌ ‌तंतोतंत‌ ‌–‌ ‌(precise)‌ ‌
  • आविष्कार‌ ‌–‌ ‌प्रगटीकरण‌ ‌–‌ ‌(manifestation)‌ ‌
  • रूपांतर‌ ‌–‌ ‌परिवर्तन‌ ‌–‌ ‌(transfiguration)‌ ‌
  • निरीक्षण‌ ‌–‌ ‌बारकाईने‌ ‌पहाणे‌ ‌–‌ ‌(observation)‌ ‌
  • अर्थालंकार‌‌ –‌ ‌एक‌ ‌अलंकाराचा‌ ‌प्रकार‌‌ (figure‌ ‌of‌ ‌speech)‌ ‌
  • अर्थपूर्ण‌ ‌–‌ ‌उद्देशपूर्ण‌ ‌–‌ ‌(meaningful)‌ ‌
  • कल्पना‌ ‌–‌ ‌कल्पित‌‌ (imagination)‌
  • संवाद ‌–‌ ‌संभाषण‌ ‌–‌ ‌(dialogue)‌‌

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 जाता अस्ताला

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 8.1 जाता अस्ताला (स्थूलवाचन) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 जाता अस्ताला (स्थूलवाचन)

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 8.1 जाता अस्ताला Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
तुम्हांला समजलेली कवितेतील सूर्याची भूमिका स्पष्ट करा.
उत्तरः
सूर्य उदयाला येतो त्याबरोबर संपूर्ण धरा तेजोमय होते. चैतन्याने भरून जाते, संपूर्ण चराचराचे जीवनचक्र फिरू लागते. म्हणून अस्ताला जातांना सूर्याच्या मनात विचार येतो, मी अस्ताला गेल्यानंतर ही संपूर्ण धरा/पृथ्वी अंधारात बुडून जाईल. माझ्या प्रकाशाचा एक साधा कवडसाही उरणार नाही. मग या पृथ्वीवरील जीवांचं काय होईल? हा मिट्ट अंधार विश्वाच्या चैतन्याला संपवून तर टाकणार नाही ना? या विश्वाच्या चराचरात/अणुरेणूत सामावलेले जीवन, चैतन्य हा अंधार गिळून तर टाकणार नाही ना? एक अनामिक भीती त्याला छळू लागते. पृथ्वीला अंधारापासून कोणीतरी वाचवलं पाहिजे. विश्वाचे कोणीतरी भले करावे. मी अस्ताला गेल्यानंतर कोणीतरी माझे कार्य करावे या सुंदर विश्वाला प्रकाशमान करावे असे त्याला वाटते.

कवितेतली आशयावरून सूर्य हा जणू पृथ्वीचा जनक आहे, असे वाटते. एखादया पित्याला आपल्या कन्येच्या भल्याची, तिच्या चांगल्या जीवनाबद्दल चिंता असते तसाच सूर्य देखील धरेची काळजी घेणारा तिला जपणारा पिता आहे असे प्रतीत होते.

प्रश्न 2.
पणतीच्या उदाहरणातून कवितेत व्यक्त झालेला विचार स्पष्ट करा.
उत्तरः
पणती म्हणजे अदम्य विश्वासाचे आणि साहसाचे प्रतिक आहे. वास्तविक पाहता सूर्य म्हणजे प्रकाशाचा लखलखता स्रोत, अनंत पसरलेल्या विश्वाला उजळून टाकण्याचे सामर्थ्य असलेला; म्हणून त्याच्या विनवणीला उत्तर देण्याचे धाडस कोणी करत नाही; पण साधी मातीची पणती पुढे येते आणि नम्रपणाने म्हणते, “हे स्वामी, तेजोमय भास्करा, तुझ्याएवढा धगधगता प्रकाश माझ्याकडे नाही, पण जमेल तसा या पृथ्वीवरील अंधार दूर करण्याचा मी प्रयत्न करीन.” आपल्याकडे जे काही चांगलं आहे. ते आपण दुसऱ्याला देऊ शकतो.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 जाता अस्ताला

इतरांची मदत करू शकतो असा विचार करून प्रत्येकाने आपल्या जीवनात काहीतरी सकारात्मक कार्य करावे. पणतीच्या उदाहरणातून हाच विचार कवी रविंद्रनाथांनी व्यक्त केलेला आहे. पणतीच्या प्रकाशाने सगळा अंधार जरी दूर होणार नसला तरी दहा पावलांची वाट ती नक्कीच उजळू शकते, हा विश्वास पणतीच्या ठिकाणी दिसतो. म्हणजेच प्रत्येकाने आपली समता जाणून चांगले कार्य करावे. जे नाही त्याचा विचार न करता जे आपल्याजवळ आहे मग ते थोडं, थोडच का असेना त्याचाच उपयोग करून आपल्या जीवनात जास्तीत जास्त चांगले कार्य करण्याची प्रेरणा कवीने पणतीच्या प्रतिकातून व्यक्त केली आहे.

प्रश्न 3.
सूर्यास्ताच्या दर्शनाने मनात निर्माण होणाऱ्या भावभावना शब्दबद्ध करा,
उत्तर:
वेगवेगळ्या ठिकाणचा सूर्यास्त वेगवेगळे सौंदर्य, वेगळे भाव, वेगळे रंग निर्माण करत असतो. माणसाची मनोदशा जशी असेल तसे भावतरंग सूर्यास्ताच्या वेळी त्याच्या मनात निर्माण होत असतात.

वाळवंटाच्या ठिकाणचा सूर्यास्त. वाळूच्या विस्तीर्ण पसरलेल्या अथांग भूप्रदेशावर सोनेरी मऊसार किरणे पसरवत असतो. मन अगदी तृप्त करून तो अस्ताला जातो. तेथील वाळूचा सागर हळूहळू थंड होत जातो. शितल वाऱ्याच्या झुळका वाहू लागतात. मानव, पशू, पक्षी सुखावून जातात. वाळूचा थंड स्पर्श, वाऱ्याची थंड झुळूक यामुळे मानवी मन सुखावून जाते. त्या सुवर्णमयी वातावरणात नव्या संकल्पना, जुन्या संवेदना जाग्या होतात. कवी, लेखक, चित्रकार यांना नवीन कल्पना सुचतात.

समुद्राच्या ठिकाणी अस्ताला जाणाऱ्या सूर्यास्ताचे दर्शन मोठे विलोभनीय असते. हळू हळू सागराच्या कुशीत सामावणाऱ्या सूर्याला बघून वाटते की, हा सागरात मिसळून जातो. म्हणूनच चमकदार मोती निर्माण होतात. सुंदर रंगीत प्रवाळ आणि अनंत असे जीव निर्माण होतात. समुद्राच्या लाटांसोबत हेलकावे खात हा तेजोगोल जेव्हा सागरात सामावतो तेव्हा आपोआप त्या सृष्टीका पुढे आपण नतमस्तक होतो.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 जाता अस्ताला

प्रश्न 4.
कवितेतील सूर्य आणि पणती या प्रतीकांचा तुम्हाला समजलेला अर्थ सविस्तर लिहा.
उत्तर:
सूर्य म्हणजे पृथ्वीचा कर्ता तिच्यावरच जीवनचक्र चालवणारा, फुलवणारा, चराचराचा निर्माता, प्रचंड शक्तीचे प्रतिक. आपण निर्मिलेल्या या पृथ्वीवरच्या जीवनाचे आपल्या अनुपस्थितीत कोणीतरी रक्षण करावे यासाठी मनापासून, कळवळून साद घालणारा तो व्याकूळ जनक किंवा निर्माता आहे असे वाटते. एखादयाच्या भल्यासाठी, कल्याणासाठी जर विनवणी करायची असेल तर आपण कितीही शक्तीशाली व ताकदवान असू तरी आपल्याला विनम्रता धारण करावी लागते. सामर्थ्याचा अहंकार बाजूला ठेवून दयाभाव व करूणा हृदयात निर्माण करावी लागते.

सहृदयता ठेवून काही काम करू लागल्यावर काहीतरी चांगले, श्रेयस आपल्या हाती नक्कीच लागते हे सूर्याच्या प्रतिकातून दिसून येते. त्या उलट, पणती म्हणजे सूर्यासमोर प्रकाशाचा एक छोटाशा कवडसा. पण सूर्याच्या विनवणीला उत्तर देण्याचे धाडस ती करते. तिच्यातला आत्मविश्वास तिला बोलण्याची हिम्मत देतो. जर इच्छा प्रबळ असली आणि सकारात्मक दृष्टीकोन ठेवून कामाला सुरुवात केली तर काहीही अशक्य नाही हे पणतीच्या प्रतिकातून जाणवते. त्याचबरोबर अगदी छोट्या जीवातही जगाला काहीतरी देण्याची. जग सुंदर करण्याची क्षमता असते हे सुद्धा पणतीच्या प्रतिकातून जाणवते.

सूर्य आणि पणती यांच्यातील संवाद स्वत:च्या कल्पनेने लिहा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 23
उत्तरः
सूर्य : पणती, तू खरचं खूप चांगली आहेस. तुझ्याजवळ माझ्याइतका झगझगीत प्रकाश नाही. तरी पण माझ्या अनुपस्थितीत पृथ्वीला प्रकाश देण्याचं काम स्विकारलयं याबद्दल खरचं तुझं खूप कौतुक वाटतं मला! Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 जाता अस्ताला

पणती : हे भास्करा, या पृथ्वीवरील जीवांसाठी, सृष्टीसाठी तू सतत कार्यरत असतोस. तू नसतास तर ही सृष्टी, तिचे अस्तित्व राहिलेच नसते. धरेसाठीची तुझी व्याकूळता मला समजू शकते म्हणूनच माझ्याजवळ जेवढा प्रकाश आहे त्याने मला जे काही करणे शक्य होईल तेवढं मी करण्याचा प्रयत्न करीन.

सूर्य : तू इतकी छोटी असूनही इतका मोठा विचार करतेस खरेच तुझे खूप आभार. पृथ्वीवरचा सगळ्यात प्रगत जीव म्हणजे मानव हा मात्र पृथ्वीच्या अस्तित्वाचा, पर्यावरणाचा अजिबात विचार करत नाही. विकासाच्या नावाखाली त्याने माझ्या सुंदर धरेचा नाश करायला सुरुवात केली आहे. तिला विदृप केले आहे. म्हणून मला खूप कळजी वाटते.

पणती : तुझी काळजी अगदीच योग्य आहे सूर्यदेवा. ‘विनाशकाले विपरीत बुद्धी’ अशाप्रकारे मानव वागतो आहे. आपल्या स्वार्थासाठी निसर्गाला तो अक्षरश: ओरबाडतो आहे.

सूर्य : हो ना! याच गोष्टीचा मला खूप त्रास होतो. रोज सकाळी जेव्हा पृथ्वीला उजळून टाकण्यासाठी मी येतो आणि तो पक्ष्यांचा किलबिलाट, खळाळून वाहणारे झरे, दया; डोंगर, शेते, वाळवंट, दलदली, वृक्ष, वन हे सारं जेव्हा मी बघतो, त्यावेळी मन हेलावतं हे सगळं खरंच एक दिवस नष्ट पावणार का?

पणती : हे रविराजा, इतकं चिंतीत होण्याची गरज नाही कारण आता मानवालाही या गोष्टीची जाणीव झाली आहे. तू निर्माण केलेलं हे पृथ्वीरत्न तो सांभाळण्यासाठी आता धडपडतो आहे. Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 जाता अस्ताला

सूर्य : खरचं किती आशावादी आहेस तू. मानव वेळीच जागरूक झाला आहे, हे ऐकून मला खूप बरं वाटलं. अशा आशावादी विचारांची, सहृदय माणसे जर एकत्र आली तर तो दिवस नक्कीच दूर नाही. ज्या दिवशी ही वसुंधरा पूर्वीसारखी सुजलाम् सुफलाम् व रमणीय होईल.

पणती : नक्कीच होईल, कारण आता बरीच माणसे आपापल्या परीने पर्यावरणाबद्दल काम करीत आहेत. पर्यावरणाची चळवळ सर्वत्र जोर धरत आहे. सकारात्मक विचारांची माणसे एकत्र येऊन काम करत आहेत.

सूर्य : अरे व्वा! असं होत असेल तर फारच उत्तम. जे सुंदर आहे ते सुंदरच कसे राहील यासाठी प्रत्येकाने प्रयत्न केला पाहिजे. शिवाय प्रत्येकाने ‘जगा आणि जगू क्या’, हा निसर्गाचा नियम पाळला, तर ज्याच्या त्याच्या क्रमाने जीवनक्रम सुरू राहील आणि मग ही सृष्टी निर्मळतेने भरून जाईल.

जाता अस्ताला Summary in Marathi

जाता अस्ताला पाठपरिचय‌‌

‘जाता‌ ‌अस्ताला’‌ ‌ही‌ ‌कविता‌ ‌’गुरूदेव‌ ‌रविंद्रनाथ‌ ‌टागोर’‌ ‌यांनी‌ ‌लिहिली‌ ‌आहे.‌ ‌मुळात‌ ‌बंगाली‌ ‌कवितेचे‌ ‌मराठीत‌ ‌स्वैर‌ ‌रूपांतर‌ ‌श्यामला‌ ‌कुलकर्णी‌ ‌यांनी‌ ‌केले‌ ‌आहे‌ ‌.‌ ‌या‌ ‌कवितेत‌ ‌टागोर‌ ‌यांनी‌ ‌सूर्य‌ ‌आणि‌ ‌पणतीच्या‌ ‌प्रतीकांद्वारे‌ ‌अगदी‌ ‌छोट्या‌ ‌जीवातही‌ ‌जगाला‌ ‌काहीतरी‌ ‌देण्याची,‌ ‌जग‌ ‌सुंदर‌ ‌करण्याची‌ ‌क्षमता‌ ‌असते‌ ‌हे‌ ‌सांगितले‌ ‌आहे.‌‌

जाता अस्ताला Summary in English

This‌ ‌is‌ ‌a‌ ‌translation‌ ‌of‌ ‌a‌ ‌poem‌ ‌(originally‌ ‌written‌ ‌by‌ ‌Rabindranath‌ ‌Tagore‌ ‌in‌ ‌Bengali)‌ ‌by‌ ‌Shyamala‌ ‌Kulkarni.‌ ‌The‌ ‌poem‌ ‌is‌ ‌a‌ ‌comparison‌ ‌between‌ ‌the‌ ‌sun‌ ‌and‌ ‌a‌ ‌small‌ ‌lamp‌ ‌both‌ ‌of‌ ‌which‌ ‌give‌ ‌light‌ ‌to‌ ‌the‌ ‌world.‌ ‌In‌ ‌this‌ ‌own‌ ‌way,‌ ‌the‌ ‌lamp‌ ‌is‌ ‌small‌ ‌yet‌ ‌spreads‌ ‌light‌ ‌to‌ ‌the‌ ‌world.‌ ‌Its‌ ‌is‌ ‌beautifully‌ ‌shown‌ ‌how‌ ‌small‌ ‌creatures‌ ‌or‌ ‌things‌ ‌have‌ ‌the‌ ‌capacity‌ ‌to‌ ‌make‌ ‌a‌ ‌world‌ ‌beautiful.‌‌

जाता अस्ताला भावार्थ‌ ‌

जाता‌ ‌अस्ताला‌ ‌सूर्याचे‌ ‌
डोळे‌ ‌पाणावले‌ ‌
जाईन‌ ‌मी‌ ‌जर‌ ‌या‌ ‌विश्वाचे‌ ‌
होईल‌ ‌कैसे‌ ‌भले‌ ‌

‌सूर्य‌ ‌आपल्या‌ ‌प्रखर‌ ‌उष्णतेने‌ ‌संपूर्ण‌ ‌पृथ्वी‌ ‌प्रकाशित‌ ‌करून‌ ‌टाकतो.‌ ‌सूर्योदयापासून‌ ‌ते‌ ‌सूर्यास्तापर्यंत‌ ‌न‌ ‌थकता‌ ‌न‌ ‌दमता‌ ‌तो‌ ‌आपले‌ ‌कार्य‌ ‌करत‌ ‌असतो.‌ ‌म्हणजेच‌ ‌संपूर्ण‌ ‌पृथ्वीला‌ ‌प्रकाशमय‌ ‌करण्याची‌ ‌जबाबदारी‌ ‌सूर्याने‌ ‌उचललेली‌ ‌आहे.‌ ‌या‌ ‌सूर्याला‌ ‌पृथ्वीवरील‌ ‌प्रत्येक‌ ‌गोष्टीची‌ ‌काळजी‌ ‌आहे.‌ ‌तो‌ ‌कुटुंबाचा‌ ‌प्रमुख‌ ‌या‌ ‌नात्याने‌ ‌चिंतातुर‌ ‌आहे.‌ ‌

‌आपण‌ ‌अस्ताला‌ ‌जाणार‌ ‌तेव्हा‌ ‌ही‌ ‌पृथ्वी‌ ‌अंधारमय‌ ‌होईल,‌ ‌ही‌ ‌भीती‌ ‌या‌ ‌सूर्याला‌ ‌वाटत‌ ‌आहे.‌ ‌याच‌ ‌भीतीने‌ ‌व‌ ‌पृथ्वीच्या‌ ‌काळजीपोटी‌ ‌सूर्याचे‌ ‌डोळे‌ ‌पाणावले‌ ‌आहेत.‌ ‌सूर्याला‌ ‌वाईट‌ ‌वाटत‌ ‌आहे.‌ ‌माझ्यानंतर‌ ‌या‌ ‌विश्वाचे‌ ‌काय‌ ‌होईल?‌ ‌ही‌ ‌चिंता‌ ‌या‌ ‌सूर्याला‌ ‌लागलेली‌ ‌आहे.‌ ‌अंधारामध्ये‌ ‌बुडून‌ ‌जाईल‌ ‌लगेच‌ ‌सारी‌ ‌धरा‌ ‌कुणी‌ ‌वाचवा‌ ‌या‌ ‌पृथ्वीला‌ ‌करा‌ ‌करा‌ ‌हो‌ ‌त्वरा‌‌ मावळतीला‌ ‌चाललेल्या‌ ‌सूर्याला‌ ‌आपल्यानंतर‌ ‌या‌ ‌पृथ्वीचे‌ ‌काय‌ ‌होईल‌ ‌ही‌ ‌चिंता‌ ‌लागली‌ ‌आहे.‌ ‌आपण‌ ‌अस्ताला‌ ‌गेल्यानंतर‌ ‌लगेचच‌ ‌संपूर्ण‌ ‌पृथ्वी‌ ‌अंधारामध्ये‌ ‌बुडून‌ ‌जाईल‌ ‌असे‌ ‌सूर्याला‌ ‌वाटते.‌ ‌पृथ्वीची‌ ‌काळजी‌ ‌करणारे‌ ‌कोणीतरी‌ ‌असायला‌ ‌हवे,‌ ‌तिला‌ ‌कोणीतरी‌ ‌वाचवायला‌ ‌हवे‌ ‌असे‌ ‌सूर्याला‌ ‌वाटते.‌ ‌त्यासाठी‌ ‌कोणीतरी‌ ‌पुढाकार‌ ‌घ्यावा,‌ ‌त्वरेने‌ ‌यावे‌ ‌असे‌ ‌सूर्याला‌ ‌वाटते.‌ ‌आपला‌ ‌कोणीतरी‌ ‌उत्तराधिकारी‌ ‌असावा,‌ ‌आपले‌ ‌कार्य‌ ‌कोणीतरी‌ ‌थोड्याफार‌ ‌प्रमाणात‌ ‌उचलावे‌ ‌अशी‌ ‌सूर्याची‌ ‌आंतरिक‌ ‌इच्छा‌ ‌आहे.‌‌

कुणी‌ ‌न‌ ‌उठती‌
‌ये‌ ‌ना‌ ‌पुढती‌
‌कुणास‌ ‌ना‌ ‌शाश्वती‌ ‌
इकडे‌ ‌तिकडे‌ ‌बघत‌ ‌हळूचि‌
‌पणती‌ ‌ये‌ ‌पुढती‌‌

सूर्याच्या‌ ‌प्रचंड‌ ‌तेजाला‌ ‌दुसरा‌ ‌पर्यायच‌ ‌नाही.‌ ‌त्याच्यासारखा‌ ‌तोच!‌ ‌त्याची‌ ‌जागा‌ ‌कोण‌ ‌चालवील?‌ ‌त्याच्यासारखे‌ ‌प्रचंड‌ ‌कार्य‌ ‌कोणालाही‌ ‌जमणार‌ ‌नाही.‌ ‌या‌ ‌पृथ्वीतलावरील‌ ‌कोणीही‌ ‌सूर्याची‌ ‌जागा‌ ‌घेऊ‌ ‌शकत‌ ‌नाही.‌ ‌त्यामुळे‌ ‌कोणीही‌ ‌पुढे‌ ‌यायला‌ ‌तयार‌ ‌नाही‌ ‌कारण‌ ‌पृथ्वीवरील‌ ‌अंधार‌ ‌दूर‌ ‌करण्याची‌ ‌कोणाकडेच‌ ‌ताकद‌ ‌नाही.‌‌

तेवढ्यात‌ ‌हळू‌ ‌हळू‌ ‌मनाचे‌ ‌धाडस‌ ‌करत,‌ ‌इकडे‌ ‌तिकडे‌ ‌बघत‌ ‌एक‌ ‌पणती‌ ‌पुढे‌ ‌येते.‌ ‌खरे‌ ‌तर‌ ‌पणतीचा‌ ‌केवढा‌ ‌तो‌ ‌प्रकाश,‌ ‌पण‌ ‌ती‌ ‌पुढाकर‌ ‌घेते.‌ ‌अंधारल्या‌ ‌रात्री‌ ‌पृथ्वीवर‌ ‌थोडाफार‌ ‌प्रकाश‌ ‌देण्याची‌ ‌जबाबदारी‌ ‌ती‌ ‌स्विकारते.‌ ‌ती‌ ‌तेवढे‌ ‌धाडस‌ ‌दाखवते.‌

‌विनम्र‌ ‌भावे‌ ‌लवून‌ ‌म्हणे‌ ‌ती‌ ‌
तेजोमय‌ ‌भास्करा‌ ‌
मम‌ ‌तेजाने‌ ‌जमेल‌ ‌तैसी‌
‌उजळून‌ ‌टाकीन‌ ‌धरा‌

‌सूर्यापुढे‌ ‌आकाराने‌ ‌अगदीच‌ ‌लहान‌ ‌असणारी‌ ‌पणती‌ ‌सूर्याचे‌ ‌प्रचंड‌ ‌तेज‌ ‌जाणते‌ ‌आहे.‌ ‌त्याचा‌ ‌तेजोमय‌ ‌प्रकाश‌ ‌तिला‌ ‌माहीत‌ ‌आहे.‌ ‌त्याच्यापुढे‌ ‌आपण‌ ‌क्षुल्लक‌ ‌आहोत‌ ‌हेही‌ ‌तिला‌ ‌माहीत‌ ‌आहे.‌ ‌तरीही‌ ‌ती‌ ‌धाडस‌ ‌करते‌ ‌आणि‌ ‌अतिशय‌ ‌विनम्रपणे‌ ‌सूर्यदेवाला‌ ‌नमस्कार‌ ‌करून‌ ‌म्हणते,‌ ‌”हे‌ ‌तेजोमय‌ ‌भास्करा,‌ ‌तुझ्याकडे‌ ‌प्रचंड‌ ‌तेज‌ ‌आहे.‌ ‌मी‌ ‌बापडी‌ ‌लहानशी.‌ ‌माझ्याकडेही‌ ‌प्रकाश‌ ‌आहे‌ ‌पण‌ ‌त्याची‌ ‌तुझ्याशी‌ ‌तुलना‌ ‌होऊच‌ ‌शकत‌ ‌नाही.‌ ‌मी‌ ‌माझ्याकडे‌ ‌असणाऱ्या‌ ‌थोड्याशा‌ ‌प्रकाशाने‌ ‌जेवढी‌ ‌जमेल‌ ‌तेवढी‌ ‌पृथ्वी‌ ‌उजळून‌ ‌टाकू‌ ‌शकते.‌ ‌माझा‌ ‌तेवढाच‌ ‌’खारीचा‌ ‌वाटा’.‌ ‌माझ्यामुळे‌ ‌खूप‌ ‌मोठी‌ ‌प्रखरता‌ ‌निर्माण‌ ‌होणार‌ ‌नाही,‌ ‌परंतु‌ ‌अंधाराला‌‌ छिद्र‌ ‌पाडण्याची‌ ‌ताकत‌ ‌माझ्यात‌ ‌आहे.‌ ‌तुझ्या‌ ‌जाण्याने‌ ‌तयार‌ ‌झालेला‌ ‌अंधार‌ ‌मी‌ ‌थोडाफार‌ ‌तरी‌ ‌भेदू‌ ‌शकते.‌ ‌पृथ्वी‌ ‌प्रकाशमय‌ ‌करण्याचे‌ ‌कार्य‌ ‌थोड्याफार‌ ‌प्रमाणात‌ ‌का‌ ‌होईना‌ ‌मी‌ ‌करू‌ ‌शकते”,‌ ‌तसे‌ ‌आश्वासन‌ ‌ती‌ ‌सूर्याला‌ ‌देते.‌ ‌

वच‌ ‌हे‌ ‌ऐकुनि‌ ‌त्या‌ ‌तेजाचे‌ ‌
डोळे‌ ‌ओलावले‌
‌तृप्त‌ ‌मनाने‌ ‌आणि‌ ‌रवि‌ ‌तो‌
‌झुकला‌ ‌अस्ताकडे‌‌

दैदिप्यमान‌ ‌असणाऱ्या‌ ‌सूर्यापुढे‌ ‌एवढीशी‌ ‌पणती‌ ‌बोलत‌ ‌होती. तिच्या‌ ‌बोलण्यात‌ ‌तेज‌ ‌होते.‌ ‌धाडस‌ ‌होते.‌ ‌आपण‌ ‌अस्ताला‌ ‌गेल्यानंतर‌ ‌आपले‌ ‌कार्य‌ ‌थोड्याफार‌ ‌प्रमाणात‌ ‌का‌ ‌होईना‌ ‌चालू‌ ‌राहील‌ ‌याची‌ ‌शाश्वती‌ ‌सूर्याला‌ ‌मिळाली.‌ ‌छोट्याशा‌ ‌पणतीचे‌ ‌हे‌ ‌धाडस‌ ‌पाहून‌ ‌सूर्याचे‌ ‌डोळे‌ ‌ओलावले,‌ ‌त्याच्या‌ ‌डोळ्यांत‌ ‌आनंदाश्रू‌ ‌आले.‌ ‌आपल्यानंतर‌ ‌या‌ ‌पृथ्वीची‌ ‌काळजी‌ ‌घेणारे‌ ‌कोणीतरी‌ ‌आहे,‌ ‌या‌ ‌विचाराने‌ ‌तो‌ ‌तृप्त‌ ‌झाला.‌ ‌पृथ्वीमातेची‌ ‌काळजी‌ ‌घेण्याची‌ ‌जबाबदारी‌ ‌पणतीने‌ ‌उचलली‌ ‌आहे,‌ ‌या‌ ‌मनाला‌ ‌आनंद‌ ‌देणाऱ्या‌ ‌विचारातच‌ ‌सूर्य‌ ‌अस्ताकडे‌ ‌झुकला.‌ ‌सूर्य‌ ‌मावळला‌ ‌पण‌ ‌त्याचे‌ ‌कार्य‌ ‌सुरू‌ ‌राहिले.‌ ‌त्याचे‌ ‌प्रकाश‌ ‌देण्याचे‌ ‌कार्य‌ ‌थोड्याफार‌ ‌प्रमाणात‌ ‌का‌ ‌होईना‌ ‌पण‌ ‌पणती‌ ‌करत‌ ‌राहिली.‌‌

जाता अस्ताला शब्दार्थ‌ ‌

  • जाईन‌ –‌ ‌जाणे‌
  • ‌कैसे‌ – ‌कसे‌‌
  • भले‌ –‌ ‌चांगले‌ ‌
  • धरा‌ –‌ ‌पृथ्वी‌‌ –‌ ‌(earth)‌ ‌
  • त्वरा‌ –‌ ‌घाई,‌ ‌लवकर‌ –‌ ‌(to‌ ‌be‌ ‌hurry)‌ ‌
  • शाश्वती‌ ‌–‌ ‌विश्वास,‌ ‌खात्री,‌ ‌भरवसा‌ –‌ ‌(surety)‌ ‌
  • पुढती‌ –‌ ‌समोर‌‌ –‌ ‌(in‌ ‌front‌ ‌of)‌ ‌
  • विनम्र‌ –‌ ‌नम,‌ ‌विनयशील‌ –‌ ‌(humble)‌ ‌
  • लवून‌ –‌ ‌वाकून,‌ ‌नम्र‌ ‌होऊन‌ –‌ ‌(to‌ ‌bend)‌‌
  • भाव‌ –‌ ‌भावना‌‌ –‌ ‌(emotions)‌ ‌
  • ‌भास्कर‌‌ –‌ ‌सूर्य‌ –‌ ‌(sun)‌ ‌
  • मम‌‌ –‌ ‌माझ्या,‌ ‌माझे –‌ ‌(mine)‌ ‌
  • तेजाने‌ –‌ ‌प्रकाशाने –‌ ‌(lustre)‌ ‌
  • ‌वच‌‌‌‌ –‌ ‌बोलणे‌‌ –‌ ‌(saying)‌ ‌
  • तृप्त‌‌ –‌ ‌समाधानी,‌ ‌संतोष‌ –‌ ‌(satisfied)‌ ‌
  • ‌झुकणे –‌ ‌कलणे‌‌ –‌ ‌(to‌ ‌incline)‌‌

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
खालील तक्त्यात माहिती भरून तो पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 1
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 20

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 2
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 22
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 21

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 3.
कारणे लिहा.
(अ) लेखकाला शिक्षणाबद्दल आंतरिक ओढ निर्माण झाली, कारण ………………………….
उत्तरः
लेखकाला चाचणी परीक्षेची उत्तरपत्रिका घरूनच न्यावी लागे कारण लेखकाची शाळा गरीब होती. फक्त तीन पैसे किंमत असलेली उत्तरपत्रिका शाळा विदयार्थ्यांना देऊ शकत नव्हती.

(आ) लेखकाच्या आईला काँग्रेस हाऊसमध्ये काम मिळाले नाही, कारण ………………………….
उत्तरः
लेखकाच्या आईला काँग्रेस हाऊसमध्ये काम मिळाले नाही कारण तिथे फक्त तिसरी किंवा त्यापेक्षा अधिक शिकलेल्यांनाच काम दिलं जाई.

(इ) लेखकाला गिरगावातील नामांकित शाळांमध्ये प्रवेश मिळाला नाही, कारण ………………………….
उत्तर:
लेखकाला गिरगांवातील नामांकित शाळांमध्ये प्रवेश मिळाला नाही कारण प्रवेश फी ची व्यवस्था होईपर्यंत त्या शाळांमधले प्रवेश बंद झाले होते.

प्रश्न 4.
कंसातील शब्दाला योग्य विभक्ती प्रत्यय लावून रिकाम्या जागेत भरा.
(अ) आपण सगळ्यांनी …………………………. मदत केली पाहिजे. (आई)
उत्तर:
आपण सगळ्यांनी आईला मदत केली पाहिजे.

(आ) आमच्या बाईंनी प्रमुख …………………………. आभार मानले. (पाहुणे)
उत्तर:
आमच्या बाईंनी प्रमुख पाहुण्यांचे आभार मानले.

(इ) शिक्षण पूर्ण झाल्यावर मोहन सरकारी …………………………. रुजू झाला. (नोकरी)
उत्तर:
शिक्षण पूर्ण झाल्यावर मोहन सरकारी नोकरीत रुजू झाला.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 5.
‘पुसटशा आठवणी माझ्या मनात अधूनमधून वाऱ्याच्या लहरीसारख्या येत असतात.’
प्रस्तुत वाक्यातील अलंकार
(१)
(१) उपमेय
(२) उपमान

प्रश्न 6.
स्वमत.
(अ) ‘भावे सरांचे शब्द हीच खरी माशेलकरांची ऊर्जा’, या विधानाचा तुम्हांला समजलेला अर्थ लिहा.
उत्तरः
भिंगाच्या साहाय्याने सूर्यकिरणांची शक्ती कागदावर एकत्र केल्यास कागद जळतो, हा प्रयोग दाखवून भावे सर लेखकाला म्हणाले ‘माशेलकर तुमची उर्जा एकत्र करा. काहीही जाळता येतं.’ – याचाच अर्थ असा की ज्या विषयाचा ध्यास घेतला आहे, त्यात पूर्णपणे स्वत:ला झोकून दया, कोणतीही गोष्ट तुम्ही मिळवू शकता. साध्य करू शकता. खरोखरच आयुष्याचं फार मोठं तत्त्वज्ञान लेखकाला भावे सरांच्या शिकवणुकीतून मिळालं. त्यांना एकाग्रतेचा मंत्र मिळाला आणि विज्ञान समजलं. भावे सरांच्या शब्दांतून त्यांना पुढे जाण्याची, प्रगती करण्याची जबरदस्त ऊर्जा मिळाली.

(आ) शालेय विद्यार्थ्याच्या भूमिकेतील डॉ. माशेलकर यांचे तुम्हांला जाणवलेले गुणविशेष सोदाहरण लिहा
उत्तरः
वयाच्या सहाव्या वर्षीच लेखकांचे वडील वारल्यामुळे त्यांना व त्यांच्या आईला गिरगावातल्या खेतवाडीतील देशमुख गल्लीमध्ये ‘मालती निवासा’ तील पहिल्या माळ्यावर छोट्याशा खोलीमध्ये रहावे लागले. तेव्हा त्यांची आर्थिक परिस्थिती पूर्णपणे खालावलेली असताना. दारिद्र्याशी संघर्ष करणारी अल्पशिक्षित आईबरोबर शिक्षणाची आस असलेल्या लेखकांना रहावे लागले. यावरून परिस्थितीशी मिळते जुळते घेत आलेल्या संकटांशी सामना करणे हा गुण त्यांच्यातून दिसून येतो. महापालिकेच्या खेतवाडीतील शाळेत वयाच्या बारा वर्षांपर्यंत शिक्षण घेत असताना त्यांना पायात चप्पलही घालायला मिळाली नाही. अशा परिस्थितीत ते शाळा शिकले. यावरून शिक्षणाविषयीची त्यांची चिकाटी, आस्था या गुणांचे दर्शन घडते.

शालेय शिक्षण पूर्ण केल्यावर हायस्कूलची प्रवेश फी एकवीस रुपये होती तेवढेही रुपये त्यावेळी त्यांच्याकडे नव्हते. प्रवेश फी नसल्याने आईच्या ओळखीच्या बाई (माऊली) मदतीला धावून आली पण तोपर्यंत प्रवेश प्रक्रिया बंद झाली होती. शेवटी कसाबसा युनियन हायस्कूल मध्ये प्रवेश मिळताच लेखकांचा पुढील प्रवास सुरु झाला. छोटाशा खोलीत पूरक वातावरण नसताना लेखकांनी आपले शिक्षण थांबवले नाही, तर अशाही वातावरणात त्यांच्या जिद्दीची दाद दयावीशी वाटते. ते पुढे मिळते जुळते घेत शिकतच राहिले.

त्याचवेळी लेखकांच्या हळव्या मनावर त्यांच्या शिक्षकांच्या शिकवण्याचा जो परिणाम झाला त्यामुळे त्याच्या अभ्यासाचा पाया पक्का झाला. शिक्षणाबददल त्यांना अजून ओढ वाटू लागली.

शिक्षणाशिवाय या जगात तरणोपाय नाही हे कळल्यामुळे त्यांच्या आईने त्यांना वाटेल त्या परिस्थितीत शिकवण्याचे ठरवले. कोरे, पाठकोरे, लिहून उरलेले कागद ती एकत्र जमवायची आणि त्यांच्या वह्या करायची. अखंड पेन्सिल न मिळाल्यामुळे जेमतेम हातात धरता येईल अशा पेन्सिलनेच लिहित गेले. एके दिवशी त्यांच्या शिक्षकांनी भिंगाच्या सहाय्यानं सूर्यकिरणांची शक्ती कागदावर एकत्र केल्यास कागद जळतो हे प्रयोगाने सिदध करून दाखवले व माशेलकरांना त्यांच्यातील उर्जाशक्तीचे रुप ओळखण्यास प्रवृत्त केले. त्यावरून त्यांना एकाग्रतेचा मंत्र मिळाला आणि दुसरीकडे विज्ञान समजलं.

या सर्व प्रसंगांतून लेखकाचा आत्मविश्वास वाढवून दिला. जगण्याचे भान मिळाले. आणि पुढे लेखक फार मोठे वैज्ञानिक संशोधक झाले.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

(इ) डॉ. माशेलकर यांची मातृभक्ती ज्या प्रसंगातून ठळकपणे जाणवते, ते प्रसंग पाठाधारे लिहा.

उत्तरः
स्वतःचे वडील वारल्यावर आई त्यांना घेऊन मुंबईस खेतवाडीतील देशमुख गल्लीत एका छोट्यासा पहिल्या माळ्यांवर राहिली तरीही लेखकांनी आईस कधी नाही म्हटले नाही. त्याही स्थितीत ते आईबरोबर राहिले.

हायस्कूलला शिकण्यास गेल्यावर एकवीस रूपये फी पुढील कॉलेजसाठी प्रवेश मिळवण्यासाठी नव्हती तरीही धीर न सोडता आजूबाजूच्या बिहाडांतील काही कामे करून तिने प्रवेश फीची व्यवस्था केली व प्रवेश घेतला. मात्र अशा वातावरणात लेखकांनी जिद्दीने अभ्यास केला.

उत्तरपत्रिकेची फी भरण्यासाठीचे फक्त तीन पैसे एवढेही पैसे त्यांच्याकडे नसल्याने मग आईने गिरगावातील अनेक कामे केली. प्रचंड कष्ट केले. पडेल ते काम केले. हे पाहून लेखकांच्या मनातील जिद्द अजून वाढली व ते अति जोमाने शिक्षण घेऊ लागले. इत्यादी उदाहरणांतून माशेलकरांची मातृभक्ती ठळकपणे दिसून येते.

(ई) ‘माझ्या जीवनातील शिक्षकाचे स्थान’, या विषयावर तुमचे विचार लिहा.
उत्तर:
प्रत्येकाच्या जीवनात आपल्या शिक्षकांचे स्थान फार महत्त्वपूर्ण असते. माझ्याही जीवनात शिक्षकांचे स्थान फार मोठे आहे. त्यांनी केलेल्या संस्कारांमुळे जीवनाला योग्य दिशा मिळाली, आत्मविश्वासाने पुढे जाण्याची शक्ती मिळाली. मी आज ज्या मोठ्या पदावर पोहोचलो आहे ते केवळ माझ्या शिक्षकांच्या मार्गदर्शनामुळेच, म्हणून माझ्या जीवनात माझ्या शिक्षकांचे स्थान फार मोठे आहे.

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा,
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 3

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 2.
ओघ तक्ता पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 4

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय शोधून रिकाम्या जागा भरा.

(i) ……………………….. हीच प्रत्येक मुलाची पहिली शिक्षक असते. (ताई, माई, आई, बाई)
उत्तर:
(i) आई

(ii) आमचे मूळ गाव ……………………….. गोव्यातील माशेल. (उत्तर, पूर्व, पश्चिम, दक्षिण)
उत्तर:
(ii) दक्षिण

(iii) मी आणि माझी आई ……………………….. येऊन पोहोचलो. (गोव्यात, अमरावतीत, मुंबईत, पुण्यात)
उत्तर:
(iii) मुंबईत

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
उत्तरे लिहा.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
(i) दारिद्र्याशी संषर्घ करणारी – लेखकाची आई
(ii) शाळेत कसा जाऊ? असे प्रश्नचिन्ह घेऊन वावरणारे – लेखक माशेलकर

प्रश्न 3.
घटना आणि परिणाम लिहा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 5

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 4.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) लेखकाच्या गिरगावातल्या शाळेचे नाव काय होते?
उत्तरः
लेखकाच्या गिरगावातल्या शाळेचे नाव ‘युनियन हायस्कूल’ असे होते.

(ii) लेखक आपल्या आईचे व मामाचे ऋण का मानतात?
उत्तरः
युनियन हायस्कुल व त्यांच्यावर संस्कार करणाऱ्या शिक्षकांशी संपर्क यांच्यामुळे आला म्हणून लेखक आईचे व मामाचे ऋण मानतात.

(iii) लेखकाच्या बाबतीत त्यांचे सर्वस्व कोण होते?
उत्तर:
लेखकाच्या बाबतीत त्यांचे सर्वस्व आई होती.

(iv) उदहनिर्वाहासाठी लेखक आणि त्यांच्या आईला कुठे जावे लागले?
उत्तरः
उदरनिर्वाहासाठी लेखक आणि त्यांच्या आईला मुंबईला जावे लागले.

प्रश्न 5.
जोड्या जुळवा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 6
उत्तर:
(i – आ),
(ii – ई),
(iii – अ),
(iv – इ)

प्रश्न 6.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.
(i) मी आणि माझी आई मुंबईत येऊन पोहोचलो.
(ii) माझे बालपण तिथेच गेले.
(iii) माझ्या वयाच्या सहाव्या वर्षी माझे वडील वारले.
(iv) आम्हांला उदरनिर्वाहासाठी आमचे माशेल हे गाव सोडावे लागले.
उत्तर:
(i) माझे बालपण तिथेच गेले.
(ii) माझ्या वयाच्या सहाव्या वर्षी माझे वडील वारले.
(iii) आम्हांला उदरनिर्वाहासाठी आमचे माशेल हे गाव सोडावे लागले.
(iv) मी आणि माझी आई मुंबईत येऊन पोहोचलो.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 7.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 7

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
लेखकाच्या बालपणीच्या काळाचं वर्णन तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
लेखकाचे बालपण गोव्यातील माशेल या गावी गेले. आई, वडील आणि त्यांचे मामाही याच गावात राहात होते. माशेलच्या मैदानावर खेळल्याच्या, तिथल्या पिंपळकट्ट्यावर बसून निवांतपणा अनुभवल्याच्या आठवणी त्यांना आठवतात. वयाच्या सहाव्या वर्षी त्यांचे वडील वारले. त्यामुळे पोट भरण्यासाठी त्यांना व त्यांच्या आईला माशेल सोडून मुंबईला यावे लागले.

प्रश्न 2.
आपल्या शालेय शिक्षणातील अडचणींचे वर्णन लेखकाने कसे केले आहे?
उत्तरः
वयाच्या ६व्या वर्षी लेखकाचे वडील वारले म्हणून त्यांच्या आईला व त्यांना माशेल सोडून मुंबईला यावे लागले. त्यांची आर्थिक परिस्थिती पूर्ण खालावलेली होती. शिक्षण घेण्यासाठी लेखक खूप उत्सुक होते. पण फी भरणे शक्य नसल्यामुळे आपण शाळेत जाऊ शकू की, नाही असे त्यांना वाटत असे.

प्रश्न 3.
माशेलहून मुंबईला आल्यावर लेखकाची व त्याच्या आईची स्थिती कशी होती ते थोडक्यात लिहा.
उत्तरः
वडिलांच्या निधनामुळे लेखक व त्यांची आई उदरनिर्वाहासाठी मुंबईला आले. त्यांची आर्थिक परिस्थिती पूर्णपणे खालावलेली होती. गिरगावातल्या खेतवाडीतील देशमुख गल्लीमध्ये मालती निवासातील पहिल्या माळ्यावर छोट्याशा खोलीत ते राहत होते. लेखकाच्या आईकडे उदरनिर्वाहाचे कोणतेच साधन नसल्यामुळे तिला व लेखकाला खूप गरिबीत दिवस काढावे लागले. शाळेची फी भरणेही त्यांच्या आईला शक्य नव्हते.

प्रश्न 4.
लेखकाची शाळा व शिक्षक यांच्याबद्दल माहिती तुमच्या शब्दात लिहा.
उत्तरः
लेखक सहा वर्षाचे असतानाच त्यांचे वडील वारले म्हणून त्यांच्या आईला व त्यांना मुंबईला यावे लागले. त्यांच्या मामांच्या प्रयत्नांनी व आईच्या कष्टाळूवृत्तीमुळे त्यांचे शिक्षण सुरू झाले. गिरगावातल्या युनियन हायस्कूलमध्ये त्यांना प्रवेश मिळाला. या शाळेतील सर्वच शिक्षक अत्यंत प्रेमळ व आपुलकीनं संस्कार करणारे होते आणि त्यांच्या मार्गदर्शनामुळे लेखकाच्या जीवनाला योग्य ती दिशा मिळाली.

प्रश्न २. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कारणे लिहा.

(i) माशेलहून लेखकाचे मामा मुंबईला आले कारण . . .
उत्तर:
माशेलहून लेखकाचे मामा मुंबईला आले कारण त्यांना लेखकाच्या शिक्षणाची सोय करायची होती.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

(ii) वयाच्या बाराव्या वर्षापर्यंत लेखकाला अनवाणीच राहावे लागले कारण . . .
उत्तरः
वयाच्या बाराव्या वर्षापर्यंत लेखकाला अनवाणीच राहावे लागले कारण लेखकाच्या आईची आर्थिक परिस्थिती अत्यंत खालावलेली होती त्यामुळे ती लेखकासाठी चप्पल खरेदी करू शकत नव्हती.

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 8

प्रश्न 3.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) कोणामुळे लेखकाला खेतवाडीतील प्राथमिक शाळेत प्रवेश मिळू शकला?
उत्तर:
लेखकाच्या मामांमुळे त्यांना खेतवाडीतील प्राथमिक शाळेत प्रवेश मिळू शकला.

(ii) लेखकाच्या हायस्कूलची प्रवेश फी किती रुपये होती?
उत्तरः
लेखकाच्या हायस्कूलची प्रवेश फी एकवीस रुपये होती.

(iii) लेखकाच्या आईने कशाप्रकारे पैसे जमवण्यास सुरुवात केली?
उत्तरः
लेखकाच्या आईने आजूबाजूच्या बिहाडांतील काही कामे करून पैसे जमवण्यास सुरुवात केली.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 4.
योग्य पर्याय निवडून रिकाम्या जागा भरा,
(i) माझ्याप्रमाणेच शाळेचीही परिस्थिती …………………………… होती. (चांगली, गुणवत्तापूर्वक, बेताचीच, हालाखीची)
(ii) पण तोपर्यंत …………………………… त्यावेळच्या नामांकित शाळांमधले प्रवेश बंद झाले होते. (गोरेगावातील, मुंबईतील, गिरगावातील, गोव्यातील)
(iii) अखेर …………………………… हायस्कूलमध्ये मला प्रवेश मिळाला. (युनिटी, युनियन, न्यू इंग्लिश)
उत्तर:
(i) बेताचीच
(ii) गिरगावातील
(iii) युनियन

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 9

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
(i) माशेलहून मुंबईला आलेले. – [लेखकाचे मामा]
(ii) यांना युनियन हायस्कूलमध्ये प्रवेश मिळाला – [लेखकाला]
(iii) मनानं श्रीमंत असलेले – [लेखकाचे शिक्षक]

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.
(i) तिच्या परिचयातील एक माऊली मदतीला धावली.
(ii) माध्यमिक शिक्षणाचा पुढील टप्पा सुरू झाला.
(iii) माशेलहून मुंबईत आलेले माझे मामाही मदतीला आले.
(iv) वयाच्या बाराव्या वर्षापर्यंत मला अनवाणीच राहावं लागलं.
उत्तर:
(i) माशेलहून मुंबईत आलेले माझे मामाही मदतीला आले.
(ii) वयाच्या बाराव्या वर्षापर्यंत मला अनवाणीच राहावं लागलं.
(iii) तिच्या परिचयातील एक माऊली मदतीला धावली.
(iv) माध्यमिक शिक्षणाचा पुढील टप्पा सुरू झाला.

प्रश्न 4.
जोड्या जुळवा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 10
उत्तर:
(i – इ),
(ii – ई),
(iii – आ),
(iv – अ)

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 5.
सहसंबंध लिहा.
(i) प्राथमिक : शाळा :: माध्यमिक : ……………………..
(ii) अपूरी : जागा :: पूरक : ……………………..
उत्तर:
(i) शिक्षण
(ii) वातावरण

प्रश्न 6.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 11

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
‘पण त्याही परिस्थितीत मी जिद्दीने अभ्यास करत राहिलो’ हे विधान तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तरः
शालेय शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर हायस्कूल शिक्षणाच्या वेळी लेखकांसमोर अनेक अडचणी निर्माण झाल्या. अनवाणी शाळेत गेले. छोट्याशा खोलीतली जागा अपुरी पडत होती. अभ्यासाला पूरक वातावरण नव्हते. अनेक अडीअडचणी आणि अभाव सहन करून लेखक जिद्दीने अभ्यास करत राहिले आणि परीक्षेत चांगले यश मिळवले.

प्रश्न 2.
लेखकाच्या आईचे वर्णन उताऱ्याच्या आधारे तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
पतीच्या निधनामुळे आर्थिक परिस्थिती पूर्णपणे खालावलेल्या स्थितीत ती आपल्या मुलाला घेऊन मुंबईला आली. विपरीत परिस्थितीतही तिने धीर सोडला नाही. मिळेल ते, पडेल ते काम तिने केले. पण आपल्या मुलाच्या शिक्षणासाठी ती खंबीरपणे त्याच्या पाठी उभी राहिली. परिस्थितीला शरण न जाता धीराने वागणारी अत्यंत कष्टाळू अशी लेखकाची आई होती.

प्रश्न 3.
लेखकाला युनियन हायस्कूलमध्ये कशाप्रकारे प्रवेश मिळाला?
उत्तरः
लेखकाच्या हायस्कूल प्रवेशाच्या वेळी लेखकाच्या आईची आर्थिक परिस्थिती अत्यंत बिकट होती. पण लेखकाच्या आईने पडेल ते काम केले आणि एका सहृदय मातेने मदत केली. अशा प्रकारे २१ रुपये फी जमवली. तो पर्यंत सर्व चांगल्या शाळांमधले प्रवेश बंद झाले होते. म्हणून मग त्यांनी युनियन हायस्कूलमध्ये प्रवेश घेतला. याच युनियन हायस्कूलमधील शिक्षक, त्यांचे संस्कार, तेथील शिक्षण यामुळे जीवनातल्या अनेक प्रगतीच्या वाटा लेखकासमोर निर्माण झाल्या.

प्रश्न ३. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पुर्ण करा.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 12
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 13

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 2.
रिकाम्या जागा भरा.
(i) ……………………….. एक आंतरिक ओढ वाटू लागली. (शिक्षणाबद्दल, खेळाबद्दल, कलेबद्दल, शाळेबद्दल)
(ii) त्यावेळी उत्तरपत्रिकेची किंमत फक्त ……………………….. पैसे असायची. (एक, दोन, तीन, चार)
(iii) अखंड ……………………….. मला मिळणं अवघड होतं. (पेन्सिल, पेन, वही, फळा)
उत्तर:
(i) शिक्षणाबद्दल
(ii) तीन
(iii) पेन्सिल

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 14
उत्तर:
(i – ई),
(ii – इ),
(iii – आ),
(iv – अ)

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 15

प्रश्न 2.
कारणे लिहा.

(i) जेमतेम हातात धरता येईल अशा पेन्सिलीन लेखकाला लिहावं लागे कारण . . . . .
उत्तर:
जेमतेम हातात धरता येईल अशा पेन्सिलीनं लेखकाला लिहावं लागे कारण अखंड पेन्सिल विकत घेण्याएवढे पैसे लेखकाच्या आईकडे नव्हते.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 3.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) लेखकाची आई काँग्रेस हाऊसजवळ का गेली?
उत्तर:
तिथे काही काम मिळणार आहे, अशी बातमी कळाल्याने लेखकाची आई काँग्रेस हाऊसजवळ गेली.

(ii) लेखकाच्या आईने लेखकासाठी कशाप्रकारे वह्या बनवल्या?
उत्तर:
कोरे, पाठकोरे, लिहून उरलेले कागद एकत्र जमा करून लेखकाच्या आईने लेखकासाठी वह्या बनवल्या.

(iii) लेखकाच्या हायस्कूलमध्ये नेहमी कोणत्या दिवशी चाचणी परीक्षा घेण्यात येत असे?
उत्तरः
लेखकाच्या हायस्कूलमध्ये दर शनिवारी चाचणी परीक्षा घेण्यात येत असे.

(iv) काँग्रेस हाऊसजवळ काम न मिळाल्याने लेखकाच्या आईने काय ठरविले?
उत्तर:
काँग्रेस हाऊसजवळ काम न मिळाल्याने आपल्या मुलाला म्हणजेच लेखकाला खूप शिकवेन, असे त्यांच्या आईने ठरवले.

प्रश्न 4.
उताऱ्यानुसार घटनांचा क्रम लावा.

(i) तिनं ठरवलं, की मी माझ्या मुलाला खूप शिकवीन.
(ii) रांगेत उभी राहिली, तशीच ताटकळत.
(iii) ती नाराज झाली, घराकडं मागं फिरली.
(iv) काँग्रेस हाऊसजवळ काही काम मिळणार आहे, असं समजल्यानं एकदा ती तिकडं गेली.
उत्तर:
(i) काँग्रेस हाऊसजवळ काही काम मिळणार आहे, असं समजल्यानं एकदा ती तिकडं गेली.
(ii) रांगेत उभी राहिली, तशीच ताटकळत.
(iii) ती नाराज झाली, घराकडं मागं फिरली.
(iv) तिनं ठरवलं, की ‘मी माझ्या मुलाला खूप शिकवीन,

प्रश्न 5.
सहसंबंध लिहा.
(i) सेवाभावी : वृत्ती :: प्रचंड : …………………………….
(ii) अंगावर : काटा :: डोळ्यांत : …………………………….
उत्तर:
(i) कष्ट
(ii) पाणी

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

कृती ३: स्वमत

प्रश्न 1.
युनियन हायस्कूलमधील शिक्षकांबद्दल लेखकाने सांगितलेल्या आठवणी तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
युनियन हायस्कूलमधले सगळे शिक्षक खूप प्रेमळ होते. त्यांची वृत्ती सेवाभावी होती. विदयार्थ्यांना शिकवताना ते स्वत:ला झोकून देत असत. लेखकाच्या शालेय जीवनात त्यांनी अगदी निरपेक्ष भावनेने मार्गदर्शन केले. यामुळे लेखकाच्या शालेय अभ्यासाचा पाया पक्का झाला असे नाही तर आयुष्याचा पाया देखील पक्का झाला. त्यामुळेच लेखकाच्या मनात शिक्षणाबद्दल आंतरिक ओढ निर्माण झाली.

प्रश्न 2.
लेखकाच्या आईला काँग्रेस हाऊसजवळ काम मिळाले नाही याचे वर्णन तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
लेखकाच्या शाळेत दर शनिवारी चाचणी परीक्षा असायची उत्तरपत्रिका घरून आणावी लागे. तिची किंमत तीन पैसे असायची पैशाची व्यवस्था करण्यासाठी ती काँग्रेस हाऊसजवळ काम मिळेल या आशेने खूप वेळ रांगेत ताटकळत उभी राहिली. त्यानंतर तिला कळले की, तिसरी किंवा त्यापेक्षा जास्त शिकलेल्यांनाच या ठिकाणी काम मिळतं. त्यामुळे तिची खूप निराशा झाली. तेव्हाच आपल्या मुलाला खूप शिकवायचं असा निश्चय तिने केला.

प्रश्न 3.
लेखकाच्या शिक्षणासाठी लेखकाच्या आईने कोणते कष्ट सोसले ते लिहा.
उत्तरः
लेखकासोबत ती अत्यंत छोट्याशा घरात राहिली. प्रचंड कष्ट केले. पडेल ते काम केले. व लेखकाच्या शिक्षणासाठी पैसे जमवले. कोरे,पाठकोरे कागद जमवून ती लेखकासाठी वह्या तयार करायची. छोट्या-छोट्या का होईना त्या पेन्सिली ती लेखकाला लिहायला यायची. कोणत्याही परिस्थितीत लेखकाच्या शिक्षणात खंड पडू नये यासाठी ती सतत प्रयत्नशील असायची.

प्रश्न 4.
आपल्या आईबद्दलच्या लेखकाच्या भावना तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
लेखक म्हणतात माझ्या आईच्या श्रमाला, कष्टाला तोड नाही. तिच्या श्रमाचं वर्णन करताना ते भावूक होऊन म्हणतात की, माझ्या आईचे श्रम आठवले की, माझ्या डोळ्यात अश्रू उभे राहतात. अशा या प्रचंड कष्ट करणाऱ्या आईचे लेखक सदैव ऋण मानतात. तिला ते आपली पहिली शिक्षक व सर्वस्व मानतात. प्रश्न ४. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा,

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
पुढील कृती करा.

(i) ‘भौतिक शास्त्र’ असे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा?
उत्तरः
भावे सर कोणता विषय शिकवत असतं?

(ii) विषयाची गोडी लावली, असे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तर:
विज्ञान शिकवताना भावे सरांनी आणखी कोणती गोष्ट साधली?

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 16
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 17

प्रश्न 3.
रिकाम्या जागा भरा.

(i) ……………………………. हा विषय शिकवताना त्यांनी केवळ शास्त्र शिकवलं नाही, तर त्या विषयाची गोडी लावली. (भूगोलातील, मराठीतील, इंग्रजीतील, विज्ञानातील)
(ii) भिंगाच्या साहाय्यानं ……………………………. शक्ती कागदावर एकत्र केल्यास कागद जळतो. (चंद्रकिरणांची, ऊर्जेची, सूर्यकिरणांची, विजेची)
(iii) माझी शाळा हे ‘माझे ……………………………. केंद्र’ डोळ्यांसमोर उभे राहते. (संस्कार, स्मरणीय, आवडते, संस्कारक्षम)
उत्तर:
(i) विज्ञानातील
(ii) सूर्यकिरणांची
(iii) संस्कार

प्रश्न 4.
जोड्या जुळवा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 18
उत्तर:
(i – इ),
(ii – ई),
(iii – आ),
(iv – अ)

कृती २ : आकलनकृती

प्रश्न 1.
कोण ते लिहा.
(i) लेखकाला जीवनाचे तत्त्वज्ञान देणारे – [भावे सर]
(ii) पुन्हा मनोमनी शाळेत जाणारे – [लेखक]

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा,
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 19

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 3.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) लेखकाला भावे सर कोणत्या हायस्कूलमध्ये भेटले?
उत्तर:
लेखकाला युनियन हायस्कूलमध्ये भावे सर भेटले.

(ii) लेखकाला कोणते क्षण आठवतात?
उत्तरः
प्रचंड दारिद्र्याशी सामना करतानाचे क्षण लेखकाला आठवतात.

(iii) भावे सरांनी कोणता प्रयोग करून दाखवला?
उत्तर:
भावे सरांनी भिंगाच्या साहाय्याने कागद जाळण्याचा प्रयोग करून दाखवला.

(iv) लेखकाला भावे सरांच्या शिकवणुकीतून काय गवसलं?
उत्तरः
लेखकाला भावे सरांच्या शिकवणुकीतून आयुष्याचं फार मोठं तत्त्वज्ञान गवसलं.

प्रश्न 4.
सहसंबंध लिहा.
(i) विषयाची : गोडी :: जगण्याचे : ……………………………..
(ii) एकाग्रतेचा : मंत्र :: संघर्षासाठी : ……………………………..
उत्तर:
(i) भान
(ii) आत्मविश्वास

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
लेखकाने आपल्या शाळेतील शिक्षकांबद्दलच्या भावना कशाप्रकारे व्यक्त केल्या आहेत ते तुमच्या शब्दांत व्यक्त करा.
उत्तरः
लेखक म्हणतात की, माझ्या जीवनाच्या जडणघडणीत माझ्या शिक्षकांचा फार मोठा सहभाग आहे. भावे सरांकडून एकाग्रतेचा मंत्र आणि जीवनाचे तत्वज्ञान मिळाले. जोशी सर शिर्के सर, मालेगाववाला सर यांच्याकडून उत्तम मार्गदर्शन मिळाले. आयुष्याच्या उभारणीसाठी संस्कार आणि संघर्षासाठी सामना करण्याचं बळ मिळालं. जीवनात खंबीरपणे उभे राहण्याचा आत्मविश्वास त्यांच्या सगळ्या शिक्षकांकडून त्यांना मिळाला.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

प्रश्न 2.
लेखकाने संस्कार केंद्र कोणाला म्हटले आहे ? का?
उत्तरः
लेखकाने ‘संस्कार केंद्र’ त्यांची आई, शाळा आणि शिक्षक यांना म्हटले आहे. अत्यंत गरिबीच्या परिस्थितीतही मुलाच्या शिक्षणासाठी कष्ट करणारी आई. परिस्थितीपुढे शरण न जाता जिद्दीने पुढे जाण्याचा मार्ग तिने लेखकाला दाखवला आणि शिक्षकांनी दिलेल्या संस्कारातून, शिकवणुकीतून लेखकाला जीवन जगण्यासाठी आत्मविश्वास मिळाला. या सगळ्यामुळे लेखकाच्या जीवनाला योग्य दिशा मिळाली.

प्रश्न 3.
विदयार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या जडणघडणीत शाळा किती महत्त्वाची भूमिका बजावते यावर तुमचे विचार लिहा.
उत्तरः
विदयार्थी हा बालपणापासून शाळेत असतो त्याचा अधिकाधिक वेळ शाळेत जातो आणि त्या वयात तो जे शिकतो अनुभवतो ते त्याच्या मनावर कायमस्वरूपी परिणाम करते. शाळेतले शिक्षक, उपक्रम, शाळेतले वातावरण, या सगळ्यांचा परिणाम त्याच्यावर होत असतो. बालपणापासून ते किशोरवयापर्यंत अनेक गोष्टीतून तो शिकतो. म्हणून विदयार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्वाच्या जडणघडणीत शाळेची फार महत्त्वाची भूमिका असते असे मला वाटते. स्वाध्याय कृती

प्रश्न 4.
कारणे लिहा.

(i) लेखकाला शिक्षणाबद्दल आंतरिक ओढ निर्माण झाली, कारण . . .
उत्तरः
लेखकाला शिक्षणाबद्दल आंतरिक ओढ निर्माण झाली, कारण युनियन हायस्कूलमधील शिक्षकांनी केलेले मार्गदर्शन व दिलेले शिक्षण

ऊर्जाशक्तीचा जागर Summary in Marathi

ऊर्जाशक्तीचा जागर पाठपरिचय‌‌

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर 24

‘उर्जाशक्तीचा‌ ‌जागर’‌ ‌हा‌ ‌पाठ‌ ‌’डॉ.‌ ‌रघुनाथ‌ ‌माशेलकर’‌ ‌यांनी‌ ‌लिहिला‌ ‌आहे.‌ ‌या‌ ‌पाठात‌ ‌त्यांनी‌ ‌आपल्या‌ ‌लहानपणीच्या‌ ‌आठवणी‌ ‌दिलेल्या‌ ‌आहेत.‌ ‌लहानपणीच‌ ‌पित्याचे‌ ‌छत्र‌ ‌हरपलेल्या‌ ‌माशेलकरांना‌ ‌त्यांच्या‌ ‌आईने‌ ‌अत्यंत‌ ‌प्रतिकूल‌ ‌परिस्थितीतून‌ ‌जिद्दीने‌ ‌शिक्षण‌ ‌घेण्यास‌ ‌प्रवृत्त‌ ‌कसे‌ ‌केले,‌ ‌त्याचे‌ ‌चित्रदर्शी‌ ‌वर्णन‌ ‌केले‌ ‌आहे.‌‌

ऊर्जाशक्तीचा जागर Summary in English

‘Urjashakticha‌ ‌Jagar’‌ ‌is‌ ‌written‌ ‌by‌ ‌Dr.‌ ‌Raghunath‌ ‌Mashelkar.‌ ‌He‌ ‌has‌ ‌written‌ ‌about‌ ‌his‌ ‌childhood‌ ‌memories.‌ ‌He‌ ‌lost‌ ‌his‌ ‌father‌ ‌at‌ ‌an‌ ‌early‌ ‌age.‌ ‌Thereafter,‌ ‌the‌ ‌manner‌ ‌in‌ ‌which‌ ‌his‌ ‌mother‌ ‌helped‌ ‌and‌ ‌inspired‌ ‌him‌ ‌to‌ ‌get‌ ‌an‌ ‌education,‌ ‌irrespective‌ ‌of‌ ‌all‌ ‌odds,‌ ‌has‌ ‌been‌ ‌beautifully‌ ‌explained.‌‌

ऊर्जाशक्तीचा जागर शब्दार्थ‌‌

  • मुलभूत‌ ‌– ‌पायाभूत‌ ‌– ‌(basic)‌ ‌
  • ‌बौद्धिक‌ ‌– ‌बुद्धिशी‌ ‌संबंधित‌ ‌– ‌(intellectual)‌‌
  • क्षमता‌ ‌– ‌सामर्थ्य‌ ‌– ‌(ability)‌ ‌
  • नियोजन‌ ‌– ‌योजना‌ ‌– ‌(planning)‌ ‌
  • शास्त्रज्ञ‌ ‌– ‌वैज्ञानिक‌ ‌– ‌(a‌ ‌scientist)‌ ‌
  • तंत्रज्ञान‌ ‌– ‌(technology)‌ ‌
  • धोरण‌ ‌उद्दिष्ट‌ ‌– ‌(aim)‌ ‌
  • महत्कार्य‌ ‌– ‌महान‌ ‌कार्य‌ ‌– ‌(great‌ ‌work)‌ ‌
  • कष्ट‌ ‌– ‌मेहनत‌ ‌– ‌(hard‌ ‌work)‌ ‌
  • शिस्त‌ ‌– ‌वळण‌ ‌– ‌(discipline)‌ ‌
  • नेतृत्वगुण‌ ‌–‌ (leadership‌ ‌quality)‌
  • संरक्षण‌ ‌– ‌(protection)‌
  • ‌हरपणे‌ ‌– ‌गमावणे‌ ‌– ‌(to‌ ‌lose)‌
  • ‌प्रतिकूल‌ ‌– ‌उलट,‌ ‌विरोधी‌ ‌– ‌(adverse)‌
  • ‌जिद्द‌ ‌– ‌आग्रह‌ ‌– ‌(ambition)‌ ‌
  • आपुलकी‌ ‌– ‌आपलेपणा‌ ‌– ‌(affection)‌‌
  • संस्कार‌ ‌– ‌चांगले‌ ‌गुण‌ ‌– ‌(values)‌
  • ‌ऋण‌ ‌– ‌उपकार‌ ‌– ‌(obligation)‌‌
  • संपर्क‌ ‌– ‌संबंध‌ ‌– ‌(contact)‌
  • ‌सर्वस्व‌ ‌– ‌सर्व‌ ‌काही‌ ‌– ‌(one’s‌ ‌all)‌ ‌
  • पिंपळकट्टा‌ ‌– ‌(raised‌ ‌platform‌ ‌of‌‌ stones‌ ‌around‌ ‌fig‌ ‌tree)‌ ‌
  • निवांतपणा‌ ‌– ‌शांतपणा‌ ‌– ‌(silence)‌
  • ‌पुसट‌ ‌– ‌अस्पष्ट‌ ‌– ‌(faint)‌
  • ‌लहर‌ ‌– ‌वाऱ्याची‌ ‌झुळूक‌ ‌– ‌(a‌ ‌breeze)‌‌
  • वारले‌‌‌ ‌– ‌मृत्यु‌ ‌पावले‌ ‌– ‌(die)‌ ‌
  • उदरनिर्वाह‌ ‌– ‌उपजीविका‌ ‌– ‌(livelihood)‌‌
  • ‌माडी‌ ‌– ‌(a‌ ‌lott)‌ ‌
  • आर्थिक‌ ‌परिस्थिती‌ ‌– ‌(financial‌ ‌condition)‌ ‌
  • खालावणे‌ ‌– ‌बिघडणे‌ ‌दारिद्रय‌ ‌– ‌गरिबी‌ ‌– ‌(poverty)‌
  • ‌संघर्ष‌ ‌– ‌झुंज‌ ‌– ‌(struggle)‌
  • ‌आसुसणे‌ ‌– ‌तीव्र‌ ‌इच्छा‌ ‌होणे‌ ‌– ‌(to‌ ‌lust)‌ ‌
  • अनवाणी‌ ‌– ‌पायात‌ ‌वहाणा‌ ‌व‌ ‌काहीही‌ ‌न‌ ‌घालता‌‌ – (‌footed)‌ ‌
  • नामांकित‌ ‌– ‌प्रख्यात‌ ‌– ‌(famous)‌ ‌
  • टप्पा‌ ‌– ‌मजल‌ ‌– ‌(a‌ ‌stage)‌ ‌
  • अपुरी‌ ‌– ‌पुरेशी‌ ‌नसलेली‌ ‌– ‌(insufficient)‌ ‌
  • पुरक‌ ‌– ‌योग्य‌ ‌– ‌(suitable)‌ ‌
  • सेवाभाव‌ ‌– ‌मदतीची‌ ‌वृत्ती‌ ‌– ‌(servitude)‌‌

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 7 फूटप्रिन्टस Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 7 फूटप्रिन्टस Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 35

प्रश्न 2.
कारणे लिहा.
(अ) स्नेहल त्रासली, कारण ………………………….
(आ) पावडेकाकांचा चेहरा पडला, कारण ………………………….
(इ) रेखामावशीची पावलं अधिक सुंदर आहेत, कारण. ………………………….
(ई) अभिषेकचे बाबा म्हणतात, पब्लिक ट्रान्सपोर्ट इज अ मस्ट, कारण ………………………….
उत्तरः
(अ) स्नेहल रेखामावशींना सॉरी म्हणाली कारण स्नेहल रेखामावशींना त्यांच्या मळकट पायांबद्दल बोलली होती.
(आ) पावडेकाकांचा चेहरा एकदम पडला कारण पावडे काकांची काळीकुट्ट पावले मोबाईल स्क्रिनवर उमटली होती.
(इ) रेखामावशीची पावलं अधिक सुंदर आहेत कारण रेखामावशीच्या रोजच्या जीवनात कार्बन उत्सर्जनाला वावच नाही.
(ई) सुमित म्हणतो, पब्लिक ट्रान्सपोर्ट इज मस्ट, कारण आपल्या पायांना चिकटलेला कार्बन प्रमाणात ठेवणे गरजेचे आहे.

प्रश्न 3.
उत्तर लिहा.
(अ) स्नेहलने केलेला निश्चय
(आ) अभिषेकने केलेला निश्चय
उत्तरः
(अ) स्नेहलने निश्चय केला की ती आजपासून बसनंच ये-जा करणार.
(आ) अभिषेकने निश्चय केला की तो कॉलेजला जाण्यासाठी सायकलचा उपयोग करणार.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 4.
पाठातील पात्रांची स्वभाव वैशिष्ट्ये लिहून तक्ता पूर्ण करा.
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 36

प्रश्न 5.
खालील वाक्यांतील अलंकार ओळखा.
(अ) रेखामावशीचे पाय झऱ्याच्या स्फटिक स्वच्छ पाण्यासारखे.
(आ) पायपुसणीच्या आकाराचा एक निळा चौकोन उमटला, अगदी आभाळाच्या निरभ्र तुकड्यासारखा.

प्रश्न 5.
खालील शब्दांचे प्रचलित मराठीत अर्थ लिहा.
(अ) व्हर्चुअल रिअलिटी
(आ) टेक्नोसॅव्ही
उत्तरः
(अ) वास्तव सत्य
(आ) तंत्रस्नेही

प्रश्न 6.
खालील वाक्यातील विरामचिन्हे शोधून त्यांची नावे लिहा.
“मावशी, तुम्ही राहता कुठं?” विरामचिन्हे
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 37

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 7.
खालील शब्दांच्या जाती ओळखून लिहा.
(१) स्नेहल
(२) तिचे
(९) खालील तक्ता पूर्ण करा.
(३) चंदेरी
(४) करणे

प्रश्न 8.
स्वमत.
(अ) ‘आपल्या पायांचे वातावरणावर उमटलेले ठसे, आपल्याला सहजतेने पुसता येत नाहीत’, या विधानाचा तुम्हांला कळलेला अर्थ स्पष्ट करा.
उत्तरः
वातावरणात ग्लोबल वॉर्मिंगचे प्रमाण वाढताना दिसत आहे. मानवाने विज्ञानाच्या जोरावर अनेक नवनवीन तंत्रज्ञान विकसित केले आहे. मानवनिर्मित घटकांचा वापर करत असताना निसर्गाची हानी होत आहे. प्रत्येकजण दळणवळणासाठी वैयक्तिक वाहनांचा वापर करताना दिसतो. या वाहनांमुळे वातावरणात खूप मोठ्या प्रमाणात कार्बन मिसळत असतो. वृक्षतोड करून मोठमोठ्या इमारती उभारल्या जातात. झाडे नष्ट झाल्याने वातावरणातील ऑक्सिजनचे प्रमाण कमी होत आहे. त्यामुळे वातावरण प्रदूषित होत आहे. म्हणून लेखक रेखामावशीचे उदाहरण देतात, रेखामावशीच्या पायाला लागलेली धूळ त्यामुळे फरशीवर उमटणारे ठसे सहज पुसता येतील; पण आपण वातावरण दररोज कळत नकळत प्रदूषण करत असतो. त्याचे उमटलेले ठसे म्हणजेच ‘आपल्या पायांचे वातावरणात उमटलेले ठसे, मात्र आपल्याला सहजतेने पुसता येणार नाहीत’, असे लेखकाला या ठिकाणी सूचित करायचे आहे.

(आ) ‘तापानं फणफणलीय आपली धरती’ ही स्थिती बदलण्यासाठी उपाय सुचवा.
उत्तर:
पर्यावरण प्रदूषणात वाढ होईल अशीच आपली जीवनशैली असते. सार्वजनिक वाहनांचा वापर न करणे, एकाच माणसासाठी खाजगी वाहनाचा वापर थोड्या-थोड्या अंतरासाठी बाईकमोटारगाड्यांचा वापर यातून सदैव कार्बनचे उत्सर्जन आपण करत असतो. त्यामुळे जागतिक तापमान वाढीस मदत होते. शक्यतो आपण सार्वजनिक वाहनांचा उपयोग केला पाहिजे. थोड्या-थोड्या अंतरासाठी सायकलीचा किंवा पायी चालण्याचा पर्याय निवडला पाहिजे. म्हणजे कमीत-कमी पेट्रोलचा वापर केला पाहिजे. झाडे लावली पाहिजेत, हिरवळी वाढवल्या पाहिजेत, जेणे करून वातावरणातलां कार्बन डायोंक्साईड कमी होऊन हवा शुद्ध राहण्यास मदत होईल.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

उपक्रम:

(अ) आठवड्यातून एक दिवस सायकलचा किंवा सार्वजनिक वाहनाचा वापर करा.
(आ) ‘ग्लोबल वॉर्मिंगचे दुष्परिणाम’, या विषयावर शिक्षकांच्या मदतीने चर्चा करा.

भाषाभ्यास
वाक्य म्हणजे काय, हे आपण अभ्यासले आहे. वाक्यांचे विविध प्रकार आहेत. त्यांतील काही वाक्यप्रकारांची माहिती आपण करून घेणार आहोत.
(१) विधानार्थी वाक्य
(३) उद्गारार्थी वाक्य ही वाक्ये वाचा. ही वाक्ये वाचा.
(अ) माझे घर दवाखान्याजवळ आहे.
(अ) अरेरे ! फार वाईट झाले.
(आ) तो रोज व्यायाम करत नाही.
(आ) शाबास ! चांगले काम केलेस. या प्रकारच्या वाक्यांत केवळ विधान केलेले असते. या प्रकारच्या वाक्यांत भावनेचा उद्गार काढलेला असतो.

(२) प्रश्नार्थी वाक्य ही वाक्ये वाचा.
(४) आज्ञार्थी वाक्य
(अ) तुला लाडू आवडतो का? ही वाक्ये वाचा.
(आ) तुम्ही सकाळी केव्हा उठता?
(अ) मुलांनो, रांगेत चला. या प्रकारच्या वाक्यांत प्रश्न विचारलेला असतो.
(आ) उत्तम आरोग्यासाठी व्यायाम करा. या प्रकारच्या वाक्यांत आज्ञा किंवा आदेश असतो.

वर दिलेल्या चारही प्रकारांतील वाक्यांचे नमुने तयार करा.

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १. खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कृती पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 1
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 2
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 3

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 2.
आकृतीबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 4

प्रश्न 3.
सहसंबंध जोडा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 5

प्रश्न 4.
तुलना करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 6

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) ……………………………………. दार उघडलं आणि कामवाल्या रेखामावशी आत आल्या. (सुमितनं, अभिषेकनं, स्नेहलनं, पावडेकाकांनी)
(ii) सुमित ……………………………………. कानपूरला शिकत होता. (आय.टी.आय, आय.पी.एस., आय.आय.टी, एम.पी.एस. सी.)
(iii) ……………………………………. खणखणीत आवाजानं सुमितही जागा झाला आणि हॉलमध्ये आला. (रेखामावशीच्या, पावडेकाकांच्या, अभिषेकच्या, स्नेहलच्या)
उत्तर:
(i) अभिषेकनं
(ii) आय. आय. टी.
(iii) रेखामावशीच्या

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कारणे लिहा.

(i) सुमित हॉलमध्ये आला कारण …………………………….
उत्तरः
सुमित हॉलमध्ये आला कारण रेखा मावशीच्या खणखणीत आवाजाने त्याला जाग आली होती.

प्रश्न 2.
कृती पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 7

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 8
उत्तर:
(i-आ),
(ii – इ),
(iii – ई),
(iv – अ)

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) किचनमधील सिंकमध्ये वाट पाहणाऱ्या भांड्यांकडे आपला मोर्चा कोणी वळवला?
उत्तर:
किचनमधील सिंकमध्ये वाट पाहणाऱ्या भांड्याकडे आपला मोर्चा रेखामावशीने वळवला.

(ii) अभिषेक सुमितच्या लॅपटॉपवर काय पाहत होता?
उत्तर:
अभिषेक सुमितच्या लॅपटॉपवर सुमितने केलेले नवे प्रोजेक्ट पाहत होता.

(iii) अभिषेक हॉलमध्ये आला तेव्हा रेखामावशी कोणते काम करत होत्या?
उत्तर:
अभिषेक हॉलमध्ये आला तेव्हा रेखामावशी फरशी पुसत होत्या.

प्रश्न 5.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 9
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 10

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 6.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) सुमितचे बाबा तयार होऊन हॉलमध्ये आले.
(ii) रेखामावशी बिचाऱ्या वरमल्या होत्या.
उत्तर:
(i) चूक
(ii) बरोबर

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
रेखामावशींच्या पावलांचे वर्णन तुमचा शब्दांत लिहा.
उत्तरः
रेखामावशींची पावलं धुळीनी माखलेली होती. कारण तिला शेणात-मातीत काम करावं लागात असे. उखणलेल्या रस्त्याने तिला चालत जावे लागे. तिच्या पायातील चप्पल अगदी पातळ झाली होती म्हणून तिच्या पायाला खुप चिरण्या पडल्या होत्या. पाय धुवायला वेळ आणि पाणीही नव्हतं व तिचे पाय धूळ बसून काळे पडले होते.

प्रश्न 2.
पावडेकाकांच्या पायाच्या वर्णनावरून त्यांची जीवनशैली कशी असावी असे तुम्हांस वाटते?
उत्तरः
पावडेकाकांची पावले सुंदर गुलाबी व लोण्यासारखी होती.

यावरून असे दिसते की, ते कधीही पायी चालत नसतील. नेहमी वाहनांचा उपयोग करत असतील. धूळ मातीशी त्यांचा फारसा संबंध येत नसावा, ते अत्यंत चांगल्या प्रतीचे बूट, चप्पल वापरत असतील. पायांच्या स्वच्छतेची काळजी घेत असतील,

प्रश्न 3.
स्वच्छतेबद्दलची तुमची संकल्पना लिहा / किंवा तुमचे विचार लिहा.
उत्तरः
वरवर दिसणारी स्वच्छता ही खरी स्वच्छता नव्हे. पांढरपेशी स्वच्छता ही वातावरण प्रदुषित करण्यास हातभारच लावते. पब्लिक ट्रान्सपोर्टने जाण्याऐवजी आपण कारचा वापर करतो. आणि कार्बन डायऑक्साईड वातावरणात सोडला जातो. त्यामुळे धरणी प्रचंड प्रमाणात प्रदूषित होते. जे आपल्याला उघड्या डोळ्यांनी दिसत नाही. सायकल वापरणं आपण विसरून गेलो आहोत. अगदी कोपऱ्यावरून भाजी आणायची असली तरी आपण बाईकला किक मारतो. आपली पावले स्वच्छ, आपले कपडे स्वच्छ, महागडी कार ही खरी स्वच्छता नाही. धरणी प्रदूषणमुक्त करणे ही खरी स्वच्छता. यासाठी प्रत्येकाने हातभार लावला पाहिजे. झाडे लावली पाहिजेत. धरतीच्या स्वच्छतेची काळजी घेणे यातच खरी स्वच्छता आहे.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न २. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कृती पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 11
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 12

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 13

प्रश्न 3.
कोण ते लिहा.
(i) टेक्नॉलॉजीबद्दल मळमळ व्यक्त करणारे – सुमितचे मामा
(ii) रेखामावशीला सायकल देणारा – रेखा मावशीचा मुलगा

प्रश्न 4.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) सुमितच्या अॅपचे नाव काय ?
उत्तरः
सुमितने तयार केलेल्या अॅपचे नाव “फूटप्रिन्टस’ आहे.

(ii) रेखामावशी कोठे राहत होती?
उत्तरः
रेखामावशी “टेकडीपल्याड’ राहत होती.

(iii) सुमितच्या मामाच्या मते सगळ्यात भारी ॲप कोठे आहे?
उत्तरः
सुमितच्या मामाच्या मते सगळ्यात भारी ॲप डोक्याच्या कवटीत आहे.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 5.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.
(i) “गेल्या मयन्यापतूर चालतच येत हुते; पन आता माज्या लेकानं एक सायकल दिलीया मला”.
(ii) “त्या टेकडी पल्याड”, मावशी म्हणाल्या.
(iii) स्नेहलचा चेहरा पडला.
(iv) मामा, मी एक अॅप तयार केलं आहे.
उत्तर:
(i) मामा, मी एक अॅप तयार केलं आहे.
(ii) स्नेहलचा चेहरा पडला.
(iii) “त्या टेकडी पल्याड’, मावशी म्हणाल्या.
(iv) “गेल्या मयन्यापतूर चालतच येत हुते; पन आता माज्या लेकानं एक सायकल दिलीया मला’.

प्रश्न 6.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा
(i) मामा, गंमत तर बघ तू माझ्या अॅपची ……………………………. त्याचं नाव आहे (फूटप्रिन्टस, ॲपप्रिन्टस, लेगप्रिन्टस, फिंगरप्रिन्टस)
(i) सुमितनं आपल्या ……………………………. मोबाईलमधलं अॅप उघडलं आणि रेखा मावशींना काही प्रश्न विचारायला सुरुवात केली. (सॅमसंग, नोकिया, एंड्रॉईड, एल.जी.)
उत्तर:
(i) फूटप्रिन्टस
(ii) एंड्रॉईड

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून लिहा.
(i) सुमितनं आपला स्मार्टफोन काढला …………………………….
(अ) त्याला फोन करायचा होता,
(आ) मामांना फोन दाखवायचा होता.
(इ) सुमितला मामांना “फूटप्रिन्टस” अप दाखवायचे होते.
(ई) मामांना फोटो दाखवायचा होता.
उत्तरः
सुमितनं आपला स्मार्टफोन काढला सुमितला मामांना “फूटप्रिन्टस” अप दाखवायचे होते.

(ii) सुमितने रेखामावशींना प्रश्न विचारायला सुरुवात केली.
(अ) अपमध्ये माहिती भरायची होती.
(आ) त्याला मावशींबद्दल जाणून घ्यायचे होते.
(इ) स्नेहलने माहिती भरायला सांगितली होती.
(ई) सुमितला अर्ज भरायचा होता.
उत्तरः
सुमितने रेखामावशींना प्रश्न विचारायला सुरुवात केली अप मध्ये माहिती भरायची होती.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 2.
सहसंबंध लावा,
(i) टेक्नोसॅव्ही – अस्वच्छ पाय
(ii) नॉन टेक्नोसॅव्ही – सुमित
(iii) रेखामावशी – सायकल
(iv) मुलगा – सुमितचे मामा
उत्तरः
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 39

प्रश्न 3.
कृती पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 14

प्रश्न 4.
आकृतीबंध पूर्ण करा,
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 15

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 5.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) मामा, गंमत तर बघ तू माझ्या अॅपची….त्याचं नाव आहे फूटप्रिन्टस.
(ii) “सुरुवात करूया अभिषेक पासून”
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

प्रश्न 6.
कोण कोणास म्हणाले?
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 16

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
बाबांनी अनाठायी टेक्नॉलॉजीबद्दल आपली मळमळ व्यक्त केली. या वाक्याबद्दल आपले मत स्पष्ट करा.
उत्तरः
स्वच्छता अॅपबद्दल सुमितने त्याच्या मामांना म्हणजे अभिषेकच्या बाबांना माहिती सांगितली. आजकालचे टेक्नोसॅव्ही लोक काहीही करतात. स्वच्छतेसारखी गोष्ट जाणून घेण्यासाठी अॅपची काय गरज आहे, असे त्यांना वाटते. कारण ते तंत्रज्ञानाबद्दल अधिक जाणत नसावेत. आजचे विज्ञान, तंत्रज्ञान याबद्दल मागच्या पिढीतील लोकं थोडं कमी जाणतात तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने आपण काय-काय करू शकतो, यांची त्यांना माहिती नाही. विशेष बाब म्हणजे काही मंडळींना तंत्रज्ञानाची फक्त नकारात्मक बाजूच माहीत आहे. म्हणून कदाचित अभिषेकच्या बाबांनी तंत्रज्ञानाबद्दल असे नकारात्मक उद्गार काढले असावेत.

प्रश्न 2.
सुमितने तयार केलेल्या अॅपचे वर्णन तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
सुमितने एक स्वच्छता अॅप तयार केलं होतं. त्या अॅपचं नाव ‘फूटप्रिन्टस’ होते. या अॅपच्या सहाय्याने पाय किती स्वच्छ आहेत हे कळू शकणार होते. ज्या माणसाच्या पायाबद्दल जाणून घ्यायचे असेल त्याची माहिती (अॅपनुसार) भरायची व त्याद्वारे संबंधित व्यक्तीच्या पायाच्या स्वच्छतेबद्दल आपल्याला माहिती मिळत असे. माहिती भरल्यानंतर मोबाईलमध्ये एक निळा चौकोन उमटत असे व त्याखाली माहितीच्या आधारे पायांच्या स्वच्छतेबद्दल निष्कर्ष येत असे.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 3.
सुमित तंत्रस्नेही (टेक्नॉसॅव्ही) आहे हे परिच्छेदावरून लिहा.
उत्तरः
सुमितने स्मार्टफोनचा वापर करून एक स्वच्छता अॅप तयार केलं होतं. त्या अॅपमध्ये विचारलेली माहिती भरली की संबंधित व्यक्तीच्या पायाची स्वच्छता कशी आहे हे सिद्ध होत असे. अत्यंत साधे सर्वांना सहज वापरता येईल असे हे अॅप सुमितने तयार केले होते. यावरून दिसून येते की तो तंत्रस्नेही (टेक्नोसॅव्ही) आहे.

प्रश्न ३. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा,

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 17

प्रश्न 2.
घटना व परिणाम लिहा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 18

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 19

प्रश्न 4.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) मोबाईल स्क्रीनवर काय उमटले?
उत्तर:
मोबईलच्या स्क्रीनवर पायपुसणीच्या आकाराचा एक निळा चौकोन उमटला.

(ii) सुमितने रेखामावशींची सगळी माहिती का घेतली?
उत्तर:
रेखामावशींची पावलं किती स्वच्छ आहेत हे जाणून घेण्यासाठी मोबाईलवर तो ती माहिती भरणार होता.

(iii) पावडेकाकांचे ऑफिस त्यांच्या घरापासून किती किलोमीटर आहे?
उत्तरः
पावडेकाकांचे ऑफिस त्यांच्या घरापासून १६ किलोमीटर आहे.

(iv) पावडेकाका चिडून सुमितला काय म्हणाले?
उत्तरः
पावडेकाका चिडून सुमितला म्हणाले, “हो, नाही तर काय बसला लटकत जाऊ म्हणतोस?”

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 5.
(i) कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा, ……………………………. पावडेकाकांचा डेटा ॲपमध्ये भरायला सुरू केला. (अभिषेकनं, स्नेहानं, सुमितनं, राकेशन)
(ii) ……………………………. तर फार गडबडून गेल्या (स्नेहा, रेखामावशी, पावडेकाकू, नेहा)
उत्तर:
(i) सुमितनं
(ii) रेखामावशी

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कृती पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 20

प्रश्न 2.
चौकटी पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 21

प्रश्न 3.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) सुमितने पावडेकाकांना कोणती शंका विचारली?
उत्तरः
“वीस किलोमीटर कारने-तुम्ही एकट्यानेच प्रवास केला?” ही शंका सुमितने पावडेकाकांना विचारली.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

(ii) पावडेकाका रोज किती किलोमीटर कारने प्रवास करत?
उत्तर:
पावडेकाका रोजचे पस्तीस-चाळीस किलोमीटर कारने प्रवास करत.

(iii) स्क्रीनवर उमटलेला पायपुसणीच्या आकाराचा निळा चौकोन कोणासारखा होता?
उत्तरः
स्क्रीनवर उमटलेला पायपुसणीच्या आकाराचा निळा चौकोन अगदी आभाळाच्या निरभ्र तुकड्यासारखा होता.

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) पावडेकाकांचे ऑफिस त्यांच्या घरापासून २० किलोमीटर आहे.
(ii) रेखामावशीचे पाय चंदेरी आहेत.
उत्तर:
(i) चूक
(ii) बरोबर

प्रश्न 5.
योग्य जोड्या जुळवा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 22
उत्तर:
(i – इ),
(ii – ई),
(iii – अ),
(iv – आ)

प्रश्न 6.
योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.
(i) इवल्याशा झोपडीपुढंही त्यांनी …………………………….
(अ) तीन झाडं लावली होती.
(आ) दोन झाडं लावली होती.
(इ) चार कुंड्या लावल्या होत्या.
(ई) सहा रोपे लावली होती.
उत्तरः
इवल्याशा झोपडीपुढंही त्यांनी दोन झाडं लावली होती.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

(ii) ……………………………. किलोमीटर तर नक्कीच होतात.
(अ) पस्तीस – पन्नास
(आ) पन्नास – साठ
(इ) पस्तीस – चाळीस
(ई) चाळीस – पस्तीस
उत्तर:
पस्तीस – चाळीस किलोमीटर तर नक्कीच होतात.

प्रश्न 7.
कोण कोणास म्हणाले?
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 23

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
रेखामावशी पर्यावरणास कशी मदत करत होती ते तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
रेखामावशी कोणत्याही धूर सोडणाऱ्या वाहनाने ये-जा करत नसत. शक्यतो त्या पायीच ये-जा करायच्या. कधीकधी सायकल वापरायच्या म्हणजे हवेत कार्बन डायऑक्साईड मिसळण्याची जी प्रक्रिया होते, त्यात त्यांचा अजिबात सहभाग नव्हता. त्यांनी त्यांच्या झोपडीपुढे दोन झाडं लावली होती. त्यातलं एक पर्यावरणास पूरक लिंबोणीचं होतं. ही झाडे लावून त्यांनी पर्यावरणाला मदतच केली होती.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 2.
मोबाईल स्क्रीनवर उमटलेल्या चित्राचे वर्णन करा.
उत्तर:
सुमितने मोबाईलचे बटन दाबताच स्क्रीनवर पायपुसणीच्या आकाराचा निळा चौकोन उमटला. त्या निळ्या तुकड्याच्या मधोमध दोन पावलं उमटली. एकदम चंदेरी वर्खात मढलेली आणि खाली इंग्रजीत शब्द उमटले, ‘सिल्व्हर फूटप्रिन्टस! दि मोस्ट क्लिन फूटप्रिन्टस’.

प्रश्न 3.
पर्यावरणाच्या मदतीसाठी तुम्ही काय प्रयत्न कराल ते उदाहणांसह लिहा.
उत्तरः
पर्यावरणाची समस्या दिवसेंदिवस गंभीर होत चालली आहे. त्यासाठी प्रत्येकाने हातभार लावणे गरजेचे आहे. सार्वजनिक वाहनांचा वापर करणे, झाडे लावणे, प्लॅस्टीकचा वापर टाळणे, पाण्याचा योग्य वापर करणे, वीज बचतीच्या सवयी लावून घेणे. त्यामुळे आपण पर्यावरण रक्षणास थोडाफार तरी हातभार लावू शकतो असे मला वाटते.

प्रश्न 4.
पावडेकाका पर्यावरणास मारक अशी कोणती कृती करतात ते तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
पावडेकाका सदैव कारने प्रवास करतात. त्यामुळे ते हवेत जास्त कार्बन डायऑक्साईड सोडण्याची कृती करतात, त्यामुळे हवेचे प्रदूषण होते. एवढेच नव्हे तर रोजचा पस्तीस ते चाळीस किलोमीटरचा प्रवास ते एकट्याने करतात. पावडे काकांसारखी अशी अनेक माणसे आहेत की ती एक-एकटी प्रवास करून इंधन, ध्वनी, वायू, जमीन यांची हानी करत असतात. पावडे काकांची एकंदरीत जीवनशैली बघितली तर ते सदैव पर्यावरणास मारक अशीच कृती करतात असे दिसून येते.

प्रश्न ४. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.
कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कृती करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 24

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 2.
कारणे लिहा.

(i) आपल्या पायाला चिकटलेला हा कार्बन आपाल्याला धुवायला हवा कारण …
उत्तर:
आपल्या पायाला चिकटलेला हा कार्बन आपल्याला धुवायला हवा कारण ग्लोबल वॉर्मिंगमुळे आपली पृथ्वी तापाने फणफणते आहे.

प्रश्न 3.
कोण ते लिहा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 25
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 26

प्रश्न 4.
चौकटी पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 27

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) पुन्हा निळा तुकडा चमकला आणि काही क्षणातच त्या निळ्या तुकड्यावर पावडेकाकांची ……………………………. उमटली. (बोटे, पावलं, ठसे, अंगठी)
(ii) किती प्रचंड ……………………………. चिकटलेला असतो, आपल्या पायांना! ग्लोबल वॉर्मिगला हातभार लावतो आपण. (कार्बन, नायट्रोजन, ऑक्सिजन, गॅस)
उत्तर:
(i) पावलं
(ii) कार्बन

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कारणे लिहा.

(i) स्वच्छता अपवर रेखामावशींची पावलं स्वच्छ उमटली कारण …………………………… .
उत्तरः
स्वच्छता अपवर रेखामावशींची पाऊले स्वच्छ उमटली कारण रेखामावशीच्या दैनंदिन जीवन शैलीतून कार्बन वातावरणात सोडत नाही.

(ii) स्वच्छता अपवर पावडेकाकांची काळीकुट्ट पावलं उमटली कारण …………………………… .
उत्तर:
स्वच्छता अपवर पावडेकाकांची काळीकुट्ट पावलं उमटली कारण पावडेकाका त्यांच्या जीवनशैलीतून दररोज एक लीटर पेट्रोलच्या दुपटीहून अधिक कार्बन डायऑक्साइड वातावरणात सोडतात.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 2.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) स्नेहल गहिवरून काय म्हणाली?
उत्तरः
आपण ग्लोबल वॉर्मिंगला हातभार लावतो म्हणून पृथ्वी तापानं फणफणलीय, असे स्नेहल गहिवरून म्हणाली.

(ii) पावडेकाकांना कोणती गोष्ट पटली नाही?
उत्तर:
आपली सुंदर स्वच्छ पावले स्वच्छता अपवर काळीकुट्ट उमटली ही गोष्ट पावडेकाकांना पटली नाही.

(iii) पावलांचा काळा रंग कशावरून ठरतो?
उत्तरः
पावलांचा काळा रंग कार्बन सोडण्याच्या प्रमाणावरून ठरतो.

(iv) रेखामावशीची पावलं आपल्यापेक्षा अधिक सुंदर, चंदेरी का आहेत?
उत्तरः
रेखामावशींच्या रोजच्या जगण्यात कार्बन उत्सर्जनाला वावच नाही, म्हणून त्यांची पावलं आपल्यापेक्षा अधिक सुंदर, चंदेरी आहेत.

प्रश्न 3.
कोण कोणास म्हणाले?
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 28

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 4.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा,
(i) हे अॅप आपल्या जीवनशैलीतून उमटणाऱ्या आपल्या …………………………….
(अ) कार्बन प्रिन्टस रेखाटतं.
(आ) झेरॉक्स प्रिन्टस रेखाटतं.
(इ) नकली प्रिन्टस रेखाटतं.
(ई) कलर प्रिन्टस रेखाटतं.
उत्तरः
हे अप आपल्या जीवनशैलीतून उमटणाऱ्या आपल्या कार्बन प्रिन्टस रेखाटतं.

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
पावडेकाकांनी सुमितवर राग का व्यक्त केला तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
सुमितने तयार केलेल्या स्वच्छता अॅपवर सुमितने पावडेकाकांची सगळी माहिती भरली आणि मोबाईलच्या स्क्रीनवर पावडेकाकांची काळीकुट्ट पावले उमटली आणि खाली शब्द आले, ‘यू हॅव डर्टीएस्ट फूटप्रिन्टस’ पावडेकाकांचे प्रत्यक्षात पाय अत्यंत स्वच्छ आणि सुंदर होते. मग त्यांचे पाय असे काळेकुट्ट कसे असू शकतात म्हणून ते रागावले.

प्रश्न 2.
ग्लोबल वॉर्मिंगला आपण प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष कशाप्रकारे हातभार लावतो हे तुमच्या अनुभवातून लिहा.
उत्तरः
आपण प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष अशा अनेक गोष्टी करतो, की त्यामुळे आपण ग्लोबल वॉर्मिंगला हातभार लावतो. आपण थोड्याथोड्या अंतरावर जाण्यासाठी कार्बन उर्सजन करणाऱ्या वाहनांचा वापर करतो. सार्वजनिक वाहनांचा उपयोग न करता एकेका व्यक्तीसाठी एकेक वाहन वापरतो. जितक्या प्रमाणात आपण वृक्षतोड करतो, तेवढी वृक्षांची लागवड करत नाही. ओझोन आणि ऑक्सिजन यांना विरल करणारे अनेक विषारी आणि घातक वायू आपण आपल्या जीवनशैलीतून वातावरणात सोडत असतो.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 3.
धरती तापानं फणफणलीय हे विधान स्पष्ट करा.
उत्तरः
स्नेहलच्या मते, आपण आपल्या जीवनशैलीतून अवधं वातावरण घाण करतो. प्रदूषित करतो. प्रचंड प्रमाणात कार्बन वातावरणात सोडतो. त्यामुळे पृथ्वीचे तापमान दिवसेंदिवस वाढते आहे. या सगळ्यांचा परिणाम ऋतु हवामान, पाऊस या सगळ्यांवर झाला आहे. धरतीवरील बर्फाचे कडे वितळू लागले आहेत. संपूर्ण चराचराला याचे परिणाम भोगावे लागत आहेत.

प्रश्न 4.
सुमितने कोणते शास्त्रीय सत्य पावडेकाकांना सांगितले?
उत्तरः
सुमितने पावडेकाकांना सांगितले, एक लीटर पेट्रोल जळते म्हणजेच त्याच्या दुपटीहून अधिक कार्बन डायॉक्साईड वातावरणात सोडला जातो. तुमच्या कार्बन सोडण्याच्या प्रमाणावरून तुमच्या पावलांचा रंग ठरतो. म्हणून प्रत्यक्षात सुंदर दिसणारी पावडेकाकांची पाऊले मात्र खऱ्या अर्थाने काळीकुट्ट आहेत.

प्रश्न ५. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सुचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कृती करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 29

प्रश्न 2.
योग्य पर्याय निवडून लिहा.
(i) स्नेहल कॉलेजला जाताना बसने ये-जा करणार आहे कारण…
(अ) तिला बसच्या गर्दी पासून वाचायचे होते.
(आ) सायकलने ये-जा केल्याने तिचा व्यायाम होणार होता.
(इ) तिला कार्बन उर्ल्सजनाचे प्रमाण कमी करून पर्यावरणाला हातभार लावायचा होता.
(ई) तिला पैसे वाचावायचे आहेत.
उत्तरः
स्नेहल कॉलेजला जाताना बसने ये-जा करणार आहे कारण तिला कार्बन उर्सजनाचे प्रमाण कमी करून पर्यावरणाला हातभार लावायचा होता.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

(ii) सगळ्यांनी पब्लिक ट्रान्सपोर्टचा वापर करावा कारण …………………………….
(अ) त्यामुळे रहदारीची समस्या कमी होईल
(आ) प्रवासाचा खर्च वाचेल.
(इ) अनेकांनी एकाच वाहनाचा उपयोग केल्यामुळे वाहनांची संख्या कमी होवून कार्बन उत्सर्जनाचे प्रमाणही कमी होईल,
(ई) प्रदुषण वाढेल.
उत्तरः
सगळ्यांनी पब्लिक ट्रान्सपोर्टचा वापर करावा कारण अनेकांनी एकाच वाहनाचा उपयोग केल्यामुळे वाहनांची संख्या कमी होऊन कार्बन उत्सर्जनाचे प्रमाणही कमी होईल.

प्रश्न 3.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.
(i) अभिषेकला कशी पावले हवी होती?
उत्तर:
अभिषेकला रेखामावशीसारखी चंदेरी पावले हवी होती.

(ii) कोणती गोष्ट आपल्याला कमीपणाची वाटते?
उत्तर:
बसने प्रवास करणे ही गोष्ट आपल्याला कमीपणाची वाटते.

प्रश्न 4.
कृती पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 30

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) ……………………………….. सगळ्याचं बोलणं लक्ष देऊन ऐकत होत्या. (रेखामावशी, स्नेहल, पावडेकाकू, अमिषाकाकू)
(ii) त्या निळ्याशार तुकड्यावर ……………………………….. उमटल्याचा त्यांना भास झाला. (तारे, चांदणं, ढग, मेघ)
उत्तर:
(i) रेखामावशी
(ii) चांदणं

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कृती पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 31
प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 32

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

प्रश्न 3.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) रेखामावशी सगळ्यांचं बोलणं लक्ष देऊन ऐकत होत्या.
(ii) सुमित भरभरून बोलत होता.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) बरोबर

प्रश्न 4.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 33
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 34

प्रश्न 5.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा. मी ठरवलंय, मी कॉलेजला जाताना सायकल वापरणार, मला माझे पाय….
(अ) अभिषेकसारखे सोनेरी हवेत.
(आ) स्नेहलसारखे सुंदर हवेत.
(इ) रेखामावशींसारखे चंदेरी हवेत.
(ई) पावडेकाकूसारखे चंदेरी हवेत.
उत्तरः
मी ठरवलंय, मी कॉलेजला जाताना सायकल वापरणार, मला माझे पाय रेखामावशींसारखे चंदेरी हवेत.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
उताऱ्यातील प्रत्येकाने पर्यावरणपूरक वागण्याचा कशाप्रकारे निश्चय केला?
उत्तरः
अभिषेक कॉलेजला जाण्यासाठी सायकल वापरणार होता. तर स्नेहल बसने ये-जा करणार होती. थोड्या-थोड्या अंतरासाठी बाईक न वापरता पायीच चालत गेले पाहिजे असे अभिषेकच्या बाबांनी ठरवले. आपली ही कार्बनची पावलं पुसून टाकण्यासाठी वृक्ष लागवड करायला हवी, असे मत सुमितने व्यक्त केले. अशाप्रकारे सर्वांनी पर्यावरणास मदत करण्याची शपथ घेतली.

प्रश्न 2.
हिरव्यागर्द झाडांनी आपली काळीकुट्ट पावलं थोडी तरी उजळ होतील हे विधान तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तरः
आपण आपल्या दैनंदिन जीवनशैलीतून जास्तीत जास्त कार्बन वातावरणात सोडतो. त्याचा प्रचंड परिणाम पर्यावरणावर होतो. हवेत मिसळलेल्या कार्बनचे प्रमाण कमी करण्यासाठी व ऑक्सिजनचे प्रमाण वाढवण्यासाठी जास्तीत जास्त प्रयत्न केले पाहिजेत, त्यातला सर्वात ठोस आणि परिणामकारक उपाय म्हणजे जास्तीत जास्त झाडे लावणे व त्यांचे संवर्धन करणे. त्यामुळे ऑक्सिजनच्या प्रमाणात वाढ होईल. त्यासाठी सर्वांनीच जाणीवपूर्वक प्रयत्न केले पाहिजे.

प्रश्न 3.
कार्बन डायऑक्साईडचे हवेतले प्रमाण कमी करण्यासाठी तुम्ही काय उपाय करू शकता? तुमचे मत लिहा.
उत्तरः
हवेत सोडला जाणारा कार्बन आणि निसर्गात निर्माण होणारा ऑक्सिजन यांच्या प्रमाणात प्रचंड असमतोल आपण प्रदुषणाच्या माध्यमातून अनुभवतो. निर्माण होणारे औद्योगीकरण, झाडांची प्रचंड कत्तल, कारखान्यातून निघणारा धूर यांमुळे ऑक्सिजनच्या प्रमाणात घट होते आहे.

या सगळ्याचा विचार करता, विकास करताना पर्यावरणाचा नाश होणार नाही ही बाब लक्षात घेतली पाहिजे. जेवढी झाडे कापली आहेत, तेवढी वाढवली पाहिजेत. लोकसंख्येवर नियंत्रण आणले पाहिजे, प्रत्येकाने आपल्या जीवनशैलीचा अभ्यास करून ती पर्यावरण पुरक कशी होईल याचा विचार केला पाहिजे, तरच ओं क्सिजनचे प्रमाण वाढून हवेतील कार्बनचे प्रमाण कमी होऊ शकते.

Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस

स्वाध्याय कृती

प्रश्न 1.
कारणे लिहा.

(i) स्नेहल त्रासली कारण …………………………….
उत्तर:
स्नेहल त्रासली कारण रेखामावशींच्या पायाचे काळे मळकट ठसे पुसलेल्या फरशीवर उमटले होते.

(ii) पावडेकाकांचा चेहरा पडला कारण …………………………….
उत्तर:
पावडेकाकांचा चेहरा पडला कारण मोबाईल स्क्रीनवर पावडे काकांची काळीकुट्ट पावलं उमटली होती.

(७) खालील तख्ता पूर्ण करा
Maharashtra Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 7 फूटप्रिन्टस 38

फूटप्रिन्टस Summary in Marathi

फूटप्रिन्टस पाठपरिचय‌‌

तरूणांना‌ ‌मार्गदर्शन‌ ‌करणाऱ्या‌ ‌छात्रप्रबोधन‌ ‌एप्रिल‌ ‌२०१७‌ ‌च्या‌ ‌अंकातून‌ ‌प्रस्तुत‌ ‌पाठ‌ ‌घेतला‌ ‌आहे.‌ ‌ग्लोबल‌ ‌वॉर्मिंगमधून‌ ‌आपल्या‌ ‌धरणीमातेला‌ ‌वाचवण्यासाठी‌ ‌वृक्षसंवर्धनाबरोबरच,‌ ‌वैयक्तिक‌ ‌वाहनांचा‌ ‌उपयोग‌ ‌करण्यापेक्षा‌ ‌प्रवासी‌ ‌वाहन‌ ‌सुविधांचा‌ ‌अधिकाधिक‌ ‌वापर‌ ‌करावा,‌ ‌त्यासाठी‌ ‌आपली‌ ‌जीवनशैली‌ ‌बदलावी‌ ‌असा‌ ‌संदेश‌ ‌’फूटप्रिन्टस’‌ ‌या‌ ‌पाठातून‌ ‌लेखक‌ ‌’डॉ.‌ ‌प्रदिप‌ ‌आवटे’‌ ‌यांनी‌ ‌दिला‌ ‌आहे.‌‌

फूटप्रिन्टस Summary in English

To‌ ‌save‌ ‌the‌ ‌earth‌ ‌from‌ ‌global‌ ‌warming,‌ ‌besides‌ ‌planting‌ ‌trees,‌ ‌we‌ ‌must‌ ‌use‌ ‌public‌ ‌transportation‌ ‌rather‌ ‌than‌ ‌private‌ ‌vehicles,‌ ‌which‌ ‌will‌ ‌also‌ ‌help‌ ‌to‌ ‌reduce‌ ‌the‌ ‌pollution.‌ ‌To‌ ‌realize‌ ‌this,‌ ‌our‌ ‌routine‌ ‌lives‌ ‌must‌ ‌undergo‌ ‌changes‌ ‌and‌ ‌adjustments‌ ‌whenever‌ ‌necessary.‌ ‌This‌ ‌is‌ ‌the‌ ‌message‌ ‌of‌ ‌this‌ ‌lesson‌ ‌by‌ ‌Dr.‌ ‌Pradeep‌ ‌Awate.‌ ‌Minimising‌ ‌the‌ ‌use‌ ‌of‌ ‌electronic‌ ‌gadgets‌ ‌and‌ ‌machinery‌ ‌will‌ ‌help‌ ‌us‌ ‌connect‌ ‌with‌ ‌nature‌ ‌and‌ ‌there‌ ‌will‌ ‌also‌ ‌be‌ ‌additional‌ ‌greenery‌ ‌in‌ ‌the‌ ‌world‌ ‌around‌ ‌us.‌‌

फूटप्रिन्टस शब्दार्थ‌

  • ‌समदी‌ ‌-‌ ‌सगळी‌ ‌-‌ ‌(entire)‌
  • ‌बक्कल‌ ‌-‌ ‌पुष्कळ‌ ‌-‌ ‌(abundant,‌ ‌plenty)‌ ‌
  • उखणणे‌ ‌‌-‌ ‌खडबडीत‌ ‌होणे‌ ‌-‌ ‌(become‌ ‌rough)‌
  • ‌गोजिरा‌ ‌-‌ ‌सुंदर‌ ‌-‌ ‌(beautiful)‌ ‌
  • चिरण्या‌ ‌-‌ ‌तडा,‌ ‌भेगा‌ ‌-‌ ‌(cracks)‌‌
  • लोन्यागत‌ ‌-‌ ‌लोण्यासारखा‌ ‌-‌ ‌(like‌ ‌butter)‌
  • ‌निरभ्र‌ ‌-‌ ‌ढग‌ ‌नसलेल्या,‌ ‌स्वच्छ‌ ‌-‌ ‌(cloudless)‌ ‌
  • चंदेरी‌ ‌-‌ ‌चांदीसारखा‌ ‌-‌ ‌(like‌ ‌silver‌ ‌of‌ ‌silver‌ ‌colour)‌
  • ‌ठसे‌ ‌-‌ ‌छाप‌‌ -‌ ‌(an‌ ‌impression)‌ ‌
  • स्फटिक‌ ‌-‌ ‌पारदर्शक‌ ‌-‌ ‌(crystal)

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Class 10 Geography Chapter 3 Physiography and Drainage Textbook Questions and Answers

1. Complete the sentences by choosing the right option :

Question a.
Brazil is covered mainly by _________.
(a) highlands
(b) mountainous region
(c) plains
(d) dissected hills
Answer:
(a) highlands

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Question b.
Like Brazil, India too has __________.
(a) high mountains
(b) west flowing rivers
(c) ancient plateau
(d) snow-capped mountains
Answer:
(c) ancient plateau

Question c.
The Amazon Basin is mainly ________.
(a) characterized by droughts
(b) filled by swamps
(c) covered by dense forests
(d) fertile
Answer:
(c) covered by dense forests

Question d.
Amazon is a large river in the world. Near its mouth ___________.
(a) deltaic regions are found
(b) no deltas are found
(c) deposition of sediment occurs
(d) fishing is done
Answer:
(b) no deltas are found

Question e.
The Lakshadweep Islands of the Arabian Sea are _________.
(a) made from the part separated by mainland
(b) coral islands
(c) volcanic islands
(d) continental islands
Answer:
(b) coral islands

Question f.
To the foothills of the Aravalis _________.
(a) lies the Budelkhand Plateau
(b) lies the Malwa Plateau
(c) lies the Mewad Plateau
(d) lies the Deccan Plateau
Answer:
(c) lies the Mewad Plateau

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

2. Answer the following Questions:

Question a.
Differentiate between the physiography of Brazil and India
Answer:

The Physiography of India The Physiography of Brazil
The physiographic divisions of India are the Himalayas, the North Indian Plains and the Peninsula, Coastal Plains, and the Islands. The physiographic divisions of Brazil are: The Highlands, The Great Escarpment, The Coastal region, The Plains and The Islands.
There are long and high mountain ranges in northern and north eastern part of India in the form of Himalayan ranges. The Western Ghats and the Eastern Ghats lie to the west and east of the Peninsular region. The average altitude of the Greater Himalayas is around 6000m. In Brazil there are no high and continuous mountain ranges. The eastern side of the Highlands is demarcated because of the Escarpment. The Great Escarpment located in south-eastern part of the Highlands has an altitude of 790m in this region with the height gradually decreasing.
In India the Plains occupy a wide area in the north. The Plains lie between the Himalayas in the North and the Peninsula in the South. It extends from Rajasthan in the West to Assam in the East. The Coastal Plains lie to the west and east of the Peninsula. In Brazil the Amazon Basin in the North and the Parana-Paraguay Basin to the South West constitutes the Plains. Also a narrow coastal plain is confined to the North and the East.
The Peninsular Plateau region of India lies to the South of the North Indian Plains and is divided into 2 groups, the The Central Highlands and the Deccan Plateau. In Brazil the Highlands occupy an extensive area in the South and is described as the Brazilian Highlands or the Brazilian Shield. Also to the North lies the Guyana Highland.
The islands in India are either volcanic or coral in origin. The islands in Brazil are mainly depositional and some of them are coral in nature.

Question b.
What measures are being taken to control pollution in the rivers of India?
Answer:
Rivers in India are getting polluted due to the sewage and effluents being added to it and thus affecting its quality. Following measures are being taken to control pollution in the rivers in India.

(i) Treating of the sewage before draining it into the rivers.
(ii) Reducing the use of pesticides and insecticides as they drain into the water sources and pollute it.
(iii) Discharge of industrial effluents into rivers without proper treatment is now controlled.
(iv) Reusing the water for different purposes which reduces the overuse and pollution of water.
(v) Carrying out the cleaning and purification of the river water under the National River Conservation Plan (NRCP).
(vi) Creating awareness in the people about the importance of rivers and harmful effects of pollution.
(vii) Setting up of Pollution Control Boards (PCB) at the state and national level to curb pollution.

Question c.
Explain the characteristics of the North Indian Plains.
Answer:
(i) This division lies between Himalayan Mountains in the north and the Peninsula in the south.

(ii) Similarly, it extends from Rajasthan and Punjab in the west to Assam in the east.

(iii) It is mostly a flat low lying area.

(iv) The North Indian Plains are divided into two parts. The part lying to the east of the Aravalis is the basin of the river Ganga and is therefore known as the Ganga Plains. It slopes eastward.

(v) Most of the Indian state of West Bengal and Bangladesh together constitute the delta of Ganga-Brahmaputra system. It is known as the Sunderbans. It is considered to be the world’s largest delta.

(vi) The western part of the North Indian Plains is occupied by desert known as the Thar Desert or Marusthali. Most of Rajasthan is occupied by this desert.

(vii) To the north of the desert lie the plains of Punjab.

(viii) This region is spread to the west of Aravalis and Delhi ranges. These plains have formed as a result of the depositonal work by river Satluj and its tributaries. The slope of the plains is towards the west.
Because the soil here is very fertile, agriculture is largely practised in this region.

Question d.
What could be the reasons behind the formation of swamps in the extensive continental location of Pantanal?
Answer:
Pantanal is one of the largest wetlands in the world, lying in the south west part of the highland areas.
It is a region of swamps and marshes in northwestern part of Mato Grosso do Sul in Brazil and it extends into Argentina too.
This region is drained by the river Paraguay and its tributaries.
They collect the water from the highland areas and deposit the sediments in the low lying Pantanal region.
Pantanal is a gently sloped basin which is submerged throughout the year due to the filling of the sediments and water in the depression area of the Pantanal.

Question e.
Which are the major water divides of India give examples.
Answer:
A mountain or an upland which separates two drainage basins is known as a Water Divide. The major Water Divides of India are :

Western Ghats: The Western Ghats acts as a water divide and separates the west flowing rivers like Zuari, Mandvi, Vaitama draining into the Arabian Sea, from the east flowing rivers like the Godavari, Krishna and Kaveri draining into the Bay of Bengal.

Vindhya ranges: It divides the drainage basin of the River Ganga and the River Narmada.

Aravali ranges : The Aravali ranges separate the west flowing river Luni from the east flowing river Banas.

Satpuda ranges: The Satpudas separate the Narmada drainage basin and the Tapi drainage basin.

Question 3.
Write notes on :
Answer:
a. Amazon River Basin:
(i) Amazon collects its headwaters from the eastern slopes of Andes Mountains in Peru.

(ii) Amazon River receives huge discharge. This is about 2 lakh m³/s.

(iii) As a result, Amazon washes off the load supplied to it from the catchment

(iv) Consequently, sediments are not deposited even at the mouth.

(v) A dense network of distributaries, which is a characteristic feature of river mouth areas, is by and large absent in the mouth region of Amazon.

(vi) Instead, we find a series of islands developed along the mouth of Amazon, beyond the coastline into the Atlantic Ocean.

(vii) At the mouth, the width of Amazon channel is 150 km.

(viii) Most of the course of the Amazon river is suitable for navigation.

b. Himalayas:
(i) The Himalayas is one of the young fold mountains in the world.

(ii) The Himalayas extend from Pamir Knot in Tajikistan to the east. It is a major mountain system of the Asian continent.

(iii) In India, it extends from Jammu and Kashmir to Arunachal Pradesh.

(iv) The Himalayas is not a single mountain range. There are many parallel ranges in the system.

(v) The southernmost range of Himalayas is known as the Siwaliks. It is also the youngest range.

(vi) Beyond the Siwaliks are Lesser Himalayas (Himachal), Greater Himalayas (Himadri) and Trans Himalayan ranges from south to north.

(vii) These ranges are young to old respectively.

(viii) These mountain ranges can also be divided into Western Himalayas (or Kashmir Himalayas), Central Himalayas (or Kumaun Himalayas) and Eastern Himalayas (or Assam Himalayas).

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

c. The coasts of Brazil:

(i) Brazil has a coastline of about 7400 km. They are divided into two parts namely northern coast and the eastern coast.

(ii) The northern coast extends from Amapa province in the north to Rio Grande Do Norte in the east. This coast can be called as North Atlantic Coast. From here, the eastern coast extends towards the south.

(iii) The northern coast is characterized by mouths of many rivers including the Amazon. Therefore, this region is a low-lying region.
(iv) On this coast lie the Marajo island, Marajo and Sao Marcos Bays.

(v) Marajo, a large coastal island located between River Amazon and River Tocantins, lies on the northern coast.

(vi) The eastern coast receives a large number of smaller rivers. The only major river which meets the Atlantic Ocean here is Sao Francisco.
(vii) The Brazilian Coast is characterized by a large number of beaches and sand dune complexes.

(viii) The Brazilian Coast is protected in some areas by coral reefs and atoll islands.

d. The Indian Peninsula:

(i) The area lying to the south of North Indian Plains and tapering towards the Indian Ocean is called Indian Peninsula.
(ii) It consists of many plateaus and hill ranges.
(iii) The Aravalis in the north west are the oldest fold mountains here.
(iv) It includes a series of plateaus bordering the Plains, Vindhyas and Satpuda ranges in the central part and the hilly regions of Western and Eastern Ghats.

e. The Great Escarpment:

(i) An Escarpment is a long, steep slope especially one at the edge of a plateau.

(ii) Though the Great Escarpment occupies a I very small area, the nature of its slope and the effect it has on the climate makes is a separate
physiographic region.

(iii) The eastern side of the Brazilian Highland is demarcated because of the escarpment.

(iv) In this region, the altitude of the escarpment is 790 m.

(v) In some regions, the height decreases gradually.

(vi) The escarpment is very steep particularly from Sao Paulo to Porto Alegre.

(vii) The escarpment acts as a barrier to the Southeast Trade Winds giving rise to the rainshadow area in the northeast part of the highlands. The region to the north of this area is called ‘Drought Quadrilateral’.

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

4. Write geographical reasons:

Question a.
There are no west flowing rivers in Brazil.
Answer:
(i) Many rivers originating from the terminal portion of the Brazilian highlands flow northwards to meet the Amazon river and finally terminate in the Atlantic Ocean.

(ii) Sao Francisco River flows 1000 kms towards the north and then turns east to join the Atlantic Ocean.

(iii) The rivers Parana, Paraguay and Uruguay originating from the southern part of Brazilian highlands flow southwest and enter Argentina.

(iv) The Amazon river, originating from the Andes mountain in the west flows eastwards to meet the Atlantic Ocean.

(v) Thus, there are no west flowing rivers in Brazil.

Question b.
There are dissimilarities between the eastern and the western coast of India.
Answer:
(i) The western coast borders the Arabian Sea and the eastern coast borders the Bay of Bengal.

(ii) The western coast is by and large a rocky coast. At places, spurs starting from the Western Ghats have extended right up to the coast. The eastern coast has been formed as a result of depositional work of rivers.

(iii) The width of the western coast is narrow, whereas that of the eastern coast is wide.

(iv) Short and swift rivers originating from Western Ghats form estuaries on the western coast, whereas, because of the gentle slope the east flowing rivers flowing at low speed deposit sediments and form deltas on the eastern coast.

(v) Thus there are dissimilarities between the eastern and the western coasts of India.

Question c.
There are fewer natural ports on the eastern coast of India.
Answer:
(i) The eastern coast borders the Bay of Bengal. It has been formed as a result of depositional work of rivers.
(ii) Many east flowing rivers have formed deltas at their mouth due to the gentle slope.
(iii) Sediments deposited by the river makes the coast shallow.
(iv) Therefore there are fewer natural ports on the eastern coast of India.

Question d.
As compared to Amazon, the pollution in river Ganga affects human life greatly.
Answer:
(i) The Amazon Basin is a sparsely populated region of Brazil.. Unfavourable climate, heavy rainfall, inaccessibility and dense forest are the barriers for development of human settlements and industrialisation here.

(ii) On the other hand, the Ganga Plain region is one of the most densely populated regions of India.

(iii) Due to flat fertile plains, availability of water, suitable climate, dense human settlements have been established in this region.

(iv) Mining activities in the Amazon Basin causes pollution in the Amazon River, whereas industrial and domestic sewage adds to the pollution of

River Ganga. Thus as compared to Amazon, the pollution in River Ganga affects human life greatly, as the Ganga Plain is more densely populated as compared to the Amazon Plains.

5. Identify the correct group:

Question a.
The order of the physiographic units in Brazil while going from North West to South East
(i) Parana River basin – Guyana Highlands – Brazilian Highlands
(ii) Guyana Highlands – Amazon river basin – Brazilian Highlands
(iii) Coastal plains – Amazon River basin – Brazilian Highlands
Answer:
Guyana Highlands – Amazon River basin – Brazilian Highlands

Question b.
These Rivers of Brazil are north-flowing
(i) Juruaka – Xingu – Aragua
(ii) Negro – Branco – Paru
(iii) Japura – Jurua – Purus
Answer:
Juruaka – Xingu – Aragua

Question c.
The order of plateaus of India from south to north.
(i) Karnataka – Maharashtra – Bundelkhand
(ii) Chhota Nagpur – Malwa – Marwad
(iii) Telangana – Maharashtra – Marwad
Answer:
Karnataka – Maharashtra – Bundelkhand

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Class 10 Geography Chapter 3 Physiography and Drainage Intext Questions and Answers

Observe the map and answer the following questions.

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 1
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 2

Physiography And Drainage Map Questions And Answers Question 1.
In which direction does the region with an altitude of more than 6000m lie in India ?
Answer:
The region with an altitude of more than 6000m lies part of India towards the north and north eastern.

Physiography And Drainage Questions And Answers  Question 2.
Look for the south-flowing river in the peninsular region. In which river basin does it lie?
Answer:
River Wardha and Vainganga are the south flowing river in the peninsular region. These lie in the Godavari river basin.

Physiography And Drainage Question 3.
In which direction is the slope of the region in the north shown in dark green.
Answer:
The region in the north shown in dark green is the North Indian Plain. It slopes towards the east.

Geography Class 10 Chapter 3 Physiography And Drainage Question 4.
Make a list of plateaus located in between Aravalli ranges and Chhota Nagpur Plateau.
Answer:
Plateaus located in between Aravalli ranges and Chhota Nagpur Plateau are Mewad Plateau, Bundelkhand, Baghelkhand and Malwa Plateau.

Physiography And Drainage Of India And Brazil Notes  Question 5.
Name the peak shown in the Eastern Ghats.
Answer:
Mahendragiri (1600m) and Malayagiri (1187m) are the peak shown in the Eastern Ghats.

Physiography And Drainage 10th Question 6.
Which mountains demarcate the deep plains of Brahmaputra?
Answer:
Dafla Hills, Naga Hills, Garo, Khasi and Jaintia Hills demarcate the deep plains of Brahmaputra.

Physiography And Drainage Class 10  Question 7.
Give the relative location of the Nilgiri Hills.
Answer:
Nilgiri Hills lie at the convergence of Western Ghats and Eastern Ghats in the southern part of the Deccan Pleateau.

10th Physiography Chapter 3 In Marathi Question Answer  Question 8.
In which direction does the height of Sahyadri hills increase?
Answer:
The height of Sahayadri hills increase towards the south.

Question 9.
The Vindhyas act as a water divide between which two river basins?
Answer:
The Vindhyas acts as a water divide between Ganga river system and Narmada river system.

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Observe the map and answer the following questions.
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 3
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 4

Question 1.
What is the range of altitude of the Amazon river basin?
Answer:
The range of altitude of the Amazon river basin is from 0 metres to 200 metres.

Question 2.
Between which two highlands is the Amazon river basin located?
Answer:
The Amazon river basin is located between the Guyana Highlands and the Brazilian Highlands.

Question 3.
Observe the region with the altitude of 500 to 1000 metres. Describe the locational extent of this region in yellow with reference to the direction.
Answer:
The region in yellow represents the Brazilian Highlands. They cover most of the eastern and southern parts of Brazil.

Question 4.
What do the isolated regions shown in yellow indicate?
Answer:
The isolated region shown in yellow indicate the Brazilian Highlands or the Brazilian Plateau or the Brazilian Shield.

Question 5.
Besides the Amazon river basin, where else do you find regions with an altitude of less than 200m?
Answer:
Besides the Amazon basin the other regions with an altitude of less than 200m are the Pampas, Parana and Paraguay basin, as well as the Eastern and Northen coastal region.

Question 6.
Describe the plateau region with height of 200 to 500m through which tributaries of Amazon flow in your own words.
Answer:
The highlands here gradually slope towards north and slopes are not very steep. The tributaries of Amazon, eg. Xingu river flowing through this region make rapids and waterfalls.

Question 10.
Enumerate the characteristics of the Western Ghats.
Answer:
(i) The Western Ghats are a continuous chain of mountains extending from north to south for about 1600 km. They run parallel to the west cost of India.
(ii) In the north, i.e., in Maharashtra and Karnataka these mountain ranges are referred as Sahyadris and in the south they are referred as Annamalai hills.
(iii) The height of the Western Ghats increases towards the south.
(iv) These hill ranges comprise of many peaks such as Kalsubai Peak (1646 m) located to the north and Anaimudi Peak (2695 m) located to the south of Western Ghats.
(v) The highest peak of Western Ghats is Anaimudi Peak (2695 m) located in Annamalai hills.
(vi) The western slope of the Western Ghats is steep while the eastern slope is gentle
(vii) The Western Ghats acts as a water divide for the rivers flowing towards Arabian Sea and Bay of Bengal.

Question 11.
Compare the Eastern Ghats and Western Ghats
Answer:

S.no Eastern Ghats Western Ghats
(i) The Eastern Ghats run along the eastern coast of India in the north east to south west direction. (i) The Western Ghats also known as Sahyadris run in the north-south direction along the western coast of India.
(ii) It forms the eastern boundary of the Deccan Plateau.                                          . (ii) It forms the western boundary of Deccan Plateau.
(hi) It is not continuous, but is broken at many places by rivers like Godavari and Krishna. (iii) The Western Ghats is like a continuous wall like structure, but is broken at same places by passes.
(iv) Comparatively less number of rivers originate from the Eastern Ghats. (iv) It is a source of many westward and eastward flowing rivers.
(v) The average altitude of the Eastern Ghats is low (600 mts) but they are wider than Western Ghats. (v) The average altitude of the Western Ghats is high (900-1600 mts) but it is narrower in width than Eastern Ghats.
(vi) Highest peak of Eastern Ghats is Jindhagada (1690 m) (vi) Highest peak of Western Ghats is Anaimudi Peak (2695 m)

Question 12.
Why are the Western Ghats called a water divide ?
Answer:
The Western Ghats divide the basins of the west flowing rivers like Vaitama, Mandovi, etc. flowing towards the Arabian sea from those of the east flowing rivers like Godavari, Krishna, etc. flowing towards the Bay of Bengal.

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Answer the following Questions:

Question 1.
Differentiate between the Physiography of Brazil and India.
Answer:

The Physiography of India The Physiography of Brazil
(i) The physiographic divisions of India are the Himalayas, the North Indian Plains and the Peninsula, Coastal Plains, and the Islands. (i) The physiographic divisions of Brazil are: The Highlands, The Great Escarpment, The Coastal region, The Plains and The Islands.
(ii) There are long and high mountain ranges in northern and north eastern part of India in the form of Himalayan ranges. The Western Ghats and the Eastern Ghats lie to the west and east of the Peninsular region. The average altitude of the Greater Himalayas is around 6000m. (ii) In Brazil there are no high and continuous mountain ranges. The eastern side of the Highlands is demarcated because of the Escarpment. The Great Escarpment located in south-eastern part of the Highlands has an altitude of 790m in this region with the height gradually decreasing.
(iii) In India the Plains occupy a wide area in the north. The Plains lie between the Himalayas in the North and the Peninsula in the South. It extends from Rajasthan in the West to Assam in the East. The Coastal Plains lie to the west and east of the Peninsula. (iii) In Brazil the Amazon Basin in the North and the Parana-Paraguay Basin to the South West constitutes the Plains. Also a narrow coastal plain is confined to the North and the East.
(iv) The Peninsular Plateau region of India lies to the South of the North Indian Plains and is divided into 2 groups, the The Central Highlands and the Deccan Plateau. (iv) In Brazil the Highlands occupy an extensive area in the South and is described as the Brazilian Highlands or the Brazilian Shield. Also to the North lies the Guyana Highland.
(v) The islands in India are either volcanic or coral in origin. (v) The islands in Brazil are mainly depositional and some of them are coral in nature.

Question 2.
What measures are being taken to control pollution in the rivers of India?
Answer:
Rivers in India are getting polluted due to the sewage and effluents being added to it and thus affecting its quality. Following measures are being taken to control pollution in the rivers in India.

  • Treating of the sewage before draining it into the rivers.
  • Reducing the use of pesticides and insecticides as they drain into the water sources and pollute it.
  • Discharge of industrial effluents into rivers without proper treatment is now controlled.
  • Reusing the water for different purposes which reduces the overuse and pollution of water.
  • Carrying out the cleaning and purification of the river water under the National River Conservation Plan (NRCP).
  • Creating awareness in the people about the importance of rivers and harmful effects of pollution.
  • Setting up of Pollution Control Boards (PCB) at the state and national level to curb pollution.

Question 3.
Explain the characteristics of the North Indian Plains.
Answer:
(i) This division lies between Himalayan Mountains in the north and the Peninsula in the south.

(ii) Similarly, it extends from Rajasthan and Punjab in the west to Assam in the east.

(iii) It is mostly a flat low lying area.

(iv) The North Indian Plains are divided into two parts. The part lying to the east of the Aravalis is the basin of the river Ganga and is therefore known as the Ganga Plains. It slopes eastward.

(v) Most of the Indian state of West Bengal and Bangladesh together constitute the delta of Ganga-Brahmaputra system. It is known as the Sunderbans. It is considered to be the world’s largest delta.

(vi) The western part of the North Indian Plains is occupied by desert known as the Thar Desert or Marusthali. Most of Rajasthan is occupied by this desert.

(vii) To the north of the desert lie the plains of Punjab.

(viii) This region is spread to the west of Aravalis and Delhi ranges. These plains have formed as a result of the depositonal work by river Satluj and its tributaries. The slope of the plains is towards the west.

(ix) Because the soil here is very fertile, agriculture is largely practised in this region.

Question 4.

What could be the reasons behind the formation of swamps in the extensive continental location of Pantanal?
Answer:
Pantanal is one of the largest wetlands in the world, lying in the south west part of the highland areas.

It is a region of swamps and marshes in northwestern part of Mato Grosso do Sul in Brazil and it extends into Argentina too.
This region is drained by the river Paraguay and its tributaries.

They collect the water from the highland areas and deposit the sediments in the low lying Pantanal region.

Pantanal is a gently sloped basin which is submerged throughout the year due to the filling of the sediments and water in the depression area of the Pantanal.

Question 5.

Which are the major water divides of India give examples.
Answer:
A mountain or an upland which separates two drainage basins is known as a Water Divide. The major Water Divides of India are :

Western Ghats: The Western Ghats acts as a water divide and separates the west flowing rivers like Zuari, Mandvi, Vaitama draining into the Arabian Sea, from the east flowing rivers like the Godavari, Krishna and Kaveri draining into the Bay of Bengal.

Vindhya ranges: It divides the drainage basin of the River Ganga and the River Narmada.

Aravali ranges: The Aravali ranges separate the west flowing river Luni from the east flowing river Banas.

Satpuda ranges: The Satpudas separate the Narmada drainage basin and the Tapi drainage basin.

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

( Colours of Both )
Use the physical maps of India, Brazil and the indices to answer the following:

Question 1.
In which parts do the areas with highest altitude lie in both the countries, respectively?
Answer:
In India, the Himalayas occupying the northern and the north eastern part name highest altitude. In Brazil, the Escarpment occupying the southern part has highest altitude and the highest peak Pico de Neblina lies to the north in the Guyana Highlands.

Question 2.
In which country is the range of altitude higher?
Answer:
India has higher range of altitude as compared to Brazil.

Question 3.
Compare the highest range of altitudes given in both the countries. What difference do you see?
Answer:
The highest range of altitude in Brazil is more than 1000m, whereas in India, the highest range of altitude is more than 8000 m.

Question 4.
In which direction is the slope of the Amazon river basin region?
Answer:
The slope of Amazon Basin is towards the east.

Question 5.
In which direction is the slope of the Deccan Plateau of India ?
Answer: The slope of Deccan Plateau is towards the east.

Question 6.
Tell the regions of rain shadow in both the countries.
Answer:
The rain shadow regions of India are eastern side of Western Ghats on the Deccan Plateau and western side of Eastern Ghats. The rain shadow region of Brazil lies in the north eastern part of the Great Escarpment.

Question 7.
Write a comparative note on the basins of Ganga and Amazon river. You may consider following points for the comparison.
Answer:

Points for comparison Ganga River Basin Amazon River Basin
(1) Size of catchment area Spreading across the northern and eastern parts of India the Ganga River basin has a total catchment area of 10,16,124 sq. km. Spreading across the northern parts of Brazil the Amazon River basin has a total catchment area of 70,50,000 sq. km.
(2) Their relative location within respective countries The Ganga river basin lies to the south of the Himalayas in the North Indian plains and also occupies the northern part of the peninsula, i.e. the Central Highlands. The Amazon river basin occupies the entire region in the north of Brazil right from the Guyana Highlands to the northern part of the Brazilian Highlands.
(3) Headwater regions of rivers. Ganga river originates from the Gangotri Glacier in Uttarakhand. The Amazon river originates from the eastern slopes of Andes Mountains in Peru.
(4) Orientation of the rivers The Ganga flows eastwards passing through the states of Uttar Pradesh, Bihar and West Bengal and terminates into the Bay of Bengal. One of its branch enters into Bangladesh. The Amazon river flows from the west to the east entirely through the states of Amazonas and Para in northern Brazil and terminates into the North Atlantic Ocean.
(5) Major tributaries and their orientation (i)    Yamuna is the major right bank tributary of the river Ganga originating from the Yamunotri Glacier and meeting river Ganga at Allahabad. Other right bank tributaries originating from the Peninsula like river Chambal, Ken, Shon, Damodar, etc. flow northwards and join river Ganga.

(ii)  The left bank tributaries like river Gomati, Ghagra, Gandak, and Kosi flow south and meet river Ganga.

(i)    Rivers like Negro, Branka, Paru flow south from the Guyana Highlands and meet the Amazon river as left bank tributaries.

(ii)  River Madeira, Juruaka, Xingu and Tocantins flow northwards and join the Amazon river at its right bank.

(6) Any other point(s) (i)    The Ganga river basin is densely populated due to the deposition of fertile alluvial soil and plenty of water available for agriculture.

(ii)  Fertile plains and deltas are formed.

(iii)River Ganga is 2525 km long.

(iv)Water discharge is 16,648 cu.m, per sec.

(i)    Amazon river basin is sparsely populated due to dense equatorial rain forests, unfavourable climate and lack of transport links.

(ii)  No deltas are formed but islands have developed along the mouth of the Amazon River.

(iii) River Amazon is 6400 km long.

(iv)   Water discharge is 2,09,000 cu.m, per sec.

Question 8.
Distinguish between:
Eastern Ghats and Western Ghats.
Answer:

S.no Eastern Ghats Western Ghats
(i) The Eastern Ghats run along the eastern coast of India in the north east to south west direction. (i) The Western Ghats also known as Sahyadris run in the north-south direction along the western coast of India.
(ii) It forms the eastern boundary of the Deccan Plateau.                                          . (ii) It forms the western boundary of Deccan Plateau.
(hi) It is not continuous, but is broken at many places by rivers like Godavari and Krishna. (iii) The Western Ghats is like a continuous wall like structure, but is broken at same places by passes.
(iv) Comparatively less number of rivers originate from the Eastern Ghats. (iv) It is a source of many westward and eastward flowing rivers.
(v) The average altitude of the Eastern Ghats is low (600 mts) but they are wider than Western Ghats. (v) The average altitude of the Western Ghats is high (900-1600 mts) but it is narrower in width than Eastern Ghats.
(vi) Highest peak of Eastern Ghats is Jindhagada (1690 m) (vi) Highest peak of Western Ghats is Anaimudi Peak (2695 m)

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Class 10 Geography Chapter 3 Physiography and Drainage Additional Important Questions and Answers

Choose the correct option and rewrite the statements:

Question 1.
The part of North Indian Plains lying to the east of the Aravalis is called ____.
(a) Ganga Plains
(b) Brahmaputra Plains
(c) Kaveri Plains
(d) Krishna Plains
Answer:
(a) Ganga Plains

Question 2.
The delta of Ganga-Brahmaputra system is called ________.
(a) Sunderbans
(b) Parnaiba
(c) Amazon
(d) Marajo
Answer:
(a) Sunderbans

Question 3.
The western part of the North Indian Plains occupied by deserts known as ________.
(a) Thar Desert or Marusthali
(b) Gobi Desert
(c) The Deccan Thorn scrub Desert
(d) Spiti Valley Cold Desert
Answer:
(a) Thar Desert or Marusthali

Question 4.
The area lying to the south of North Indian Plains and tapering towards Indian Ocean is called _____.
(a) Himalayas
(b) Peninsula
(c) Western Ghats
(d) Indira Point
Answer:
(b) Peninsula

Question 4.
The in the north west of Peninsular India are the oldest fold mountains.
(a) Aravalis
(b) Satpudas
(c) Karakoram range
(d) Vindhya range
Answer:
(a) Aravalis

Question 6.
The ______ rivers in India are seasonal in nature.
(a) Northern
(b) Peninsular
(c) Himalayan
(d) Mountainous
Answer:
(b) Peninsular

Question 6.
River _______ is the second largest river system in India in terms of catchment area.
(a) Krishna
(b) Godavari
(c) Brahmaputra
(d) Ganga
Answer:
(b) Godavari

Question 7
The major river of Peninsula flows through the states of Karnataka and Tamil Nadu,
(a) Kaveri
(b) Indus
(c) Ganga
(d) Brahmaputra
Answer:
(a) Kaveri

Question 8.
India is blessed with a long coastline extending for approximately
(a) 8000 km
(b) 5000 km
(c) 7500 km
(d) 7900 km
Answer:
(c) 7500 km

Question 9.
The islands in the Arabian sea are called _______ islands.
(a) Andaman and Nicobar
(b) Barren
(c) Marajo
(d) Lakshadweep
Answer:
(d) Lakshadweep

Question 10
_____ is the southernmost range of the Himalayas.
(a) Himadri
(b) Lesser Himalayas
(c) Siwaliks
(d) Kumaon Himalayas
Answer:
(c) Siwaliks

Question 12.
The Islands in the Bay of Bengal are called _______ islands.
(a) Andaman and Nicobar
(b) Maldives
(c) Corsela
(d) Lakshadweep
Answer:
(a) Andaman and Nicobar

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Question 13.
The highest peak of Brazil is called _______.
(a) Pico de Neblina
(b) Mount Everest
(c) Kanchenjunga
(d) Mount Roraima
Answer:
(a) Pico de Neblina

Question 14.
The acts as a barrier to the south-east trade winds giving rise to the rain shadow area in the north – eastern part of the highlands in Brazil.
(a) Coastal Plains
(b) Escarpment
(c) Plateaus
(d) Pantanal wetlands
Answer:
(b) Escarpment

Question 15.
Amazon collects its headwaters from the eastern
slopes of Andes mountains in
(a) Uruguay
(b) Peru
(c) Ecuador
(d) Columbia
Answer:
(b) Peru

Question 16.
The Island is the only active volcano of India.
(a) Majuli
(b) St. Mary’s
(c) Barren
(d) Lakshadweep
Answer:
(c) Barren

Question 17.
______ is a large coastal island located between the mouths of river Amazon and river Tocantins,
(a) Pantanal
(b) Plata
(c) Paraniba
(d) Marajo
Answer:
(d) Marajo

Question 18.
_______ is one of the largest wetlands in the world.
(a) Plata
(b) Marajo
(c) Pantanal
(d) Paraniba
Answer:
(c) Pantanal

Question 19.
The Paraguay and the Parana rivers form the catchment of River in Argentina.
(a) Paraniba
(b) Plata
(c) Pantanal
(d) Marajo
Answer:
(b) Plata

Question 20.
____ River enters the Atlantic Ocean near Salvador town.
(a) Marajo
(b) Puraguaco
(c) Plata
(d) Parana
Answer:
(b) Puraguaco

Question 21.
The river ______ flows through Pakistan and then meets the Arabian Sea.
(a) Ganga
(b) Chambal
(c) Indus
(d) Brahmaputra
Answer:
(c) Indus

Question 22.
Ganga receives as its tributary in its lower reaches in Bangladesh.
(a) Satluj
(b) Indus
(c) Brahmaputra
(d) Ravi
Answer:
(c) Brahmaputra

Identify the correct group:

Question 1.
Parallel ranges of Himalayas from south to north
(i) Siwaliks – Lesser Himalayas – Greater Himalayas
(ii) Trans Himalayas – Kumaun – Shiwaliks
(iii) Kashmir Himalayas – Kumaun Himalayas – Assam Himalayas
Answer:
Siwaliks – Lesser Himalayas – Greater Himalayas

Question 2.
Physiographic division of India from north to south
(i) The Himalayas – The North Indian Plains – The Peninsula
(ii) The Peninsula – The Great Escarpment – The North Indian Plains
(iii) Coastal Plains – Islands – Himalayas
Answer:
The Himalayas – The North Indian Plains – The Peninsula .

Question 3.
Physiographic divisions of Brazil
(i) The Himalayas – The North Indian Plain – The Peninsula
(ii) The Highlands – The Great Escarpment – The Plains
(iii) Islands – Peninsula – Coastal Plains
Answer:
The Highlands – The Great Escarpment – The Plains

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Question 4.
Three major River Basins of Brazil
(i) Ganga Basin – Brahmaputra Basin – Narmada Basin.
(ii) Paraguay Parana Basin – Amazon Basin – Sao Francisco
(iii) Godavari Basin – Krishna Basin – Kaveri Basin.
Answer:
Paraguay Parana Basin – Amazon Basin – Sao Francisco

Question 5. The order of subdivisions of North Indian Plains from west to east.
(i) Marusthali – Ganga Plains – Sunderbans
(ii) Pamir; Knot – Punjab Plains – Marusthali
(iii) Sunderbans – Vindhyas – Western Ghats
Answer:
Marusthali – Ganga Plains – Sunderbans

Match the column:

Question 1.

Column ‘A’ Column ‘B’
(1)     Western Himalayas

(2)     Central Himalayas

(3)     Eastern Himalayas

(a)      Siwaliks

(b)     Assam Himalayas

(c)      Kashmir Himalayas

(d)     Kumaun Himalayas

Answer:
1-c
2-d
3-b

Question 2.

Column ‘A’ Column ‘B’
(1) Himalayas (a)  the western and eastern part of the Peninsula.
(2)   North Indian Plains (b) consists of many plateaus and hill ranges
(3)   The Peninsula (c) one of the young fold mountains in the world.
(4) The Coastal Plains (d) lies between Himalayan mountains in the north and the Peninsula in the south.
(5) The Island group (e) are located more than 300 km away from the mainland in the Atlantic ocean.
(f) small and large islands along the coast of the mainland.

Answer:
1 – c
2 – d
3 – b
4 – a
5 -f

Question 3.

Column ‘A’ Column ‘B’
(1) The southernmost point of India (a) Gangotri
(2) The highlands in eastern Brazil (b) Andes mountains
(3) The origin of Ganga (c) Guyana Highlands
(4) The origin of Amazon (d) Indira Point
(5) The southern most point of mainland India (e) Kanyakumari
(f) The Great Escarpment

Answer:
1 – d
2 -f
3 – a
4 – b
5 – e

Question 4.

S.no Column ‘A’ Column ‘B’
1.  Longest river of India (a) Sao Francisco
2.  Second largest river of India (b) Godavari
3  Longest river of Brazil (c)    Ganga

(d)    Brahmaputra

(e)    Amazon

Answer:
1 – c
2 – b
3 – e

Answer the following in one sentence:

Question 1.
Which mountain is considered as one of the young fold mountains in the world?
Answer:
The Himalayas are considered as one of the young fold mountains in the world.

Question 2.
What is the southernmost range of Himalayas called?
Answer:
The southernmost range of Himalayas is called the Siwaliks.

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Question 3.
Where are the North Indian Plains located?
Answer:
The North Indian Plains lies between Himalayan Mountains in the north and the Peninsula in the south.

Question 4.
Where are the Ganga Plains located?
Answer:
The Ganga Plains lie to the east of the Aravalli in the North Indian Plain.

Question 5.
What constitutes the delta of Ganga-Brahmaputra system?
Answer:
Most of the West Bengal state of India and Bangladesh together constitute the delta of Ganga Brahmaputra system.

Question 6.
What are Sunderbans?
Answer:
The delta region of Ganga-Brahmaputra system are called the Sunderbans and it extends from Indian state of West Bengal to Bangladesh.

Question 7.
What is the length of the coastline of India?
Answer:
The length of the coastline of India is approximately 7500 km.

Question 8.
Why do the rivers originating from Western Ghats form estuaries?
Answer:
Rivers originating from Western Ghats are short and swift, hence they form estuaries.

Question 9.
What are the islands located in the Arabian Sea called?
Answer:
The Islands located in the Arabian sea are called Lakshadweep Islands.

Question 10.
What are the islands located in the Bay of Bengal called?
Answer:
The islands located in the Bay of Bengal are called Andaman and Nicobar Islands.

Question 11.
Name the only active volcano in India.
Answer:
Barren Island is the only active volcano in India located in Andaman and Nicobar Islands.

Question 12.
Which is the highest peak in Brazil?
Answer:
The highest peak in Brazil is Pico de Neblina.

Question 13.
What acts as a barrier to the South East trade winds giving rise to rainshadow area in the northeastern part of the highlands in Brazil?
Answer:
The Escarpment acts a barrier to the South East Trade winds giving rise to rainshadow area in the northeastern part of the highlands in Brazil.

Question 14.
Name the coastal island located between the mouths of river Amazon and river Tocantins.
Answer:
Marajo is a large coastal island located between the mouths of River Amazon and River Tocantins.

Question 15.
What are most of the Amazon Plains covered with?
Answer:
Most of the Amazon Plains are covered with tropical rainforests.

Question 16.
Where is Pantanal located?
Answer:
Pantanal is located in the northwestern part of Mato Grosso Do Sul in Brazil and it extends into Argentina.

Question 17.
What is a ‘Drought Quadrilateral’?
Answer:
The rain shadow region of Trade Winds lying in the northern part of Brazil is called ’Drought Quadrilateral’.

Question 18.
What is the Brazilian coast characterized by?
Answer:
The Brazilian coast is characterised by a large number of beaches and sand dune complexes.

Question 19.
What protects the Brazilian coast?
Answer:
The Brazilian coast is protected in some areas by coral reefs and atoll islands.

Question 20.
What is Pantanal?
Answer:
Pantanal, which is a region of swamps and marshes is one of the largest wetlands in the world. Located in the northwestern part of Mato Grosso Do Sul in Brazil.

Question 21.
From where does Amazon collect its head waters?
Answer:
Amazon collects its headwaters from the eastern slopes of the Andes Mountains in Peru.

Question 22.
Where does the river Sao Francisco flow?
Answer:
The river flows towards the north for a distance of about 1000 km. over the Brazilian plateau and takes a sharp eastward turn to enter the coastal : strip along the Atlantic Ocean.

Question 23.
Which rivers meet the North Atlantic Ocean?
Answer:
River Paraniba and River Itapecuru meet the North Atlantic Ocean.

Question 24.
Which two river systems are covered under the Himalayan Drainage System?
Answer:
The Himalayan Drainage System cover two major river systems such as the Indus river system and the Ganga river system.

Question 25.
What are ’Kayals’?
Answer:
The coastal rivers in Kerala have long extending backwaters near their mouths, which are locally known as ’Kayals.’

Question 26.
Name the three major river basins of Brazil.
Answer:
The three major river basins of Brazil are Amazon Basin, Paraguay-Parana system in the southwest and Sao Francisco in the eastern part of the highland.

Question 27.
What is the approximate discharge of Amazon river?
Answer:
The approximate discharge of Amazon river is about 2 lakh m3/s.

Question 28.
Where are the rivers Paraguay-Parana located?
Answer:
The rivers Paraguay and Parana are located in the south-western part of Brazil.

Question 29.
Which is the third important river of Brazil?
Answer:
Sao Francisco is the third important river of Brazil.

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Question 30.
How are Indian rivers classified?
Answer:
The rivers in India are classified into Himalayan and Peninsular rivers.

Question 31.
Name the major tributary of river Ganga.
Answer:
Yamuna, originating at Yamunotri is a major tributary of Ganga.

Question 32.
From where do Himalayas extend?
Answer:
The Himalayas extend from Pamir Knot in Tajikistan to the east.

Question 33.
Which physical division lies between the Himalayas and the Peninsula?
Answer:
The North Indian Plains lie between the Himalayas in the north and the Peninsula in the south.

Question 34.
Which physical division forms the core of the South American continent?
Answer:
The Brazilian and Guyana Highlands forms the core of the South American continent.

Question 35.
The Guyana highlands cover, which states of Brazil?
Answer: The Guyana highlands cover the states of Roraima, Para and Amapa in Brazil.

Question 36.
Because of which physical division is the eastern side of Brazilian highlands are demarcated?
Answer:
The eastern side of Brazilian highlands are demarcated because of the Great Escarpment.

Question 37.
Which is the largest plain land of Brazil?
Answer:
The Amazon plains lying in the northern part is the largest plain land of Brazil.

Question 38.
On which coast of India are deltas found?
Answer:
Deltas are found on the eastern coast of India.

Name the following:

Question 1.
Five major physiographic divisions of India.
Answer:
The Himalayas, The North Indian Plains, The Peninsula, Coastal Plains and Island groups.

Question 2.
West-East division of Himalayas.
Answer:
Western Himalayas (Kashmir Himalayas),
Central Himalayas (Kumaun Himalayas) and Eastern Himalayas (Assam Himalayas).

Question 3.
Region constituting delta of Ganga-Brahmaputra system or world’s largest delta. .
Answer:
Sunderbans.

Question 4.
Coast bordering Arabian sea.
Answer:
Western Coast.

Question 5.
Coast bordering Bay of Bengal.
Answer:
Eastern Coast.

Question 6.
Islands in the Arabian Sea.
Answer:
Lakshadweep Islands.

Question 7.
Islands in the Bay of Bengal.
Answer:
Andaman and Nicobar Islands.

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Question 8.
Other name of Thar Desert.
Answer:
Marusthali.

Question 9.
Ranges in the central part of India.
Answer:
Vindhyas and Satpuda.

Question 10.
Physiographic divisions of Brazil.
Answer:
The Highlands, The Great Escarpment, The Coasts, The Plains, The Island group.

Question 11.
Length of coastline of Brazil.
Answer:
Approximately 7400 km

Question 12.
Major river basins of Brazil.
Answer:
Amazon Basin, Paraguya-Parana system, Sao Francisco.

Question 13.
Two main Himalayan river basins of India.
Answer:
Ganga river basin and Indus river basin.

Question 14.
Origin of Ganga in Himalayas
Answer:
Gangotri Glacier

Question 15.
Major tributary of Ganga
Answer:
Yamuna river.

Question 16.
Tributaries of River Indus.
Answer:
Rivers Jhelum, Chenab, Ravi, Beas, and Satluj.

Question 17.
Origin of River Satluj.
Answer:
Mansarovar.

Question 18.
Rivers flowing into the Gulf of Khambhat.
Answer:
Rivers Tapi, Narmada, Mahi, and Sabarmati.

Question 19.
River basin located to the south of River Godavari.
Answer:
Basin of River Krishna.

Question 20.
Plains formed due to depositional work of river Satluj.
Answer:
Punjab Plains.

Question 21.
Tributaries of Peninsula joining the Ganga basin.
Answer:
Rivers Chambal, Ken, Betawa, Shon, and Damodar.

Question 22.
States having short and swift river systems.
Answer:
Kerala, Karnataka, Goa and Maharashtra.

Question 23.
River originating from the eastern slopes of Western Ghats.
Answer:
Rivers Godavari, Krishna and Kaveri.

Question 24.
Largest wetlands in the world.
Answer:
Pantanal.

Question 25.
Highest peak of Brazil
Answer:
Pico de Neblina.

Question 26.
Western border of Indian Peninsula.
Answer:
Western Ghats.

Question 27.
Eastern border of Indian Peninsula.
Answer:
Eastern Ghats.

Question 28.
Oldest fold mountains of India.
Answer:
Aravallis.

Question 29.
Major mountain system of Asia.
Answer:
Himalayas.

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Identify the type on the basis of the statement

Question 1.
A landform formed due to deposition of sediment carried by a river as the flow leaves its mouth and enters slower-moving or standing water.
Answer:
Delta.

Question 2.
The area where land meets the sea or ocean, or a line that forms the boundary between the land and the ocean or a lake.
Answer:
Coast.

Question 3.
Portion of land drained by a river and its tributaries.
Answer:
River Basin.

Question 4.
majority of its border, (Usually three sides) while being connected to a mainland from which it extends.
Answer:
The Peninsula.

Question 5.
A steep slope or long cliff that forms as an effect of faulting or erosion and separates two relatively leveled areas having differing elevations.
Answer:
Escarpment.

Question 6.
Any piece of land that is surrounded by water all the sides.
Answer:
Island.

 Mark the following on the map with the given information:

Question 1.
On the outline map of India.
(a) Aravali hills
(b) Himalayas/Greater Himalayas
(c) Vindhya Range and Satpuda Range
(d) Gulf of Mannar
(e) Western Ghats
(f) Eastern Ghats
(g) Gulf of Kutch
(h) Gulf of Khambhat
(i) K2
(j) Sunderbans
(k) Thar Desert/Marusthali
Answer:
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 5
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 6

Question 2.
On the outline map of India mark the following.
(a) Northern Mountainous Region
(b) North Indian Plains
(c) The Peninsular Plateau
(d) Western Coastal Plain
(e) Eastern Coastal Plain
(f) Lakshadweep Island
(g) Andman-Nicobar Islands
(h) Western and Eastern Ghats
Answer:
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 15
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 8

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Question 3.
Show the following on the outline map of India.
(a) R. Ganga
(b) R. Indus
(c) R. Brahmaputra
(d) R. Narmada
(e) R. Tapi
(f) R. Godavari
(g) R. Mahanadi
(h) R. Krishna
(i) R. Kaveri
(j) R. Luni
(k) R. Sabarmati
(l) R. Mahi
(m) R. Yamuna
(n) R. Damodar
Answer:
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 16
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 10

Question 4.
On the outline map of Brazil, mark the following:
(a) Guyana Highlands
(b) Brazilian Highlands
(c) Great Escarpment
(d) Marajo Island
(e) Marajo Bay
(f) Sao Marcos Bay
(g) Atlantic Ocean
(h) Pantanal Wetlands
(i) Pico De Neblina Peak
(j) Cassino Beach
Answer:
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 17
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 12

Question 5.
On an outline map of Brazil, show all major rivers of Brazil.
(a) River Amazon
(b) River Sao Francisco
(c) River Parana
(d) River Paraguay
(e) River Itapecuru
(f) River Paraniba
(g) River Puraguaco
(h) River Uruguay
Answer:
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 181
Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage 14

Answer the following questions:

Question 1.
There are no deltas on the western coast of India.
Answer:
(i) Deltas are formed in the coastal areas where there is gentle slope, because the rivers slow down forming distributaries and channels.

(ii) The western coast bordering the Western Ghats are by and large rocky coasts having a narrow width.

(iii) Many short and swift seasonal rivers originate from the steep western slopes of the Western Ghats.

(iv) As the rivers flow through steep slopes, their velocity increases. So there is very little deposition
made by them.

(v) Hence, there are no deltas on the western coast of India.

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Question 2.
Many deltas are found along the Eastern coast of India.
Answer:
(i) The eastern coast borders the Bay of Bengal. It has been formed as a result of depositional work of rivers.

(ii) Many east flowing rivers rising from the Western and Eastern Ghats after travelling a long distance join the Bay of Bengal at this coast.

(iii) Because of the gentle slope of the land, rivers flow at lower velocities and deposit the sediments brought with them at the coast.
Therefore, this coast is comparatively wider than the west.

(iv) As a result, deltas are found along the eastern coast of India.

Question 3.
The region to the north of the Escarpment is called Drought Quadrilateral.
Answer:
(i) The eastern side of the Highlands is demarcated because of the Escarpment having an altitude of 790 m.

(ii) The Escarpment acts as a barrier to the Southeast trade winds and cause orographic type of rainfall in the coastal region.

(iii) Beyond the highlands the effect of these winds gets reduced leading to minimal rainfall.

(iv) A rain shadow region is formed to the north east of the Escarpment. Thus, the region to the north of this area is called “Drought Quadrilateral”.

Question 4.
The Amazon Plains are covered by inaccessible tropical rainforest.
Answer:
(i) The northern part of Brazil lying between the Equator and the Tropic of Capricorn, i.e. in the Tropical zone is covered largely by the Amazon Plains.

(ii) Amazon plains lying between the Guyana highlands and the Brazilian highlands form the largest plain land of Brazil.

(iii) The Amazon valley receives very heavy rainfall of around 2000 mm and the average temperature here is 25 to 28°C.

(iv) These conditions favor the dense growth of tropical rain forests. Due to frequent flooding and dense undergrowth, these forests are largely inaccessible.

Question 5.
Pantanal is called the largest wetlands in the world.
Answer:
(i) Pantanal lies towards the south western part of the highland area in Brazil.

(ii) Roughly 80% of the Pantanal flood plains are submerged during the rainy season.

(iii) This region is filled with swamps and marshes from the northwestern part of Mato Grosso Do Sul in Brazil till Argentina.

(iv) Hence Pantanal is called the largest wetland in the world.

Question 6.
Agriculture is widely practised in the plains of Punjab region.
Answer:
(i) Plains of Punjab lie to the north of Rajasthan. This region is spreads to the west of Aravalis and Delhi ranges.

Question 1. These plains have formed as a result of the depositional work by river Sutluj and its tributaries.

(iii) Since the soil here is very fertile, agriculture is largely practised in this region.

(iv) Thus, due to.the availability of fertile soil and ample water suppy agriculture is practised here.

Question 7.
Write notes on :
Answer:

The Western Ghats:

(i) Western Ghats also known as Sahyadri (Benevolent Mountains) is a mountain range that runs parallel to the western coast of the Indian peninsula.

(ii) The range runs north to south along the western : edge of the Deccan Plateau, and separates the plateau from a narrow coastal plain, called West coastal plan, along the Arabian Sea.

(iii) The range starts near the border of Gujarat and Maharashtra, south of the Tapi river, and runs approximately 1,600 km through the states of Maharashtra, Goa, Karnataka, Kerala and Tamil Nadu ending near Kanyakumari, at the southern tip of India.

(iv) The altitude of the western Ghats increases towards the south.

Island group of India:

(i) India has many small and large islands along the coast of the mainland. These are included in the coastal island group.

(ii) Besides, India has two large group of islands, one each in the Arabian Sea and in the Bay of Bengal.

(iii) The islands in the Arabian Sea are known as Lakshadweep whereas the islands in the Bay of Bengal are called the Andaman and Nicobar Islands.

(iv) Most of the islands in Lakshadweep are atoll islands.

(v) They are small in extent and not very high.

(vi) Islands in the Andaman group are mainly volcanic islands.

(vii) They are large with hills in their interior parts, which includes an island called Barren Island which has the only active volcano in India. There are atolls in the Nicobar group too.

 Brazilian Highlands:

(i) Southern Brazil is occupied by an extensive plateau. It is known as the Brazilian Highlands or the Brazilian Shield or the Brazilian Plateau.

(ii) Brazilian and Guyana Highlands together form the core of South American continent.

(iii) The main part of the Guyana Highlands is in Venezuela and it extends up to French Guiana. In Brazil, it covers the states of Roraima, Para and Amapa in the north.

(iv) The lower part of these highlands is found in Brazil. But the highest peak of Brazil, Pico de Neblina, 3014 m lies on the border between Brazil and Venezuela.

(v) The regions to the east and south of the Brazilian highlands have an altitude of more than 1000m. But in other parts, the altitude is between 500 to 1000m.

(vi) The highlands gradually slope towards north and the slopes are not very steep.

(vii) The tributaries of Amazon flowing through this region make rapids and waterfalls. Towards the north the slopes are steep but not abrupt. A number of rivers originate from the terminal portion of the highlands and flow northwards to meet Atlantic Ocean.

(viii) Some major rivers like Uruguay, Paraguay and Parana originate from the southern slopes of the highlands and enter Argentina. Its slope towards the east is steep and it appears in the form of an escarpment.

Maharashtra Board Class 10 Geography Solutions Chapter 3 Physiography and Drainage

Coastal Plains of India:

(i) India is blessed with a long coastline extending for approximately 7500 km.

(ii) It lies to the western and eastern part of the Peninsula. Its western and eastern coastlines show remarkable dissimilarities.

(iii) The western coast borders the Arabian Sea. It is by and large a rocky coast.

(iv) At places, spurs starting from the Western Ghats have extended right up to the western coast. Its width is also less.

(v) Rivers originating from Western Ghats are short and swift and hence they form estuaries and not deltas.

(vi) The eastern coast borders the Bay of Bengal. It has formed as a result of depositional work of rivers.

(vii) Many east flowing rivers rising from the Western and Eastern Ghats meet the eastern coast.

(viii) Because of the gentle slope of the land, rivers flow at lower velocities and deposit the sediments brought with them at the eastern coast. As a result, deltas are found along this coast.

The Plains of Brazil:

(i) The plains in Brazil are confined to two areas namely the Amazon basin in the north and Paraguay-Parana source region in the southwest.

(ii) Amazon plains lying between the two highlands form the largest plain land of Brazil.

(iii) Amazon plains lying in the northern parts of Brazil generally slope eastwards.

(iv) The Amazon basin is quite wide in the west (about 1300 km) and it narrows eastward. Its width is minimum where the Guyana Highlands and Brazilian Highland come closer. (240 km.)

(v) As the river approaches the Atlantic Ocean, the width of the plains increases.

(vi) These are mostly forested areas and largely inaccessible due to frequent flooding and dense undergrowth. Most of the Amazon plains are covered by tropical rainforests.

(vii) The other plains in Brazil are located to the southwestern part of the highlands. They form the source region of Paraguay and Parana rivers.

(viii) The source region of Paraguay slopes towards the south while the source region of Parana slopes towards the southwest.

(ix) Pantanal is one of the largest wetlands in the world. It lies towards the southwest part of the highland areas. It is a region of swamps and marshes in northwestern part of Mato Grosso Do Sul in Brazil and it extends into Argentina.

Coastal Rivers of Brazil:

(i) Brazil has a number of short coastal rivers.
Question 1. The coastal area being densely populated these rivers attain significance.
(iii) River Pamaiba and River Itapecuru flowing northwards meet the North Atlantic Ocean.
(iv) The rivers that enter South Atlantic Ocean collect their headwaters along the escarpment.
(v) River Puraguaco enters the Atlantic Ocean near Salvador town.

Paraguay – Parana system:

(i) These two rivers are located in the southwestern part of Brazil.
(ii) Both the rivers form the catchment of River Plata in Argentina.
(iii) These two rivers and river Uruguay in extreme south of the highlands collect their headwaters from the southern portion of the highlands.

Indus River System:

(i) Indus and its tributaries (Jhelum, Beas, Chenab, Ravi and Satluj) drain the Western Himalayas i.e., they flow through the state of Jammu and Kashmir.

(ii) They flow almost parallel to each other.

(iii) A major tributary of river Indus, the Satluj, originates near Mansarovar and flows westwards.

(iv) Punjab Plains have formed from the depositional work of this river and its tributaries.

(v) Indus flows through Pakistan and then meets the Arabian Sea.

Ganga River System:

(i) The river Ganga originates from the Gangotri glacier and crosses the Himalayas to become an east-flowing river.

(ii) Many tributaries of the Ganga also flow in a similar manner.

(iii) River Yamuna, originating at Yamunotri, is a major tributary of Ganga.

(iv) Another major tributary of the Ganga flows through the northern part of the Greater Himalayas, crosses the Himalayas to enter India.

(v) When it flows through the Himalayas it is called Tsang Po.

(vi) When it crosses the Himalayas, it is called Dihang and its eastward flow thereafter is called as Brahmaputra.

(vii) From time to time, Ganga meets its tributaries, hence its discharge increases.

(viii) Ganga receives Brahmaputra as its tributary in its lower reaches in Bangladesh. The huge volume of water and huge deposition has led to the formation of a large delta.

(ix) Besides these Himalayan rivers, Ganga receives a number of tributaries from Peninsula like Shon, Damodar, etc.

Rivers Meeting the Arabian Sea:

(i) The west flowing rivers occupying the area between the Western Ghats and the Arabian Sea are short in length but swift.