Prasanna

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 History Solutions Chapter 5 Mass Media and History Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 History Solutions Chapter 5 Mass Media and History

Mass Media And History Class 10 Question 1.
(A) Choose the correct option from the given options and complete the statement.

(1) The first English newspaper in India was started by ………………………….. .
(a) James Augustus Hickey
(b) John Marshall
(c) Allen Hume
Answer:
(a) James Augustus Hickey

(2) Television is an ………………………….. medium.
(a) visual
(b) audio
(c) audio-visual
Answer:
(c) audio-visual

(B) Identify and write the wrong pair in the following set.
(1) ‘Prabhakar’ – Acharya P.K. Atre
(2) ‘Darpan’ – Balshastri Jambhekar
(3) ‘Deenbandhu’ – Krishnarao Bhalekar
(4) ‘Kesari’ – Bal Gangadhar Tilak
Answer:
(1) Wrong Pair: ‘Prabhakar’ – Acharya P.K. Atre

Mass Media And History Class 10 Question 2.
Write short notes :
(1) The role of newspaper in the Indian struggle for independence
Answer:
Newspapers played an important role in the Indian independence struggle. It is as follows

• Newspapers served as an important medium to create awareness during those times.
• They described greatness of Indian culture and history to gather support of masses for the freedom movement.
• They supported social, political and religious movements and opposed imperialism.
• They discussed various social and political issues.
• The ideas of social reformers and various organisations active in independence struggle reached people through newspapers.

(2) Why do we need mass media?
Answer:
Mass media includes print and electronic and various new media.

• It facilitated free flow of information to all strata of the society and brought the world closer.
• Editorials, various columns and supplements are essential parts of newspapers.
• Readers also get a platform to voice their opinions. In fact, newspapers can help to make democracy stronger.
• Akashrani broadcasted various programmes of the government as well entertainment.
• Awareness creating programmes. It fulfill the need of the government to connect with people.
• Television is an Audio-Visual medium which has made it possible to cross the inherent limitations of newspapers.
• Radio to show the actual visuals of an event to people.
• Mass Media is very important as it plays an important role to strengthen democracy.

(3) Mass Media and professional opportunities.
Answer:
There are many professional opportunities available in printed, electronic and digital media.

• Writers, columnists, editors are required to write articles, columns and editorials in news-papers.
• Newspapers also require reporters to gather news and technicians to work in the press.
• There is requirement of actors and technicians in electronic media.
• Artists are required to present programmes on television, in the same way news presenters, anchors are required.
• If the articles, columns and programmes are based on history, an expert in history is required.

Mass Media And History Class 10 Question Answer Question 3.
Explain the following statements with reasons.
(1) Any information received through mass media needs to be reviewed critically.
Answer:

• Information provided in the media may not represent the exact truth. We need to scan it carefully.
• We have to understand idealistic and investigative motives of newspapers, government policies and prevailing social conditions behiid the newspiece.
• The information received through Mass Media might be prejudiced or give a one-sided idea.
• ‘Stern’, a German weekly magazine, purchased and published a number of so called handwritten diaries of Hitler.
• It then sold them to a number of publication companies.
• However, later it was proved that those diaries were forged. Hence it is essential to verily the information received through Mass Media.

(2) Knowledge of history is essential for newspaper articles.
Answer:

1. In order to unfold the background of an event in the news, we have to resort to history.
2. Some columns are based on historical events. These columns provide historical information about economical, social and political events in the past.
3. Newspapers publish supplements in addition to the regular edition or special issues to mark the completion of 50 or 100 years of an event. On such occasions, one has to review history of that particular event.
4. Even while writing columns like what happened in history on this day it is necessary to know past event. Hence, the knowledge of history is essential for writings of such type.

(3) Television is the most popular medium.
Answer:

• Television being an audio-visual medium brings us into contact with events in an exciting and clarifying way.
• It crossed the inherent limitations of newspapers and radio to show actual visuals.
• It becomes possible for people to watch all the national and international events sitting at home.
• Social problems, discussion on education and economics and political events are viewed by people.
• In 1991, Indian government granted permission to private, national and international channels to telecast in India.
• Television became a treasure house of entertainment.

Therefore, the television is the most popular medium.

Class 10 History Chapter 5 Questions And Answers Ssc Board Question 4.
Read the following extract and answer the questions.
Radio: ‘Indian Broadcasting Company’ (IBC), a private radio company was the first one to broadcast daily programmes. Later the same company was taken over by the British Government and named as, ‘Indian State Broadcasting Service (ISBS). On 8th June 1936 it was renamed, as ‘All India Radio (AIR)’.

After Independence, AIR became an integral part of the Ministry of Information and Broadcasting (India). Initially, it broadcasted Governmental programmes and schemes. It was named as ‘Akashvani’ on the suggestion of the famous poet Pandit Narendra Sharma. Akashvani broadcasts various entertainment, awareness creating and literary programmes. It also broadcasts special programmes for farmers, workers, the youth and women. The ‘Vividh Bharati’ programmes are broadcasted in 24 regional languages as well as 146 dialects of Indian languages. Lately, various new channels like ‘Radio Mirchi’ are providing radio services.

(1) Akashavani (AIR) is an integral part of which ministry?
Answer:

1. Indian Broadcasting Company, a private radio company was taken over by the British Government in 1927 and named ‘Indian State Broadcasting Service (ISBS)’. On 8th June 1936, it was renamed as ‘All India Radio (AIR)’.
2. AIR became integral part of the Ministry of Information and Broadcasting after independence. It was renamed Akashvani on the suggestion of Pandit Narendra Sharma.
3. Initially it used to broadcast Government’s programmes and schemes. Later it started broadcasting various entertainment, awareness creating and literary programmes.
4. Akashvani started ‘Vividh Bharati1 programmes. It broadcasts special programmes for farmers, workers, the youth and women.
5. Vividh Bharati Programmes are broadcast in 24 regional languages and 146 dialects.

(2) What was the new name of IBC?
Answer:
Indian Broadcasting Company (IBC) was taken over by the British Government. It was named as the Indian State Broadcasting Services. (ISBS). On 8th June 1936, it was renamed as ‘All India Radio’ (AIR).

(3) In how many regional languages and local dialects are ‘Vividh Bharati’ programmes broadcasted?
Answer:
People get access to news through social media like Twitter, Instagram, Facebook, YouTube and from web news portals, web channels. This information is available in English and many other languages.

(4) How AIR was named ‘Akashavani’?
Answer:
AIR was named as Akashvani on the suggestion of the famous poet Pandit Narendra Sharma.

Question 5.
Complete the following concept chart.

	Newspapers	Radio	Television
Beginning/Background
Nature of information/programmes
Functions

Answer:

	Newspapers	Radio	Television
Background/Beginning	James Augustus Hickey started Calcutta General Advertiser or Bengal Gazette on 29th January, 1780. It was the first newspaper in English.	A private radio station was started known as Indian Broadcasting Company.	First Doordarshan centre was started in Delhi.
Information Programmes	News, articles, columns, opinions of the people, editorials, advertisements etc. are published.	Along with entertainment programmes, have literary, informative programmes on farmers, women and educative values.	Events around the world, movies, music, information about environmental and historical places, sports are shown either live or recorded.
Functions	(1) Report daily news (2) Public awareness and mass education. (3) Provide information and strengthen democracy. (4) Oppose injustice and give publicity to developmental work.	(1) Provide news from different sectors. (2) Entertain through music, dramas, songs, etc. (3) Present social problems and educate the masses about it. (4) Conduct discussions on various issues ranging from the environment to culture.	(1) Telecast daily events and entertain. (2) Educate the masses. (3) Publicise programmes which are for social benefit. (4) Bring about social awakening opposing evil traditions and practices.

Project
Write a review of a historical serial that you have watched.

Memory Map

Question 6.
Complete the sentences by choosing a correct option:
(a) ………………….. is the first newspaper in Marathi.
(a) Deenbandhu
(b) Prabhakar
(c) Darpan
(d) Kesari
Answer:
(c) Darpan

(b) 6th January is celebrated as ………………….. day in Maharashtra.
(a) Periodical Day
(b) Newspaper Day
(c) Printing Day
(d) Journalist Day
Answer:
(d) Journalist Day

(c) The letters ‘Shatpatre1 published in Prabhakar were written by ………………….. .
(a) Lokmanya Tilak
(b) Lokhitvadi
(c) Mahatma Gandhi
(d) Justice Ranade
Answer:
(b) Lokhitvadi.

(d) The honour of printing illustrations for the first time in an Indian newspaper goes to ………………….. .
(a) Dnyanoday
(b) Darpan
(c) Prabhakar
(d) Kesari
Answer:
(a) Dnyanoday

(e) Deenbandhu was started by ………………….. who was a close associate of Mahatma Phule.
(a) Dr. Babasaheb Ambedkar
(b) Lokmanya Tilak %
(c) Narayan Meghaji Lokhande
(d) Krishnarao Bhalekar
Answer:
(d) Krishnarao Bhalekar

(f) ………………….. newspaper was started by Agarkar and Lokmanya Tilak.
(a) Deenbandhu and Induprakash
(b) Darpan and Prabhakar
(c) Dnyanoday and .Digdarshan
(d) Kesari and Maratha
Answer:
(d) Kesari and Maratha

(g) Balshastri Jambhekar started ………………….. the first monthly magazine in Marathi.
(a) Digdarshan
(b) Prabhakar
(c) Darpan
(d) Dnyanoday
Answer:
(a) Digdarshan

(h) ………………….. was acknowledged as the fourth pillar of democracy.
(a) Representatives
(b) Periodicals
(c) Newspaper
(d) Books
Answer:
(c) Newspaper.

(i) The first English news bulletin was broadcast on 23rd July, 1927 from the …………………… radio station.
(a) Kolkata
(b) Madras
(c) Mumbai
(d) Dblhi
Answer:
(c) Mumbai

(j) Dr. Rajendra Prasad, the first President of India inaugurated the …………………… Doordarshan centre.
(a) Mumbai
(b) Bangalore
(c) Lucknow
(d) Delhi
Answer:
(d) Delhi

(k) Newspapers published special supplements or a special issue to commemorate occasions like completion of seventy-five years of …………………… in 2017.
(a) Khilafat Movement
(b) Non Co-operation Movement
(c) Civil Disobedience Movement
(d) Quit India Movement
Answer:
(d) Quit India Movement

(l) ……………………, a German weekly magazine, had purchased a number of so called handwritten diaries that were later proved forged.
(a) Time Magazine
(b) Statesman
(c) Stern
(d) Reuters
Answer:
(c) Stern

(m) Akashvani has preserved recordings of all speeches delivered by the …………………… on 15th August.
(a) President
(b) Wee President
(c) Prime Minister
(d) Army General
Answer:
(c) Prime Minister

(n) Akashwani comes under the Ministry of …………………… of the Indian Government.
(a) Social welfare
(b) Human Resource and Development
(c) Information and Broadcasting
(d) Education Technology
Answer:
(c) Information and Broadcasting.

Question 7.
Identify the wrong pair in the following and write it:

Newspaper	Editor
(1)  Prabhakar (2)  Darpan (3)  Deenbandhu (4)  Kesari	(a)   Acharya R K. Atre (b)   Balshastri Jambhekar (c)  Krishnarao Bhalekar (d)   Bal Gangadhar Tilak

Answer:
Wrong pair: Prabhakar – Acharya R K. Atre

(2)

Newspaper	Issues
(1)  Prabhakar (2)  Induprakash (3)  Deenbandhu (4)  Kesari	(a)   History of French revolution (b)  Advocated widow re­marriage (c)  Information on Telegraph (d)   Voiced social and political problems.

Answer:
Wrong pair Deenbandhu – Information on Telegraph

(3)

Newspaper/Magazine/Book	Editor
(1) Pragati	(a) Tryambak Shankar Shejwalkar
(2) Digdarshan	(b) Narendra Sharma
(3) Deenbandhu	(c) Krishnarao Bhalekar
(4) Discovery of India	(d) Pandit Nehru

Answer:
Wrong pair: Digdarshan – Narendra Sharma

Question 8.
Do as directed:
(a) Complete the graphical description

Answer:

(2)

Answer:

(b) Show the progress of Indian television Time-line:

Answer:

Question 9.
Explain the following concepts:

(a) Electronic or Digital Journalism or Web Journalism.
Answer:

1. In the modem times, the computer and internet have become indispensable parts of printing and publishing process. Computer technology has led to the widespread practice of digital journalism.
2. Websites run by newspapers are basically extensions of newspapers themselves. Modern periodicals are part of electronic or digital journalism.
3. People get access to news through social media like Twitter, Instagram, Facebook, YouTube and from web news portals, web channels. This information is available in English and many other languages.
4. Journalists working in this area today have to have many more skills than in the past when writing was the only requirement. Information available on these mediums should be reviewed critically and used with utmost care.

(b) E-newspapers
Answer:

1. In recent times, e-newspapers have got prominent place in mass media.
2. E-newspaper is not exactly like the printed one. In e-newspapers, news comes in sequence and not based on the nature and the importance of the news, like in printed newspaper e.g.. Front page news. Headline or Last page news.
3. The news which we want to read has to be clicked and then it appears on the screen in detail.
4. There is space provided for opinion of readers. In 1992, the first edition of the e-newspaper was published by ‘Chicago Tribune1.
5. At present, almost all newspapers are available as e-newspapers and people can read them anytime, anywhere using the Internet or computer, tab, laptop or mobile.
6. In recent times many newspapers have introduced e-newspapers. The e-newspapers are being received well by the readers.
7. Learn to read e-newspapers with the help of your teachers.

Question 10.
Write short notes:
(a) Bengal Gazette:
Answer:

• Bengal Gazette is the first newspaper which was started in India.
• It was started by James Augustus Hickey, an Irish national.
• It was first published on 29th January, .1780. It was also called “Calcutta General Advertiser’.
• Bengal Gazette laid the foundation of newspaper in India.

(b) News printed in ‘Darpan’:
Answer:
The ‘Darpan newspaper started by Balshastri Jambhekar printed all types of news like political, economic, social and cultural. Some of them are mentioned below:

• The Accounts of Expenditure from the Three Administrative Divisions of the East India Company.
• The Danger of Russian Attack on the Nation.
• Appointment of a Committee for Cleanliness of the City.
• Remarriage of Hindu Widows.
• The Inception of Theatre at Calcutta.
• Achievements of Raja Ram Mohan Roy in England. All these reports published in the paper throw light on various situations/events of those days.

(c) Television:
Answer:

• The first President of India, Dr. Rajendra Prasad inaugurated Delhi Doordarshan Centre.
• Mumbai Doordarshan started to telecast its programmes on 2nd October, 1972.
• Colour television started on 15th August, 1982. The Indian government granted permission to private, national and international channels in 1991 to telecast in India.

Question 11.
Explain the following sentences with reason:
(a) Newspaper is an important medium of education and information.
Answer:

• Newspapers report events which are interesting to the public. But the importance of newspaper stretches far beyond a passing humari interest in events.
• It covers a miscellany of topical issues. News would involve matters of higher importance like war, global warming, education, national elections or trivial issues such as scandals, gossips and debates on minor controversies.
• Newspapers have contributed significantly to the spread of literacy and the concept of human rights and democratic freedoms.
• They are integral to the development of democracy. In fact, they can help in making the democracy stronger.
• Newspapers not only report the events but continue to shape opinions in the global village.

(b) 6th January is observed as ‘Patrakar Din’ or ‘Journalist Day’ in Maharashtra.
Answer:

• Balshastri Jambhekar started the first newspaper in Marathi on 6th January, 1832 in Mumbai.
• He is referred to as the ‘First Editor’ as he was the first editor.
• He laid the foundation of Marathi newspaper by starting Darpan. As 6th January is his birth date, it is observed as ‘Patrkar Din’ or ‘Journalists’ Day’ in Maharashtra.

(c) Television and history are closely related.
Answer:

1. Television plays a major role in developing interest in history. While producing shows and serials based on history and mythology, it is essential to have an accurate knowledge of history and know the minute details.
2. ‘Bharat Ek Khoj’, Raja Shivchhatrapati, Ramayana, Mahabharata are among the few popular serials based on history and mythology. While producing these serials.
3. It was essential to know the prevalent social conditions, outfits, lifestyle, weaponry, lingual expressions of the people. Historians who had knowledge on these subjects are required.
4. While making programmes, based on sportsmen, literature, war, historical events, forts and animal life, it is important to give history of their development in that particular period.
5. While conducting discussions on television on topics like social problems, education, economics, health, it is important to give references from the past.

This shows that the knowledge of history is required in the making many of programmes on Television. Hence Television and history are closely related.

Question 12.
Answer the following question in 25-30 words:
(a) Explain the objectives of newspapers.
Answer:
The main objectives of newspapers are as follows:

• Newspapers provide various local, national and international news to the people and inform them about daily events.
• They narrate political, economic, cultural and social history of the country.
• Newspapers fulfill their role as the fourth column of democracy by creating public awareness and becoming a medium of mass education.
• They even condemn the anti-social elements in the society and support the weaker section.

(b) How is history helpful in the planning of the Akashvani programmes ?
Answer:
Akashvani broadcasts all types of programmes from celebration of independence day to entertainment programmes. In planning these programmes, the knowledge of history is essential.

1. Akashvani invites historians as experts for discussions while presenting programmes on various occasions such as the anniversaries of births and deaths of national leaders, anniversaries of historical events; speeches of all Prime Ministers/Presidents.
2. Programmes like ‘On This Day in History’ is a daily programme which highlights importance of that day and date in history.
3. Information has to be verified by historians before it reaches the people. Lectures on the contributions of various national leaders need to be supported by historical information. In the following ways history is helpful in the planning of Akashvani programmes.

(c) How were the message conveyed to the people in olden days?
Answer:
The following were a few means used to convey messages to the people in olden days:

• A town crier would run on the streets beating drums and crying out important news according to the orders of the king.
• So, the news would spread among people by word of mouth.
• Inscriptions with royal decrees were placed at public places.

Question 13.
Read the following passages and answer the questions:”
(a) Which programmes are broadcasted by Akashvani?
Answer:

• Initially, Akashvani broadcasted government programmes and schemes.
• Later it broadcasted various entertainment and literary programmes.
• Akashvani presents various programmes for creating awareness.
• Special programmes are also broadcasted for farmers, workers, youth and women.

(a) On which book is the serial ‘Bharat Ek Khoj’ based on?
Answer:
The Serial Bharat Ek Khoj is based on ‘Discovery of India’, a book written by Pandit Jawaharlal Nehru.

(b) Who directed the serial ‘Bharat Ek Khoj’?
Answer:
The serial was directed by Shyam Benegal.

(c) Which factors/aspects of Indian history are depicted in ‘Bharat Ek Khoj’? OR Why was ‘Bharat Ek Khoj’ a serial telecasted by Doordarshan admired in all parts of India?
Answer:
The television serial ‘Bharat Ek Khoj’ presented social, political and economic life from ancient to the modem period in India.

1. It portrayed various aspects of Indian history like Harappan civilisation, Vedic history and the interpretation of epics like Mahabharata and Ramayana.
2. It used the technique of dramatisation effectively to recreate the Mauryan period and show the impact of Turk-Afghan invasions.
3. The Mughal period and their contributions which have long-lasting effect on social and cultural fabric of India is shown. The rise of Bhakti movement, role of Chhatrapati Shivaji Maharaj in getting swarajya is portrayed.
4. The last episodes (finale) of the serial narrate social movements and India’s freedom struggle in modem period.

Thus, the serial effectively portrayed the journey of India from Harappan civilisation to the modern period and therefore was admired in all parts of India.

Question 14.
Answer the following questions in detail:
(a) What were the different means of communication known around the world before the advent of newspaper?
Answer:
The following means of communication were used to convey news before the advent of newspaper:

1. Inscriptions with royal decrees placed at public places was a custom in Egypt. Emperor Ashoka followed the sam method to reach out to his subjects.
2. In the Roman Empire, roytil decrees were written on papers and those were distribute’d in all regions. It also contained information of various events taking place in the nation and its capital.
3. During, the reign of’ Julius Caesar ‘Acta Diurna’, meaning acts of everyday used to be placed at public places in Rome.
4. In the 7th century C.E., in China, royal dictates were distributed among people at public places.
5. In England handouts were distributed occasionally among people at public places giving information about war or any important events.
6. Travellers arriving from different faraway places would add spice to stories from those places and narrate the same to local people. The ambassadors of a king posted at various places would send back important news to the royal court.

(b) Write information on Periodicals based on its types.
Answer:
Magazines and journals which are published at regular intervals are known as Periodicals.
Types:

• They are categorised as weekly, biweekly, monthly, bimonthly, quarterly, six monthly and annual.
• There are some chronicles which are published at no fixed time.

Classification: Periodicals can be classified as popular and scholarly.

• If a periodical aims at specialists and researchers, it is a ‘journal1. Articles are generally written by experts in the subject.
• Popular periodicals are magazines published with variety of content. They can be on fashion, sports, entertainment and films.
• Bharatiya Itihas ani Sanskruti and Marathwada Itihas Parishad Patrika are periodicals of present times. Periodicals are an important source to study history.

(c) Write about the important role of newspaper in the freedom struggle.
Answer:

1. The press was the chief instrument for carrying out the political tasks and propagation of nationalist ideology.
2. Both English and Vernacular press started by prominent “leaders like Gopal Ganesh Agarkar and Lokmanya Tilak acted as catalyst to the freedom struggle. They started ‘Kesari’ and ‘Maratha’ in 1881.
3. Newspapers played a great role in building up an increasingly strong national sentiment and consciousness among people. It was an instrument to arouse, train, mobilise and consolidate nationalist public opinion.
4. The newspapers were an effective tool in the hands of social reformers. They exposed social evils such as child marriage, ban on remarriage of the widows, inhuman institution as untouchability, caste fetters, etc. It became a weapon in their hands to educate masses.
5. A comparative study was presented in newspaper on western education, knowledge and national education.
6. Newspapers also discussed political institutions in India and the west. The main aim of these newspapers was not to gain profit but to serve the people.

(d) Give a short account of the development of Indian television.
Answer:

1. Television service started in India in 1959. Dr. Rajendra Prasad, the first Indian President, inaugurated the Delhi Doordarshan centre.
2. Mumbai centre began to telecast its programmes on 2nd October 1972. Colour television was introduced in India on 15th August 1982.
3. The national telecast began in 1983. Doordarshan started Channels like DD Sports, DD Metro, news, etc. along with 10 regional channels.
4. In the year 1991, the Indian government gave permission to private, national and international channels to telecast in India.
5. Presently there are more than 800 national and regional channels. Some of them are exclusive news, sports, music, movies and religious channels which telecast programmes 24 hours a day.

(e) Distinguish between Newspapers and Magazines.
Answer:
Newspapers and magazines differ in their format, objectives and duration of getting published. The differences are noted below:

Newspapers	Magazines
1. Newspapers document the current events.	1. Magazines give no importance to current news.
2. News, articles, columns, editorials have importance in a newspaper.	2. Magazines give preferences to particular subject and publish articles on it.
3. Newspapers are also called ‘Dailies’ as they are published every day.	3. Duration of publication of magazine varies. Some are published weekly, fortnightly, monthly and annually.
4.. The main purpose of newspaper is to report local, national and international news.	4. Instead of providing news, their content is entertaining and knowledge-based.
5. Newspapers make the people aware of the events happening in the society. They do not stick to any one subject.	5. Magazines are about a specific topic. On the basis of their appearance, size, readability, content and audience, magazines differ from newspapers.
6. Newspapers mostly write about current news. Whatever happens in the world appears in the newspaper within a span of 24 hours. It shapes public opinion and keep people updated about the activities of the government.	6, As magazines have lot of detailed information on specific topics they are considered as historical source.

Brain Teaser

Across:

• Referred to as the ‘First Editor’.
• A newspaper representing masses of the Indian society (Bahujan Samaj).
• Tryambak Shankar Shejwalkar edited this journal.
• Letters by Lokhitvadi.

Down:

• The history of French Revolution was published in this newspaper.
• Newspaper started by James Augustus Hickey.
• First monthly magzine in Marathi.
• Pandit Narendra Sharma suggested this name for AIR.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Science Solutions Chapter 15 Life Processes in Living Organisms Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Science Solutions Chapter 15 Life Processes in Living Organisms

Class 9 Science Chapter 15 Life Processes in Living Organisms Textbook Questions and Answers

1. Match the pairs and explain.

Column ‘A’	Column ‘B’
(1) Growth of pollen tube towards ovules (2) Growth of shoot system (3) Growth of root system (4) Growth towards the water	(a) Gravitropic movement (b) Chemotropic movement (c) Phototropic movement (d) Growth-irrelevant movement (e) Hydrotropic movement

Answer:
(1 – b),
(2 – c),
(3 – a),
(4 – e).

2. Complete the paragraph.

The milk was on the stove. Rasika was engrossed in watching television. She smelled something burning. She ran towards the kitchen. The milk was boiling over. She held the vessel with her bare hands but, screaming, she let it go at once. This activity was controlled by ……………….. cells. Special ends of ……………….. in these cells collected the information, from where it was transferred to the ……………….. and then towards the terminal end of the ……………….. The chemicals produced at the terminal end passed through the minute space i.e. ………………. . In this way, ……………….. were conducted in the body and the process of ……………….. was completed by conducting the impulses from ……………….. to ………………

(Nerve, muscle cell, impulse, dendrite, synapse, axon, reflex action, cell body)
Answer:
nerve, dendrite, cell body, axon, synapse, impulses, reflex action, nerve, muscle cell.

3. Write notes on Root pressure, Transpiration, Nerve cell, Human brain, Reflex action

4. Name the hormones of the following endocrine glands and the function of each.
Pituitary, Thyroid, Adrenal, Thymus, Testis, Ovary.

Life Processes In Living Organisms Class 9 Question 1.
Pituitary:
Answer:

Hormone	Function
(i) Growth hormone	Stimulates growth of bones.
(ii) Adrenocorticotropic hormone	Stimulates adrenal gland.
(iii) Thyroid-stimulating hormone	Stimulates thyroid gland.
(iv) Prolactin	Stimulates milk production.
(v) Follicle-stimulating hormone	Controls growth of gonads.
(vi) Luteinizing hormone	Controls menstrual cycle and ovulation.
(vii) Oxytocin	Contracts uterus during parturition.
(viii) Antidiuretic hormone	Regulates water-level in the body.

Class 9 Science Chapter 15 Life Processes In Living Organisms Question 2.
Thyroid
Answer:

Hormone	Function
(i) Thyroxine	Controls growth of body and metabolic activities.
(ii) Calcitonin	Controls calcium metabolism and calcium level in blood.

Life Processes In Living Organisms Class 9 Exercise Question 3.
Adrenal
Answer:

Hormone	Function
(i) Adrenalin and nor-adrenalin	Controls behaviour during crisis and emotional situation.
(ii) Corticosteroid	Maintains balance of Na+ and K+ and stimulates metabolism.

9th Class Science Chapter 15 Life Processes In Living Organisms Exercise Question 4.
Thymus
Answer:

Hormone	Function
Thymosin	Control the cells which give rise to immunity.

Question 5.
Testis
Answer:

Hormone	Function
Testosterone	Stimulates growth of secondary sexual characteristics like beard, mustache, hoarse voice etc. in men.

Std 9 Science Chapter 15 Life Processes In Living Organisms Question 6.
Ovary
Answer:

Hormone	Function
(i) Oestrogen	Stimulates growth of the endometrium. Stimulates growth of secondary sexual characteristics in women.
(ii) Progesterone	Prepares the endometrium for conception and maintains pregnancy.

5. Draw and label the diagrams.
Human endocrine glands, Human brain, Nephron, Nerve cell, Human excretory system.

15. Life Processes In Living Organisms Question 1.
Human endocrine glands
Answer:

15 Life Processes In Living Organisms Question 2.
Human brain
Answer:

Life Processes In Living Organisms 9th Class Notes Question 3.
Nephron
Answer:

Life Processes In Living Organisms Class 9 Questions And Answers Question 4.
Nerve cell
Answer:

Life Processes In Living Organisms Class 9 Solutions Question 5.
Human excretory system
Answer:

6. Answer the following.

a. Explain chemical co-ordination in humans and give the names and functions of some hormones.
Answer:
Chemical co-ordination in humans :

• In humans chemical co-ordination is brought about with the help of certain chemical substances called hormones.
• Hormones are secreted by endocrine glands. These glands are also called ductless glands.
• These glands do not have any arrangement of their own to either store or carry their secretions. So, the hormones are directly released into the blood circulation.
• Though the endocrine glands are present at specific locations in our body, their secretions reach all parts of the body via the blood.
• Endocrine glands along with the nervous systems are responsible for control and co-ordination in our body.
  These two systems help each other to control and integrate the various activities of the body.
• A marked difference between these two systems is that nerve impulses are fast but short-lived whereas the actions of hormones are very slow but long-lasting.
• It is very important that hormones are secreted only in the required quantity and there is a special mechanism which controls the quantity and timing of hormone secretion.
• For example, whenever there is an increase in blood glucose level, certain cells in the pancreas get stimulated and as a response, they release a greater quantity of insulin, thus bringing down the sugar level to normal.

Hormone	Function
(1) Growth hormone	Stimulates growth of bones.
(2) Luteinizing hormone	Controls menstrual cycle and ovulation.
(3) Thyroxine	Controls growth of body and metabolic activities.
(4) Insulin	Stimulates liver to convert excess blood glucose to glycogen.
(5) Testosterone	Stimulates growth of secondary sexual characters like beard, mustache, hoarse voice, etc. in men.

Names and functions of some hormones:

b. Explain the difference between the excretory system of humans and plants.
Answer:

Excretory system of humans	Excretory system of plants
(i) In humans, the excretory system carries out the function of the removal of waste from the body.	(i) In plants, there is no special system or organ for excretion.
(ii) Waste substances are generally eliminated out of the body	(ii) Most of the waste substances are stored in the leaves, flowers, fruits and bark of the stem.
(iii) The excretory products are urea, uric acid, ammonia, etc.	(iii) The excretory products are gum, resin, latex of rubber, etc.

c. Explain co-ordination in plants with the help of suitable examples.
Answer:

• Plants do not have systems like the nervous system or muscular system.
• In plants, movements are mainly in the form of responses given to the stimuli.
• Plants show two types of movements – growth relevant movements and growth irrelevant movements.
• Movement or growth of any part of the plant in response to an external stimulus is called tropism or tropic movement.
• Examples of growth-relevant movements are :
• The shoot system of any plant responds to the light stimulus i.e., it grows towards the source of light. This is called phototropic movement.
• The root system of plants responds to stimuli like gravitation and water. These responses are called gravitropic movement and hydrotropic movement respectively.
• Movement shown by plants in response to specific chemicals is called chemotropic movement.
• For example, the growth of the pollen tube towards the ovule.
• Some specific movements of the plants do not lead to the plant growth.
• Such movements are called growth-irrelevant movements.
• As a response to changes in the surroundings, plant hormones bring about various movements in plants.
• Examples of growth irrelevant movements are closing of leaflets of Touch-me-not (Mimosa) plant on touch.
• In the plant called Venus fly trap, when an insect visits the flower like trap, the trap closes up and the trapped insect is digested by the plant.
• The lotus flower opens during day-time while that of the tuberose opens at night.
• In plants like Touch-me-not (Mimosa), movement also occurs at places other than where it has been touched.
• Hence, we can infer that the information about the touch must have been released within the plant from one place to another.
• Plants use electrochemical impulses for transfer of information from one place to another.
• Plant cells change their shape by increasing or decreasing the water content and thereby, bring about the movements of plants.

7. Explain in your own words with suitable examples.

a. What is meant by co-ordination?
Answer:

• Several different organ systems function in multicellular organisms.
• Their life goes on smoothly if there is co-ordination between different organ systems or organs and the stimuli in the surrounding.
• Depending upon this, we can say that systematic regulation of different processes can be called control and bringing about the different processes in the proper sequence is called co-ordination.
• If any activity in the body is to be completed successfully, proper co-ordination between different systems, and organs participating at different steps of that activity is necessary.
• If due to lack of co-ordination, there is confusion at any step, the activity may not get completed. There should be no randomness at any step.
• There should be proper co-ordination between internal activities of the body resulting from various factors like body temperature, water- level, enzyme-level, etc. or stimuli arising in the surrounding environment.
• Proper co-ordination between various systems of an organism helps to maintain a state of equilibrium called homeostasis which is necessary for the optimal efficiency of the body.

b. How does excretion occur in human beings?
Answer:

• Removal of wastes from the body is very important and it is the excretory system that carries out this function.
• The human excretory system consists of a pair of kidneys, a pair of ureters, the urinary bladder and the urethra. Urine is formed by the kidneys by separating the waste and unwanted excess substances from the blood.
• The functional unit of the kidney that performs the basic function of filtration is called a nephron. The urea produced in the liver comes into the blood.
• When the urea-containing blood comes into the glomerulus, it is filtered through capillaries and urea and other similar substances are separated from it.
• Water molecules and small molecules of some other substances can cross the semipermeable membrane of Bowman’s capsule.
• The solution accumulated in the cavity of Bowman’s capsule passes into the tubular part of the nephron. Here, molecules of water and some other useful substances are reabsorbed into the blood.
• Urine is formed from the remaining solution which is full of waste materials. The urine is carried by the ureters and stored in the urinary bladder. Afterwards, urine is given out through the urethra.

c. How is excretion in plants useful to human beings?
Answer:

• Plants give out oxygen during photosynthesis by diffusion which is useful to human beings for respiration.
• Some waste materials of plants for example, gum, resin, latex of rubber, etc. are useful to humans.

d. Describe the transportation system in plants.
Answer:

• Plants have two types of conducting tissues i.e., xylem which conducts water and phloem which conducts food.
• During transpiration, water is released into the atmosphere.
• As a result, water level is the epidermal layer of the leaf decreases.
• Water is brought up to the leaves through the xylem so as to compensate for the lost water.
• Transpiration helps in absorption of water and minerals and distribution to all parts of the plant whereas root pressure preforms the important role of pushing the water up at night time.
• The food produced by leaves is transported to each cell of the plant through phloem.
• When the food material like sucrose is transported towards a part of the plant through phloem, using ATP, the water concentration in that part decreases.
• As a result, water enters the cell by diffusion. The pressure on the cell wall increases due to increase in the cellular contents.
• Due to the increased pressure, food is pushed into the neighboring cells where the pressure is low.
• This process helps the phloem to transport the materials as per the need of the plant.

Class 9 Science Chapter 15 Life Processes in Living Organisms Intext Questions and Answers

Class 9 Science Chapter 15 Life Processes In Living Organisms Exercise  Question 1.
How do the digestive system and respiratory system work?
Answer:
(a) Digestive system:

• The digestive system is responsible for digestion of food. i.e. breaking down complex insoluble food into simpler soluble form.
• The digestive system is made up of alimentary canal and digestive glands.
• The alimentary canal is a long and muscular tube of varying diameter which extends from the mouth to the anus.
• The digestive glands associated with alimentary canal are salivary glands, gastric glands, liver and pancreas.
• The process of digestion includes various stages wherein the food passes through the different organs of the alimentary canal and there it is digested part by part with the help of various enzymes secreted from the digestive glands.
• After the food is digested, the important nutrients are absorbed into the blood and the undigested food and residue of digested food is removed out of the body through the anus.

(b) Respiratory system:

• Respiration is the process of release of energy from the assimilated food.
• The respiratory system consists of nose, pharynx, larynx, trachea, bronchi and lungs (alveoli).
• Oxygen enters our body through breathing.
• This oxygen is taken to the cells and with the help of oxygen, food is oxidized into the cells to release energy in the form of ATR
• During this process, carbon dioxide and water vapour are given out as by-products which are given out during breathing.

Thus, the digestive and respiratory systems work in co-ordination with each other to produce energy from food.

Life Processes In Living Organisms Exercise Question 2.
Previously you have performed the activity of observing a branch covered in a plastic bag. What did you observe in that activity?
Answer:

• When a branch is covered in a plastic bag, we observe that small droplets of water accumulate on the inner side of the plastic bag.
• This shows that leaves release water in the form of vapour through the stomata during transpiration. These vapours get condensed to form water droplets and accumulate inside the bag.

Life Process In Living Organism Exercise Question 3.
Which are the sensory organs of an organism? What is their function?
Answer:

• Sensory organs of an organism are eyes, ears, tongue, skin and nose.
• The eyes help the organism to perceive the sensation of light to see the objects around it.
• The ears help the organism to perceive the sensation of sound and also perceive the sensation of pressure.
• The tongue helps to perceive different tastes and also in chewing the food.
• The skin helps to perceive the sensation of touch, pain, pressure etc.
• Some insects also possess antennae for sensing the changes in the environment.

15 Life Processes In Living Organisms Class 9 Question 4.
Where are the gustatory and olfactory nerves to be found?
Answer:

• Gustatory nerves are concerned with sense of taste whereas olfactory nerves are concerned with the sense of smell.
• Gustatory nerves are found in the tongue from where they carry impulses to the gustatory cortex in the brain.
• Whereas the olfactory nerves are found in the nasal passage from where they carry impulses to the olfactory lobes in the brain.

Answer the following questions:

15.Life Processes In Living Organisms Question 1.
Why do we eat fruits and vegetables? Do the plants also need minerals like we do?
Answer:

• We eat fruits and vegetables to get nutrients like carbohydrates, vitamins, minerals and fibers. These nutrients are important for the proper functioning of the body .
• Plants too need minerals for their growth and development.

Life Processes In Living Organisms Class 9 Notes Question 2.
From where do plants get inorganic substances other than carbon dioxide and oxygen?
Answer:
Plants get inorganic substances like nitrogen, phosphorus, magnesium, manganese, sodium etc. from the soil. Soil is the nearest and richest source of these elements.

9th Std Science Chapter 15 Life Processes In Living Organisms Question 3.
At least a small quantity of garbage or waste is produced every day in each house. What will happen if you keep this garbage for many days in your house?
Answer:

• If we keep garbage for many days in our house, it will start decaying due to the growth of decomposers like fungi and bacteria.
• This will result in foul odour and will also lead to spread of diseases.

Life Processes In Living Organisms Exercise Class 9 Question 4.
Sometimes, while eating we bite our own finger or tongue by mistake.
Answer:

• Sometimes, while eating we over-fill our mouth causing the bite to misalign, thus we bite our own finger or tongue by mistake.
• If we are dehydrated, the muscles of the mouth and tongue do not function properly causing us to bite our own tongue.
• If we are distracted with other activities while eating, it can cause us to bite our tongue or finger.
• Thus, due to lack of co-ordination sometimes while eating, we bite our own finger or tongue by mistake.

9th Class Science 15 Chapter Life Processes In Living Organisms Question 5.
Sometimes, we choke while eating in a hurry.
Answer:

• There is an elastic flap at the starting of the wind-pipe called epiglottis which opens whenever we breathe in air and closes to prevent the entry of food into the respiratory system.
• While eating in hurry, due to lack of co-ordination, the epiglottis opens to take in air but food too enters in causing us to choke.

Life Processes In Living Organisms Class 9 Extra Questions Question 6.
An injury to the medulla oblongata can lead to death. Why?
Answer:

• The medulla oblongata controls involuntary activities like the beating of the heart, blood circulation, breathing etc.
• An injury to the medulla oblongata will stop these activities, leading to death.

Life Processes In Living Organisms Class 9 Maharashtra Board  Question 7.
You may have seen how a drunken person struggles to maintain his body balance. An excess of alcohol in the body causes one to lose control over it. Why does this happen? Find out the reason with help of the internet.
Answer:

• The cerebellum co-ordinates voluntary movements and maintains balance of the body.
• An excess of alcohol causes dysfunctioning of the cerebellum.
• It results in primary loss of co-ordinated movements and loss of balance.

9th Life Processes In Living Organisms 5 Question 8.
Why does this happen?

(a) Leaves of plants fall off in a particular season.
Answer:

• Plants lose water through their leaves by transpiration. So some plants shed their leaves in dry season to reduce transpiration and conserve water.
• In plants, the waste substances are stored in the vacuoles of leaf-cells which are then shed along with the leaves in a specific season.

(b) Fruits, flowers fall off after a certain period of time.
Answer:

• In plants, waste substances are stored in the vacuoles of fruits and flowers. So, they fall off after some time to excrete these wastes.
• Also, when fruits and flowers mature, the supply of nutrients to mature fruits and flowers is blocked. This causes abscission in that part of the plant leading to their detachment from the plant body and falling off.

(c) Substances like resin, gum, etc. are given out of the plant body.
Answer:

• Resin, gum etc. are the waste products of plants. They are given out after some time as a process of excretion in plants.
• Many plants, particularly, woody plants produce resin and gum in response to injury. These resin and gum act as bandage protecting the plants from invading insects and pathogens.

15 Life Processes In Living Organisms Exercise Question 9.
Which waste products are produced in our body through metabolic activities?
Answer:
The waste products formed in our body through metabolic activities are urea, uric acid, ammonia, carbon dioxide etc.

Life Processes In Living Organisms 9th Class Exercise Question 10.
As compared to the monsoons and winter a very small quantity of urine is produced in the summer season. Why is it so?
Answer:
In summer, we sweat more due to excess heat. So, the body tries to conserve water by reducing urine formation. This is to prevent dehydration.

Question 11.
In adults, the process of urination is under their control but not in infants. Why is it so?
Answer:

• In adults, the muscles of the bladder are under the voluntary control. So the process of urination is under control.
• In infants, the bladder muscles are not mature until about two years of age. So, the process of urination is not under control.

Answer the following questions:

Question 1.
Observe the following figures carefully.

Answer:
Observations:

• Figure ‘A’ shows chemotropic movement. Pollen tube grows towards the ovule in response to specific chemicals released by the ovule.
• Figure ‘B’ shows phototropic movement. Shoot grows towards the Sun in response to stimulus of light.
• Figure ‘C’ shows thigmotropic movement. Tendrils of climbers are sensitive to touth. When they come in contact with an object, they entwine around the object and cling to it.
• All the above movements are related to growth. Hence, they are called growth relevant movements.

Question 2.
Observe the pictures carefully and think about them.

Answer:

• Figure ‘A’ shows touch-me-not (Mimosa) plant. In this plant, the leaflets close in response to stimulus of touch.
• Figure ‘B’ shows Venus fly trap. In this plant, there is a trap that appears and smells like a flower and deceives the insect. When an insect visits that flower-like trap, the trap closes up and the trapped insect is digested by the plant,
• Figure ‘C’ shows lotus plant. The lotus flower opens during day-time.?
• Figure ‘D’ shows Balsam plant. In this plant, the ripened fruit dehisces (bursts open) at the right time to disperse the seeds.

Question 3.
As you watch the match being played on your school ground, you will see the control and co-ordination among the movements of the players. Make a list of all such different actions.
Answer:
In an inter-house basketball match, control and co-ordination is seen in dodging the ball, jumping, running, passing it to the team mates and dribbling the ball.

Question 4.
Observe the figure carefully and as per the numbers in that figure, answer the following questions.

(a) What is happening at 1 and 2?
Answer:
At 1 stimulus of heat is received by thermo-receptors in the skin. At 2, the hand is withdrawn instantly.

(b) Which nerve carried the impulse to the point marked 3? In which direction is it conducting the impulse?
Answer:
Sensory nerve carried the impulse to the point marked 3. The impulse is conducted from the skin towards the spinal cord.

(c) Which is the nerve shown by 4?
Answer:
The nerve shown by 4 is association neuron. It is present in the gray matter of the spinal cord. It receives the sensory impulse, interprets it and generates impulse.

(d) Which is the organ marked as 5?
Answer:
Spinal cord.

(e) At 6, which nerve is conducting the response impulse?
Answer:
Motor nerve.

(f) At 7, where has the impulse reached? What is its effect?
Answer:
At 7, the impulse has reached the muscles of the hand. As a result, the muscles contract and the hand is withdrawn instantly in response to the stimulus of heat.

Question 5.
Sketch and label:
Answer:

• Stimulus
• Hand is withdrawn
• Sensory neuron
• Association neuron
• Spinal cord
• Motor neuron
• Muscles

(6) Observe the figure and list down functions for ‘A’ and ‘B’

Answer:

Functions of Left Brain	Functions of right brain
(i) Analytical thinking	Holistic thinking
(ii) Logical thinking	Intuition
(iii) Language	Creativity
(iv) Science and Mathematics	Art and music

Answer the following questions:

Question 1.
Take a small plant like balsam or tuberose with its roots intact. Wash and clean its roots. As shown in the fig, keep it in the water containing a stain like safranin or eosin. Observe the stem and the veins of the leaves after 2-3 hours.

Answer:

• The stem and veins of the leaves appear pinkish in colour.
• Due to the root pressure generated, eosin solution is continuously pushed upward.
• As a result water reaches xylem and the water column is pushed forward.

Question 2.
Take a transverse section of the stem of a plant and observe the stained xylem under a compound microscope.
Answer:
The xylem elements appear pinkish as the eosin solution is conducted upwards through the xylem. From this we infer that the xylem is responsible for the conduction of water and minerals in the plant.

Question 3.
Observe your mother while she cuts the elephant’s foot (Amorphophallus) or arum leaves. Your hands may also begin to itch if you try to cut these leaves. Why does this happen? Try to find out. Ask your mother what she does to prevent the itching.
Answer:

• In some plants like elephant foot (Amorphophallus) or arum, waste materials are in the form of crystals of calcium oxalate. They are called raphides.
• As they are needle-shaped, they prickle and cause irritation of the skin leading to itching.
• This can be prevented by applying tartaric acid (tamarind) or citric acid (lemon) on the hands while cutting these vegetables as the acids dissolve the crystals of calcium oxalate.

Class 9 Science Chapter 15 Life Processes in Living Organisms Additional Important Questions and Answers

Choose and write the correct options.

Question 1.
The transport of food produced in leaves to each cell in the plant body is called …………………………… .
(a) Transpiration
(b) Root pressure
(c) Translocation
(d) Ascent of sap
Answer:
(c) translocation

Question 2.
Kidneys filter blood about ……………………………. times every day.
(a) 100
(b) 200
(c) 300
(d) 400
Answer:
(d) 400

Question 3.
About ……………………………. of blood is sent through the dialysis machine at one time.
(a) 500 ml
(b) 5 l
(c) 200 ml
(d) 400 ml
Answer:
(a) 500 ml

Question 4.
The movement of plant towards the source of light is called ……………………………. movement.
(a) chemotropic
(b) hydrotropic
(c) phototropic
(d) gravitropic
Answer:
(c) phototropic

Question 5.
The movement of root system towards stimulus of gravity is called ……………………………. movement.
(a) phototropic
(b) gravitropic
(c) hydrotropic
(d) chemotropic
Answer:
(b) gravitropic

Question 6.
The movement of root system towards stimulus of water is called ……………………………. movement.
(a) Phototropic
(b) Gravitropic
(c) Hydrotropic
(d) Chemiotropic
Answer:
(c) hydrotropic

Question 7.
Hormone ……………………………. helps in stem elongation.
(a) Auxin
(b) Gibberellin
(c) Cytokinin
(d) Abscisic acid
Answer:
(b) Gibberellin

Question 8.
Hormone ……………………………. helps in cell division.
(a) Auxin
(b) Gibberellin
(c) Cytokinin
(d) Abscisic acid
Answer:
(c) Cytokinin

Question 9.
The hormone ……………………………. is effective in prevention and retardation of growth, leaf wilting, etc.
(a) Auxin
(b) Cytokinin
(c) Gibberellin
(d) Abscisic acid
Answer:
(d) Abscisic acid

Question 10.
……………………………. neurons conduct impulses from the sensory organs to the brain and the spinal cord,
(a) Sensory
(b) Motor
(c) Association
(d) All of these
Answer:
(a) Sensory

Question 11.
The brain of an adult human weighs about …………………………… .
(a) 500 – 600 grams
(b) 2 – 3 kilograms
(c) 1300 -1400 grams
(d) 1500 -1600 grams
Answer:
(c) 1300 – 1400 grams

Question 12.
……………………………. is the largest part of the brain.
(a) Cerebrum
(b) Cerebellum
(c) Medulla oblongata
(d) Spinal cord
Answer:
(a) Cerebrum

Question 13.
There are two triangular swollen structure called ……………………………. on the upper side of the medulla oblongata.
(a) Ventricles
(b) Meninges
(c) Pyramids
(d) Pons
Answer:
(c) Pyramids

Question 14.
Control of voluntary movements is done by …………………………… .
(a) Cerebrum
(b) Cerebellum
(c) Medulla oblongala
(d) Spinal cord
Answer:
(a) Cerebrum

Question 15.
Co-ordination of voluntary movements is done by …………………………… .
(a) cerebrum
(b) cerebellum
(c) medulla oblongata
(d) spinal cord
Answer:
(b) cerebellum

Question 16.
Control of involuntary activities like the beating of the heart, blood circulation, breathing etc. are controlled by …………………………… .
(a) Spinal cord
(b) Cerebrum
(c) Cerebellum
(d) Medulla oblongata
Answer:
(d) Medulla oblongata

Question 17.
The function of cerebrum is to …………………………… .
(a) control of voluntary movements
(b) co-ordination of voluntary movements
(c) control of involuntary activities
(d) maintaining the body balance
Answer:
(a) control of voluntary movements

Question 18.
The function of cerebellum is …………………………… .
(a) to control of voluntary movements
(b) to maintain the body balance
(c) to control of involuntary activities
(d) to co-ordinate of voluntary movements
Answer:
(b) to maintain the body balance

Question 19.
Hormone ……………………………. stimulates the liver to convert excess blood glucose into glycogen.
(a) Glucagon
(b) insulin
(c) Somatostatin
(d) Pancreatic polypeptide
Answer:
(a) Glucagon

Question 20.
Hormone ……………………………. controls behaviour during crisis and emotional situation.
(a) Thyroxine
(b) Parathormone
(c) Adrenalin and Nor adrenalin
(d) Somatostatin
Answer:
(c) Adrenalin and Nor adrenalin

Question 21.
……………………………. controls menstrual cycle and ovulation.
(a) Prolactin
(b) Oxytocin
(c) Luteinizing hormone
(d) Progesterone
Answer:
(c) Luteinizing hormone

Question 22.
……………………………. stimulates growth of secondary sexual characteristics in men.
(a) Thymosin
(b) Testosterone
(c) Oestrogen
(d) Thyroxine
Answer:
(b) Testosterone

Question 23.
……………………………. occurs through stomata.
(a) Translocation
(b) Perspiration
(c) Transpiration
(d) Conduction
Answer:
(c) Transpiration

Question 24.
……………………………. performs the important role of pushing the water up during the night time.
(a) Translocation
(b) Root pressure
(c) Transpiration pull
(d) None of these
Answer:
(b) Root pressure

Question 25.
In plants, gaseous substances are given out by …………………………….
(a) Root pressure
(b) Osmosis
(c) Diffusion
(d) Translocation
Answer:
(c) diffusion

Question 26.
Each kidney has approximately ……………………………. nephrons.
(a) 1 lakh
(b) 10,000
(c) 10 lakh
(d) 50 lakh
Answer:
(c) 10 lakh

Question 27.
Insulin is secreted by the ……………………………. of the pancreas.
(a) Alpha cells
(b) Beta cells
(c) Delta cells
(d) F cells
Answer:
(b) Beta cells

Select the odd man out:

Question 1.
Skin, Brain, Kidneys, Lungs.
Answer:
Brain – It is a controlling organ whereas the others are excretory orgAnswer:

Question 2.
Gum, Resin, Urea, Latex
Answer:
Urea – It is an excretory product of animals whereas the others are excretory products of plants.

Question 3.
Gibberellin, Auxin, Thyroxine, Cytokinin.
Answer:
Thyroxine – It is a hormone in animals whereas the others are hormones in plants.

Question 4.
Dendrite, Cell body, Axon, Synapse.
Answer:
Synapse – It is a minute space between two adjacent neurons whereas the others are parts of the neuron.

Question 5.
Thyroxine, Calcitonin, Insulin, Auxin.
Answer:
Auxin – It is a plant hormone whereas the others are hormones in human beings.

Complete the Analogy:

(1) Water : Xylem :: Food : …………………………….
(2) Movement of root system : Gravitropic :: Movement of shoot system : …………………………….
(3) Brain: Cranial Cavity :: Spinal Cord : …………………………….
(4) Cavities of the brain : Ventricles :: Cavities of the spinal cord : …………………………….
(5) Involuntary activities : Medulla oblongata : : Balance of the body : …………………………….
(6) Stem elongation: Gibberellin :: Cell division : …………………………….
(7) Control of voluntary movements : Cerebrum :: Co-ordination of voluntary movements : …………………………….
(8) Converts glucose to glycogen : Insulin :: Converts glycogen to glucose : …………………………….
(9) Secondary sexual characters in males : Testosterone :: Secondary sexual characters in females : …………………………….
Answer:
(1) Phloem
(2) Phototropic
(3) Vertebral column
(4) Central canal
(5) Cerebellum
(6) Cytokinin
(7) Cerebellum
(8) Glucagon
(9) Oestrogen

Match the columns:

Question 1.

Column ‘A’	Column ‘B’
(1) Gibberellins (2) Cytokinins (3) Abscisic acid (4) Auxin	(a) Enlargement of cells (b) Helps in stem elogation (c) Cell division (d) Wilting of leaf

Answer:
(1 – b),
(2 – c),
(3 – d),
(4 – a).

Question 1.

Column ‘A’	Column B’
(1) Cerebrum (2) Cerebelleum (3) Medulla oblongata (4) Spinal cord	(a) Control of involuntary activities (b) Decision – making, memory and intellectual activities. (c) Centre for co­ordination of reflex actions (d) Maintaining body’s balance

Answer:
(1 – b),
(2 – d),
(3 – a),
(4 – c).

State whether the following statements are true or false. Correct the false statements.

Question 1.
Plants need less energy as compared to animals.
Answer:
True

Question 2.
Xylem conducts food whereas phloem conducts water.
Answer:
False. Xylem conducts water whereas phloem conducts food.

Question 3.
The loss of water from the plants is known as translocation.
Answer:
False. The loss of water from the plants is known as transpiration.

Question 4.
Calcium oxalate crystals present in some plants are called resins.
Answer:
False. Calcium oxalate crystals present in some plants are called raphides.

Question 5.
Root pressure helps to push the water up in plants during night time.
Answer:
True

Question 6.
Translocation is carried out by phloem in downward direction.
Answer:
False. Translocation is carried out by phloem in both upward and downward direction.

Question 7.
In unicellular organisms, waste materials are directly eliminated across the cell surface.
Answer:
True

Question 8.
Urea is produced in the liver.
Answer:
True

Question 9.
Systematic regulation of different processes is called co-ordination.
Answer:
False. Systematic regulation of different processes is called control.

Question 10.
A hormone auxin produced in the apical part of the shoot helps in enlargement of cells.
Answer:
True

Question 11.
Gibberellin helps in prevention and retardation of growth, leaf wilting etc.
Answer:
False. Abscisic acid helps in prevention and retardation of growth, leaf wilting etc.

Question 12.
The movement shown by venus fly trap while trapping an insect is a growth relevant movement.
Answer:
False. The movement shown by venus fly trap while trapping an insect is a growth irrelevant movement.

Question 13.
The lotus flower opens during night time while that of tuberose (polyanthus) opens during day time.
Answer:
False. The lotus flower opens during day time while that of tuberose (polyanthus) opens during night time.

Question 14.
Sensory neurons conduct impulses from the brain and the spinal cord to effector organs like muscles or glands.
Answer:
False. Sensory neurons conduct impulses from the sensory organs to the brain and the spinal cord.

Question 15.
There are 31 pairs of cranial nerves.
Answer:
False. There are 12 pairs of cranial nerves.

Question 16.
Activities like heart beat, blood circulation, breathing, sneezing, etc. are controlled by cerebellum.
Answer:
False. Activities like heart beat, blood circulation, breathing, sneezing, etc. are controlled by cerebellum.

Question 17.
Spinal nerves are associated with head, thorax and abdomen.
Answer:
False. Spinal nerves are associated with arms, legs, skin and some other parts of the body.

Question 18.
Nerve impulses are slow and long lasting whereas action of hormones is fast and short lived.
Answer:
False. Nerve impulses are fast and short lived whereas action of hormones is slow and long lasting.

Question 19.
Reflex actions are controlled by cerebellum.
Answer:
False. Reflex actions are controlled by spinal cord.

Question 20.
Thyroid stimulating hormone is secreted by the pituitary gland.
Answer:
True

Question 21.
The hormone thymosin is secreted by the thyroid gland.
Answer:
False. The hormone thymosin is secreted by the thymus gland.

Question 22.
Parathormone controls metabolism of calcium and phosphorns.
Answer:
True

Question 23.
The right kidney is slightly lower than the left kidney.
Answer:
True

Name the following:

Question 1.
The structural and functional unit of the nervous system.
Answer:
Newtron.

Question 2.
The network of capillaries in the Bowman’s capsule.
Answer:
Glomerulus.

Question 3.
The minute space between two adjacent nervous.
Answer:
Synapse.

Question 4.
The special cells which bring about control and co-ordination.
Answer:
Neurons.

Question 5.
The cavities present in various parts of the brain.
Answer:
Ventricles.

Question 6.
The long tubular cavity of the spinal cord.
Answer:
Central Canal.

Question 7.
The thread like fibrous structure at the end of the spinal cord.
Answer:
Filum terminale.

Give scientific reasons:

Question 1.
It is necessary to remove harmful and waste substances from the body.
Answer:

• Many harmful and waste substances like urea, uric acid, ammonia, etc. are produced in living organisms.
• If these substances accumulate in the body or are retained in the body for long, it can lead to serious harm or even death.
• Hence, it is necessary to remove such harmful and waste substances from the body.

Question 2.
In plants like Touch-me-not (Mimosa), movement also occurs at the places other than where it has been touched.
Answer:

• In plants like Touch-me-not (Mimosa), the information about the touch is relayed within the plant from one place to another.
• Plants use electro-chemical impulses for transfer of information from one place to another.
• Plant cells change their shape by increasing or decreasing their water content and thereby, bring about the movements of plants.
• Hence, in plants like Touch-me-not (Mimosa) movement also occurs at the places other than where it has been touched.

Question 3.
Endocrine glands are also called ductless glands.
Answer:

• Hormones are secreted by endocrine glands.
• These glands do not have any arrangement of their own to store or carry their secretions.
• Hence, as soon as hormones are produced, they are directly released into the blood circulation.
• Thus, though these endocrine glands are present at specific locations in our body, their secretions reach all parts of the body via blood.
• Therefore, endocrine glands are also called ductless glands.

Define the following:

Question 1.
Transportation
Answer:
The process by which a substance either synthesized or absorbed in one part of the body reaches another is called as transportation.

Question 2.
Control
Answer:
Systematic regulation of different processes is called as control.

Question 3.
Coordination
Answer:
Bringing about the different processes in the proper sequence is called as co-ordination.

Question 4.
Tropism or Tropic movement
Answer:
Movement or growth of any part of the plant in response to an external stimulus is called as tropism or tropic movement.

Question 5.
Excretion
Answer:
Removal of waste or harmful substances from the body is called excretion.

Question 6.
Dialysis
Answer:
The process of separating the nitrogenous waste from the blood with the help of a man?made machine is called dialysis.

Question 7.
Reflex action
Answer:
An immediate and involuntary response given to a stimulus from the environment is called a reflex action.

Question 8.
Homeostasis
Answer:
Proper co-ordination between various systems of an organism helps to maintain a state of equilibrium called homeostasis.

Question 9.
Tropism
Answer:
Movement or growth of any part of the plant in response to an external stimulus is called tropism.

Distinguish between:

Question 1.
Nervous control and Chemical control
Answer:

Nervous Control	Chemical Control
(i) Nervous control is brought about by special types of cells called neurons.	(i) Chemical control is brought about by chemical substances called hormones.
(ii) It involves the nervous system i.e., brain, spinal cord and nerves.	(ii) It involves the endocrine glands.
(iii) Nerve impulses are fast and short-lived.	(iii) Actions of hormones are very slow and long-lasting.

Question 2.
Growth relevant movements and growth irrelevant movements
Answer:

Growth relevant movements	Growth irrelevant movements
(i) Growth relevant movements result in growth of the plants.	(i) Growth irrelevant movements do not result in growth of the plants.
(ii) They are also called as tropic movements.	(ii) They are also called as nastic movements.
(iii) They are in response to stimulus of light, water, gravity, chemicals, etc.	(iii) They are generally in response to stimulus of touch.
(iv) Examples : Bending of stem towards light, movement of roots towards gravity and water, etc.	(iv) Example : Closing of leaflets of Mimosa plant, closing of Venus fly trap, etc.

Question 3.
Cerebrum and Cerebellum
Answer:

Cerebrum	Cerebellum
(i) It is the largest part of the brain.	(i) It is the smaller part of the brain.
(ii) It occupies two thirds of the brain.	(ii) It is situated below the cerebrum at the back of the cranial cavity.
(iii) Its surface has deep, irregular ridges and grooves which are called convolutions.	(iii) Its surface shows shallow grooves instead of convolutions.
(iv) It controls voluntary movements, concentration, planning, decision-making, memory, intelligence and intellectual activities.	(iv) It co-ordinates voluntary movements and maintains the body’s balance.

Write short notes:

Question 1.
Root Pressure
Answer:

• Root cells are in contact with water and minerals in the soil.
• Water and minerals enter the cells of the root surface due to difference in concentration. As a result, these cells become turgid.
• This is called root pressure.
• Under the effect of this pressure, water and minerals reach the xylem of the roots and to reduce this difference in concentration, they are continuously pushed forward.
• As a result of this continuous movement, a water column is formed, which is continuously pushed ahead.
• This pressure, is sufficient to lift the water up in shrubs, small plants and small trees.

Question 2.
Transpiration
Answer:

• Plants give out water in the form of water vapour through the stomata on their leaves. This is known as transpiration.
• Two cells called guard cells are present around the stomata. They control the opening and closing of stomata.
• Water is released into the atmosphere by leaves through the process of evaporation.
• As a result, water in the epidermal layer of the leaf decreases.
• Water is brought up to the leaves through the xylem to compensate for the lost water.
• Transpiration helps in absorption of water and minerals and distribution to all parts of the plant.

Question 3.
Nerve cell
Answer:

• Nerve cells also called as neurons are special types of cells which conduct impulses from one place to another in the body.
• Neurons are the structural and functional units of the nervous system.
• Nerve cells, the largest cell in the human body, may measure upto a few metres in length.
• Nerve cells have the ability to generate and conduct electrochemical impulse.
• The cells that support the nerve cells and help in their functioning are called neuroglia. Nerve cells and neuroglial cells together form nerves.

Question 4.
Reflex action
Answer:

• An immediate and involuntary response given to a stimulus from the environment is called a reflex action.
• Sometimes we react to an incident without any thinking on our part or control over the reaction.
• This is a response given to a certain stimulus from the surroundings.
• In such situations, proper control and co-ordination is achieved even without the intervention of the brain.
• For example, when our hand touches a hot object, the receptor in the skin detects the stimulus.
• The sensory neuron sends the impulse to the relay neuron in the spinal cord.
• The impulses are then sent to motor neurons which cause the muscles of the hand to contract and move away from the hot object.
• The spinal cord is the center of co-ordination for reflex actions.

Question 5.
Spinal cord
Answer:

• The spinal cord is the part of the central nervous system and it is held within the vertebral column.
• It is slightly thick but gradually tapers towards the end.
• There is a thread like fibrous structure at its end. It is called the filum terminale.
• The long tubular cavity of the spinal cord is called the central canal. It is filled with cerebrospinal fluid.
• The spinal cord conducts impulses from the skin towards the brain and from the brain to the muscles and glands.
• It functions as a centre of co-ordination of reflex actions.

Question 6.
Dialysis
Answer:

• The efficiency of kidneys can be adversely affected by injury, infection or decreased blood supply.
• If this happens, excess of toxic substances accumulates in the body and it can lead to death.
• If kidneys fail, nitrogenous wastes are separated from the blood with the help of a man-made machine.
• The process of separating the nitrogenous waste from the blood with the help of this machine is called dialysis.
• About 500 ml of blood is sent at one time through this machine. Purified blood is reinfused into the body of the patient.

Draw neat and labelled diagrams:

Question 1.
Vertical Section of Kidney
Answer:

Question 2.
Reflex action
Answer:

Name the hormones of the following endocrine glands and the function of each:

Question 1.
Parathyroid
Answer:

Hormone	Function
Parathormone	Controls metabolism of calcium and phosphorus

Question 2.
Pancreas
Answer:

Hormone	Function
(i) Glucagon	Stimulates liver to convert glycogen into glucose.
(ii) Insulin	Stimulates liver to convert excess blood glucose into glycogen.
(iii) Somatostatin	Controls levels of insulin and glucagon.
(iv) Pancreatic Polypeptide	Controls movement of intestine and thereby glucose absorption. Controls secretion of pancreatic juice.

Complete the following table of plant hormones with their functions:
Answer:

Plant hormone	Functions
(i) Auxin	Produced in the apical part of the shoot Helps in enlargement of cells
(ii) Gibberellins	Help in stem elongation
(iii) Cytokinins	Help in cell division
(iv) Abscisic acid	Effective in prevention and retardation of growth, leaf wilting, etc.

State the functions of different parts of the brain.
Answer:

Parts of the Brain	Functions
Cerebrum	Control of voluntary movements, concentration, planning, decision­making, memory, intelligence, and intellectual activities.
Cerebellum	(i) Co-ordination of voluntary movements. (ii)  Maintaining the body’s balance.
Medulla oblongata	Control of involuntary activities like the beating of the heart, blood circulation, breathing, sneezing, coughing, salivation, etc.
Spinal cord	(i) Conduction of impulses from the skin towards the brain. (ii) Conduction of impulses from brain to muscles and glands. (iii) Functions as centre of co­ordination of reflex actions.

Answer the following:

Question 1.
How do plants bring about movements in them?
Answer:

• Plants use electro-chemical impulses for transfer of information from one place to another.
• Plant cells change their shape by increasing or decreasing their water content and thereby bring about the movement of plants.

Answer the following:

Question 1.
What are growth-irrelevant movements? Give examples.
Answer:

• Some specific movements of the plants do not lead to the plant growth. Such movements are called growth-irrelevant movements.
• In the plant called venus fly trap, there is a trap that appears and smells like flowers and deceives insects. When an insect visits the flower-like trap, the trap closes up and the trapped insect is digested by the plant.
• Fibrils present on the leaves of the insectivorous plant Drosera, bend inward as soon as an insect lands on the leaves and surround the insects from all sides.
• In Balsam, the ripened fruit dehisces (bursts-open) at the right time to disperse the seeds.

Question 2.
Which are the different types of nerve cells or neurons?
OR
How are nerve cells classified according to their functions?
Answer:
According to their functions, nerve cells are classified into three types:

• Sensory neurons: They conduct impulses from the sensory organs to the brain and the spinal cord.
• Motor neurons : They conduct impulses from the brain or spinal cord to effector organs like muscles or glands.
• Association neurons : Association neurons perform the function of integration in the nervous system.

Question 3.
What are the different parts of the human nervous system?
Answer:
The human nervous system can be divided into the following three parts.

1. Central nervous system (CNS) : It consists of the brain and the spinal cord. It controls and regulates all activities of the body.
2. Peripheral nervous system (PNS) : The peripheral nervous system consists of the nerves originating from the central nervous system which connect the central nervous system with all parts of the body. They are of two types cranial nerves and spinal nerves.
3. Autonomic nervous system (ANS) : The autonomous nervous system consists of the nerves of involuntary organs like the heart, lungs, stomach etc. It is not under the control of our will.

Question 4.
Describe the structure of the central nervous system.
Answer:

• The central nervous system consists of the brain and spinal card.
• The organization of the brain is extremely delicate and highly evolved.
• The brain is the main controlling part of the nervous system and is safely located in the cranial cavity. The spinal cord is protected by the vertebral column.
• In the space between the delicate central nervous system and its bony covering are the protective layers called the meninges.
• Cavities present in various parts of the brain are called ventricles whereas the long tubular cavity of the spinal cord is called the central canal.
• The ventricles, central canal and spaces between the meninges are filled with cerebro?spinal fluid.
• This fluid supplies nutrients to the central nervous system and protects it from shock.

Question 5.
Which are the two types of peripheral nerves?
Answer:
Peripheral nerves are of two types:
(a) Cranial nerves:

• Nerves originating from the brain are called cranial nerves.
• They are associated with various parts in the head.
• There are 12 pairs of cranial nerves.

(b) Spinal nerves:

• Nerves originating from the spinal cord are called spinal nerves.
• They are associated with arms, legs, skin and some other parts of the body.
• There are 31 pairs of spinal nerves.

Question 6.
How do plants get rid of their excretory products?
Answer:

• Excretion is a simpler process in plants. There is no special organ or system for excretion in plants.
• Gases are given out by diffusion.
• Most of the waste substances of plants are stored in vacuoles of leaf-cells and in flowers, fruits and the bark of the stem. After some time these parts fall off.
• Some other waste materials are stored in old and worn out xylem in the form of resin and gum.
• Some waste materials are also given out through roots in the surrounding soil.

Answer in detail:

Question 1.
Explain how food and other substances are transported in plants?
OR
Explain translocation in plants.
Answer:

• The food produced in leaves is transported to each cell in the plant body.
• Excess food, except amino acids, is stored in roots, fruits and seeds. This process is called translocation of materials.
• It is carried out in both the upward and downward directions by the phloem.
• Translocation is not a simple process, it requires energy. This energy is obtained from ATP.
• Whenever food material like sucrose is transported towards a part of a plant via the phloem with the help of ATP, the water concentration decreases in the part. As a result, water enters the cell by the process of diffusion.
• The pressure on the cell wall increases due to increase in cellular contents.
• Due to the increase pressure, food is pushed into the neighbouring cells where the pressure is low.
• This process helps the phloem to transport the materials as per the need of the plant. During flowering season, the sugar stored in roots or stem is transported towards the floral buds to make them open and blossom.

Question 2.
What is tropic movement? Describe the different types of tropic movements.
OR
What are growth relevant movements? Describe the different types of growth relevant movements.
Answer:
Movement or growth of any part of the plant in response to an external stimulus is called tropic movement or tropism.

The different types of tropic movements are:

• Phototropic movement : The shoot system of any plant responds to the light stimulus, i.e., it grows towards the source of light. The movement shown by plants towards the source of light is called phototropic movement.
• Gravitropic movement : The root system of plants responds to stimulus of gravity. This is called gravitropic movement.
• Hydrotropic movement : The root system of plants responds to the stimulus of water. This is called hydrotropic movement.
• Chemotropic movement : Movement shown by plants in response to specific chemicals is called chemotropic movement. For example, the growth of the pollen tube towards the ovule.

All the above-mentioned movements of plants are related with growth, hence are called growth relevant movement.

Question 3.
Write short note on : Human Brain
Answer:

• The brain is the main controlling part of the nervous system and is safely located in the cranial cavity.
• The brain is covered by protective layers called the Meninges.
• Cavities present in various parts of the brain are called ventricles.
• The ventricles are filled with cerebrospinal fluid. This fluid supplies nutrients to the brain and also protects it from shock.
• The brain of an adult human weighs about 1300 -1400 grams and consists of approximately 100 million neurons.
• The left side of our brain controls the right side of our body and right side of our brain controls left side of the body.
• In addition, the left side of the brain controls our speech and conversation, writing, logical thinking etc., whereas the right side controls artistic abilities.

Human brain is made up of following parts:

(a) Cerebrum:

• This is the largest part of the brain and consists of two cerebral hemispheres. These hemispheres are joined with each other with the help of tough fibres and nerve tracts.
• The cerebrum occupies two-thirds of the brain. Hence, it is also called as large brain.
• Its surface has deep, irregular ridges and grooves which are called convolutions, convolution increases the surface area of the cerebrum and therefore a large number of nerve cells can be accommodated.

(b) Cerebellum:

• This is the smaller part of the brain situated below the cerebrum at the back of the cranial cavity.
• Its surface shows shallow grooves instead of deep convolutions.

(c) Medulla Oblongata:

• This is the hind-most part of the brain.
• There are two triangular swollen structures called pyramids on the upper side of medulla oblongata.
• The medulla oblongata continues downwards the spinal cord.

(6) How are nerve impulses conducted in the body?
Answer:

• Special types of cells which conduct impulses from one place to another in the body are called neurons. Nerve cells have the ability to generate and conduct electro-chemical impulses.
• The cells that support the nerve cells and help in their functioning are called neuroglia.
• All the information about our surroundings is collected by the ends or dendrites of the neuron.
• The chemical process begins at those ends and electric impulses are generated which are conducted from the dendrites to the cell body, from the cell body to the axon and from the axon to its terminal.
• These impulses are then to be transferred from this nerve cell to the next.
• Now the impulse that reaches the terminal of an axon, stimulates the nerve cell to secrete certain chemicals.
• These chemicals pass through a minute space, called the synapse, between two adjacent neurons and generate the impulses in the dendrites of the next neuron.
• In this way, impulses are conducted in the body and these impulses are finally conveyed by nerve cells to muscles cells or glands.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 12.1 जगणं कॅक्टसचं Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12.1 जगणं कॅक्टसचं

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 12.1 जगणं कॅक्टसचं Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
‘निसर्ग हा मोठा जादूगार आहे’, हे विधान वाळवंटी प्रदेशाच्या संदर्भात कसे लागू पडते, ते पाठाच्या आधारे सविस्तर लिहा.
उत्तर:
‘जगणं कॅक्टसचं’ या पाठात ‘वसंत शिरवाडकर’ यांनी वाळवंटी प्रदेशातील कॅक्टसवर विशेष माहिती दिली आहे. निसर्ग हा मोठा जादूगार आहे हे पटवून दिले आहे. साधारणपणे पाण्याशिवाय वनस्पती जगू शकत नाही. वाळवंटात अगदीच थोडे पाणी मिळते. पण निसर्ग एक जादूगार आहे. त्या थोड्याशा पाण्यातही तो वनस्पती फुलवतो. तेथील प्राणी जगवतो.वाळवंटी प्रदेशातील खास अशी जीवसृष्टी आहे. वनस्पती व प्राणी तेथेही जगू शकतात. कॅक्टसच्या झाडांवरची लाल-पिवळी फुले चित्रमय वाटतात. वाळवंटातील जीवनसृष्टी हा खरोखर पृथ्वीवरचा एक चमत्कारच आहे. त्यामुळेच प्रतिकूल परिस्थितीतही जीवसृष्टी निर्माण करणारा निसर्ग खरेच मोठा जादूगार आहे.

प्रश्न 2.
‘थोड्याशा पाण्यावर कसे वाढावे याचा नमुना म्हणजे कॅक्टस!’ या विधानाची यथार्थता लिहा.
उत्तरः
वाळवंटी प्रदेशात वर्षातून एखादाच पाऊस पडतो. कधी तर दोन-दोन, तीन-तीन वर्षे पावसाचा ठिकाणा नसतो, एरवी तेथे वाळवंटातसूर्यआगओकतअसतो.हवातापलेलीअसते.सूर्याच्या आगीमध्ये पाने, फुले, गवत करपून जातात. वाळवंटात ओसाड, भकास जीवन असते. कॅक्टस अवर्षणाचा प्रतिकार करणारा आहे. जे काही पाणी मिळेल तेवढे स्वत:मध्ये साठवून घ्यायचे आणि कोरड्या हंगामात अगदी मंद गतीने वाढत रहायचे. अशी कॅक्टसची जगण्याची किमया असते. सग्वारो कॅक्टस तर २०० वर्षे जगतो. कॅक्टसमध्ये पाणी साठवण्याची रचना असते.

मिळेल तेवढे पाणी तो साठवतो. त्याची सगळी अंगरचना पाणी साठवण्यासाठी बनलेली असते. पाऊस पडतो तेव्हा वाळवंटाची जमीन फारच थोडे पाणी शोषून घेते. त्यामुळे थोड्यावेळात पुष्कळ पाणी शोषून घेता येईल अशी कॅक्टसच्या मुळांची खास रचना असते. आपली मुळे लांब पसरवून भोवतालच्या जास्तीत जास्त क्षेत्रातील पाणी तो शोषून घेतो. झाडातले बरेचसे पाणी त्यांची पाने बाष्पीभवनाने गमावतात म्हणून कॅक्टसच्या झाडाने पान ही गोष्टच काढून टाकली आहे. म्हणूनच म्हटले आहे ‘थोड्याशा पाण्यावर कसे वाढावे याचा नमुना म्हणजे कॅक्टस!

प्रश्न 3.
टिपा लिहा.

उत्तरः
सग्वारो कॅक्टस वाळवंटी प्रदेशाचाअगदी खास प्रतिनिधी आहे. कॅक्टसच्या अनेक जातींमध्ये सग्वारो हा कॅक्टसचा राजा मानला जातो. तो ५० फूट उंचीपर्यंत वाढतो. त्याची वाढ मंद असते इतकी, की ५० वर्षात तो फक्त ३ फूट वाढतो आणि २०० वर्षे जगतो. सग्वारो कॅक्टसची फुले गेंदेदार असतात ही फुले फुलली की थोडा काळ तरी ओसाड वाळवंट सौंदर्यपूर्ण होते. सग्वारो कॅक्टसला फळे येतात. त्यातील गर कलिंगडासारखा असतो. सग्वारो कॅक्टस हात वर करून उभ्या राहिलेल्या एखाद्या मोठ्या बाहुल्यासारखा दिसतो. सम्वारो कॅक्टसचा उपयोग अमेरिकेतील रेड इंडियन करीत असत. अवर्षणाच्या काळात कॅक्टस चेचून ते त्याचे पाणी काढत आणि तहान शमवण्यासाठी हे पाणी पीत. सग्वारो फॅक्टसची फळे ही कलिंगडाच्या गरासारखी असल्याने खाण्यासाठी उपयोग होतो. फळाच्या गरात साखर घालून तो मोरावळ्यासारखा टिकवता येतो. रेड इंडियन लोकांचे हे ही एक खादय असते.

प्रश्न 4.
वाळवंटी प्रदेशातील झाडांना काटे असण्याची कोणकोणती कारणे असावीत, असे तुम्हाला वाटते ते लिहा.
उत्तरः
कॅक्टसच्या झाडामध्ये रसदार गर असतो, म्हणून त्यावर प्राण्यांच्या धाडी पडण्याचा धोका असतो. त्यासाठी खबरदारी म्हणून कॅक्टस झाडांच्या अंगावर धारदार बोचरे काटे पसरलेले असतात. वाळवंटी प्रदेशात बहुतेक झाडांना काटे असतात. त्याला खास कारण झाडे जनावरांनी ओरबाडून खाऊन टाकली तरी पाण्याची पंचाईत नसल्याने ती पुन्हा लवकर उगवून येतात. वाळवंटी प्रदेशात हे शक्य नाही. पाण्याच्या दुर्भिक्षामुळे झाड एकदा गेले की गेले. यासाठी या प्रदेशातील झाडांना स्वत:च्या रक्षणासाठी काटे असतात.

प्रश्न 5.
‘पाणी हेच जीवन!’ या विधानासंबंधी तुमचे विचार लिहा.
उत्तरः
पाण्याला समानार्थी शब्द ‘जीवन’ असा आहे. त्यावरून पाण्याचे अमूल्य महत्त्व लक्षात येते. जीवनात पाणी नसेल तर तहानेने व्याकूळ होऊन माणूस मरेल. स्वच्छता राहणार नाही. पशू-पक्षी, झाडे निसर्ग टिकणार नाही. सर्व सृष्टी उजाड होईल. वाळवंट, ओसाड राने तयार होतील. जीवसृष्टी राहणार नाही. जलचर प्राण्यांची सृष्टी नष्ट होईल. सूर्य आग ओकेल. जमिनीला मोठे तडे जातील. पाण्यावाचून हाहा:कार होईल. जीवनच संपुष्टात येईल. म्हणून पाण्याचा योग्य वापर करणे आपल्या सर्वांची जबाबदारी आहे.

प्रश्न 6.
पाठाच्या आधारे कॅक्टसच्या प्रकारांची माहिती थोडक्यात लिहा.
उत्तरः
कॅक्टसच्या सुमारे १००० जाती आहेत. त्यातील अनेकांचे आकार मोठे चित्रविचित्र आहेत. ‘सायाळ’ कॅक्टस – कुंपणाच्या आश्रयाने राहणाऱ्या सायाळासारखा (शत्रुने हल्ला करताच काटे सोडणारा प्राणी) दिसतो.
(ii) ‘अस्वल’ कॅक्टस – हा कॅक्टस अस्वलासारखा दिसतो.
(iii) “पिंप’ कॅक्टस – हा कॅक्टस थेट पिंपासारखा दिसतो.
(iv) ‘सांबरशिंग’ कॅक्टस – ‘सांबरशिंग’ कॅक्टस सांबराच्या शिंगासारखा दिसणाऱ्या कॅक्टसला म्हणतात.
(v) सग्वारो कॅक्टस – सग्वारो कॅक्टस हा हात वर करून उभ्या राहिलेल्या एखादया मोठ्या बाहुल्यासारखा दिसतो. काही कॅक्टसना सुंदर फुले व रसदार फळे येतात. सग्वारो कॅक्टसला शेंड्यावर येणारी फुले पुष्कळशी फुलासारखी गेंदेदार असतात. ही फुले फुलली की थोडा काळ का होईना बिचाऱ्या ओसाड वाळवंटाला सौंदर्याला स्पर्श होतो. याला कॅक्टसचा राजा म्हणतात.

जगणं कॅक्टसचं Summary in Marathi

जगणं कॅक्टसचं पाठपरिचय

‘जगणं कॅक्टसचं’ हा पाठ लेखक ‘वसंत शिरवाडकर’ यांनी लिहिला आहे. या पाठात लेखकाने वाळवंटी प्रदेशात उगवणाऱ्या ‘कॅक्टस’ या वनस्पतीची वैशिष्ट्ये, तिचे उपयोग, कमी पाण्यातही टिकून राहण्याची तिची क्षमता याचे सूक्ष्म वर्णन केले आहे.

जगणं कॅक्टसचं Summary in English

“Jagna Cactus Che’ is written by Vasant Shirwadkar. He has explained the types of cactuses, their utility and adaptation to less amounts of water. He has offered detailed information about the cactus.

जगणं कॅक्टसचं शब्दार्थ

• वाळवंटी प्रदेश – वाळूकामय प्रांत – (a desert region)
• कोरडेपणा – शुष्कपणा – (dryness)
• दुर्भिक्ष – टंचाई, दुष्काळ – (scarcity)
• ठणठणीत – कोरडा व रिकामा – (dry & empty)
• जीवन – आयुष्य – (life)
• जादूगार – जादू करणारा – (a magician)
• जीवसृष्टी – सचेतन सृष्टी – (the living world)
• बहादुरी – पराक्रम – (valour)
• चमत्कार – आश्चर्य – (a wonder, a mircale)
• अवर्षण – दुष्काळ, अनावृष्टी – (drought)
• प्रदीर्घ – लांबलचक, खूप लांब – (very long)
• वैराण – ओसाड, पडीक – (barren, desolate)
• रक्ष – कोरडे, शुष्क – (dry)
• निष्माण – प्राण / जीव नसलेला – (lifeless)
• पालवी – झाडाला फुटलेले नवे अंकुर – (fresh foliage)
• सुप्तावस्था – झोपलेली अवस्था – (sleeping stage)
• रोप – वनस्पती, रोपटे – (a plant)
• मरुभूमी – वाळवंट – (desert)
• नंदनवन – (येथे अर्थ) स्वर्ग (इंद्राचे उपवन) – (the pleasure garden of indra’s paradise)
• तवा – पोळ्या भाजण्याचे लोखंडी पसरट भांडे – (pan)
• करपणे – भाजणे, होरपळणे – (to get scorched)
• भकास – ओसाड, उजाड – (gloomy, desolate)
• हंगाम – ऋतू, मौसम – (season)
• प्रतिकार करणे – विरोध करणे – (to oppose)
• मंद गती – धिम्यागतीने – (slow motion)
• दिवाणखाना – बैठकीची खोली – (living room, hall)
• प्रतिनिधी – (representative)
• राक्षस – दानव – (monster)
• पेर – दोन सांध्यांमधील भाग – (the portion between two joints)
• पन्हाळी – पाणी वाहून नेण्याची नळी – (a pipe)
• बाष्पीभवन – वाफ होणे – (evaporation)
• वयं – दूर करणे – (to avoid)
• गर – गीर, मगज – (pulp)
• बिशाद – हिम्मत, धाडस – (daring)
• बुंधा – बुडखा – (tree trunk)
• निमुळता – क्रमाने अरूंद होत जाणारा, चिंचोळा – (tapering)
• सरळसोट – सरळ, उभा – (upright)
• कुंपण – संरक्षक भिंत – (a fence)
• सायाळ – अंगावर काटे असणारा प्राणी, साळू, साळींदर – (hedgehog)
• सांबर – फाटे फुटलेली शिंगे असणारा हरणासारखा – दिसणारा प्राणी – (horned deer)
• शिंग – शंग – (horm)
• शेंडा – टोक, शिखर – (the top)
• गेंदेदार – गोंड्याच्या फुलांसारखी भरलेली
• मोरावळा – साखरेच्या पाकात आवळ्याचे बारीक तुकडे शिजवून तयार केलेला गोडपदार्थ – (jam)
• जिकिरीचे – त्रासदायक – (trouble some)
• साल – झाडावरचे जाड आवरण – (bark, rind)
• सोलणे – वरचा पापुद्रा (साल) काढून टाकणे – (to peel, to skin)
• तुरट – तुरटीसारखी चव असलेला – (astringent)
• निरुपाय – अगतिक – (helpless)
• खटाटोप – दगदग, आटापिटा – (strenous efforts)
• पंचाईत – अडचण – (problem)
• परजून – परिधान करून – (to wear)
• स्वसंरक्षण – स्वत:चे संरक्षण – (self–defence)
• जबाबदारी – उत्तरदायित्व – (responsibility)

जगणं कॅक्टसचं वाक्प्रचार

• भूगा होणे – चूरा होणे
• प्रतिकार करणे – विरोध करणे – (to oppose)
• धाडी पडणे – अकस्मात हल्ला करणे – (to attack)
• शोषून घेणे – ओढून घेणे – (to absorb)
• मात करणे – विजय मिळवणे – (to overcome)
• अभाव असणे – कमतरता असणे, उणीव असणे – (lack of)
• व्याकूळ होणे – बेचैन होणे – (to feel uneasy)

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
(अ) कवितेच्या आधारे बी रुजण्याच्या क्रियेचा ओघतक्ता तयार करा.

उत्तरः

(आ) आकृती पूर्ण करा.

उत्तरः

प्रश्न 2.
चौकटी पूर्ण करा.
(i) जेथे दृष्टी पोहोचते असे ठिकाण – [          ]
(ii) कवयित्रीच्या मते जपायची गोष्ट – [          ]
उत्तरः
(i) जेथे दृष्टी पोहोचते असे ठिकाण – [फुलाफुलांचे ताटवे]
(ii) कवयित्रीच्या मते जपायची गोष्ट – [सृषृ]

प्रश्न 3.
कवितेत आलेल्या खालील संकल्पना स्पष्ट करा.
(i) आभाळाचे छत्र ……………………………………
(ii) गर्भरेशमी सळसळ ……………………………………
उत्तरः
(i) आभाळाचे छत्र – पाण्याने भरलेल्या ढगांचे आच्छादन
(ii) गर्भरेशमी सळसळ – हिरव्या पानांची, हिरव्याशार गवताची वाऱ्यामुळे सळसळ.

प्रश्न 4.
कृती पूर्ण करा.

(अ) ‘कष्ट करणाऱ्यांना मदत करू’ या आशयाची ओळ शोधा.
उत्तरः
मातीमध्ये जे हात राबती, तयांस देऊ पुष्टी.

(आ) ‘दौलत’ हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तरः
यंत्रांच्या संगतीने काय मिळणार आहे?

(इ) कवितेतील ‘यमक’ अलंकार साधणाऱ्या शब्दांच्या जोड्या शोधा.
उत्तरः
सृष्टी-दृष्टी, वृष्टी-कष्टी, तुष्टी-गोष्टी.

प्रश्न 5.
काव्यसौंदर्य.
(अ) खालील ओळींचे रसग्रहण करा.
‘हिरवी हिरवी मने भोवती, किती छटा हिरव्याच्या
गर्भरेशमी सळसळण्याच्या जगात सांगू गोष्टी’

(आ) पृथ्वीला वाचवण्यासाठी काय काय करावे असे कवयित्रीला वाटते.
उत्तरः
पृथ्वीवर मानवाने पर्यावरण संतुलन नष्ट करण्याचा सपाटा लावला आहे. झाडांची कत्तल, काँक्रीटीकरण, प्लॅस्टीकचा प्रचंड वापर, प्रदूषण इ. समस्यांनी पृथ्वी धोक्यात आली आहे. पर्यावरणाचे संतुलन नसल्याने पाऊसही नाही. पाण्याची समस्या भीषण आहे. अशा परिस्थितीत पृथ्वीचे संरक्षण करणे गरजेचे आहे. वनीकरण, झाडांची कत्तल रोखणे, प्लॅस्टीकला प्रतिबंध करणे, अशा उपायांनी अनेक समस्या रोखता येतील. वाढत्या जनसंख्येला आळा घालणे, गावागावांमध्ये वृक्षांची लागवड करणे, पाण्याचे साठे वाढविणे, विहिरी-तळी निर्माण करणे, इलेक्ट्रॉनिक कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावणे, ओला-सुका कचरा वेगवेगळा टाकणे, बायोगॅस वापरणे, सौरशक्तीचा वापर करणे, तंत्रज्ञानाचा मर्यादित योग्य वापर करणे अशा प्रकारे हरितक्रांती व औद्योगिक क्रांतीने पृथ्वीला वाचविता येईल. पृथ्वी ही माता आहे, या दृष्टीने तिचा आदर व सांभाळ सर्वांनीच करायला हवा.

(इ) वसुंधरेचे हिरवेपण जपण्यासाठी उपाय सुचवा.
उत्तरः
वसुंधरा ही हिरव्यागार शालूत शोभून दिसते. हिरवाईचा, शेतांचा, रानांचा व गवताच्या विविध हिरव्या छटा निसर्ग खुलवतो. वसुंधरेचे हिरवेपण जपण्यासाठी खालील उपाय करता येतील.
(i) ‘झाडे लावा, झाडे जगवा’ या प्रतिज्ञेने सर्वांनीच ‘एक व्यक्ती, एक झाड’ असे प्रमाण ठेवले तर वसुंधरा हिरवीगार होईल.
(ii) फळांच्या बिया मोकळ्या जागेत, डोंगरावर उधळाव्या.
(iii) बागबगीचे, रानांकरिता अधिकृत जमीन राखावी व तेथे रोपे लावावी.
(iv) जमिनीचा कस कमी व नष्ट करणाऱ्या वस्तू वापरू नये. उदा. प्लॅस्टीक, थर्मोकोल, अतिप्रमाणात वापरात असेलेली कीटकनाशके,
(v) जागोजागी पाण्याचे साठे तयार करावेत, ज्यामुळे पावसाळ्याव्यतिरिक्तही झाडांना पाणी मिळेल. वसुंधरेच्या हिरवेपणावर आपले अस्तित्व टिकून आहे. याची जागृती प्रत्येक नागरिकाच्या मनात केली पाहिजे.

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 12 रंग मजेचे रंग उदयाचे Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १.पुढील कवितेच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा,

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा,
(i) फुलाफुलांचे दाट …………………………………… जिथे पोचते दृष्टी. (थवे, गुच्छ, ताटवे, झुडपे)
(ii) …………………………………… देईना संगणक हा, काळी आई जगवू. (पैसे, दौलत, संपत्ती, धान्य)
(iii) उधळू, फेकू बिया डोंगरी, रुजतील …………………………………… झाडे. (निलगिरी, आंब्याची, देशी, घनदाट)
(iv) आभाळाच्या छत्राखाली, एक अनोखी …………………………………… (दृष्टी, तुष्टी, वृष्टी, पुष्टी)
उत्तर:
(i) ताटवे
(ii) धान्य
(iii) देशी
(iv) तुष्टी

प्रश्न 3.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) कवी कोणाला पुष्टी क्यायला सांगतात?
उत्तर:
कवी मातीमध्ये काम करणाऱ्या हातांना पुष्टी दयायला सांगतात.

(ii) यंत्राबरोबर राहिल्यास काय मिळेल?
उत्तरः
यंत्राबरोबर राहिल्यास पैसा, दौलत मिळेल.

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
चौकट पूर्ण करा.
(i) जिथे दृष्टी पोचते तेथे असतात – [फुलांचे ताटवे]
(ii) संगणक हे देत नाही – [धान्य]
(iii) जगास या गोष्टी सांगू – [गर्भरेशमी सळसळण्याच्या]

प्रश्न 2.
जोड्या जुळवा.

उत्तरे:
(i- क),
(ii – अ),
(iii – ड),
(iv – ब)

प्रश्न 3.
काव्यपंक्तीचा योग्य क्रम लावा.
(i) गर्भरेशमी सळसळण्याच्या जगास सांगू गोष्टी . . .
(ii) आभाळाच्या छत्राखाली, एक अनोखी तुष्टी . . .
(iii) फेनधवलशा तुषारांमध्ये, राहाल कैसे कष्टी?
(iv) गच्च माजतील राने, होईल आभाळातून वृष्टी . . .
उत्तर:
(i) गच्च माजतील राने, होईल आभाळातून वृष्टी . . .
(ii) फेनधवलशा तुषारांमध्ये, राहाल कैसे कष्टी?
(iii) आभाळाच्या छत्राखाली, एक अनोखी तुष्टी . . .
(iv) गर्भरेशमी सळसळण्याच्या जगास सांगू गोष्टी . . .

कृती ३: कवितेतील शब्दांचा अर्थ

प्रश्न 1.
खालील कवितेतील शब्दांचा अर्थ लिहा.
(i) फूल
(ii) दाट
(iii) ताटवे
(iv) दृष्टी
उत्तरे:
(i) कुसूम, सुमन
(ii) गच्च
(iii) बगिचे, उद्यान
(iv) नजर

प्रश्न २. दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे कवितेसंबंधी पुढील कृती सोडवा.

(१) प्रस्तुत कवितेचे कवी/कवयित्री:
अंजली कुलकर्णी

(२) प्रस्तुत कवितेचा विषयः
पर्यावरणाचे रक्षण केले तर मानवाला काही कमी पडणार नाही अशा भावनांचे वर्णन केले आहे.

(३) प्रस्तुत कवितेतील दिलेल्या ओळींचा सरळ अर्थ:
डोंगरातून वाहात येते, खळाळते हे पाणी
फेनधवलशा तुषारांमध्ये, राहाल कैसे कष्टी?

आभाळातून होणाऱ्या पावसाच्या वृष्टीमुळे डोंगरातून खळाळत पाणी वाहत येईल. डोंगर दऱ्यातून वाहणारे धबधबे व त्यातून फेसाप्रमाणे उधळणाऱ्या पांढऱ्या तुषारांना पाहिल्यावर आपण आपली सारी दु:खे विसरून जाऊ व निसर्गाच्या सान्निध्यात खऱ्या अर्थाने आपण आनंदी होऊ, खळाळत्या पाण्याला पाहून आपल्याही मनात हास्याचे तुषार उधळले जातील व आपली सारी दुःखे राहणारच नाहीत, आपण कष्टी होणारी नाही? असे कवयित्री म्हणते.

(४) प्रस्तुत कवितेतून मिळणारा संदेशः

निसर्गाचे आणि मानवी जीवनाचे नाते हे अगदी घट्ट असेच आहे. निसर्गाच्या सहवासात माणूस अगदी आनंदी जगणे जगत असतो, पण आजच्या जागतिकीकरणाच्या या युगात संगणकामुळे आणि इतर वैज्ञानिक गोष्टींमुळे माणूस निसर्गापासून दूर होत चालला आहे. असे झाले तर माणसाला आपले अस्तित्व टिकवणे कठीण होऊन बसेल. पर्यावरणाची, निसर्गाची जोपसना केली तर मानवाला कधीच काही कमी पडणार नाही. निसर्गसौंदर्याचा आस्वाद घेत घेत आपले जीवन आनंदमय करण्यासाठी निसर्गाच्या हातात हात घालून आपण पुढे वाटचाल केली पाहिजे, असा संदेश या कवितेतून आपल्याला मिळतो.

(५) प्रस्तुत कविता आवडण्याचे वा न आवडण्याचे कारण :

‘रंग मजेचे रंग उदयाचे’ ही ‘अंजली कुलकर्णी’ यांची कविता मला खूप आवडली आहे. त्याचे मुख्य कारण म्हणजे कवयित्रीचे चित्रदर्शी वर्णन. त्यांच्या शब्दांमधून माणसाचा मातीशी, निसर्गाशी असलेला जिव्हाळ्याचा संबंध मनापासून जाणवतो. पर्यावरणाची काळजी घेणे हे आपले सर्वात महत्त्वाचे कर्तव्य आहे याची सोप्या व योग्य शब्दात कवयित्रीने करून दिलेली जाणीव खूप छान आहे. निसर्गसौंदर्याचा आस्वाद घेत घेत आपले जीवन कसे आनंदी होऊन जाते, त्याचे वर्णन अप्रतिम आहे.

(६) प्रस्तुत कवितेतील खालील शब्दांचा अर्थः
(i) जपणे – सांभाळणे
(ii) सृष्टी – निसर्ग, जग
(i) माती – मृदा
(ii) पुष्टी – पाठबळ, पाठिंबा

स्वाध्याय कती

प्रश्न 1.
पृथ्वीला वाचवण्यासाठी काय करावे असे कवयित्रीला वाटते?
उत्तरः
पृथ्वीवर मानवाने पर्यावरण संतुलन नष्ट करण्याचा सपाटा लावला आहे. झाडांची कत्तल, काँक्रीटीकरण, प्लॅस्टीकचा प्रचंड वापर, प्रदूषण इ. समस्यांनी पृथ्वी धोक्यात आली आहे. पर्यावरणाचे संतुलन नसल्याने पाऊसही नाही. पाण्याची समस्या भीषण आहे. अशा परिस्थितीत पृथ्वीचे संरक्षण करणे गरजेचे आहे. वनीकरण, झाडांची कत्तल रोखणे, प्लॅस्टीकला प्रतिबंध करणे, अशा उपायांनी अनेक समस्या रोखता येतील. वाढत्या जनसंख्येला आळा घालणे, गावागावांमध्ये वृक्षांची लागवड करणे, पाण्याचे साठे वाढविणे, विहिरी-तळी निर्माण करणे, इलेक्ट्रॉनिक कचऱ्याची योग्य विल्हेवाट लावणे, ओला-सुका कचरा वेगवेगळा टाकणे, बायोगॅस वापरणे, सौरशक्तीचा वापर करणे, तंत्रज्ञानाचा मर्यादित योग्य वापर करणे अशा प्रकारे हरितक्रांती व औद्योगिक क्रांतीने पृथ्वीला वाचविता येईल. पृथ्वी ही माता आहे, या दृष्टीने तिचा आदर व सांभाळ सर्वांनीच करायला हवा.

प्रश्न 2.
वसुंधरेचे हिरवेपण जपण्यासाठी उपाय सुचवा.
उत्तरः
वसुंधरा ही हिरव्यागार शालूत शोभून दिसते. हिरवाईचा, शेतांचा, रानांचा व गवताच्या विविध हिरव्या छटा निसर्ग खुलवतो. वसुंधरेचे हिरवेपण जपण्यासाठी खालील उपाय करता येतील.
(i) ‘झाडे लावा, झाडे जगवा’ या प्रतिज्ञेने सर्वांनीच ‘एक व्यक्ती, एक झाड’ असे प्रमाण ठेवले तर वसुंधरा हिरवीगार होईल.
(ii) फळांच्या बिया मोकळ्या जागेत, डोंगरावर उधळाव्या.
(iii) बागबगीचे, रानांकरिता अधिकृत जमीन राखावी व तेथे रोपे लावावी.
(iv) जमिनीचा कस कमी व नष्ट करणाऱ्या वस्तू वापरू नये. उदा. प्लॅस्टीक, थर्मोकोल, अतिप्रमाणात वापरात असेलेली कीटकनाशके,
(v) जागोजागी पाण्याचे साठे तयार करावेत, ज्यामुळे पावसाळ्याव्यतिरिक्तही झाडांना पाणी मिळेल. वसुंधरेच्या हिरवेपणावर आपले अस्तित्व टिकून आहे. याची जागृती प्रत्येक नागरिकाच्या मनात केली पाहिजे.

रंग मजेचे रंग उदयाचे Summary in Marathi

रंग मजेचे रंग उदयाचे काव्यपरिचय‌
‘रंग‌ ‌मजेचे‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे’‌ ‌ही‌ ‌कविता‌ ‌कवयित्री‌ ‌’अंजली‌ ‌कुलकर्णी’‌ ‌यांनी‌ ‌लिहिली‌ ‌आहे.‌ ‌जागतिकीकरणाच्या‌ ‌या‌ ‌काळात‌ ‌तंत्रज्ञानाशी‌ ‌मैत्री‌ ‌करणारा‌ ‌मानव‌ ‌निसर्गाकडे‌ ‌पाठ‌ ‌फिरवत‌ ‌आहे,‌ ‌पण‌ ‌निसर्गाचे,‌ ‌पर्यावरणाचे‌ ‌रक्षण‌ ‌करणे‌ ‌ही‌ ‌अतिमहत्त्वाची‌ ‌बाब‌ ‌आहे.‌ ‌पर्यावरणाची‌ ‌जोपासना‌ ‌केली‌ ‌तर‌ ‌माणसाला‌ ‌कधीच‌ ‌काही‌ ‌कमी‌ ‌पडणार‌ ‌नाही,‌ ‌असा‌ ‌विचार‌ ‌कवयित्रीने‌ ‌या‌ ‌कवितेत‌ ‌मांडला‌ ‌आहे.‌

रंग मजेचे रंग उदयाचे Summary in English

As‌ ‌a‌ ‌result‌ ‌of‌ ‌globalization,‌ ‌a‌ ‌human‌ ‌being‌ ‌appears‌ ‌to‌ ‌be‌ ‌more‌ ‌connected‌ ‌to‌ ‌technology‌ ‌rather‌ ‌than‌ ‌nature.‌ ‌The‌ ‌preservation‌ ‌of‌ ‌nature‌ ‌and‌ ‌environment‌ ‌should‌ ‌be‌ ‌the‌ ‌first‌ ‌priority‌ ‌of‌ ‌a‌ ‌human‌ ‌being.‌ ‌Only‌ ‌then‌ ‌can‌ ‌he‌ ‌live‌ ‌a‌ ‌satisfied‌ ‌life.‌ ‌The‌ ‌poetess‌ ‌has‌ ‌tried‌ ‌to‌ ‌elaborate‌ ‌on‌ ‌this‌ ‌understanding‌ ‌in‌ ‌her‌ ‌poem.‌

भावार्थ‌ ‌फुलाफुलांचे‌ ‌दाट‌ ‌ताटवे,‌ ‌जिथे‌ ‌पोचते‌ ‌दृष्टी‌
‌रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उद्याचे‌ ‌जपून,‌ ‌ठेवू‌ ‌सृष्टी….‌

निसर्ग‌ ‌हा‌ ‌खरा‌ ‌जादूगार‌ ‌आहे.‌ ‌त्याच्या‌ ‌जादूई‌ ‌दुनियेमध्ये‌ ‌रंगा–गंधाचे‌ ‌साम्राज्य‌ ‌पसरले‌ ‌आहे.‌ ‌आभाळाची‌ ‌निळाई‌ ‌पाहत,‌ ‌पाण्याची‌ ‌खळखळ‌ ‌आणि‌ ‌वाऱ्याची‌ ‌अंगाई‌ ‌ऐकत‌ ‌धरतीच्या‌ ‌कुशीत‌ ‌फुलाफुलांचे‌ ‌म्हणजेच‌ ‌अनेक‌ ‌रंगाच्या‌ ‌फुलांचे‌ ‌बाग‌ ‌बगीचे‌ ‌आपण‌ ‌फुलवूया‌ ‌आणि‌ ‌हे‌ ‌बगीचे‌ ‌फक्त‌ ‌एका‌ ‌ठिकाणी‌ ‌फुलवायचे‌ ‌नाहीत‌ ‌तर‌ ‌कवयित्रीच्या‌ ‌मते‌ ‌जिथे‌ ‌जिथे‌ ‌नजर‌ ‌पोचते‌ ‌तेथे‌ ‌तेथे‌ ‌उद्याच्या‌ ‌भविष्याचे‌ ‌रंग,‌ ‌उद्याच्या‌ ‌मजेचे‌ ‌रंग‌ ‌आपण‌ ‌फुलवूया‌ ‌म्हणजेच‌ ‌निसर्गाच्या‌ ‌रंगात‌ ‌आणि‌ ‌निसर्गाच्या‌ ‌सान्निध्यात‌ ‌राहून‌ ‌जो‌ ‌आनंद,‌ ‌जी‌ ‌मजा‌ ‌मिळणार‌ ‌आहे.‌ ‌अशी‌ ‌एक‌ ‌सुंदर‌ ‌सृष्टी‌ ‌आपण‌ ‌उद्याच्या‌ ‌भविष्यासाठी‌ ‌जपून‌ ‌ठेवूया.‌

धान्य‌ ‌देईना‌ ‌संगणक‌ ‌हा,‌ ‌काळी‌ ‌आई‌ ‌जगवू‌
‌मातीमध्ये‌ ‌जे‌ ‌हात‌ ‌राबती,‌ ‌तयांस‌ ‌देऊ‌ ‌पुष्टी….‌
‌रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे‌

कवयित्री‌ ‌म्हणते‌ ‌आजचे‌ ‌युग‌ ‌कितीही‌ ‌आधुनिक‌ ‌झाले,‌ ‌तंत्रज्ञान‌ ‌विकसित‌ ‌झाले‌ ‌तरी‌ ‌निसर्ग‌ ‌तुमचा‌ ‌खरा‌ ‌मित्र‌ ‌आहे.‌ ‌तुमचा‌ ‌पोषण–कर्ता‌ ‌आहे.‌ ‌कारण‌ ‌तंत्रज्ञानाच्या‌ ‌विकासामुळे‌ ‌संगणकाची‌ ‌निर्मिती‌ ‌झाली.‌ ‌पण‌ ‌हा‌ ‌संगणक‌ ‌तुम्हांला‌ ‌धान्य‌ ‌देऊन‌ ‌तुमचे‌ ‌पोषण‌ ‌करू‌ ‌शकत‌ ‌नाही.‌ ‌तर‌ ‌काळी‌ ‌आई‌ ‌म्हणजेच‌ ‌धरतीमाता‌ ‌आपण‌ ‌जगवली‌ ‌तरच‌ ‌आपण‌ ‌जगू‌ ‌शकतो.‌ ‌तीच‌ ‌खरी‌ ‌आपले‌ ‌पोषण‌ ‌करणारी‌ ‌जननी‌ ‌आहे.‌ ‌तिला‌ ‌आपण‌ ‌जगवूया‌ ‌असे‌ ‌कवयित्री‌ ‌सांगते.‌ ‌या‌ ‌काळ्या‌ ‌मातीमध्ये‌ ‌जे‌ ‌हात‌ ‌खऱ्या‌ ‌अर्थाने‌ ‌राबतात,‌ ‌कष्ट‌ ‌करतात‌ ‌आणि‌ ‌तिचे‌ ‌संगोपन‌ ‌करतात‌ ‌अशा‌ ‌शेतकऱ्याचे,‌ ‌भूमिपुत्राचे‌ ‌सुद्धा‌ ‌आपण‌ ‌संरक्षण‌ ‌केले‌ ‌पाहिजे‌ ‌त्याच्या‌ ‌कष्टांना‌ ‌पाठबळ,‌ ‌दुजोरा‌ ‌दिला‌ ‌पाहिजे.‌ ‌तरच‌ ‌आपल्याला उदयाच्या‌ ‌उज्ज्वल‌ ‌भविष्याचे‌ ‌रंग‌ ‌व‌ ‌जीवनातील‌ ‌मजेचे‌ ‌रंग‌ ‌पाहायला‌ ‌मिळतील‌ ‌आणि‌ ‌ही‌ ‌धरती‌ ‌खऱ्या‌ ‌अर्थाने‌ ‌सुजलाम्‌ ‌सुफलाम्‌ ‌होऊन‌ ‌इथला‌ ‌मनुष्यप्राणी‌ ‌सुखी‌ ‌होईल.‌

उधळू,‌ ‌फेकू‌ ‌बिया‌ ‌डोंगरी,‌ ‌रुजतील‌ ‌देशी‌ ‌झाडे‌
‌गच्च‌ ‌माजतील‌ ‌राने,‌ ‌होईल‌ ‌आभाळातून‌ ‌वृष्टी….‌
‌रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे‌ ‌

‘झाडे‌ ‌लावा,‌ ‌झाडे‌ ‌जगवा’.‌ ‌हा‌ ‌मंत्र‌ ‌सत्यात‌ ‌उतरविण्यासाठी‌ ‌आपण‌ ‌खऱ्या‌ ‌अर्थाने‌ ‌कोणती‌ ‌कृती‌ ‌केली‌ ‌पाहिजे‌ ‌हे‌ ‌सांगताना‌ ‌कवयित्री‌ ‌म्हणते‌ ‌की,‌ ‌आपण‌ ‌आपल्या‌ ‌देशामध्ये‌ ‌पिकणारी,‌ ‌उगवणारी‌ ‌जी‌ ‌फळे,‌ ‌फुले‌ ‌आहेत,‌ ‌त्यांच्या‌ ‌बिया‌ ‌डोंगरावर,‌ ‌पर्वतावर‌ ‌उधळूया‌ ‌म्हणजे‌ ‌डोंगरावर‌ ‌त्या‌ ‌रुजतील‌ ‌आणि‌ ‌देशी‌ ‌झाडांनी‌ ‌आपली‌ ‌जंगले‌ ‌परत‌ ‌गच्च‌ ‌भरून‌ ‌जातील,‌ ‌माजतील‌ ‌ज्यामुळे‌ ‌जमिनीची‌ ‌धूप‌ ‌थांबेल‌ ‌आणि‌ ‌वृष्टी‌ ‌होईल.‌ ‌भरपूर‌ ‌पाऊस‌ ‌पडला‌ ‌तर‌ ‌ही‌ ‌सृष्टी‌ ‌हिरवी‌ ‌समृद्ध‌ ‌होईल‌ ‌आणि‌ ‌समृद्ध‌ ‌अशा‌ ‌भविष्याचे‌ ‌आपले‌ ‌स्वप्न‌ ‌पूर्ण‌ ‌होईल.‌

डोंगरातून‌ ‌वाहात‌ ‌येते,‌ ‌खळाळते‌ ‌हे‌ ‌पाणी‌
‌फेनधवलशा‌ ‌तुषारांमध्ये,‌ ‌राहाल‌ ‌कैसे‌ ‌कष्टी?‌
‌रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे‌

आभाळातून‌ ‌होणाऱ्या‌ ‌पावसाच्या‌ ‌वृष्टीमुळे‌ ‌डोंगरातून‌ ‌खळाळत‌ ‌पाणी‌ ‌वाहत‌ ‌येईल.‌ ‌डोंगर‌ ‌दऱ्यातून‌ ‌वाहणारे‌ ‌धबधबे,‌ ‌त्यातून‌ ‌फेसाप्रमाणे‌ ‌उधळणाऱ्या‌ ‌पांढऱ्या‌ ‌तुषारांना‌ ‌पाहिल्यावर‌ ‌आपण‌ ‌आपली‌ ‌सारी‌ ‌दुःखे‌ ‌विसरून‌ ‌जाऊन‌ ‌निसर्गाच्या‌ ‌सान्निध्यात‌ ‌खऱ्या‌ ‌अर्थाने‌ ‌जावू.‌ ‌खळाळत्या‌ ‌पाण्याला‌ ‌पाहून‌ ‌आपल्याही‌ ‌मनात‌ ‌हास्याचे‌ ‌तुषार‌ ‌उधळले‌ ‌जातील‌ ‌व‌ ‌आपली‌ ‌दुःखे‌ ‌राहणारच‌ ‌नाहीत.‌ ‌किंबहुना‌ ‌त्यांना‌ ‌पाहिल्यावर‌ ‌कसे‌ ‌राहू‌ ‌आपण‌ ‌कष्टी?‌ ‌असाच‌ ‌प्रश्न‌ ‌कवयित्री‌ ‌आपल्याला‌ ‌विचारते‌ ‌आहे.‌

मिळेल‌ ‌पैसा,‌ ‌मिळेल‌ ‌दौलत,‌ ‌यंत्रांच्या‌ ‌संगती‌ ‌
आभाळाच्या‌ ‌छत्राखाली,‌ ‌एक‌ ‌अनोखी‌ ‌तुष्टी….‌ ‌
रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे‌ ‌

तंत्रज्ञानामुळे‌ ‌आपल्याला‌ ‌पैसा,‌ ‌दौलत‌ ‌मिळेल‌ ‌पण‌ ‌त्या‌ ‌कागदी‌ ‌नोटांना‌ ‌समाधानाचा,‌ ‌तुष्टीचा‌ ‌गंध‌ ‌येणार‌ ‌नाही.‌ ‌त्यातून‌ ‌स्पर्धा,‌ ‌अवहेलना‌ ‌वाढेल,‌ ‌दुसऱ्याचे‌ ‌दुःख‌ ‌जाणून‌ ‌घेण्याची‌ ‌मनाची‌ ‌दौलत‌ ‌तिथे‌ ‌नसेल.‌ ‌परंतु‌ ‌निसर्गाच्या‌ ‌सान्निध्यात‌ ‌एकाच‌ ‌आभाळाच्या‌ ‌छत्राखाली‌ ‌आपण‌ ‌सारे‌ ‌भेदभाव‌ ‌विसरून‌ ‌जाऊ,‌ ‌कुणी‌ ‌लहान–मोठा,‌ ‌श्रीमंत,‌ ‌गरीब‌ ‌राहणार‌ ‌नाही,‌ ‌आभाळाची‌ ‌आम्ही‌ ‌लेकरे,‌ ‌काळी‌ ‌माती‌ ‌आई‌ ‌असे‌ ‌म्हणण्यातच‌ ‌आपल्याला‌ ‌खरी‌ ‌तुष्टता,‌ ‌समाधान‌ ‌मिळेल‌ ‌आणि‌ ‌एकत्वाच्या‌ ‌छत्राखाली‌ ‌आपण‌ ‌उद्याच्या‌ ‌भविष्याचे,‌ ‌आनंदाचे‌ ‌रंग‌ ‌जपून‌ ‌या‌ ‌सृष्टीलाही‌ ‌जपून‌ ‌ठेवू.‌

हिरवी‌ ‌हिरवी‌ ‌मने‌ ‌भोवती,‌ ‌किती‌ ‌छटा‌ ‌हिरव्याच्या‌ ‌
गर्भरेशमी‌ ‌सळसळण्याच्या‌ ‌जगास‌ ‌सांगू‌ ‌गोष्टी….‌ ‌
रंग‌ ‌मजेचे,‌ ‌रंग‌ ‌उदयाचे‌

या‌ ‌निळ्या‌ ‌आभाळाच्या‌ ‌छत्राखाली‌ ‌निसर्गाच्या‌ ‌सान्निध्यात‌ ‌साऱ्यांची‌ ‌मने‌ ‌हिरवी‌ ‌होतील,‌ ‌आनंदी‌ ‌होतील.‌ ‌नवीन‌ ‌विचारांनी,‌ ‌सुखा–समाधानाने‌ ‌भरून‌ ‌जातील‌ ‌आणि‌ ‌या‌ ‌आनंदाच्या‌ ‌विविध‌ ‌छटा‌ ‌आपल्याला‌ ‌आपल्या‌ ‌अवतीभोवती‌ ‌पाहता‌ ‌येतील.‌ ‌पर्यावरणाच्या‌ ‌रक्षणासाठी‌ ‌डोंगरावर‌ ‌उधळलेल्या‌ ‌बियांमुळे‌ ‌झाडे‌ ‌निर्माण‌ ‌होतील.‌ ‌घनदाट‌ ‌जंगले‌ ‌तयार‌ ‌होतील‌ ‌व‌ ‌त्यामुळे‌ ‌भरपूर‌ ‌वृष्टी‌ ‌होईल.‌ ‌त्यामुळे‌ ‌सर्वत्र‌ ‌उगवलेल्या‌ ‌गवताची‌ ‌रेशमासारखी‌ ‌नाजूक,‌ ‌मऊ‌ ‌पाती‌ ‌डोलतील.‌ ‌हिरव्यागार‌ ‌धरणीमुळे‌ ‌मनाला‌ ‌समाधान‌ ‌मिळेल.‌ ‌निसर्गसौंदर्यामुळे‌ ‌जगण्याचा‌ ‌खराखुरा‌ ‌आनंदही‌ ‌मिळेल.‌ ‌आपली‌ ‌मनेही‌ ‌हिरवी‌ ‌हिरवी‌ ‌अर्थात‌ ‌प्रसन्न‌ ‌होतील,‌ ‌आपण‌ ‌सर्व‌ ‌जगाला‌ ‌या‌ ‌हिरवाईचा‌ ‌आनंद‌ ‌सांगूया.‌ ‌सगळ्या‌ ‌जगाला‌ ‌आनंदी‌ ‌करत‌ ‌आपण‌ ‌उदयाच्या‌ ‌भविष्याचे,‌ ‌आनंदाचे‌ ‌रंग‌ ‌जपून‌ ‌या‌ ‌सृष्टीलाही‌ ‌जपून‌ ‌ठेवू.‌ ‌

‌रंग मजेचे रंग उदयाचे शब्दार्थ‌

• ‌दृष्टी‌ ‌– ‌नजर‌ ‌– ‌(sight)‌
• सृष्टी‌ ‌– ‌निसर्ग,‌ ‌जग‌ ‌– (nature)‌
• संगणक‌ ‌– ‌(computer)‌ ‌
• काळी‌ ‌आई‌ ‌– ‌माती‌ ‌– (earth)
• पुष्टी‌ ‌– ‌पाठबळ,‌ ‌दुजोरा‌‌ ‌– ‌(support)
• वृष्टी‌ ‌– ‌पाऊस‌ ‌– ‌(rain)‌ ‌
• आभाळ‌ ‌– ‌आकाश,‌ ‌नभ‌ ‌– ‌(sky)‌ ‌
• छटा‌ ‌– ‌विविध‌ ‌रंग,‌ ‌स्तर‌ ‌– ‌(shades)‌ ‌
• गर्भरेशमी‌ ‌– ‌मऊ‌ ‌– ‌(soft‌ ‌silk)‌ ‌
• सळसळणे‌ ‌– ‌पानांच्या‌ ‌हालचालीचा‌ ‌आवाज‌ ‌– (rustling)‌ ‌
• फुल‌ ‌‌– ‌सुमन,‌ ‌पुष्प‌ ‌– ‌(flower)‌ ‌
• घाट – ‌गच्च‌ ‌– ‌(dense)‌ ‌
• ताटवे‌ ‌– ‌बगीचे‌ ‌– ‌(gardens)‌
• ‌मजा‌ ‌– ‌गंमत‌ ‌– (‌fun)‌ ‌
• जपणे‌ – ‌सांभाळून‌ ‌ठेवणे‌ ‌– (to‌ ‌preserve‌ ‌carefully)‌ ‌
• माती‌ ‌– मृदा (Soil)
• हात‌ ‌– ‌कर‌ ‌– ‌(hand)‌ ‌
• राबती‌ ‌– ‌राबणे,‌ ‌कष्ट‌ ‌करणे‌ ‌– ‌(to‌ ‌work‌ ‌hard)‌ ‌
• उधळू‌ ‌– ‌उडवू,‌ ‌उडवणे‌ ‌– ‌(throw)‌ ‌
• बीया‌ ‌– ‌बीज‌ ‌– (seeds)‌ ‌
• डोंगर‌ ‌– ‌पर्वत‌ – (mountain)‌
• ‌रुजणे‌ ‌– ‌अंकुरणे‌ ‌– (to‌ ‌germinate)‌ ‌
• झाड‌ ‌– ‌वृक्ष‌ ‌– (tree)‌ ‌
• रान‌ ‌– ‌जंगल,‌ ‌वन‌ ‌– ‌(forest)‌
• ‌पाणी – ‌जल‌ ‌– (water)‌ ‌
• फेनधवलशा‌ ‌– ‌फेसाप्रमाणे‌ ‌पांढऱ्या‌ ‌– ‌(white‌ ‌like‌ ‌foam)‌ ‌
• कष्टी‌ ‌– ‌थकलेले,‌ ‌दुःखी‌ ‌– ‌(Sad)‌ ‌
• पैसा‌ ‌– ‌अर्थ‌ ‌– ‌(money)‌ ‌
• दौलत‌ ‌– ‌संपत्ती‌ ‌– (wealth)‌ ‌
• संगत‌ ‌सोबत‌ ‌– ‌(company)‌ ‌
• छत्र‌ ‌– ‌सावली‌ ‌– (shade)‌ ‌
• अनोखी‌ ‌– ‌वेगळी‌ ‌– (special)‌ ‌
• तृष्टी‌ ‌– ‌तृप्ती,‌ ‌समाधान‌ ‌– ‌(satisfaction)‌ ‌
• मन‌ – ‌चित्त‌ ‌– (mind)‌

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 11 जंगल डायरी Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 11 जंगल डायरी

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 11 जंगल डायरी Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
लेखकाने बिबळ्याची ताजी पावलं पाहिल्यानंतरच्या कृतींचा घटनाक्रम लिहा.
(i) जंगलाच्या कोपऱ्यात हालचाल जाणवली.
(ii) ___________________________
(iii) ___________________________
(iv) तिथं तेंदूच्या झाडाखाली बांबूमध्ये बिबळ्या बसला होता.
(v) ___________________________
(vi) ___________________________
उत्तर:
(i) जंगलच्या कोपऱ्यात हालचाल जाणवली.
(ii) लेखकाने सगळ्यांना हातानेच थांबायची खूण केली.
(iii) दुर्बीण डोळ्यांना लावल्यावर ती हालचाल स्पष्ट झाली.
(iv) तिथं तेंदूच्या झाडाखाली बांबूमध्ये बिबळ्या बसला होता.
(v) बिबळ्याचा रंग आसपासच्या परिसराशी एवढा मिसळून गेला होता, की त्याची शेपूट जर हलली नसती तर तो लेखकाला मुळीच दिसला नसता.
(vi) त्याची पाठ लेखकाकडे होती, त्यामुळे त्याने अदयाप त्यांना पाहिले नव्हते.
(vii) वनरक्षकाचा पाय काटकीवर पडला.

प्रश्न 2.
कारणे लिहा.
(i) वाघिणीने मंदपणे गुरगुरून नापसंती व्यक्त केली, कारण ……………………………..
(ii) वाघीण पिल्लांच्या सुरक्षेबद्दल दक्ष होती, कारण ……………………………..
उत्तर:
(i) वाघिणीचे पिल्लू तिच्या पाठीवरून घसरले व पाण्यात पडल्यामुळे वाघीणीच्या तोंडावर पाणी उडले.
(ii) वाघांच्या पिल्लांना इतर भक्षकांपासून खूपच धोका असतो.

प्रश्न 3.
विशेष्य आणि विशेषण यांच्या जोड्या लावा.

प्रश्न 4.
स्वमत.
(अ) ‘लेखकाला वाघिणीतील आईची झलक जाणवली’, हे विधान पाठाच्या आधारे स्पष्ट करा.
उत्तरः
अतुल धामनकर यांनी ‘जंगल डायरी’ या पाठात जंगलातील प्राण्यांचे निरीक्षण करतांना आलेल्या विविध अनुभवांचे वर्णन तसेच वाघिणीत दिसलेल्या ‘आईची झलक’ मार्मिक पणे व्यक्त केली आहे.

वाघीण रात्रीच पिल्लांना नाल्याकाठच्या जांभळीच्या दाट झुडपात लपवून शिकारीसाठी गेली होती. संभाव्य शत्रूच्या हल्ल्या पासून आईने पिल्लांना सुरक्षित ठिकाणी लपवले होते. शिकारीनंतर ती सरळ पाण्यात येऊन बसली. मुलांचा दंगाधोपा सुरू होता. थोड्यावेळाने शिकारीपर्यंत पिल्लांना नेण्यासाठी ती उठली. बाबूंच्या गंजीत जिथे शिकार ठेवली होती तिथे पिल्ले आपल्यासोबत येताहेत की नाही हे पाहिले. दोन पिल्ले तिच्या मागोमाग निघाली पण अदयाप दोघे पाण्यातच खेळत होती. वाघिणीने परत त्यांना बोलवणारा आवाज काढला.

वाघिणीने चारही पिल्ले आपल्याबरोबर येताहेत याची पूर्ण खात्री केली. बाकीची दोन्ही पिल्ले आपला खेळ थांबून आईच्या मागे पळत सुटली. या तिच्या प्रेमाचे, खबरदारीचे लेखकाने निरिक्षण केले व त्याला तिच्यातील आईची झलक बघायला मिळाली. पिल्लांची देखभाल करणे, सांभाळणे, त्यांना शिकार आणून खाऊ घालणे हे वाघिणीनेही जबाबदारीने केले होते. आईचे कर्तव्य निभावले होते. त्याला वाघिणीतील आईची झलक अशाप्रकारे जाणवली.

(आ) वाघीण आणि तिच्या पिल्लांची भेट हा प्रसंग शब्दबद्ध करा.
उत्तरः
जंगल डायरी या पाठात अतुल धामनकर यांनी चंद्रपूर येथील जंगल प्रसंगाचे जीवंत चित्रण शब्दबद्ध केले आहे.

वाघीण चारही पिल्लांना वाघ, बिबळा, रानकुत्री यांच्यापासून धोका असल्याने नाल्याकाठच्या जांभळीच्या दाट झुडपात लपवून शिकारीला गेली होती. तिने पिल्लांसाठी खास खबरदारी घेतली होती. ती रात्रभर जंगलात फिरून पिल्लांजवळ परत आली. आईची हाक ऐकताच अजूनवर दडून बसलेली पिल्लं खेळकरपणे तिच्याकडे झेपावली. थकलेली वाघीण पाण्यात विश्रांतीसाठी बसली.

पण पिल्लांना आईला बघून उधान आले. त्यातील एका पिल्लाने वाघिणीच्या पाठीवरच उडी घेतली. तिथून ते घसरले व धपकन पाण्यात पडले. वाघिणीच्या तोंडावर पाणी पडल्याने तिने नापसंती व्यक्त केली. पण पिल्ले खेळतच होती. आईच्या भोवती दंगाधोपा चालू होता. एकमेकांचा पाठलाग करणे, पाण्यात उड्या मारणे, आईला मायेने चाटणे असे खेळ चालू होते. आईच्या भेटीने लपवून ठेवलेली पिल्ले मनमोकळेपणाने खेळत होती.

(इ) डायरी लिहिणे हा छंद प्रत्येकाने जोपासावा, याविषयी तुमचे मत लिहा.
उत्तर:
डायरी म्हणजे दैनंदिनी. रोज आपण सकाळी उठल्यापासून झोपेपर्यंत कोणत्या ठळक गोष्टी करतो याची नोंद ठेवणे केव्हाही उपयुक्त. डायरी लिहिण्याने दिवसभराचा गोषवारा हाती येतो. चांगल्या वाईट गोष्टींची नोंद केली जाते. आजपर्यंत झालेल्या चुका सुधारण्यासाठी डायरीचा उपयोग होतो. चांगल्या गोष्टींच्या नोंदीने पुन्हापुन्हा त्या वाचताना मनाला समाधान वाटते, प्रेरणा मिळते. काही प्रेक्षणीय स्थळे बघितल्यास त्याचीपण नोंद करावी. त्यामुळे विपुल माहिती जमा करता येते. डायरीतील प्रत्येक पान म्हणजे त्या दिवसाचा आरसा असतो. स्थळे, प्रदर्शने, उद्घाटने, करावयाची कामे इ. नोंद आवश्यक असते. त्याची पडताळणी घेऊन आपल्याच कामावर आपण लक्ष ठेवू शकतो. कितीतरी उपयुक्त माहिती भावी पिढीसाठी ही मार्गदर्शक ठरते. स्वत:वर शिस्त, नियंत्रण व सच्चेपणा राखण्यासाठी डायरी लिहिण्याचा छंद प्रत्येकाने जोपासावा असे माझे मत आहे.

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 11 जंगल डायरी Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १. उताराच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) लेखकाने कोणता रस्ता धरला?
उत्तरः
लेखकाने डावीकडं जाणारा झरीचा रस्ता धरला.

(ii) वनमजूर अचानक का थबकला?
उत्तरः
नुकत्याच गेलेल्या एका मोठ्या बिबळ्याची ताजी पावलं झरीच्या रस्त्यावर उमटलेली दिसली, म्हणून वनमजूर थबकला.

(iii) दुर्बिणीने काय स्पष्ट दिसले?
उत्तरः
तेंदूच्या झाडाखाली बांबूमध्ये बसलेला बिबळ्या दुर्बिणीने स्पष्ट दिसला.

(iv) बिबळ्या जंगलात अदृश्य का झाला?
उत्तर:
टोंगे वनरक्षकाचा पाय एका वाळक्या काटकीवर पडून झालेल्या ‘कट्’ आवाजाने बिबळ्या सावध होऊन जंगलात अदृश्य झाला.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) गावातून ………………………………….. वनरक्षक आणि त्यांचा सहकारी वनमजूर येताना दिसले. (रेगे, टोंगे, दिघे, पोंगशे)
(ii) हा एक ………………………………….. असून आम्ही पोहोचण्याच्या तासाभर आधीच इथून गेला असावा. (वाघ, रेडा, नर, गेंडा)
(iii) एका ………………………………….. झाडाखाली, बांबूमध्ये बिबळा बसला होता. (आंब्याच्या, तेंदूच्या, बाभळीच्या, सागाच्या)
(iv) थोड्याच अंतरावर ………………………………….. जाणारा रस्ता उजवीकडं वळत होता. (रायबाकडं, ज्योतिबाकर्ड, पन्हाळ्याकडं, जंगलाकड)
उत्तर:
(i) टोंगे
(ii) नर
(iii) तेंदूच्या
(iv) रायबाकडं

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
सकारण लिहा.
(i) बिबळ्यानं अदयाप लेखकाला पाहिलं नव्हतं, कारण –
(अ) लेखक लपून बसला होता.
(आ) झुडपांची दाट झाडी होती.
(इ) लेखकाकडे त्याची पाठ होती.
(ई) बांबूचे बन होते.
उत्तर:
बिबळ्यानं अदयाप लेखकाला पाहिलं नव्हतं, कारण लेखकाकडे त्याची पाठ होती.

(ii) तिथं कुठलाही वन्यप्राणी दिसण्याची शक्यता होती, कारण
(अ) बांबूमध्ये बिबळ्या बसला होता.
(आ) नाल्यामध्ये थोडं पाणी साचून राहात होतं.
(इ) जंगलाच्या कोपऱ्यावर थोडीशी हालचाल जाणवली.
(ई) रायबाकडं जाणारा रस्ता उजवीकडे वळत होता.
उत्तरः
तिथं कुठलाही वन्यप्राणी दिसण्याची शक्यता होती, कारण नाल्यामध्ये थोडं पाणी साचून राहात होतं.

प्रश्न 2.
‘बिबळ्याच्या निरीक्षणाची’ हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तरः
कोणती चांगली संधी हातची गेली म्हणून लेखक हळहळला?

प्रश्न 3.
सहसंबंध लिहा.
(i) वनरक्षक : टोंगे :: तिखट कानांचा : …………………………………..
(ii) वाळक्या : काट्या :: दाटी : …………………………………..
उत्तर:
(i) बिबळ्या
(ii) झुडपांची

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) गावातून टोंगे वनरक्षक आणि त्यांचा सहकारी वनमजूर येताना दिसले.
(ii) बिबळ्याच्या निरीक्षणांची चांगली संधी हातची गेली म्हणून लेखक आनंदी होते.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

प्रश्न 5.
उताऱ्यानुसार पुढील वाक्यांचा योग्य क्रम लावा.
(i) जंगलाच्या कोपऱ्यावर थोडीशी हालचाल जाणवली.
(ii) बिबळ्यानं तो आवाज ऐकताच वळून पाहिलं.
(iii) दोन-तीन नाले असल्यानं झुडपांची दाटी जास्तच जाणवते.
(iv) समोर चालणारा वनमजूर अचानक थबकला.
उत्तर:
(i) समोर चालणारा वनमजूर अचानक थबकला.
(ii) जंगलाच्या कोपऱ्यावर थोडीशी हालचाल जाणवली.
(iii) बिबळ्यानं तो आवाज ऐकताच वळून पाहिले.
(iv) दोन-तीन नाले असल्यानं झुडपांची दाटी जास्तच जाणवते.

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्ही अनुभवलेल्या जंगल सफारीचे वर्णन लिहा.
उत्तरः
मी इयत्ता ८ वीत असताना नाताळाच्या सुट्टीत जंगल सफारीचा अनुभव घेतला आहे. कोचीन, पेरीयार व टेकाडी या केरळाच्या टूरवर असताना. टेकाडीच्या घनदाट जंगलात हत्तीवरून जंगल सफारीची मजा लुटली. हत्तीवर बसण्याचा, संथ पण हेलकावे घेत जाण्याचा अनुभव निराळाच होता. आम्ही चारजण हत्तीवर बसून जंगल फिरलो. हरणांचे कळप दिसले, रानम्हशी दिसल्या. रानगव्यांचा कळप जाताना आमच्या गाईडने दाखवला. मुंग्यांची मोठ-मोठी वारूळे दिसली. मधमाश्यांचे पोळे पाहिले. वाघही पहायला मिळाला. खूप दूरवर असल्याने वाघाची अंधूकशी झलक दिसली. कोल्हे तर दोन-तीन वेळा दिसले. बहिरीससाणेही दिसले.

आमच्या रस्त्यावरून मुंगूस जाताना पाहिले. त्याची मोठी तुरेदार शेपूट शोभून दिसत होती. सांबरशिंग काळ्याकभिन्न रंगाचे होते. त्याची शिंगे मोठी डौलदार होती. हत्तींचा कळप टेकडीच्या नदीवर पाणी प्यायला आला होता. हत्तींची दोन पिल्ले फारच मोहक होती. पक्ष्यांचा किलबिलाट होता. दाट जंगलातून जाताना पानांची सळसळ होती. झाडांच्या फांदया अक्षरश: आमच्या अंगाखांदयाला लागत होत्या. हत्तीवर असल्याने कोणत्याही वन्यप्राण्यापासून आम्हाला धोका नव्हता. दिवस कसा संपला हे कळलेही नाही. जंगलातील अनुभवांचे गाठोडे घेऊन आम्ही परतलो.

प्रश्न २. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा :

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) लेखकाला ओलसर चिखलात काय दिसले?
उत्तरः
लेखकाला ओलसर चिखलात मांजरापेक्षा मोठ्या आकाराची अनेक पावलं उमटलेली दिसली.

(ii) लेखक कशासाठी अधीर होता?
उत्तर:
लेखक वाघिणीची पिल्ले बघण्यासाठी अधीर होता.

(iii) लेखकाचे हृदय केव्हां धडधडू लागले?
उत्तर:
पाणवठा जवळ आला तसे लेखकाचे हृदय जोरजोरात धडधडू लागले.

(iv) वाघीण कोठे लपली असावी असे लेखकाला वाटते?
उत्तरः
वाघीण जांभळीच्या झुडपात लपली असावी असे लेखकाला वाटते.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) प्रचंड ………………………………….. दिवस असल्यानं वाघासारखं जनावर पाण्याच्या आसपासच वावरतं. (थंडीचे, उष्णतेचे, पावसाचे, गरमीचे)
(ii) सुकलेल्या नाल्यात उतरताना माझ्या मनावर एक दडपण आलं होतं. (अनामिक, सहज, भरभरून, दु:खाचे)
(iii) जमिनीवर सर्वत्र पानगळीमुळं पडलेला वाळका ………………………………….. साचून होता. (पाचोळा, पालापाचोळा, पाला, कचरा)
उत्तर:
(i) उष्णतेचे
(ii) अनामिक
(iii) पाचोळा

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
(i) लहान पिल्लं असणारी वाघीण ही जंगलातलं सगळ्यात …………………………………..
(अ) उत्तम जनावर!
(आ) धोकादायक जनावर!
(इ) विश्वासू प्राणी!
(ई) घाबरट जनावर!
उत्तर:
लहान पिल्लं असणारी वाघीण ही जंगलातलं सगळ्यात धोकादायक जनावर!

(ii) आम्ही सगळ्यांनीच एकमेकांकडं बघत चौकस राहण्याची डोळ्यांनीच.
(अ) खूण करून सूचना केली.
(आ) सावध करून इशारा केला.
(इ) खूणवत संकेत केला.
(ई) इशारा करून सावध केला.
उत्तर:
आम्ही सगळ्यांनीच एकमेकांकडं बघत चौकस राहण्याची डोळ्यांनीच खूण करून सूचना केली.

प्रश्न 2.
चूक की बरोबर लिहा.

(i) लेखकांना वाऱ्यानं हळूच होणारी पानांची सळसळ देखील मोठी वाटत होती.
(ii) सुकलेल्या नाल्यात उतरताना लेखकांच्या मनावर एक अनामिक दडपण आलं नव्हतं.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

प्रश्न 3.
सहसंबंध लिहा.
(i) ओलसर : चिखल :: पानांची : …………………………………..
(ii) पिल्लांच्या : पाऊलखुणा :: वाघीणीचे : …………………………………..
उत्तर:
(i) सळसळ
(ii) गुरगुरणे.

कृती ३: स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्ही पाहिलेल्या सर्कशीमधील चित्तथरारक प्रसंगाचे वर्णन तुमच्या शब्दांत करा.
उत्तरः
आजही तो प्रसंग डोळ्यांसमोर जसाचा तसा आठवतो. ‘द ग्रेट रॉयल सर्कस’ चा अविस्मरणीय प्रसंग चित्तथरारक होता, सर्कशीची सुरुवात अतिशय शानदार झाली. एका पायावरच्या कसरती झाल्या. मग खास आकर्षण असणारा सिंह पिंजऱ्यात आणला गेला. पिंजऱ्यातून त्याला बाहेर काढले, मग रिंग मास्टर ने त्याला पेटलेल्या चक्रातून उडी मारण्याचा हुकूम दिला. सिंहाने ५ उड्या मारल्या, सर्वांनी टाळ्यांचा गजर केला. रिंग मास्टरने देखील त्याला हंटर दाखवून पुन्हा पिंजऱ्यात जाण्याचा आदेश दिला. आता मात्र सिंहाने तो आदेश साफ नाकारला. तो तेथूनच रिंगणातून पळत सुटून प्रेक्षकांच्या दिशेने धावत गेला. एकच हाहा:कार माजला. सगळे लोक गडबडले. किंचाळ्या आणि आक्रोशांनी परिसर गंभीर झाला. लोक इतस्तत: धावू लागले. चेंगराचेंगरीत अनेकांना गंभीर दुखापती झाल्या. सिंह येऊन आपल्याला खाणार या भीतीने मृत्यूच डोळ्यांपुढे दिसू लागला. सर्कशीतील कलाकारांची तारांबळ उडाली. अनेक खुर्ध्या तुटल्या. सर्कशीच्या तंबूलाही आग लागली. जो तो जीव घेऊन पळत सुटला. अनेकांच्या प्रयत्नांनी परिस्थिती आटोक्यात आली.

प्रश्न ३. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.
कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) वाघीण कशाबद्दल दक्ष असते?
उत्तर:
वाघीण पिल्लांच्या सुरक्षेबद्दल दक्ष असते.

(ii) पिल्लांना कां उधाण आले होते?
उत्तर:
आईला पाहून पिल्लांना उधाण आले होते.

(iii) वाघिणीने शिकारीला जाण्यापूर्वी पिल्लांना कोठे लपवले होते?
उत्तर:
शिकारीला जाण्यापूर्वी वाघिणीने पिल्लांना नाल्याकाठच्या जांभळीच्या दाट झुडपात लपविले होते.

(iv) लेखकाच्या अंगावर काटा आला व तो जागीच का थबकला?
उत्तरेः
‘ऑऽव्हऽऽ!’ अचानक नाल्याच्या पलीकडून आलेल्या बारीक आवाजानं लेखकाच्या अंगावर काटा आला व तो जागीच थबकला.

(v) बाजूच्या जांभळीच्या झाडीतून थेट पाण्यात कोणी उडी मारली?
उत्तर:
वाघिणीच्या एका पिल्लानं बाजूच्या जांभळीच्या झाडीतून थेट पाण्यात उडी मारली.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) ………………………………….. पिल्लांच्या सुरक्षेबद्दल भलतीच दक्ष असते. (सिंहीण, वाघीण, हरीण, कोल्हीण)
(ii) ………………………………….. च्या भोवती जबरदस्त दंगाधोपा सुरू झाला. (आई, वाघीणी, पिल्लां, लेखका)
उत्तर:
(i) वाघीण
(ii) आई

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडा.

(i) वाघीण विश्रांती घेत होती, कारण …………………………………..
(अ) पिल्लांचा जबरदस्त दंगाधोपा चालू होता
(आ) रात्रभरच्या वाटचालीनं ती थकली होती.
(इ) पिल्लांच्या सुरक्षिततेबद्दल दक्ष होती.
(ई) तीनही पिल्लं पाण्यात उतरली होती.
उत्तरः
वाघीण विश्रांती घेत होती, कारण रात्रभरच्या वाटचालीनं ती थकली होती.

प्रश्न 2.
घटनेनुसार वाक्यांचा क्रम लावा.
(i) एका पिल्लानं बाजूच्या जांभळीच्या झाडीतून थेट पाण्यात उडी घेतली.
(ii) अचानक पाण्यात धपकन’ काहीतरी पडल्याचा आवाज आला.
(iii) लगेच त्याच्या पाठोपाठ उरलेली तीनही पिल्लं धपाधप पाण्यात उतरली.
(iv) मी पाणवठ्याकडं पाहिलं आणि आश्चर्यानं थक्कच झालो.
उत्तरः
(i) अचानक पाण्यात धपकन’ काहीतरी पडल्याचा आवाज आला.
(ii) मी पाणवठ्याकडे पाहिलं आणि आश्चर्यानं थक्कच झालो.
(iii) एका पिल्लानं बाजूच्या जांभळीच्या झाडीतून थेड पाण्यात उडी घेतली होती.
(iv) लगेच त्याच्या पाठोपाठ उरलेली तीनही पिल्लं धपाधप पाण्यात उतरली.

प्रश्न 3.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) वाघीण रात्रीच पिल्लांना नाल्याकाठच्या जांभळीच्या दाट झुडपात लपवून शिकारीसाठी गेली होती.
(ii) पिल्लांच्या उत्साहाला लेखक बघताच उधाण आलं होतं.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

कृती ३: स्वमत.

प्रश्न 1.
‘भारताचा राष्ट्रीय पशू-वाघ’ याबद्दल तुम्हांला असलेली माहिती तुमच्या शब्दांत मांडा.
उत्तरः
वाघ हा जंगलात राहणारा मांसाहारी सस्तन पशू आहे. हा भूतान, नेपाळ, भारत, कोरिया, अफगाणिस्तान व इंडोनेशिया मध्ये जास्त संख्येने आढळतो. लाल, पिवळ्या पट्ट्यांचे याचे शरीर असून पायाकडचा भाग पांढरा असतो. त्याचे वैज्ञानिक नाव ‘पॅथेरा टिग्रिस’ आहे. संस्कृत मध्ये ‘व्याघ्र’ असे संबोधले जाते. दाट वनांत, दलदलीच्या भागात रहाणारा हा प्राणी आहे. सांबर, चित्ता, म्हैस, हरणे यांची तो झडप घालून शिकार करतो. वाघीण साडेतीन महिन्यानंतर साधारणत: दोन ते तीन पिल्लांना जन्म देते. ही पिल्ले शिकार करण्याची कला आपल्या आईकडून म्हणजे वाघिणीकडून शिकतात. साधारणपणे १९ वर्षांचे आयुर्मान यांना लाभलेले असते. असा हा ‘वाघ’ आपल्या भारताचा राष्ट्रीय पशू आहे.

प्रश्न ४. खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा,
कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतीबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) वाघिण पिल्लांना कोठे घेऊन जात होती?
उत्तर:
वाघिण पिल्लांना शिकारीकडे घेऊन जात होती.

(ii) वाघिणीने पिल्लांना कोणता इशारा केला?
उत्तर:
वाघिणीने पिल्लांना ‘ऑऽव’ आवाज करून मागे येण्याबद्दल इशारा केला.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) आई वळून एखादया पिल्लाला ………………………………….. चाटत होती. (ममतेने, प्रेमाने, आपुलकीने, मायेने)
(ii) वाघिणीनं ………………………………….. पार करून बांबूच्या गंजीत पाय ठेवला. (नाला, ओढा, नदी, ओहोळ)
(iii) ………………………………….. मिनिटांत पिल्लांना घेऊन वाघीण जंगलात दिसेनाशी झाली. (चारच, पाचच, एकच, दोनच)
उत्तर:
(i) मायेने
(ii) नाला
(iii) दोनच

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
एका शब्दात चौकटी पूर्ण करा,
(i) दोनच मिनिटांत वाघीण येथे गेली दिसेनाशी झाली.
(ii) लेखकाच्या यात मोलाची भर पडली.
उत्तर:
(i) जंगलात
(ii) व्याघ्रअनुभवात.

प्रश्न 2.
परिच्छेदात आलेल्या वन्यप्राण्यांची नावे लिहा.
उत्तर:
सांबर, रानगवा, नीलगाय, रानडुक्कर, वाघीण

प्रश्न 3.
ओघतक्ता योग्यक्रमाने पूर्ण करा.

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) वाघिणीनं नाला पार करून बांबूच्या गंजीत पाय ठेवला.
(ii) लेखकांच्या व्याघ्रअनुभवात मोलाची भर घालणारा हा अनुभव नव्हता.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

(स्वाध्याय कृती)

प्रश्न 1.
(i) डायरी लिहिणे हा छंद प्रत्येकाने जोपासावा, या विषयावर तुमचे मत लिहा.
उत्तर:
डायरी म्हणजे दैनंदिनी. रोज आपण सकाळी उठल्यापासून झोपेपर्यंत कोणत्या ठळक गोष्टी करतो याची नोंद ठेवणे केव्हाही उपयुक्त. डायरी लिहिण्याने दिवसभराचा गोषवारा हाती येतो. चांगल्या वाईट गोष्टींची नोंद केली जाते. आजपर्यंत झालेल्या चुका सुधारण्यासाठी डायरीचा उपयोग होतो. चांगल्या गोष्टींच्या नोंदीने पुन्हापुन्हा त्या वाचताना मनाला समाधान वाटते, प्रेरणा मिळते. काही प्रेक्षणीय स्थळे बघितल्यास त्याचीपण नोंद करावी. त्यामुळे विपुल माहिती जमा करता येते. डायरीतील प्रत्येक पान म्हणजे त्या दिवसाचा आरसा असतो. स्थळे, प्रदर्शने, उद्घाटने, करावयाची कामे इ. नोंद आवश्यक असते. त्याची पडताळणी घेऊन आपल्याच कामावर आपण लक्ष ठेवू शकतो. कितीतरी उपयुक्त माहिती भावी पिढीसाठी ही मार्गदर्शक ठरते. स्वत:वर शिस्त, नियंत्रण व सच्चेपणा राखण्यासाठी डायरी लिहिण्याचा छंद प्रत्येकाने जोपासावा असे माझे मत आहे.

जंगल डायरी Summary in Marathi

जंगल डायरी पाठपरिचय‌ ‌

‘जंगल‌ ‌डायरी’‌ ‌हा‌ ‌पाठ‌ ‌लेखक‌ ‌’अतुल‌ ‌धामनकर’‌ ‌यांनी‌ ‌लिहिला‌ ‌आहे.‌ ‌या‌ ‌पाठात‌ ‌ताडोबा‌ ‌अभयारण्यात‌ ‌सफर‌ ‌करताना‌ ‌आलेले‌ ‌अनुभव‌ ‌रोमहर्षक‌ ‌पद्धतीने‌ ‌मांडले‌ ‌आहेत.‌ ‌त्याचबरोबर‌ ‌वाघिणीमध्ये‌ ‌दडलेल्या‌ ‌’आईचे’‌ ‌रोमहर्षक‌ ‌वर्णन‌ ‌केलेले‌ ‌आहे.‌

जंगल डायरी Summary in English

“Jungle‌ ‌Diary’‌ ‌is‌ ‌written‌ ‌by‌ ‌Atul‌ ‌Dhamankar.‌ ‌Thrilling‌ ‌experiences‌ ‌are‌ ‌mentioned,‌ ‌of‌ ‌a‌ ‌jungle‌ ‌safari‌ ‌at‌ ‌Tadoba‌ ‌Sanctuary.‌ ‌The‌ ‌motherhood‌ ‌of‌ ‌a‌ ‌tigress‌ ‌is‌ ‌beautifully‌ ‌depicted‌ ‌in‌ ‌this‌ ‌lesson.

जंगल डायरी ‌शब्दार्थ‌ ‌

• विश्रामगृह‌ ‌–‌ ‌आरामालय‌ ‌–‌ ‌(guest‌ ‌house)‌ ‌
• थबकणे‌ ‌– थांबणे‌ ‌–‌ ‌(pause)‌ ‌
• चारही‌ ‌बाजूंना‌ ‌–‌ ‌चारही‌ ‌दिशांना‌ ‌–‌ ‌(in‌ ‌all‌ ‌directions)‌ ‌
• कोपरा‌ ‌–‌ ‌आडोसा‌ ‌–‌ ‌(corner)‌ ‌
• अदयाप‌ ‌–‌ ‌अजूनही‌ ‌–‌ ‌(till‌ ‌now)‌ ‌
• वाळकी‌ ‌–‌ ‌सुकलेली‌ ‌–‌ ‌(dried)‌ ‌
• काटकी‌ ‌–‌ ‌वाळक्या‌ ‌काटक्या‌ ‌–‌ ‌(twings)‌ ‌
• अदृश्य‌ ‌–‌ ‌दिसेनासा‌ ‌–‌ ‌(disappear)‌ ‌
• वन्यप्राणी‌ – ‌रानटी‌ ‌प्राणी‌ ‌–‌ ‌(wild‌ ‌animals)‌
• ‌हळहळणे‌ ‌–‌ ‌वाईट‌ ‌वाटणे‌ ‌–‌ ‌(to‌ ‌feel‌ ‌bad)‌
• ‌शरमिंदा‌ ‌–‌ ‌लाजणे‌ ‌– (awkward)‌ ‌
• दाट‌ –‌ ‌गर्द‌ ‌– (dense)‌ ‌
• सावध‌ ‌–‌ ‌दक्ष‌ ‌–‌ ‌(careful)‌ ‌
• अनामिक‌ ‌–‌ ‌नाव‌ ‌नसलेले‌ ‌–‌ ‌(unknown)‌ ‌
• ओलसर‌ ‌ओला‌ ‌–‌ ‌(damp)‌ ‌
• परिसर‌ ‌–‌ ‌आजुबाजूची‌ ‌जागा‌ ‌–‌ ‌(surrounding)‌ ‌
• पानगळ‌ – ‌पानझड‌ ‌– (fall) ‌
• वाळका‌ ‌पाचोळा‌ ‌–‌ ‌सुकलेली‌ ‌पाने‌ ‌–‌ ‌(dry‌ ‌leaves)‌ ‌
• ‌कसरत‌ ‌‌–‌ ‌कठीण‌ ‌बाब‌ ‌–‌ ‌(difficult‌ ‌task)‌ ‌
• चौकस‌ ‌– जिज्ञासू,‌ ‌–‌ ‌(inquisitive)‌, ‌काळजीपूर्वक‌ ‌–‌ ‌(careful)‌ ‌
• खूण‌ ‌–‌ ‌इशारा‌ ‌–‌ ‌(a‌ ‌sign)‌ ‌
• दडपण‌ ‌–‌ ‌ताण‌ ‌– (pressure)‌ ‌
• पाणवठा‌ ‌–‌ ‌पाण्याची‌ ‌जागा‌ ‌–‌ ‌(reservoiour)‌ ‌
• आश्वासक‌ ‌–‌ ‌पाठींबा‌ ‌देणारा‌ ‌– (supportive)‌ ‌
• विरळ‌ ‌–‌ ‌संख्येने‌ ‌कमी‌ ‌–‌ ‌(rare)‌ ‌
• संभाव्य‌ ‌–‌ ‌अपेक्षित‌ ‌– (expected)‌ ‌
• खबरदारी‌ ‌–‌ ‌काळजी‌ ‌– (precaution)
• आवश्यक‌ ‌– जरुरी‌ ‌– (necessary)
• राबता – ये‌ ‌जा‌ ‌–‌ ‌(movements)
• ‌भलतीच‌ ‌– खुप – ‌(too‌ ‌much)
• दडून‌ ‌बसणे‌ ‌–‌ ‌लपून‌ ‌बसणे‌ ‌–‌ ‌(to‌ ‌hide)
• विश्रांती‌ ‌– आराम‌ – (to‌ ‌take‌ ‌rest)‌
• गुरगुरणे‌ ‌‌–‌ ‌वाघाचा‌ ‌आवाज‌ –‌ ‌(roaring)
• मायेने‌ ‌‌–‌ ‌प्रेमाने – (with‌ ‌love)‌
• घटकाभर‌ ‌‌–‌ ‌थोडावेळ‌ ‌–‌ ‌(for‌ ‌a‌ ‌while)
• झलक‌ – रूप –‌ ‌(glimpse)
• व्याघ्र – वाध‌ – ‌(tiger)‌ ‌

जंगल डायरी वाक्प्रचार‌

• हातची‌ ‌संधी‌ ‌गमावणे‌ ‌–‌ ‌हातचा‌ ‌मोका‌ ‌घालवणे,‌
• ‌सरसरून‌ ‌काटा‌ ‌येणे‌ ‌–‌ ‌घाबरणे.‌ ‌
• पारंगत‌ ‌असणे‌ ‌– तरबेज‌ ‌असणे.‌ ‌
• दंग‌ ‌होणे‌ ‌– मग्न‌ ‌होणे.‌ ‌
• उधाण‌ ‌येणे‌ ‌– उत्साह‌ ‌संचारणे.‌ ‌
• आश्चर्याने‌ ‌थक्क‌ ‌होणे‌ ‌–‌ ‌नवल‌ ‌वाटणे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Geography Solutions Chapter 7 International Date Line Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Geography Solutions Chapter 7 International Date Line

Class 9 Geography Chapter 7 International Date Line Textbook Questions and Answers

1. Two boxes in different hemispheres are given in the following diagram. The IDL passes through both the boxes. In one box, the meridian, day and date is given. Find the day and date for the other box.

Answer:

2. Select the correct option :

Class 9 Geography Chapter 7 International Date Line Question 1.
While crossing the IDL, a person will have to add one day when traveling from
(a) East to West
(b) West to East
(c) South to North
(d) North to South
Answer:
(a) East to West

International Date Line Class 9 Question 2.
If it is Wednesday 10 a.m. at 150 E meridian, then what will be the time at IDL?
(a) Wednesday at 6 a.m.
(b) Wednesday 9 p.m.
(c) Thursday 2 p.m.
(d) Thursday at 6 p.m.
Answer:
(b) Wednesday 9 p.m.

International Date Line Questions And Answers Question 3.
According to the international convention, at which meridian does the day and date change occurs?
(a) 0°
(b) 90° E
(c) 90° W
(d) 180°
Answer:
(d) 180°

International Date Line 9th Std Geography Question 4.
At which direction of the IDL does a new day start immediately?
(a) East
(b) West
(c) North
(d) South
Answer:
(b) West

9 Std Geography International Date Line Question 5.
IDL brings coordination in which of the following?
(a) GPS system
(b) Defence departments
(c) Transportation schedules
(d) Determining the hemisphere
Answer:
(c) Transportation schedules

3. Give geographical reasons

Std 9 Geography Chapter 7 International Date Line Question 1.
IDL is proving to be very useful in today’s times
Answer:
IDL is proving to be very useful in today’s times because:

• The IDL brings coordination between international airlines, transportation services, economic and trade activities.
• The IDL has been carved out of the necessity of coordinating time and date.
• It is also important in today’s modern era and rapidly happening global developments.
• We can keep a track of all the calculations of a day and time accurately with the help of IDL in case of global transportation especially, with respect to airways.
• It is only because of the IDL that the schedules of the traffic worldwide are organised properly.

Class 9th Geography Chapter 7 Question Answer Question 2.
The day starts in the Pacific Ocean on the earth
Answer:

• The IDL passes through the Pacific Ocean.
• With reference to the IDL, the day on Earth starts in the West and ends in the East.
• It is one and the same day only at 12 o’clock midnight at the 180° meridian.
• For the countries lying to the east of it i.e. the USA, Chile, etc., it is the end of the day while for the countries lying to the west of it i.e. Japan, Australia, etc. it is the start of a new day.

Thus, a new day starts in the Pacific Ocean on Earth.

4. Write in brief:

International Date Line Std 9 Question 1.
What considerations have been made while deciding the IDL?
Answer:
The following points were taken into consideration while drawing the International Date Line. (IDL):

1. The direction of travel
2. The current day and date

• • Accordingly, while traveling from East to West of IDL, a day is added. For example, while travelling from America to Japan, if it is Thursday 25th December, then it will be Friday 26th December in Japan.
  • While from West to East of IDL, the day remains the same. For example, while travelling from Japan to America, if it is Thursday 25th December, then Thursday 25th December, only should be considered.

Question 2.
While crossing the IDL, what changes will you make?
Answer:

• When you cross the 180° meridian, some precautions need to be taken.
• There is a difference of 12 hours from Prime Meridian, if you go from East or West.
• According to the convention, the start (and end) of a date is considered to be at 180° Meridian.
• Accordingly, an adjustment or change in day and time is made. Thus, while travelling from east to west of IDL , a day is added whereas while travelling from west to east of IDL, the day remains the same.

Question 3.
Why is the IDL not a straight line like the 1800 meridian?
Answer:

• Attempt has been made to make the IDL pass through the Pacific Ocean completely.
• Had it passed through a land or some islands, the people there would have had to follow different dates and timings because dates would have been different on their Eastern and Western parts.
• Also, it would have been difficult to know when one crosses the IDL on land, and when the date changes on the calendar.
• Therefore, the IDL is not a straight line like the 1 180° Meridian. At places, it turns East while at other places, it turns West.

Question 4.
Why doesn’t the IDL pass through land?
Answer:

• If the IDL had passed through a land or some islands, the people there would have had to follow different dates and timings because dates would have been different on their Eastern and Western parts.
• Also, it would have been difficult to know when one crosses the IDL on land and when the date changes on the calendar.
• Hence, the IDL does not pass through land

Question 5.
Why is the IDL considered with respect to the 1800 meridian only?
Answer:

• Our 24-hour day starts at 12 midnight. Because of the earth’s rotation, the midnight occurs at different times, at different places.
• As the Earth is spherical in shape, every place has a place to its East.
• So, it was necessary to determine at what location to the East does the day start on Earth.
• Hence, representatives of many nations got together, under the leadership of an American Professor, Davidson, in the year 1884 and decided the International Date Line.
• The line was drawn opposite to the Greenwich Prime Meridian i.e. with reference to the 180° Meridian.

5. Using an atlas, tell in which of the following routes the IDL will be crossed and show them on the map.

(1) Mumbai- London- New York- Los Angeles- Tokyo
(2) Delhi- Kolkata- Singapore- Melbourne
(3) Kolkata- Hong Kong- Tokyo- San Francisco
(4) Chennai-Singapore- Tokyo- Sydney-Santiago
(5) Delhi-London-New York

Answer:
(1) Mumbai – London – New York – Los Angeles – Tokyo – IDL will be crossed.
(2) Delhi – Kolkata – Singapore – Melbourne – IDL will not be crossed
(3) Kolkata – Hong Kong – Tokyo – San Fransico – IDL will be crossed.
(4) Chennai – Singapore – Tokyo – Sydney – Santiago – IDL will be crossed
(5) Delhi – London – New York – IDL will not be crossed.

Class 9 Geography Chapter 7 International Date Line Intext Questions and Answers

Use your Brain Power:

Question 1.
You are traveling from the Kamchatka Peninsula (in the northern hemisphere) to New Zealand (in the southern hemisphere) along the IDL. It is Monday, 22nd June in the northern hemisphere. What will the day and date in the southern hemisphere?
Answer:
The day will be Monday, 22nd June as we are not crossing the IDL.

Examine a ticket of UA 876 Boeing 787-9 Dreamliner closely and find the answers to the following questions:

Question 1.
From which country will the plane take off and where will it go?
Answer:
The plane will take off from Tokyo (Japan) and will go to San Francisco, California (USA)

Question 2.
What is the duration of the flight?
Answer:
The duration of the flight is 9hrs and 15 min.

Question 3.
What is the day, date and time given at the starting point and destination of the flight?
Answer:
At the starting point of Tokyo (Japan) it is Friday, 1st April 12.30 am and at the destination of San Francisco California (USA) it will arrive on Thursday March 31st at 5.45 pm.

Question 4.
What special note is given on the air ticket?
Answer:
A special note on the ticket states that the flight involves a date change.

Question 5.
What could be the reason behind giving such a note?
Answer:
The reason behind giving such a note is to make us understand that the flight will cross the IDL

Question 6.
During this flight, will the plane cross the IDL? If yes, then from which direction to which direction?
Answer:
During this flight, the plane will cross the IDL from west to east.

Question 7.
What did you understand by reading the ticket?
Answer:
We understand that a day is deducted and the time is fixed backward by 1 day while crossing the IDL from west to east.

Try this:

Question 1.
Complete the following table to understand the time at different meridians: (In this activity we are not taking into consideration the rotation of the earth.)
Answer:

• All places to east of Prime Meridian are ahead of GMT and all places to west of Prime Meridian are behind GMT.
• Earth rotates on its axis and covers 1° longitude in 4 minutes.
• As Sunil is moving 30° east, time will move ahead by 120 min, i.e. 2 hours (30° x 4 min.) and as Minal is moving 30° west, time will move backwards by 120 min. i.e. 2 hours.

Question 1.
What is the day at 00 meridians at Greenwich after completing the table ‘A’?
Answer:
The day at 0° meridian at Greenwich after completing the table ‘A’ is Wednesday.

Question 2.
What is the day at 00 meridians at Greenwich after completing the table ‘B’?
Answer:
The day at 0° meridian at Greenwich after completing the table B is Friday.

Question 3.
Though both were at the same place, why were they experiencing different days? How did this happen?
Answer:
Because Sunil was moving eastward, so time will move ahead whereas Meenal was moving westward, so time is moving backward.

Question 4.
How many days occurred while doing this activity? Name them.
Answer:
While doing this activity, 3 days came in reference as Wednesday, Thurday and Friday.

Question 5.
Which day is correct: Wednesday in Table ‘A’ or Friday in Table ‘B’? Why?
Answer:
None of the given days are correct. The correct day is Thursday after considering IDL.

Explanation:
(i) When Sunil reached 180° meridian i.e. IDL, according to him it is Thursday midnight (24.00). When IDL is crossed from west to east we need to deduct a day (24 hrs.). Thus when 24 hrs are deducted from Thursday 24.00 (midnight) we get Thursday 00.00. So after crossing the IDL the day to be considered is Thursday i.e. the same day.

(ii) When Minal reached 180° meridian i.e. IDL, according to her it is Wednesday midnight (24.00). When IDL is crossed from east to west we need to add a day (24 hrs.). Thus when 24 hrs are added to Wednesday 24.00 (midnight) we get Thursday 24.00 (midnight). So after crossing the IDL the day to be considered is Thursday.

Give it a try:

Your are now aware of the changes required to be made while crossing the ¡DL. Now redo the activity given on Page 59. Tell us the changes that you will have to make while crossing the IDL i.e. 1800 meridian. Your travel will start on Sunday, 21st May 2016 at 10 a.m.

Let’s Recall:

Question 1.
Which meridian is used to determine world standard Time (GMT)?
Answer:
World Standard Time (GMT) is determined using Prime Meridian at 0° longitude.

Question 2.
Which meridian determines Indian Standard Time (1ST)?
Answer:
82°30′ E is the standard meridian of India.

Question 3.
What is the time difference between the GMT and the IST?
Answer:
IST is 5hrs and 30 min ahead of GMT.

Class 9 Geography Chapter 7 International Date Line Additional Important Questions and Answers

Complete the Statements choosing correct option:

Question 1.
Man has studied the rotation speed, direction and shape of the earth and prepared the system.
(a) monometric
(b) chronometric
(c) topographic
(d) GIS
Answer:
(b) Chronometric

Question 2.
Earth rotates from
(a) north to south
(b) south to north
(c) east to west
(d) west to east
Answer:
(d) west to east

Question 3.
In terms of time the part of the earth is ahead of the part.
(a) northern, southern
(b) southern, northern
(c) eastern, western
(d) western, eastern
Answer:
(c) eastern, western

Question 4.
is reached after 12 hours from Prime Meridian
(a) 90° W
(b) 90° E
(c) 180°
(d)120°W
Answer:
(c) 180°

Question 5.
According to IDL, while traveling from east to west
(a) a day is added
(b) a day is deducted
(c) keep the same day
(d) None of these
Answer:
(a) a day is added

Question 6.
Many nations got together under the leadership of in 1884 and decided on International Date Line.
(a) Professor Davidson
(b) Professor Samuelson
(c) Professor Adam Smith
(d) Professor Richardson
Answer:
(a) Professor Davidson

Answer in one sentence:

Question 1.
If it is 12noon at the Prime Meridian then what will be the time at 60°E longitude?
Answer:
If its is 12noon at the Prime Meridian, then it will be 16.00hrs (4pm) at 60°E longitude.

Question 2.
Which part of the earth is ahead in terms of time?
Answer:
In terms of time the eastern part of the earth is ahead of the western part.

Question 3.
When was it decided to draw the International Date line?
Answer:
When representatives of many nations got together under the leadership of American professor Davidson in the year of 1884 they decided on the International Date line.

Question 4.
A new day starts on the earth in which Ocean?
Answer:
A new day starts in the Pacific Ocean on the earth.

The following table shows the days and time to welcome New Year in different countries and cities according to 1ST. Observe the table and answer the questions gives below:

Country-city	Day	Indian Time
England – London	Sunday	05.30
Japan – Tokyo	Saturday	20.30
USA-New York	Sunday	10.30
USA – Baker Island	Sunday	17.30
Australia – Sydney	Saturday	18.30
New Zealand – Auckland	Saturday	16.30
Samoa Island – Apia	Saturday	15.30
Tuvalu – Funafuti Island	Saturday	17.30

Question 1.
Which location was the first to welcome the New Year in the World? What day was it then?
Answer:
Samoa islands in Apia was the first to welcome the New Year in the world on Saturday.

Question 2.
Which location bid farewell to the year 2016, the last of all?
Answer:
Baker islands in USA was last to bid farewell to the year 2016.

Question 3.
On which day did that location welcome 2017?
Answer:
Baker islands in USA welcomed 2017 on Sunday.

Question 4.
What could be the reason behind the change in the day of Sydney and London?
Answer:
According to 1ST, India welcomed the New Year at 12 midnight on Saturday. Sydney being 5 hours and 30 minutes ahead of IST and has already welcomed the New year before India on Saturday itself. But London is 5 hours and 30 minutes behind IST will welcome the New Year the next day i.e. on Sunday.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Science Solutions Chapter 4 Measurement of Matter Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Science Solutions Chapter 4 Measurement of Matter

Class 9 Science Chapter 4 Measurement of Matter Textbook Questions and Answers

1. Give examples.

a. Positive radicals
Answer:
Na⁺– Sodium ion, K⁺ – Potassium ion

b. Basic radicals
Answer:
Na⁺ – Sodium ion, K⁺ – Potassium ion, Ag⁺ – Silver ion

c. Composite radicals
Answer:
\(\mathrm{SO}_{4}^{2-}, \mathrm{NH}_{4}^{+}\)

d. Metals with variable valency
Answer:
(a) Iron (Ferrum)
(i) Fe²⁺ – Ferrous [Iron – II]
(ii) Fe³⁺ – Ferric [Iron – III]

(b) Copper (Cuprum)
(i) Cu⁺ – Cuprous [Copper -1]
(ii) Cu²⁺ – Cupric [Copper – II]

(c) Mercury (Hydragyrum)
(i) Hg⁺ – Mercurous [Mercury -1]
(ii) Hg²⁺ – Mercuric [Mercury – II]

e. Bivalent acidic radicals
Answer:
O^2- – Oxide, S^2- – Sulphide, \(\mathrm{CO}_{3}^{2-}\) – Carbonate

f. Trivalent basic radicals
Answer:
Al³⁺ – Aluminium, Cr³⁺ – Chromium, Fe³⁺ – Ferric.

2. Write symbols of the following elements and the radicals obtained from them, and indicate the charge on the radicals.
Mercury, potassium, nitrogen, copper, sulphur, carbon, chlorine, oxygen
Answer:

3. Write the steps in deducing the chemical formulae of the following compounds.
Sodium sulphate, potassium nitrate, ferric phosphate, calcium oxide, aluminium hydroxide
Answer:
In order to write the chemical formulae of compounds, it is necessary to know the symbols and valency of various radicals.

1. Sodium Sulphate:
Step – 1 : To write the symbols of the radicals (Basic radicals on the left and acidic radicals on the right)
\(\mathrm{Na} \quad \mathrm{SO}_{4}\)
Step – 2 : To write the valency below the respective radical.

Step – 3: To cross-multiply as shown by arrows the number of radicals.

Step – 4 : To write down the chemical formula of the compound.
Na₂ SO₄
(Sodium sulphate)

2. Potassium Nitrate:
Step -1 : To write the symbols of the radicals (Basic radicals on the left and acidic radicals on the right)
K NO₃
Step – 2 : To write the valency below the respective radical.
\(\begin{array}{cc}
\mathrm{K} & \mathrm{NO}_{3} \\
1 & 1
\end{array}\)
Step – 3: To cross-multiply as shown by arrows the number of radicals.

Step – 4 : To write down the chemical formula of the compound.
KNO₃
(Potassium nitrate)

3. Ferric phosphate:
Step -1 : To write the symbols of the radicals (Basic radicals on the left and acidic radicals on the right)
Fe PO₄
Step – 2 : To write the valency below the respective radical.

Step – 3: To cross-multiply as shown by arrows the number of radicals.

Step – 4 : To write down the chemical formula of the compound.
FePO₄
(Ferric phosphate)

4. Calcium oxide:
Step – 1 : To write the symbols of the radicals (Basic radical on the left and acidic radicals on the right)
Ca O
Step – 2 : To write the valency below the respective radical.

Step – 3: To cross-multiply as shown by arrows the number of radicals.

Step – 4 : To write down the chemical formula of the compound.
CaO
(Calcium oxide)

5. Aluminium hydroxide:
Step – 1 : To write the symbols of the radical (Basic radical on the left and acidic radical on the right)
Al OH
Step – 2 : To write the valency below the respective radical.

Step – 3: To cross-multiply as shown by arrows the number of radicals.

Step – 4 : To write down the chemical formula of the compound.
Al(OH)₃
(Aluminium hydroxide)

6. Calcium carbonate:
Step – 1 : To write the symbols of the radical (Basic radical on the left and acidic radicals on the right)
Ca CO₃
Step – 2 : To write the valency below the respective radical.

Step – 3: To cross-multiply as shown by arrows the number of radicals.

Step – 4 : To write down the chemical formula of the compound.
CaCO₃
(Calcium Carbonate)

7. Sodium dichromate:
Step – 1 : To write the symbols of the radicals (Basic radical on the left and acidic radical on the right)
Na Cr₂O₇
Step – 2 : To write the valency below the respective radical.
\(\begin{array}{cc}
\mathrm{Na} & \mathrm{Cr}_{2} \mathrm{O}_{7} \\
1 & 2
\end{array}\)
Step – 3: To cross-multiply as shown by arrows the number of radicals.

Step – 4 : To write down the chemical formula of the compound.
Na2Cr₂O₇
(Sodium dichromate)

4. Write answers to the following questions and explain your answers.

a. Explain how the element sodium is monovalent.

Answer:

1. The number of protons or electrons (atomic number) in Sodium (Na) atom is 11. Therefore the electronic configuration of sodium atom is (2, 8,1).
2. In chemical reaction, sodium atom has the capacity to give away le_ from its outermost orbit to form Na+ ion with stable electronic configuration (2, 8).
3. As sodium atom gives away le- and a cation of sodium is formed, hence the valency of sodium is 1 and therefore, the element sodium is monovalent.

b. M is a bivalent metal. Write down the steps to find the chemical formulae of its compounds formed with the radicals, sulphate and phosphate.
Answer:
M is a bivalent metal. Following are the steps to find the chemical formulae of its compounds formed with the radicals, sulphate and phosphate:

(i) Compound of metal ‘M’ with radical sulphate
Step – 1: To write the symbols of the radicals (Basic radicals on the left and acidic radicals on the right)
M SO₄
Step – 2: To write the valency below the respective radical.

Step – 3: To cross multiply as shown by arrows the number of radicals.

Step – 4: To write down the chemical formula of the compound.
M SO₄

(ii) Compound of metal ‘M’ with radical phosphate.
Step – 1: To write the symbols of the radicals (Basic radicals on the left and acidic radicals on the right)
M PO₄
Step – 2: To write the valency below the respective radical.

Step – 3: To cross multiply as shown by arrows the number of radicals.

Step – 4: To write down the chemical formula of the compound.
M₃ (PO₄)₂

c. Explain the need for a reference atom for atomic mass. Give some information about two reference atoms.
Answer:

• The mass of an atom is concentrated in its nucleus and it is due to the protons (p) and neutrons (n) in it.
• Since an atom is very very tiny, it was not possible to measure atomic mass accurately. Therefore, the concept of relative mass of an atom was formed.
• To express relative mass of an atom, reference of atom is considered. The two reference atoms were as follows:

(a) Hydrogen (H) atom: The hydrogen atom is the lightest. The relative mass of a hydrogen atom is 1 which has only 1 proton in its nucleus. On this scale, the relative atomic mass of many elements comes out to be fractional. Therefore, carbon was selected as a reference atom.

(b) Carbon (C) atom: The carbon atom is selected as reference atom. In this scale, the relative mass of a carbon atom is accepted as 12.

• The relative atomic mass of 1 hydrogen (H) atom compared to the carbon (C) atom becomes

d. What is meant by Unified Atomic Mass.
Answer:

• During earlier time, relative mass of an atom was considered for measuring the mass of an atom directly. But since the founding of unified mass, relative mass is not accepted henceforth.
• Unified atomic mass is the unit of atomic mass called as Dalton.
• Its symbol is ‘u’. lu = 1.66053904 x 10^-27 kg.

e. Explain with examples what is meant by a ‘mole’ of a substance.
Answer:

• A mole is that quantity of a substance whose mass in grams is equal in magnitude to the molecular mass of that substance in Daltons.
• For example: Atomic mass of oxygen atom (O) is 16u. Thus, the molecular mass of oxygen molecule (O₂) is 16 x 2 = 32u. Therefore, 32 g of oxygen is 1 mole of oxygen.

5. Write the names of the following compounds and deduce their molecular masses.
Na₂SO₄, K₂CO₃, CO₂, MgCl₂, NaOH, AlPO₄, NaHCO₃
Answer:

6. Two samples ‘m’ and ‘n’ of slaked lime were obtained from two different reactions. The details about their composition are as follows:
‘sample m’ mass : 7g
Mass of constituent oxygen : 2g
Mass of constituent calcium : 5g
‘sample n’ mass : 1.4g
Mass of constituent oxygen : 0.4g
Mass of constituent calcium : 1.0g

Which law of chemical combination does this prove? Explain.
Answer:
(i) The expected proportion by weight of the constituent elements of quick lime that is calcium oxide would be from its known molecular formula CaO. The atomic mass of Ca and O are 40 and 16 respectively. This means, the proportion by weight of the constituent elements Ca and O in the compound CaO is 40 :16 which is 5 : 2.

(ii) Now, for the given sample’m’ of CaO = 5 g
mass of given sample = 7 g
mass of constituent Ca in sample’m’ = 5 g
mass of constituent O in sample’m’ = 2 g

(iii) This means that 7 g of calcium oxide contairis 5 g of calcium (Ca) and 2 g of oxygen (O); apd the proportion by weight of calcium and oxygen in it is 5 : 2.

(iv) Now, for the given sample ‘n’ of CaO mass of given sample CaO = 1.4 g
Mass of constituent Ca in sample ‘n’ = 1.0 g
Mass of constituent O in sample ‘n’ = 0.4 g
This means that 1.4g of calcium oxide contains 1.0 g of calcium (Ca) and 0.4 g of oxygen (O); and the proportion by weight of calcium and oxygen in it is 5 : 2.

(v) Above samples’m’ and ‘n’ of calcium oxide (CaO) shows that the proportion by weight of the constituent elements in different samples of a compound is always constant that is the proportion by weight of calcium (Ca) and oxygen (O) in different samples of calcium oxide (CaO) is constant.

(vi) The experimental value of proportion by weight of the constituent elements matched with the expected proportion calculated by molecular mass. This proves and verifies the law of constant proportion.

The law states that ‘The proportion by weight of the constituent elements in the various samples of a compound is fixed’.

7. Deduce the number of molecules of the following compounds in the given quantities.
32g oxygen, 90g water, 8.8g carbon dioxide, 7.1g chlorine.

Class 9 Science Chapter 4 Measurement Of Matter Notes Question 1.
32g oxygen
Answer:
Given : Mass of oxygen (O₂) m = 32g
To find : Number of molecules in 32g of oxygen.
Solution : Atomic mass of oxygen (O) = 16
∴ Molecular mass of oxygen (O₂) M = 16 x 2 = 32
According to the formula, Number of moles in the given O₂ (n)

1 mol of O₂ contains 6.022 x 10²³ molecules that is 32 g of 02 contains 6.022 * 10²³ molecules of O₂.
32g of oxygen contains 6.022 x 10²³ molecules of oxygen.

Class 9 Science Chapter 4 Measurement Of Matter Answers Question 2.
90g water
Answer:
Given : Mass of water (H₂O) m = 90g.
To find : Number of molecules in 90g of water.
Solution : Molecular mass of (H₂O) M = (Atomic mass of H) x 2 + (Atomic mass of O) x 1
∴ Molecular mass of (H₂O) M = 1 x 2 +16
∴ Molecular mass of (H₂O) M = 18
According to the formula,
Number of moles in the given H₂O (n)

1 mol of H₂O contains 6.022 x 10²³ molecules.
5 mol of H₂O contains 5 x 6.022 x 10²³ molecules. = 30.11 x 10²³ molecules, that is 90g of H₂O contains 30.11 x 10²³ molecules of H20.
90g of water contains 30.11 x 10²³ molecules of water.

4 Measurement Of Matter Exercise Question 3.
8.8g carbon dioxide
Answer:
Given : Mass of Carbon dioxide (CO₂)m = 8.8g.
To find : Number of molecules in 8.8g of carbon dioxide.
Solution : Molecular mass of (CO₂)M = (Atomic mass of C) x 1 + (Atomic mass of O) x 2
∴ Molecular mass of (CO₂)M = 12 x 1 + 16 x 2 = 12 + 32
Molecular mass of (CO₂)M = 44
According to the formula, Number of moles in the given CO₂ (n)

∴ 1 mol of CO₂ contains 6.022 x 10²³ molecules.
∴ 0.2 mol of CO₂ contains 0.2 x 6.022 x 10²³ molecules.
= 1.2044 x 10²³ molecules,
that is 8.8g of CO₂ contains 1.2044 x 10²³ molecules of CO₂.
8.8g of CO₂ contains 1.2044 x 10²³ molecules of CO₂.

Class 9 Science Solutions Maharashtra Board Question 4.
7.1g chlorine
Answer:
Given : Mass of Chlorine (Cl₂)m = 7.1g.
To find : Number of molecules in 7.1g of chlorine.
Solution : Atomic mass of (Cl) = 35.5
∴ Molecular mass of chlorine (Cl₂)M = 35.5 x 2 = 71
According to the formula, Number of moles in the given Cl₂ (n)

∴ 1 mol of Cl₂ contains 6.022 x 10²³ molecules.
∴ 0.1 mol of Cl₂ contains 0.1 x 6.022 x 10²³ molecules.
= 0.6022 x 10²³ molecules,
that is 7.1g of Cl₂ contains 0.6022 x 10²³ molecules of Cl_2.
7.1g of Cl₂ contains 0.6022 x 10²³ molecules of chlorine.

8. If 0.2 mol of the following substances are required how many grams of those substances should be taken? Sodium chloride, magnesium oxide, calcium carbonate
Answer:
Given : Number of moles of sodium chloride (NaCl) n = 0.2 mol
To find : Mass in grams of 0.2 mol of NaCl
Solution:
Molecular mass of (NaCl)M = (Atomic mass of Na) x 1 + (Atomic mass of Cl) x 1
= 23 x 1 + 35.5 x 1
= 23 + 35.5
Molecular mass of (NaCl)M = 58.5
According to the formula,
Number of moles in the given NaCl (n)

Mass of NaCl in grams (m) = 0.2 x 58.5
Mass of NaCl in grams (m) = 11.7 g
Mass of 0.2 mole of NaCl is 11.7g

Class 9 Science Chapter 3 Current Electricity Intext Questions and Answers

Maharashtra State Board Class 9 Science Solutions Question 1.
What is the type of chemical bond in NaCl and MgCl₂?
Answer:

• The type of chemical bond in NaCl and MgCl₂ is ionic bond.

9th Class Science Chapter 4 Measurement Of Matter Question 2.
Determine the valencies of H, Cl, O and Na from the molecular formulae H₂, HC1, H₂O and NaCl.
Answer:
(i) In the molecular formula HCl

∴ The valency of H is 1 and Cl is 1.

(ii) In the molecular formula H₂O

∴ The valency of H is 1 and O is 2.

(iii) In the molecular formula NaCl

∴ The valency of Na is 1 and Cl is 1.
∴ From all the above, the valencies of the given elements are as follows : H = 1, Cl = 1, O = 2 and Na = l.

Measurement Of Matter Class 9 Exercise Answers Question 3.
How is an element indicated in Chemistry?
Answer:
In chemistry an element is indicated by its symbol.

Question 4.
Write down the symbols of the elements you know.
Answer:
Symbols of some elements are

• Hydrogen – H
• Helium – He
• Boron – B
• Carbon – C
• Aluminium – A1

Question 5.
Write down the symbols for the following elements.
Antimony, Iron, Gold, Silver, Mercury, Lead, Sodium
Answer:
The symbols of given elements are as follows:

• Antimony – Sb
• Iron – Fe
• Gold – Au
• Silver – Ag
• Mercury – Hg
• Lead – Pb
• Sodium – Na

Following are atomic masses of a few elements in Daltons and the molecular formulae of some compounds. Deduce the molecular masses of those compounds:

Atomic masses – H(l), 0(16), N(14), C(12), K(39), S(32) Ca(40), Na(23), Cl(35.5), Mg(24), Al(27)

Question 1.
Molecular formula – NaCl
Answer:
Molecular mass of NaCl (M)
= (Atomic mass of Na) x 1 + (Atomic mass of Cl) x 1
= (23 x 1) + (35.5 x 1)
= 23 + 35.5
= 58.5
∴ Molecular mass of NaCl (M) = 58.5

Question 2.
Molecular formula – MgCl₂
Answer:
Molecular mass of MgCl₂ (M)
= (Atomic mass of Mg) x 1 + (Atomic mass of Cl) x 2
= (24 x 1) + (35.5 x 2)
= 24 + 71
= 95
∴ Molecular mass of MgCl₂ (M) = 95?

Question 3.
Molecular formula – KNO₃
Answer:
Molecular mass of KNO₃ (M)
= (Atomic mass of K) x 1 + (Atomic mass of N) x 1 + (Atomic mass of O) x 3
= (39 x 1) + (14 x 1) + (16 x 3)
= 39 + 14 + 48
= 101
Molecular mass of KNO₃ (M) = 101

Question 4.
Molecular formula – H₂O₂
Answer:
Molecular mass of H₂O₂ (M)
= (Atomic mass of H) x 2 + (Atomic mass of O) x 2
= (1 x 2) + (16 x 2)
= 2 + 32
= 34
∴ Molecular mass of H₂O₂ (M) = 34.

Question 5.
Molecular formula – A1C1₃
Answer:
Molecular mass of A1C1₃ (M)
= (Atomic mass of Al) x 1 + (Atomic mass of Cl) x 3
= (27 x 1) + (35.5 x 3)
= 27 + 106.5
= 133.5
∴ Molecular mass of A1C1₃ (M) = 133.5

Question 6.
Molecular formula – Ca(OH)₂
Answer:
Molecular mass of Ca(OH)₂ (M)
= (Atomic mass of Ca) x 1 + (Atomic mass of O + Atomic Mass of H) x 2
= (40 x 1) + (16 + 1) x 2
= 40 + (17 x 2)
= 40 + 34
= 74
∴ Molecular mass of Ca(OH)₂ (M)
= 74

Question 7.
Molecular formula – MgO
Answer:
Molecular mass of MgO (M)
= (Atomic mass of Mg) x 1 + (Atomic mass of 0)xl
= (24 x 1) + (16 x 1)
= 24 + 16
= 40
Molecular mass of MgO (M) = 40

Question 8.
Molecular formula – H2S04
Answer:
Molecular mass of H2S04 (M)
= (Atomic mass of H) x 2 + (Atomic mass of S) x 1 + (Atomic mass of O) x 4
= (1 x 2) + (32xl) + (16×4)
= 2 + 32 + 64
= 98
Molecular mass of H2S04 (M) = 98

Question 9.
Molecular formula – HN03
Answer:
Molecular mass of HN03 (M)
= (Atomic mass of H) x 1 + (Atomic mass of N) x 1 + (Atomic mass of O) x 3
= (lxl)+ (14xl)+ (16×3)
= 1 + 14 + 48
= 63
Molecular mass of HNOs (M) = 63

Question 10.
Molecular formula – NaOH
Answer:
Molecular mass of NaOH (M)
= (Atomic mass of Na) x 1 + (Atomic mass of O) x 1 + (Atomic mass of H) x 1
= (23 x 1) + (16 x 1) + (l x l)
= 23 + 16 + 1
= 40
Molecular mass of NaOH (M) = 40

Question 11.
How many molecules of water are there in 36 g water?
Answer:
Given : Mass of water (H₂O) m = 36g
To find : Number of molecules in 36g of water
Solution :
Molecular mass of (H₂O) M = (Atomic mass of H) x 2 + (Atomic mass of O) x 1 Molecular mass of (H₂O) M
= (1 x 2) + 16 x 1
Molecular mass of (H₂O) M = 18
According to the formula,
Number of moles in the given H₂O (n)

1 mol of H₂O contains 6.022 x 10²³ molecules.
∴ 2 mol of H₂O contains 2 x 6.022 x 10²³ molecules.
= 12.044 x 10²³ molecules, that is 36g of H₂O contains 12.044 x 10²³ molecules of H₂O.
36 g of water contains 12.044 x 10²³ molecules of water.

Question 12.
How many molecules of H2S04 are there in a 49 g sample?
Answer:
Given : Mass of Sulphuric acid (H₂SO₄) m = 49g
To find : Number of molecules in 49g of H₂SO₄
Solution:
Molecular mass of (H₂SO₄) M = (Atomic mass of H) x 2 + (Atomic mass of S) x 1 + (Atomic mass of O) x 4
Molecular mass of (H₂SO₄)M = (1 x 2) + (32 x 1) + (16 x 4)
= 2 + 32 + 64
= 98.
According to the formula,
Number of moles in the given H₂SO₄ (n)

∴ 1 mol of H₂SO₄ contains 6.022 x 10²³ molecules.
∴ 0.5 mol of H₂SO₄ contains 0.5 x 6.022 x 10²³ molecules.
= 3.011 x 10²³ molecules,
that is 49g of H₂SO₄ contains 3.011 x 10²³ molecules of H₂SO₄.
49 g of Sulphuric acid contains 3.011 x 10²³ molecules of H₂SO₄.

Question 13.
Fill the following tables.
Answer:

Question 14.
Complete the following chart.
Answer:

Question 15.
The relative atomic masses of some elements in the chart below are given. You have to find the relative atomic masses of the others.
Answer:

Question 16.
Classify the following radicals into simple radicals and composite radicals: (Use your brain power;
\(\begin{array}{l}
\mathrm{Ag}^{+}, \mathrm{Mg}^{2+}, \mathrm{Cl}^{-}, \mathrm{SO}_{4}^{2-}, \mathrm{Fe}^{2+}, \mathrm{ClO}_{3}^{-}, \mathrm{NH}_{4}^{+}, \mathrm{Br}^{-} \\
\mathrm{NO}_{3}^{-}, \mathrm{Na}^{+}, \mathrm{Cu}^{+}
\end{array}\)
Answer:

Simple radicals	Composite radicals
Ag+	\(\mathrm{SO}_{4}^{2-}\)
Mg2+	\(\mathrm{ClO}_{3}^{-}\)
Cl	\(\mathrm{NH}_{4}^{+}\)
Fe2+	\(\mathrm{NO}_{3}^{-}\)
Br–
Na+
Cu+

Question 17.
Which are the basic radicals and which are the acidic radicals among the following?
\(\begin{array}{l}
\mathrm{Ag}^{+}, \mathrm{Cu}^{2+}, \mathrm{Cl}^{+}, \mathrm{I}, \mathrm{SO}_{4}^{2-}, \mathrm{Fe}^{3+}, \mathrm{Ca}^{2+}, \mathrm{NO}_{3} ; \mathrm{S}^{2}, \mathrm{NH}_{4}^{+} \\
\mathrm{K}^{+}, \mathrm{MnO}_{4}, \mathrm{Na}^{+}
\end{array}\)
Answer:

Basic Radical	Acidic Radical
(i)Ag+	(i) Cl–
(ii) Cu2+	(ii) I–
(iii) Fe3+	\(\text { (iii) } \mathrm{SO}_{4}^{2-}\)
(iv) Ca2+	\(\text { (iv) } \mathrm{NO}_{3}^{-}\)
Wnh;	\(\text { (v) } \mathrm{S}^{2-}\)
(vi) K+	\(\text { (vi) } \mathrm{MnO}_{4}^{-}\)
(vii) Na+

Give examples:

Question 1.
Make a list of elements in the monoatomic and in the diatomic molecular state. (Make a list and discuss;
Answer:

• Elements in the monoatomic molecular state are: Helium (He), Neon (Ne), Argon (Ar), Sodium (Na), Copper (Cu),
• Elements in the diatomic molecular state are:
  Oxygen (O₂), Nitrogen (N₂), Hydrogen (H₂), Chlorine (Cl₂), Fluorine (F₂).

Problem-based questions

Answer the following questions:

Question 1.
Is it possible to weigh one molecule using a weighing balance?
Answer:
No, it is not possible to weigh one molecule using a weighing balance.

Question 2.
Will the number of molecules be the same in equal weights of different substances?
Answer:
No, the number of molecules will not be the same in equal weights of different substances.

Question 3.
If we want equal number of molecules of different substances, will it work to take equal weights of those substances.
Answer:
No, if we want equal number of molecules of different substances, it will not work to take equal weights of those substances.

Answer the following:

Question 1.
What is the Dalton’s atomic theory?
Answer:
Dalton’s Atomic theory-

• All matter is made of atoms. Atoms are indivisible and indestructible.
• All atoms of a given element are identical in mass and properties.
• Compounds are formed by a combination of two or more different kinds of atoms.
• A chemical reaction is a rearrangement of atoms.

Question 2.
How are compounds formed?
Answer:
Compounds are formed by a chemical combination of two or more different kinds of atoms.

Question 3.
What are the molecular formulae of salt, slaked lime, water, lime, limestone?
Answer:
The molecular formulae for
Salt – Sodium chloride – NaCl
Slaked lime – Calcium hydroxide Ca(OH)₂
Water – H₂O
Lime – Calcium oxide – CaO
Lime stone – Calcium carbonate – CaCO₃

Question 4.
From which experiments was it discovered that atoms have an internal structure? When?
Answer:

• In 1911, Earnest Rutherford conducted a well known experiment called as ‘Gold foil experiment’.
• From this experiment it was discovered that atoms have internal structure.

Question 5.
What are the two parts of an atom? What are they made up of?
Answer:
The two parts of atoms are nucleus and extra nuclear part. Nucleus is made up of positively charged protons and electrically neutral neutrons and the extra nuclear part is made up of negatively charged electrons revolving around the nucleus in different orbits.

Open-ended questions

Q.3. 2. Answer the following questions:

Question 1.
How will the compounds, MgCl₂ and CaO be formed from their elements?
Answer:
(1) Magnesium Chloride (MgCl₂)
Magnesium atom (Mg): Electronic configuration
\((2,8,2) \stackrel{-2 e^{-}}{\longrightarrow}\) Magnesium ion Mg²⁺ (2,8).
Chlorine atom (Cl). Electronic configuration \((2,8,7) \stackrel{+1 e^{-}}{\longrightarrow}\) Chloride ion Ch (2,8,8).
∴ Mg²⁺ + 2CT → MgCl₂ (Magnesium Chloride)

• A Magnesium atom gives away 2e^– and a cation of Magnesium (Mg²⁺) is formed, hence, the valency of magnesium is two.
• Two chlorine atoms takes le^– each and forms two anions of chlorine (2Cl^–) (chloride), and thus, the valency of chlorine is one.
• After the give and take of electrons is over, the electronic configuration of all the resulting ions has a complete octet.
• Due to the attraction between the unit but opposite charges on all the ions, one chemical bond known as ionic bond is formed between Mg²⁺ and 2C1^– each and the compound MgCl₂ is formed.

(2) Calcium Oxide (CaO)
Calcium atom (Ca): Electronic configuration
\((2,8,8,2) \stackrel{-2 e^{-}}{\longrightarrow}\) Calcium ion Ca²⁺ (2,8,8).
Oxygen atom (O). Electronic configuration (2,6)
\(\stackrel{+2 e^{-}}{\longrightarrow}\) Oxygen ion O^2- (2,8).
∴ Ca²⁺ + O^2- → CaO

• A calcium atom gives away 2er and a cation of calcium (Ca²⁺) is formed, hence, the valency of calcium is two.
• An oxygen atom takes 2e^– and forms anions of oxygen (O^2-) (oxide), and thus, the valency of oxygen is two.
• After the give and take of electrons is over, the electronic configuration of both the resulting ions has a complete octet.
• Due to the attraction between the unit but opposite charges on the two ions, one chemical bond known as ionic bond is formed between Ca²⁺ and O^2- and the compound CaO is formed.

Question 2.

• Take 56 g calcium oxide in a large conical flask and put 18 g water in it.
• Observe what happens.
• Measure the mass of the substance formed.
• What similarity do you find? Write your inference.

Answer:
(i) When 18 g of water is added to 56 g of calcium oxide, calcium oxide combines with water to form calcium hydroxide Ca(OH)₂

(ii) The mass of calcium hydroxide formed is 74 g.?

(iii) In this activity the total mass of reactants, Calcium oxide + Water = 56 g +18 g = 74 g.
It is equal to the mass of the product formed. Ca(OH)₂ = 74g.

This activity verifies the Law of Conservation of Matter, i.e., in a chemical reaction, the total weight of the reactants is same as the total weight of the products formed due to the chemical reactions.

Question 3.

• Take a solution of calcium chloride in a conical flask and a solution of sodium sulphate in a test tube.
• Tie a thread to the test tube and insert it in the conical flask.
• Seal the conical flask with an airtight rubber cork.
• Weigh the conical flask using a balance.
• Now tilt the conical flask so that the solution in the test tube gets poured in the conical flask.
• Now weigh the conical flask again.

Answer:

• In this activity, a white precipitate of CaS04 in NaOl is seen in the conical flask after the reaction.
• There is no change in the weight of the flask before and after the reaction.
• This activity verifies the Law of Conservation of Matter i.e., in a chemical reaction, the total weight of the reactants is same as the total weight of the products formed due to the chemical reactions.

Question 4.
Using the chart of ions/radicals and the cross-multiplication method, write the chemical formulae of the following compounds : Calcium carbonate, Sodium bicarbonate, Silver chloride, Calcium hydroxide, Magnesium oxide, Ammonium phosphate, Cuprous bromide, Copper sulphate, Potassium nitrate, Sodium dichromate.

Answer:
Calcium carbonate – CaCO₃ Sodium bicarbonate – NaHCO₃ Silver chloride – AgCl, Calcium hydroxide – Ca(OH)₂, Magnesium oxide – MgO, Ammonium phosphate – (NH₄)₃PO₄, Cuprous bromide – CuBr, Copper sulphate – CuSO₄, Potassium nitrate – KNO₃, Sodium dichromate – Na₂Cr₂O₇.

Class 9 Science Chapter 3 Current Electricity Additional Important Questions and Answers

(A) Select the correct option:

Question 1.
The proportion by weight of hydrogen and oxygen in water is ……………………….. .
(a) 8 : 1
(b) 2 : 1
(c) 1 : 2
(d) 1 : 8
Answer:
(d) 1: 8

Question 2.
The proportion by weight of carbon and oxygen in carbon dioxide is ……………………….. .
(a) 8 : 3
(b) 3 : 8
(c) 3 : 2
(d) 2 : 3
Answer:
(b) 3 : 8

Question 3.
A nucleus of an atom is made up of positively charged ………………………… and electrically neutral ……………………….. .
(a) protons; neutrons
(b) electrons; neutrons
(c) neutrons; protons
(d) neutrons; electrons
Answer:
(a) protons; neutrons

Question 4.
The size of an atom is determined by its ……………………….. .
Answer:
radius

Question 5.
Atomic radius is expressed in ……………………….. .
(a) milimetres
(b) centimetres
(c) nanometres
(d) picometres
Answer:
(c) nanomet res

Question 6.
The atomic size depends on the number of ………………………… in the atom.
(a) protons
(b) nucleus
(c) neutrons
(d) electron orbits
Answer:
(d) electron orbits

Question 7.
The mass of an atom is concentrated in its ……………………….. .
(a) protons
(b) nucleus
(c) neutrons
(d) electrons
Answer:
(b) nucleus

Question 8.
The total number of protons and neutrons in the atomic nucleus is called the ……………………….. .
(a) atomic number
(b) electronic configuration
(c) atomic mass number
(d) valency
Answer:
(c) atomic mass number

Question 9.
A ………………………… is that quantity of a substance whose mass in grams is equal in magnitude to the molecular mass of that substance in Daltons.
(a) mole
(b) dalton
(c) dozen
(d) gross
Answer:
(a) Mole

Question 10.
Avogadro’s number is denoted by the symbol ……………………….. .
(a) N_G
(b) N_v
(c) N_A
(d) N_D
Answer:
(c) N_A

Question 11.
A mole of any substance stands for ………………………… molecules.
(a) 60.22 x 10²³
(b) 6.022 x 10²²
(c) 6.022 x 10²³
(d) 60.22 x 10²²
Answer:
(a) 60.22 x 10²³

Question 12.
The capacity of an element to combine is called its ……………………….. .
(a) valency
(b) electronic configuration
(c) atomic number
(d) volence electrons
Answer:
(a) valency

Question 13.
Electronic configuration of sodium atom is ……………………….. .
(a) (2, 8, 3)
(b) (2, 8, 7)
(c) (2, 8, 2)
(d) (2, 8,1)
Answer:
(d) (2,8,1)

Question 14.
Electronic configuration of chlorine atom is ……………………….. .
(a) (2, 8, 3)
(b) (2, 8, 7)
(c) (2, 8, 2)
(d) (2, 8, 1)
Answer:
(b) (2, 8, 7)

Question 15.
Positively charged ions are called as ……………………….. .
(a) cations
(b) anions
(c) nucleous
(d) protons
Answer:
(a) cations

Question 16.
Negatively charged ions are called as ……………………….. .
(a) cations
(b) anions
(c) nucleus
(d) electrons
Answer:
(b) anions

Question 17.
Iron (Fe) exhibits the variable valencies ……………………….. .
(a) 1 and 2
(b) 2 and 3
(c) 3 and 4
(d) 2 and 4
Answer:
(b) 2 and 3

Question 18.
Cationic radicals are called as ………………………… radicals.
(a) basic
(b) acidic
(c) neutral
(d) mixed
Answer:
(a) basic

Question 19.
Anionic radicals are called as ………………………… radicals.
(a) basic
(b) acidic
(c) neutral
(d) mixed
Answer:
(b) acidic

Question 20.
The unit Dalton is used to express …………………………
(a) atomic mass
(b) atomic radius
(c) atomic number
(d) mass number
Answer:
(a) atomic mass

Question 21.
The valency of element with electronic configuration ………………………… is 2.
(a) (2,5)
(b) (2, 4)
(c) (2, 6)
(d) (2, 7)
Answer:
(c) (2, 6)

Question 22.
The symbol of Avogadro’s number is ……………………….. .
(a) ND
(b) N0
(c) NB
(d) NA
Answer:
(d) NA

Question 23.
………………………. is bicarbonate radical.
\((a) \mathrm{HCO}_{3}^{2-} (b) \mathrm{CO}_{3}^{-}
(c) \mathrm{HCO}_{3}^{-}
(d) \mathrm{CO}_{3}^{2-}\)
Answer:
\(\text { (c) } \mathrm{HCO}_{3}^{-}\)

Question 24.
Molecular formula of sodium sulphate is ……………………….. .
(a) Na(SO₄)₂
(b) Na₂SO₄
(c)Na₂(SO₄)₂
(d)NaSO₄
Answer:
(b) Na₂SO₄

Question 25.
………………………… is a composite radical.
(a) Fe³⁺
(b) Ca²⁺
(c) NH₄⁺
(d) S^2-
Answer:
(c) NH

Question 26.
A mole of any substance stands for ………………………… molecules.
(a) 6.022 x 10²³
(b) 6.022 x 10²²
(c) 60.22 x 10²³
(d) 60.22 x 10²²
Answer:
(a) 6.022 x 10²³

Question 27.
The mass of an atom is concentrated in its ………………………… .
(a) nucleus
(b) electrons
(c) extranuclear part
(d) protons
Answer:
(a) nucleus

Question 28.
………………………… g of water make 1 mole of water.
(a) 32
(b) 33
(c) 16
(d) 18
Answer:
(d) 18

Complete the analogy:

(1) Electron : extra nuclear part:: Neutron ………………………… .
(2) Sodium: (2, 8, 1):: Chlorine:: ………………………… .
(3) K : basic radical :: Br^– : ………………………… .
(4) Cut: simple radical:: NH₄⁺ : ………………………… .
(5) Sodium sulphate: Na₂SO₄:: Potassium Sulphate: ………………………… .
(6) Mercurous: Hg⁺:: Mercuric : ………………………… .
(7) Positively charged ion : cation:: Negatively charged ion : ………………………… .
(8) 12: 1 dozen :: 144 : ………………………… .
(9) Hydrogen : \(\odot\) :: Copper : ………………………… .
(10) Law of constant proportions : J. L. Proust::
Law of conservation of matter : ………………………… .
Answer:
(1) nucleus
(2) (2, 8, 7)
(3) acidic radical
(4) composite radical
(5) K₂SO₄
(6) Hg²⁺
(7) anion
(8) 1 gross
(9) ©
(10) Antoine Lavoisier.

Match the columns:

Column A’	Column ‘B’
Example	Atomic radius (in metres)
(1) Water molecule (2) Haemoglobin molecule (3) Hydrogen atom	(a) 10-10 (b) 10-9 (c) 10-8

Answer:
(1-b),
(2- c),
(3 – a)

Column ‘A’	Column ‘B’
Element	Atomic mass
(1) Neon	(a) 35.5
(2) Silicon	(b) 32
(3) Chlorine	(c) 28
(4) Sulphur	(d) 20

Answer:
(1 – d),
(2 – c),
(3 – a),
(4 – b)

Column ‘A’	Column ‘B’
Molecule	Molecular mass in grams
(1) h2	(a) 32 g
(2) H2O	(b) 34 g
(3) O2	(c) 2 g
(4) H2O2	(d) 18 g

Answer:
(1 – c),
(2 – d),
(3 – a),
(4 – b)

Column ‘A’	Column B’
Radicals	Names
(1) \(\mathrm{Cr}_{2} \mathrm{O}_{7}^{2-}\)	(a) Carbonate
(2) \(\mathrm{ClO}_{3}^{-}\)	(b) Chromate
(3) \(\mathrm{CO}_{3}^{2-}\)	(c) Dichromate
(4) \(\mathrm{CrO}_{4}^{2-}\)	(d) Chlorate

Answer:
(1 – c),
(2 – d),
(3 – a),
(4 – b)

Answer the following in one sentence:

Question 1.
What are valence electrons?
Answer:
The electrons present in the outermost orbit of an atom are called valence electrons.

Question 2.
Give the formula to determine the number of moles of a substance.
Answer:
The formula to determine the number of moles of a substance is as given below.

Question 3.
What are basic radicals? Give examples.
Answer:
The radicals which are formed by removal of electrons from the atoms of metals are called as basic radicals, e.g., Na+, Cu2+

Question 4.
What are acidic radicals? Give examples.
Answer:
The radicals which are formed by adding electrons to the atoms of non-metals are called as acidic radicals, e.g., CT, S2-

State whether the following statement is ‘True’ or ‘False’. Correct the false statement.

(1) Molecular state of oxygen is monoatomic.
(2) The capacity of an element to combine is called its valency.
(3) Anionic radicals are basic radicals.
(4) The magnitude of charge on any radical is its atomic number.
(5) In a chemical reaction, mass of original matter and mass of matter newly formed as a result of chemical change are equal.
(6) The proportion by weight of carbon and oxygen in carbon dioxide is 3 : 5.
(7) Relative mass of hydrogen is 1.
(8) The number of molecules in a given quantity of a substance is determined by its atomic mass.
(9) Avogadro’s number is 6.022 x 10²³
(10) Valency of sodium is 2.
Answer:
(1) False. Molecular state of oxygen is diatomic:
(2) True
(3) False. Anionic radicals are acidic radicals.
(4) False. Magnitude of charge on any radical is its valency.
(5) True
(6) False. The proportion by weight of carbon and oxygen in carbon dioxide is 3 : 8.
(7) True
(8) False. The number of molecules in a given quantity of a substance is determined by its molecular mass.
(9) True
(10) False. Valency of sodium is 1.

Name the following:

Question 1.
Scientist who gave Law of Conservation of Matter.
Answer:
Antoine Lavoisier

Question 2.
Scientist who gave Law of Constant Proportion.
Answer:
J. L. Proust

Question 3.
What are protons and neutrons present in nucleus together called as?
Answer:
Nucleons

Question 4.
Unit used to express atomic radius.
Answer:
Nanometre

Question 5.
The number (p + n) in the atomic nucleus is called as?
Answer:
Atomic mass number

Question 6.
Name the unit of atomic mass.
Answer:
Dalton (u)

Question 7.
Write molecular formula of two ionic compounds containing chlorine.
Answer:
NaCl, MgCl₂

Question 8.
Give two monoatomic radicals.
Answer:
Na⁺, Cl^–

Question 9.
Give two examples of simple radicals.
Answer:
Ag⁺, O^2-

Give scientific reasons:

Question 1.
An atom is electrically neutral though it contains charged particles.
Answer:

• An atom is made up of a nucleus and an extranuclear part. Protons and neutrons are present in the nucleus.
• The nucleus is positively charged. The extranuclear part is made up of negatively charged electrons.
• Protons are positively charged, electrons are negatively charged and neutrons are without any charge.
• The magnitude of their charges is the same when they are equal in number.
• Hence, the negative charge on all the extra, nuclear electrons together balances the positive charge on the
• nucleus.
• Therefore, an atom is electrically neutral though it contains charged particles.

Question 2.
Neon is chemically inert element.
Answer:

• Atomic number of neon is 10, so its electronic configuration is (2, 8). There are 8 electrons in its 2nd shell, fulfilling its capacity.
• Thus, neon has a complete octet.
• It has a stable orbit therefore, it does not indulge in chemical reactions. Hence, neon is a chemically inert element.

Question 3.
The valency of sodium (Na) is one.
Answer:

• The electronic configuration of sodium (Na) is (2, 8,1). It has 1 electron in its 3rd orbit.
• It tends to give up this electron so that it is left up with (2, 8), having 8 electrons in the second orbit, with a stable state.
• The loss of one electron leads to the formation of sodium ion (Na+) which is positively charged as it has lost one electron.

Question 4.
The valency of chlorine (Cl) is one.
Answer:

• The electronic configuration of chlorine (Cl) is (2, 8, 7). It has 7 electrons in its 3rd orbit.
• It tends to take one electron from another atom so that it has 8 electrons in the outermost orbit with electronic configuration (2,8,8) with stable state.
• The gaining of one electron leads to formation of chloride ion (Cl^–) which is negatively charged as it has gained one electron.

Question 5.
The valency of Magnesium (Mg) is two.
Answer:

• The electronic configuration of Magnesium (Mg) is (2,8,2), it has 2 electrons in its 3rd orbit.
• It tends to give these ‘2’ electrons so that it is left up with (2, 8), having 8 electrons in the second orbit, with a stable state.
• The loss of two electrons leads to the formation of Magnesium ion (Mg2+) which is double positively charged as it has lost two electrons.

Question 6.
Valency is always a whole number.
Answer:

• The number of electrons that an atom of an element gives away, takes up or shares forming a bond is called the valency of that element.
• These electrons are always in whole numbers and not in fractions.
• Therefore, valency is always a whole number.

Question 7.
Atomic size of potassium is bigger than atomic size of sodium.
Answer:

• The atomic size of an element depends on the number of electron orbits in the atom of that element.
• The greater the number of orbits, the larger the size.
• Atomic number of potassium (K) is 19. Hence, its electronic configuration is (2, 8, 8,1). While atomic number of sodium (Na) is 11. Hence its electronic configuration is (2, 8,1)
• Number of orbits in potassium atom is 4, while that in sodium atom is 3.
• Hence, atomic size of potassium is bigger than atomic size of sodium.

Question 8.
The atomic size of sodium is bigger than atomic size of Magnesium.
Answer:

• The atomic size of an element depends on the number of electron orbits in the atom of that element.
• If 2 atoms have the same outermost orbit, then the atom having the larger number of electrons in the outermost orbit is smaller than the one having fewer electrons in the same outermost orbit.
• Atomic number of sodium (Na) is 11. Hence, its electronic configuration is (2, 8, 1) while atomic number of magnesum (Mg) is 12 and hence its electronic configuration is (2, 8, 2).
• As compared to sodium atom Magnesum atom has larger number of electrons n its electronic configuration.
• Therefore, atomic size of sodium is bigger than atomic size of Magnesium.

Write the names of the following compounds and deduce their molecular masses:

Atomic masses : H(1), 0(16), N(14), C(12), K(39), S(32), Ca(40), Na(23), C1(35.5), Mg(24), A1(27), P(31)

Question 1.
Molecular mass of K₂CO₃
Answer:

Question 2.
Molecular mass of CO₂
Answer:

Question 3.
Molecular mass of MgCl₂
Answer:

Question 4.
Molecular mass of NaOH
Answer:

Question 5.
Molecular mass of AIPO₄
Answer:

Question 6.
Molecular mass of NaHCO₃
Answer:

Numerical.

Question 1.
Magnesium Oxide:
Answer:
Given : Number of moles of Magnesium oxide (MgO)n = 0.2 mol
To find : Mass in grams of 0.2 mol of MgO
Solution:
Molecular mass of (MgO)M
= (Atomic mass of Mg) x 1 + (Atomic mass of O) x 1
= 24 x 1 + 16 x 1
= 24 + 16
Molecular mass of (MgO)M = 40
According to the formula Number of moles in the given MgO (n)

Mass of MgO in grams (m) = 0.2 x 40
Mass of MgO in grams (m) = 8 g.
Mass of 0.2 mole of MgO is 8 g

Question 2.
Calcium Carbonate:
Answer:
Given : Number of moles of Calcium carbonate (CaCO₃) n = 0.2 mol
To find : Mass in grams of 0.2 mol of CaCO₃
Solution:
Molecular mass of (CaCO₃) M
= (Atomic mass of Ca) x 1 + (Atomic mass of C) x 1 + (Atomic mass of O) x 3
= (40 x l) + (12 x 1) +(16 x 3)
= 40+ 12+ 48
Molecular mass of (CaCO₃) M = 100
According to the formula Number of moles in the given CaCO₃ (n)

∴ Mass of CaCO₃ in grams (m) = 0.2 x 100
∴ Mass of CaCO₃ in grams (m) = 20 g
Mass of 0.2 mole of CaCO₃ is 20 g

State laws/Define the following:

Question 1.
Law of Conservation of Matter.
Answer:
In a chemical reaction, the total weight of the reactants is same as the total weight of the products formed due to chemical reaction.

Question 2.
Law of Constant Proportion.
Answer:
The proportion by weight of the constituent elements in the various samples of a compound is fixed.

Question 3.
Molecular Mass:
Answer:
The molecular mass of a substance is the sum of the atomic masses of all the atoms in a single molecule of that substance.

Question 4.
Mole
Answer:
A mole is that quantity of a substance whose mass in grams is equal in magnitude to the molecular mass of that substance in Daltons.

Question 5.
Valency
Answer:
The capacity of an element to combine is called its valency.

Question 6.
Electronic definition of Valency
Answer:
The number of electrons that an atom of an element gives away or takes up while forming an ionic bond is called valency of that element.

Question 7.
Radicals
Answer:
The positively or negatively charged ions that take part independently in chemical reactions are called radicals.

Question 8.
Atomic size determination
Answer:
The size of an atom is determined by its radius. The atomic radius of an isolated atom is the distance between the nucleus of an atom and its outermost orbit.

Question 9.
Atomic mass number
Answer:
The number of protons and neutrons in the atomic nucleus is called the atomic mass number.

Question 10.
Unified mass
Answer:
Unified mass is the standard unit of atomic mass that quantifies mass on an atomic or molecular scale. Its symbol is ‘u’.
1 u = 1.66053904 x 10^-27 kg.

Question 11.
Molecular mass of a substance
Answer:
The molecular mass of a substance is the sum of the atomic masses of all the atoms in a single molecule of that substance. Like atomic mass, molecular mass is also expressed in the unit Dalton (u).

Answer the following questions:

Question 1.
What is variable valency?
Answer:

• Under different conditions, the atoms of some elements give away or take up a different number of electrons.
• In such cases, those elements exhibit more than one valency.
• This property of elements is called variable valency.

Complete the following table:

Question 1.
Write down the cations and anions obtained from the compounds in the following chart.
Answer:

Answer the following questions:

Question 1.
Using the chart of ions/radicals and the cross-multiplication method, write the chemical formulae of the following compounds:

(a) Calcium carbonate
Answer:

∴ Chemical formula of Calcium carbonate is CaCO₃

(b) Sodium bicarbonate
Answer:

∴ Chemical formula of Sodium bicarbonate is NaHCO₃

(c) Silver chloride
Answer:

∴ Chemical formula of Silver chloride is AgCl

(d) Calcium hydroxide Answer: Symbol Ca OH
Answer:

∴ Chemical formula of Calcium hydroxide is Ca(OH)₂

(e) Magnesium oxide
Answer:

∴ Chemical formula of Magnesium oxide is MgO

(f) Ammonium phosphate
Answer:

∴ Chemical formula of Ammonium phosphate is (NH₄)₃PO₄

(g) Cuprous bromide
Answer:

∴ Chemical formula of Cuprous bromide is CuBr.

(h) Copper sulphate
Answer:

∴ Chemical formula of Copper sulphate is CuSO₄.

(i) Potassium nitrate
Answer:

∴ Chemical formula of Potassium nitrate is KNO₃.

(j) Sodium dichromate
Answer:

∴ Chemical formula of Sodium dichromate is Na₂Cr₂O₇.

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 10 रंग साहित्याचे Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 10 रंग साहित्याचे Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
प्रस्तुत पाठात आलेल्या साहित्य प्रकारांची नावे लिहा.

उत्तर:
(i) कथा
(ii) कादंबरी
(iii) कविता
(iv) नाटक
(v) चरित्र
(vi) आत्मचरित्र
(vii) प्रवासवर्णन

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

उत्तर:

प्रश्न 3.
फरक स्पष्ट करा.

उत्तर:

प्रश्न 4.
खाली दिलेल्या अनेकवचनी नामांचे एकवचनी रूप लिहून त्यांचा वापर करून प्रत्येकी एक वाक्य तयार करा.
(i) रस्ते
(ii) वेळा
(iii) भिंती
(iv) विहिरी
(v) घड्याळे
(vi) माणसे
उत्तर:
(i) रस्ते – रस्ता – हा रस्ता रूंद व डांबरी आहे.
(ii) वेळा – वेळ – सकाळची वेळ अभ्यासासाठी चांगली असते.
(iii) भिंती – भिंत – चीनची भिंत खूप उंच व लांब आहे.
(iv) विहिरी – विहीर – गावाकडची विहीर पाण्याने भरली आहे.
(v) घड्याळे – घड्याळ – भिंतीवरचे घड्याळ सुशोभित दिसते.
(vi) माणसे – माणूस – कष्टाळू व इमानदार माणूस बक्षिसपात्र असतो.

प्रश्न 5.
खालील शब्दांना ‘पर’ हा एकच शब्द जोडून नवीन अर्थपूर्ण शब्द तयार होतात. ते बनवा. मराठी भाषेतील अशा विपुल शब्दसंपत्तीचा अभ्यास करा. त्याप्रमाणे वेगवेगळे शब्द तयार करा.

उत्तर:

प्रश्न 6.
खालील सामासिक शब्दांचा समास ओळखून तक्ता पूर्ण करा.
यथामती, प्रतिदिन, आईवडील, चारपाच, त्रिभुवन, केरकचरा, भाजीपाला, चहापाणी, आजन्म, गैरशिस्त, विटीदांडू, पापपुण्य, स्त्रीपुरुष

उत्तर:

प्रश्न 7.
स्वमत.
(अ) पुस्तकाशी मैत्री करण्याचे फायदे लिहा.
उत्तरः
पुस्तकांशी मैत्री म्हणजे निर्भेळ आनंदच. पुस्तके आपल्याशी बोलतात, त्यांचे विचार प्रगट करतात. ज्ञान देतात. चांगल्या कामासाठी प्रेरणा देतात. कठीण संकल्पना सोप्या करून सांगतात. चित्रांद्वारे, शब्दांतून मनमोकळ्या गप्पा मारतात. शब्दसंग्रह वाढवितात. प्रसंगी विविध स्थळांना भेटी दिल्याचा आनंद देतात. पुस्तके आपल्यावर कधीही रागावत नाहीत. रूसत नाहीत. भांडत नाहीत. काही अपेक्षा ठेवत नाहीत. म्हणून त्यांच्याशी मैत्री करून आपणही त्यांची काळजी घेणे तितकेच गरजेचे आहे.

(आ) तुम्हाला आवडलेल्या कोणत्याही एका साहित्यप्रकाराची वैशिष्ट्ये तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
मला आवडलेला साहित्यप्रकार म्हणजे कादंबरी. कादंबरी म्हणजे मोठी कथाच. विविध पात्रांनी, प्रसंगांनी नटलेली, सजलेली. कादंबरी जर खुमासदार असेल तर, ती हातातून सोडवत नाही. पुढे काय होणार याची उत्कंठा लागते. त्यातील पात्रांचा परिचय होतो व ती पात्रे आपल्याला आपल्यातीलच वाटू लागतात. कादंबरीत मन रममाण होते. सुखाच्या प्रसंगात भान हरपते. दु:खी प्रसंगाने अतिशय वाईटही वाटते, इतके तादात्म्य कादंबरीशी साधता येते. ‘ययाति’, ‘स्वामी’, या कादंबऱ्या माझ्या आवडत्या आहेत.

(इ) ‘उत्तम लेखक होण्यासाठी उत्तम वाचक होणे आवश्यक असते’, याबाबत तुमचे विचार स्पष्ट करा.
उत्तरः
‘वाचाल तर वाचाल’ या उक्तीप्रमाणे वाचनाने आपणांस अनेक लाभ होतात. वाचनाने शब्द संपत्ती वाढते. नवनवीन संकल्पना कळतात. विचार प्रगल्भ होतात, लेखक होण्यासाठी या सर्वांचा उपयोग होतो. समाजातील चालीरिती, संस्कृती, नवीन शोध, पर्यटन, शैक्षणिक स्तर यांची माहिती वाचनाने मिळते. विचारांची बैठक पक्की होते. काळाचे भान येते. नव्या जुन्या गोष्टी कळतात. उत्तम विचार समर्थ लेखणीद्वारे प्रगट होतात.

(ई) तुम्हाला आवडलेल्या पुस्तकाबाबत खालील मुद्द्यांचा विचार करून माहिती लिहा.
(१) पुस्तकाचे नाव
(२) लेखक
(३) साहित्यप्रकार
(४) वर्ण्य विषय
(५) मध्यवर्ती कल्पना
(६) पुस्तकातून मिळणारा संदेश
(७) मूल्य
(८) सामाजिक महत्त्व
(९) आवडण्याची कारणे
उत्तरः
मला ‘पांडुरंग सदाशिव साने’ लिखित ‘श्यामची आई’ हे पुस्तक आवडते. हा ‘कादंबरी’ साहित्यप्रकार असून प्रस्तुत कादंबरीत श्याम हे मुख्य पात्र आहे. बालपणी त्यावर झालेले संस्कार, आईने लावलेले वळण, घरची गरीबी पण संस्कारांची श्रीमंती अशा मिश्रणातून घडलेला श्याम म्हणजे स्वतः लेखक पांडुरंग सदाशिव साने, अर्थात साने गुरूजी. मोठेपणी स्वातंत्र्य लढ्यात सहभागी झाले.

गांधीवादाचा पुरस्कार केला. कारागृहात रोज रात्री आपल्या इतर कैदी मित्रांसोबत लहानपणीच्या सर्व आठवणींना उजाळा दिला. रोज एक कथा सांगण्याचा परिपाठ झाला व त्यातून ‘श्यामची आई’ पुस्तक साकारले. धारिष्ट्य, खरेपणा, स्वाभिमान, निखळप्रेम, सहिष्णूता या गोष्टींचा अंतर्भाव या कादंबरीत ओतप्रोत भरला आहे.

आजच्या तंत्रज्ञानाच्या युगात बुद्ध्यांक जरी वाढला तरी भावनांक कमी झाला आहे. ही कादंबरी वाचून समानता, आदरभाव, स्वाभिमान, सच्चेपणा या मुल्यांची सजवणूक समाजात होईल, आईविषयीचे नितांत प्रेम, आईचे ही खरे मार्गदर्शन अशा वात्सल्यतेची अपूर्व कहाणी ‘श्यामची आई’ मध्ये असल्याने ही कादंबरी आवडते.

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 10 रंग साहित्याचे Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १. खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
चौकटीत उत्तरे लिहा.
उत्तरः
(i) सुश्रुतची सहल या गावी नेण्याचे ठरले – [भिलार]
(ii) मुलामुलींचा वेश करून आले – [पुस्तके]
(ii) कथेचे दुसरे नाव – [गोष्ट]

प्रश्न 3.
कोण कोणास म्हणाले?
उत्तरः

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
खालील शब्द उत्तर येईल असे प्रश्न तयार करा,
(i) हातात हात घालून
(ii) लहानपणापासूनच.
उत्तर:
(i) काही पुस्तके कशी नाचत होती?
(ii) कथेची ओळख सुश्रुतला केव्हापासून आहे?

प्रश्न 2.
सहसंबंध लिहा.
(i) सूचना : वर्ग : : सहल : ……………………………..
उत्तर:
भिलार

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा,
(i) सुश्रुतच्या वर्गाची …………………………….. गावाला सहल नेण्याचे ठरले. (किल्लारी, भिलार, पुणे, ठाणे)
(ii) काही पुस्तके मुला – मुलींचा वेश करून आणि हातात हात घालून …………………………….. गाणी गात आहेत. (नाचत, बागडत, आनंदाने, उत्साहाने)
उत्तर:
(i) भिलार
(ii) आनंदाने

प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) सुश्रुतला कथा आपले दुसरे नाव काय सांगते?
उत्तर:
सुश्रुतला कथा आपले दुसरे नाव ‘गोष्ट’ असे सांगते.

(ii) सुश्रुतची आजी त्याला कोणत्या गोष्टी सांगायची?
उत्तर:
सुश्रुतची आजी त्याला कोल्हा, उंदीर, ससा-कासव यांच्या गोष्टी सांगायची.

(iii) अरे आम्ही सर्व तुला भेटायला आलो आहोत, असे सुश्रुतला कोण म्हणाले?
उत्तर:
अरे आम्ही सर्व तुला भेटायाला आलो आहोत, असे सुश्रुतला पुस्तकाच्या वेशातील मुले म्हणाली.

प्रश्न २. खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) कलाकृती उत्तम केव्हा होते?
उत्तरः
दर्जेदार कथा असली की कलाकृती उत्तम होते.

(ii) कथेच्या यशाचे रहस्य काय?
उत्तर:
उत्तम निवेदनतंत्राचा वापर हे कथेच्या यशाचे रहस्य आहे.

(iii) कादंबरी वाचताना वाचक कशात रममाण होतो?
उत्तरः
कथानकात पुढे काय होईल याच्या विचारात कादंबरी वाचताना वाचक गुंतून जातो व रममाण होतो.

(iv) कथेची थोरली बहीण कोण?
उत्तर:
कथेची थोरली बहीण कादंबरी होय.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) …………………………… म्हणजे खरं तर मोठी कथाच; पण माझा आवाका कथेपेक्षा पार मोठा! (कथा, निबंध, कादंबरी, संवाद)
(ii) साहित्य क्षेत्रातील सर्वोच्च मानाचा …………………………… पुरस्कार वि. स. खांडेकर यांच्या ययाति या कादंबरीला मिळाला. (अर्जुन, ज्ञानपीठ, साहित्य)
(iii) कवितेची शब्दरचना अर्थपूर्ण व …………………………… असते. (चपखल, लयबद्ध, वैशिष्ट्यपूर्ण, आशययुक्त)
(iv) उत्तम …………………………… तंत्रामुळे मी खुलत जाते, रंगत जाते किंबहुना उत्तम निवेदनतंत्राचा वापर हे माझ्या यशाचं रहस्य. (भाषण, कथन, निवेदन, अनुवादन)
उत्तर:
(i) कादंबरी
(ii) ज्ञानपीठ
(iii) चपखल
(iv) निवेदन

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
सकारण लिहा.

(i) कवितांची व आपली फार पूर्वीपासून चांगलीच ओळख आहे.
उत्तर:
शालेय जीवनात पाठ्यपुस्तकातील सगळ्या कविता तालासुरांत म्हटल्या जातात.

(ii) मराठी माणसांचा ऊर अभिमानानं भरून आला.
उत्तरः
साहित्य क्षेत्रातील सर्वोच्च मानाचा ‘ज्ञानपीठ’ पुरस्कार वि. स. खांडेकर यांच्या ‘ययाति’ या कादंबरीला मिळाला.

प्रश्न 3.
चूक की बरोबर ते लिहा.

(i) ‘ही आवडते मज मनापासुनी शाळा’ आणि ‘श्रावणमासी हर्ष मानसी’ या सुश्रुतच्या नावडत्या कविता होत्या.
(ii) कादंबरी म्हणजे खरं तर मोठी कथाच.
उत्तर:
(i) चूक
(ii) बरोबर

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्ही दूरदर्शनवर किंवा प्रत्यक्षात पाहिलेल्या काव्य संमेलनाविषयी तुमचे मत लिहा.
उत्तर:
होळीच्या निमित्ताने भरलेल्या काव्यसंमेलनास मला प्रत्यक्ष उपस्थित राहण्याचा योग आला. मोठ्या व्यासपीठावर अनेक कवी, कवयित्री विराजमान होते. प्रत्येक जण आपली कविता विशिष्ट हावभावांसहित, चालीत म्हणून दाखवीत होते. कवितांची रचना अर्थपूर्ण व चपखल होती. कल्पनांचा सुंदर आविष्कार होता. काही कविता सामाजिक होत्या तर काही कविता हास्यरसपूर्ण होत्या. श्रोते मनापासून कवितांना दाद देत होते. कवीच्या आवाजातील चढउतार, त्यांचे हावभाव कौतुकास्पद होते. काही कवितांमध्ये अनुप्रासामुळे गोडवा होता. उत्प्रेक्षा, उपमा, रूपक अलंकारांनी सजलेल्या या कविता मनाला मोहून गेल्या. काव्यसंमेलन कधी संपले ते कळले नाही. कविता गुणगुणतच आम्ही बाहेर पडलो.

प्रश्न ३. खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) सामान्य लोकांची मते कशी बदलतात?
उत्तर:
चरित्र वाचनाने सामान्य लोकांची मते बदलतात,

(ii) चरित्र कसे असते?
उत्तर:
चरित्र संघर्षमय, कर्तृत्ववान, संधीचे सुवर्णसंधीत रूपांतर करणारे असते.

(iii) चरित्र कसे जन्माला येते?
उत्तर:
एखादया थोर व्यक्तिमत्त्वाच्या आयुष्याची गाथा लिहिण्याची प्रेरणा लेखकाला मिळते व चरित्र जन्माला येते.

(iv) नाटककाराची कोणती अपेक्षा असते?
उत्तरः
नाटक वाचनीय आणि प्रेक्षणीय व्हावं अशी नाटककाराची अपेक्षा असते.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) …………………………. नाटकाचे लेखक वि. वा. शिरवाडकर म्हणजेच कवीवर्य कुसुमाग्रज. (‘नटसम्राट’, ‘विठ्ठल तो आला’, ‘गिधाड’, ‘कुलांगार’)
(ii) माझं रंगमंचावर सादरीकरण होणार याचे भान ठेवूनच …………………………. माझी मांडणी करतो. (कादंबरीकार, कथाकार, कविताकार, नाटककार)
उत्तर:
(i) ‘नटसम्राट’
(ii) नाटककार

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कारणे शोधा.

(i) नाटक मराठी माणसाच्या हृदयात अढळ स्थान प्राप्त करते कारण . . .
उत्तरः
पात्ररचना, चुरचुरीत संवाद आणि नाट्यमय घटना प्रसंग यांमुळे नाटक मराठी माणसाच्या हृदयात अढळ स्थान प्राप्त करते.

(ii) २७ फेब्रुवारीला मराठी दिन साजरा करतात कारण . . .
उत्तर:
२७ फेब्रुवारी हा ‘ज्ञानपीठ’ पुरस्काराचे मानकरी कविवर्य कुसुमाग्रज म्हणजे वि.वा.शिरवाडकर यांचा जन्मदिन आहे. त्यांच्या साहित्य सेवेमुळेच त्यांचा जन्मदिवस मराठी दिन म्हणून साजरा करतात.

प्रश्न 2.
वर्गीकरण करा.
वसंत कानेटकर, रणजित देसाई, पु.ल. देशपांडे, धनंजय गाडगीळ, प्र.के. अत्रे, भा.द.खेर, राम गणेश गडकरी, मधुसुदन कालेलकर, बाबासाहेब पुरंदरे
उत्तरः

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
(i) संतकाव्यापासून पंतकाव्य, मध्ययुगीन काव्य, शाहिरी काव्य अशी वळणे घेत आधुनिक काळात मी …
(अ) मुक्त छंदाचे रूप धारण केले आहे.
(आ) करूण रसाचे रूप धारण केले आहे.
(इ) अभंग छंदाचे रूप धारण केले आहे.
(ई) मुक्त छंदाचे रूप स्वीकारले आहे
उत्तर:
संतकाव्यापासून पंतकाव्य, मध्ययुगीन काव्य, शाहिरी काव्य अशी वळणे घेत आधुनिक काळात मी मुक्त छंदाचे रूप धारण केले आहे.

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.
(i) ‘नटसम्राट’ नाटकाचे लेखक कुसुमाग्रज म्हणजेच वि. वा. शिरवाडकर.
(ii) थोरांची चरित्रे सामान्यांना धोका देतात.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
‘नाटक कलाकाराला घडवते’ याचे समर्थन करणारे विचार तुमच्या शब्दांत मांडा.
उत्तरः
साहित्यप्रकारातील ‘नाटक’ हा भाग म्हणजे विलक्षण आव्हानात्मक, नाट्यसंहिता लिहिण्यापासून ते थेट रंगमंचापर्यंतचा नाटकाचा प्रवास हा विविधांगी असतो. उत्कृष्ट लेखन, उत्कृष्ट दिग्दर्शन व उत्कृष्ट अभिनय यावर नाटकाचे यश अवलंबून असते, नाटकात काम करणारे कलाकार शब्दांना मूर्तरूप देतात. प्रेक्षकांच्या मनावर पकड करतात. संवादफेक, शब्दांचे उच्चार, आवाजातील चढ-उतार, नाटकाचा आशय व त्यातून समाजाला मिळणारा संदेश याची जबाबदारी कलाकारावर असते. कलाकार त्या भूमिकेत मनापासून शिरल्याखेरीज ती भूमिका प्रभावी होत नाही. नाटक कलाकाराच्या रोमारोमांत भिनलेले असते. म्हणून नाटक कलाकाराची सर्वांगीण प्रगती करते व त्याला घडवते.

प्रश्न ४. खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
मी कोण ते लिहा.
उत्तरः
(i) एखादया व्यक्तिच्या आयुष्याचे वर्णन – [चरित्र]
(ii) स्वत:च्या जीवनप्रवासाचे तटस्थपणे केलेले वर्णन – [आत्मचरित्र]

प्रश्न 3.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) आत्मचरित्रात तटस्थपणे कशाचे कथन आढळते?
उत्तरः
आत्मचरित्रात आयुष्यात आलेल्या विविध टप्प्यांचे, वळणांचे, भल्याबुऱ्या अनुभवांचे तटस्थपणे केलेले कथन आढळते.

(ii) घरी बसून दूरच्या गावी नेणारे कोण असते?
उत्तरः
घरी बसून दूरच्या गावी नेणारे प्रवासवर्णन असते.

(iii) प्रवासवर्णनात लेखकाचे कसब कोणते?
उत्तरः
माहिती रटाळ, कंटाळवाणी न होऊ देता रंजक पद्धतीने मनोवेधक भाषेत मांडणं हे लेखकाचं कसब असतं.

(iv) सर्व साहित्य मित्रांमुळे सुश्रुतला काय फायदा होणार आहे ?
उत्तरः
सर्व साहित्य मित्रांमुळे मनोरंजन होऊन ज्ञानही वाढेल व लेखनही सुधारेल.

कृती २: आकलन

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
सकारण लिहा.
प्रवासवर्णन रंजक होते –
उत्तरः
लेखक त्या ठिकाणच्या माहितीबरोबर स्वत:चे अनुभव, भावना, निसर्गसौंदर्य, व्यक्तिविशेष यांची सुरेख मांडणी करतो.

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय निवडा.
(i) सुश्रुतला साहित्य मित्रांशी मैत्री करायला आवडेल कारण . . .
(अ) ते सुश्रुतला बक्षिस देतील.
(ब) ते सुश्रुतला कधीच सोडून जाणार नाही.
(क) ते सप्तरंगी इंद्रधनुष्यासारखे आहेत.
(ड) ते सुश्रुतशी खेळतील.
उत्तरः
सुश्रुतला साहित्य मित्रांशी मैत्री करायला आवडेल कारण ते सुश्रुतला कधीच सोडून जाणार नाही.

(ii) मी प्रेक्षणीय ठिकाणांची माहिती वाचकांपर्यंत पोहोचवतो –
(अ) लेखक
(ब) कवी
(क) चित्रकार
(ड) प्रवासवर्णन
उत्तरः
मी प्रेक्षणीय ठिकाणांची माहिती वाचकांपर्यंत पोहोचवतो प्रवासवर्णन.

प्रश्न 4.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) …………………………….. रंग विविध हे, भुलविती साऱ्या रसिकजना. (विषयाचे, साहित्याचे, कथेचे, निबंधाचे)
(ii) धन्य आमुची …………………………….. मराठी, धन्य साहित्यसंपदा. (माय, मातृ, श्रेष्ठ, कनिष्ठ)
उत्तर:
(i) साहित्याचे
(ii) माय

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
‘आत्मचरित्र म्हणजे लेखकाच्या जीवनाचा आरसा’ हे विधान स्पष्ट करा.
उत्तरः
आत्मचरित्र म्हणजे लेखकाने स्वत:च्या जीवनप्रवासाचे तटस्थपणे केलेले वर्णन. विविध वळणांचे, आयुष्यातील भल्या-बुऱ्या घटनांचे लेखक तटस्थपणे वर्णन करून शब्दात मांडतो. त्यात खोटेपणाला वाव नसतो. जे घडले ते जसेच्या तसे मांडण्याचा त्याचा प्रामाणिक प्रयत्न असतो.

जसा आरसा जे आहे तसेच दाखवतो तसेच आत्मचरित्र ही घडलेल्या घटना अतिरंजीत न करता जशाच्या तशा दाखवते. त्यात लेखकाचा संघर्ष असू शकतो, त्याचे कर्तृत्व, त्याचा मान-अपमान व त्याची गुणवैशिष्ट्ये आत्मचरित्रातून दिसतात. अनेक आत्मचरित्रे बोधप्रद असतात. त्यातून जिद्द, चिकाटी, सच्चेपणा हे गुण शिकता येतात. मी स्वातंत्र्यवीर सावरकर व गांधीजीचे चरित्र वाचले आहे. खरोखरच आत्मचरित्र म्हणजे लेखकाच्या जीवनाचा आरसा असतो हे तेव्हा उमगले.

स्वाध्याय कृती

(७) स्वमत

(i) पुस्तकाशी मैत्री करण्याचे फायदे.
उत्तरः
पुस्तकांशी मैत्री म्हणजे निर्भेळ आनंदच. पुस्तके आपल्याशी बोलतात, त्यांचे विचार प्रगट करतात. ज्ञान देतात. चांगल्या कामासाठी प्रेरणा देतात. कठीण संकल्पना सोप्या करून सांगतात. चित्रांद्वारे, शब्दांतून मनमोकळ्या गप्पा मारतात. शब्दसंग्रह वाढवितात. प्रसंगी विविध स्थळांना भेटी दिल्याचा आनंद देतात. पुस्तके आपल्यावर कधीही रागावत नाहीत. रूसत नाहीत. भांडत नाहीत. काही अपेक्षा ठेवत नाहीत. म्हणून त्यांच्याशी मैत्री करून आपणही त्यांची काळजी घेणे तितकेच गरजेचे आहे.

(ii) तुम्हांला आवडलेल्या कोणत्याही साहित्यप्रकाराची वैशिष्ट्ये तुमच्या शब्दात लिहा.
उत्तरः
मला आवडलेला साहित्यप्रकार म्हणजे कादंबरी. कादंबरी म्हणजे मोठी कथाच. विविध पात्रांनी, प्रसंगांनी नटलेली, सजलेली. कादंबरी जर खुमासदार असेल तर, ती हातातून सोडवत नाही. पुढे काय होणार याची उत्कंठा लागते. त्यातील पात्रांचा परिचय होतो व ती पात्रे आपल्याला आपल्यातीलच वाटू लागतात. कादंबरीत मन रममाण होते. सुखाच्या प्रसंगात भान हरपते. दु:खी प्रसंगाने अतिशय वाईटही वाटते, इतके तादात्म्य कादंबरीशी साधता येते. ‘ययाति’, ‘स्वामी’, या कादंबऱ्या माझ्या आवडत्या आहेत.

(iii) ‘उत्तम लेखक होण्यासाठी उत्तम वाचक होणे आवश्यक असते’ यावर तुमचे विचार स्पष्ट करा.
उत्तरः
‘वाचाल तर वाचाल’ या उक्तीप्रमाणे वाचनाने आपणांस अनेक लाभ होतात. वाचनाने शब्द संपत्ती वाढते. नवनवीन संकल्पना कळतात. विचार प्रगल्भ होतात, लेखक होण्यासाठी या सर्वांचा उपयोग होतो. समाजातील चालीरिती, संस्कृती, नवीन शोध, पर्यटन, शैक्षणिक स्तर यांची माहिती वाचनाने मिळते. विचारांची बैठक पक्की होते. काळाचे भान येते. नव्या जुन्या गोष्टी कळतात. उत्तम विचार समर्थ लेखणीद्वारे प्रगट होतात.

रंग साहित्याचे Summary in Marathi

रंग साहित्याचे पाठपरिचय‌
प्रत्येक‌ ‌भाषा‌ ‌विविध‌ ‌साहित्यप्रकारांनी‌ ‌नटलेली‌ ‌असते.‌ ‌असे‌ ‌साहित्यप्रकार‌ ‌मानवी‌ ‌रूप‌ ‌घेऊन‌ ‌या‌ ‌पाठातून‌ ‌स्वपरिचय‌ ‌करून‌ ‌देत‌ ‌आहेत,‌ ‌भाषासमृद्धीकरणासाठी‌ ‌साहित्यप्रकारांचा,‌ ‌त्यांच्यातील‌ ‌वैशिष्ट्यांचा‌ ‌उपयोग‌ ‌होतो.‌ ‌या‌ ‌साहित्यप्रकारांशी‌ ‌मैत्री‌ ‌केली,‌ ‌तर‌ ‌मनोरंजनाबरोबर‌ ‌आपले‌ ‌ज्ञानही‌ ‌वाढेल‌ ‌असा‌ ‌संदेशही‌ ‌पाठातून‌ ‌दिला‌ ‌आहे.‌ ‌नाट्यस्वरूपातील‌ ‌हा‌ ‌पाठ‌ ‌साहित्यातील‌ ‌विविध‌ ‌कलाकृतींचा‌ ‌परिचय‌ ‌करून‌ ‌देणारा‌ ‌आहे.‌‌

रंग साहित्याचे Summary in English

Every‌ ‌language‌ ‌is‌ ‌enhanced‌ ‌by‌ ‌a‌ ‌body‌ ‌of‌ ‌literature.‌ ‌When‌ ‌different‌ ‌types‌ ‌of‌ ‌literature‌ ‌take‌ ‌human‌ ‌form‌ ‌and‌ ‌introduce‌ ‌themselves,‌ ‌they‌ ‌add‌ ‌to‌ ‌the‌ ‌beauty‌ ‌of‌ ‌language.‌ ‌The‌ ‌various‌ ‌characteristics‌ ‌of‌ ‌literature‌ ‌help‌ ‌in‌ ‌this‌ ‌process.‌ ‌If‌ ‌we‌ ‌get‌ ‌acquainted‌ ‌with‌ ‌these‌ ‌literary‌ ‌types,‌ ‌we‌ ‌not‌ ‌only‌ ‌get‌ ‌entertained‌ ‌but‌ ‌also‌ ‌acquire‌ ‌a‌ ‌fair‌ ‌amount‌ ‌of‌ ‌knowledge.‌ ‌This‌ ‌message‌ ‌is‌ ‌conveyed‌ ‌through‌ ‌this‌ ‌lesson.‌ ‌This‌ ‌animated‌ ‌lesson‌ ‌introduces‌ ‌us‌ ‌to‌ ‌various‌ ‌types‌ ‌of‌ ‌literary‌ ‌divisions.‌‌

रंग साहित्याचे ‌शब्दार्थ‌

• सहल‌ ‌–‌ ‌यात्रा‌‌ –‌ ‌(picnic)‌ ‌
• वेश‌ ‌–‌ ‌पोशाख‌‌ –‌ ‌(costume)‌ ‌
• सूचना‌ ‌–‌ ‌बातमी‌‌ –‌ ‌(notice)‌ ‌
• ओळख‌ ‌–‌ ‌परिचय‌‌ – (introduction)‌ ‌
• कथा –‌ ‌गोष्ट‌‌ – (story)‌ ‌
• आकर्षक‌ ‌–‌ ‌लक्षवेधी‌‌ –‌ ‌(attractive)‌ ‌
• परिणामकारक‌ ‌–‌ ‌प्रभावी‌ ‌–‌ ‌(effective)‌ ‌
• शेवट‌‌ –‌ ‌समारोप‌‌ – (ending)‌ ‌
• साहसकथा‌ ‌–‌ ‌शौर्यकथा‌‌ – (adventurous)‌ ‌
• परीकथा‌ ‌–‌ ‌पऱ्यांच्या‌ ‌गोष्टी‌ ‌–‌ ‌(fairly‌ ‌tales)‌ ‌
• बोधकथा‌ ‌–‌ ‌नीतीकथा‌‌ – (moral‌ ‌stories)‌ ‌
• नाटक‌ ‌–‌ ‌नाटिका‌ ‌–‌ ‌(drama,‌ ‌play)‌ ‌
• मालिका‌ ‌–‌ ‌संलग्नकथा‌ ‌–‌ ‌(episodes)‌ ‌
• चित्रपट‌ ‌–‌ ‌सिनेमा‌‌ –‌ ‌(movies)‌ ‌
• दर्जेदार‌ ‌–‌ ‌गुणवत्तापूर्ण‌ ‌–‌ ‌(qualitative)‌ ‌
• उत्तम‌ ‌–‌ ‌सुरेख‌‌ –‌ ‌(excellent)‌ ‌
• निवेदन‌ ‌–‌ ‌कथन‌‌ –‌ ‌(statement)‌ ‌
• तंत्र –‌ ‌पद्धत‌ ‌–‌ ‌(technique)‌ ‌
• यश‌ ‌–‌ ‌सफलता‌ ‌–‌ ‌(success)‌ ‌
• रहस्य‌ ‌–‌ ‌गुपीत‌‌ – (mystery)‌ ‌
• तृप्त‌ ‌–‌ ‌समाधान‌‌ –‌ ‌(satisfaction)‌ ‌
• कादंबरी‌ ‌–‌ ‌अखंड‌ ‌मोठी‌ ‌कथा‌ ‌–‌ ‌(novel)‌ ‌
• आवाका‌ ‌–‌ ‌पसारा‌ ‌–‌ ‌(volume)‌‌
• पात्र‌ कलाकार‌ ‌–‌ ‌(characters)‌ ‌
• ‌परस्पर‌ एकमेकांशी‌ ‌–‌ ‌(inter‌ ‌related)‌ ‌
• ‌उत्कंठा‌‌ –‌ ‌उत्सुकता‌ ‌–‌ ‌(eagerness)‌
• सर्वोच्च‌‌ –‌ ‌अत्यंत‌ ‌मोठा‌‌ –‌ ‌(highest)
• पुरस्कार‌ ‌‌–‌‌ ‌बक्षिस‌‌ –‌ ‌(award)‌ ‌
• आटोपशीर‌ ‌–‌ ‌नेमके‌‌ –‌ ‌(handily)‌‌
• आशय‌‌ –‌ ‌हेतू‌‌ –‌ ‌‌(purpose)‌
• वैशिष्ट्य‌‌ –‌ ‌विशिष्टता‌‌ –‌ ‌(peculiarity)‌ ‌
• यमक‌‌ ‌–‌ एक‌ ‌शब्दालंकार‌ ‌–‌ ‌(homonym)‌ ‌
• अनुप्रास‌ –‌ ‌एक‌ ‌शब्दालंकार‌ ‌–‌ ‌(alliteration)
• ‌उपमा‌‌ –‌ ‌‌एक‌ ‌अर्थालंकार‌ ‌–‌ ‌(example)‌
• रूपक‌‌ ‌–‌ ‌एक‌ ‌अर्थालंकार‌ ‌–‌ ‌(metaphor)‌ ‌
• चपखल‌ ‌–‌ ‌तंतोतंत‌ ‌–‌ ‌(precise)‌ ‌
• आविष्कार‌ ‌–‌ ‌प्रगटीकरण‌ ‌–‌ ‌(manifestation)‌ ‌
• रूपांतर‌ ‌–‌ ‌परिवर्तन‌ ‌–‌ ‌(transfiguration)‌ ‌
• निरीक्षण‌ ‌–‌ ‌बारकाईने‌ ‌पहाणे‌ ‌–‌ ‌(observation)‌ ‌
• अर्थालंकार‌‌ –‌ ‌एक‌ ‌अलंकाराचा‌ ‌प्रकार‌‌ (figure‌ ‌of‌ ‌speech)‌ ‌
• अर्थपूर्ण‌ ‌–‌ ‌उद्देशपूर्ण‌ ‌–‌ ‌(meaningful)‌ ‌
• कल्पना‌ ‌–‌ ‌कल्पित‌‌ (imagination)‌
• संवाद ‌–‌ ‌संभाषण‌ ‌–‌ ‌(dialogue)‌‌

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 8.1 जाता अस्ताला (स्थूलवाचन) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8.1 जाता अस्ताला (स्थूलवाचन)

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 8.1 जाता अस्ताला Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
तुम्हांला समजलेली कवितेतील सूर्याची भूमिका स्पष्ट करा.
उत्तरः
सूर्य उदयाला येतो त्याबरोबर संपूर्ण धरा तेजोमय होते. चैतन्याने भरून जाते, संपूर्ण चराचराचे जीवनचक्र फिरू लागते. म्हणून अस्ताला जातांना सूर्याच्या मनात विचार येतो, मी अस्ताला गेल्यानंतर ही संपूर्ण धरा/पृथ्वी अंधारात बुडून जाईल. माझ्या प्रकाशाचा एक साधा कवडसाही उरणार नाही. मग या पृथ्वीवरील जीवांचं काय होईल? हा मिट्ट अंधार विश्वाच्या चैतन्याला संपवून तर टाकणार नाही ना? या विश्वाच्या चराचरात/अणुरेणूत सामावलेले जीवन, चैतन्य हा अंधार गिळून तर टाकणार नाही ना? एक अनामिक भीती त्याला छळू लागते. पृथ्वीला अंधारापासून कोणीतरी वाचवलं पाहिजे. विश्वाचे कोणीतरी भले करावे. मी अस्ताला गेल्यानंतर कोणीतरी माझे कार्य करावे या सुंदर विश्वाला प्रकाशमान करावे असे त्याला वाटते.

कवितेतली आशयावरून सूर्य हा जणू पृथ्वीचा जनक आहे, असे वाटते. एखादया पित्याला आपल्या कन्येच्या भल्याची, तिच्या चांगल्या जीवनाबद्दल चिंता असते तसाच सूर्य देखील धरेची काळजी घेणारा तिला जपणारा पिता आहे असे प्रतीत होते.

प्रश्न 2.
पणतीच्या उदाहरणातून कवितेत व्यक्त झालेला विचार स्पष्ट करा.
उत्तरः
पणती म्हणजे अदम्य विश्वासाचे आणि साहसाचे प्रतिक आहे. वास्तविक पाहता सूर्य म्हणजे प्रकाशाचा लखलखता स्रोत, अनंत पसरलेल्या विश्वाला उजळून टाकण्याचे सामर्थ्य असलेला; म्हणून त्याच्या विनवणीला उत्तर देण्याचे धाडस कोणी करत नाही; पण साधी मातीची पणती पुढे येते आणि नम्रपणाने म्हणते, “हे स्वामी, तेजोमय भास्करा, तुझ्याएवढा धगधगता प्रकाश माझ्याकडे नाही, पण जमेल तसा या पृथ्वीवरील अंधार दूर करण्याचा मी प्रयत्न करीन.” आपल्याकडे जे काही चांगलं आहे. ते आपण दुसऱ्याला देऊ शकतो.

इतरांची मदत करू शकतो असा विचार करून प्रत्येकाने आपल्या जीवनात काहीतरी सकारात्मक कार्य करावे. पणतीच्या उदाहरणातून हाच विचार कवी रविंद्रनाथांनी व्यक्त केलेला आहे. पणतीच्या प्रकाशाने सगळा अंधार जरी दूर होणार नसला तरी दहा पावलांची वाट ती नक्कीच उजळू शकते, हा विश्वास पणतीच्या ठिकाणी दिसतो. म्हणजेच प्रत्येकाने आपली समता जाणून चांगले कार्य करावे. जे नाही त्याचा विचार न करता जे आपल्याजवळ आहे मग ते थोडं, थोडच का असेना त्याचाच उपयोग करून आपल्या जीवनात जास्तीत जास्त चांगले कार्य करण्याची प्रेरणा कवीने पणतीच्या प्रतिकातून व्यक्त केली आहे.

प्रश्न 3.
सूर्यास्ताच्या दर्शनाने मनात निर्माण होणाऱ्या भावभावना शब्दबद्ध करा,
उत्तर:
वेगवेगळ्या ठिकाणचा सूर्यास्त वेगवेगळे सौंदर्य, वेगळे भाव, वेगळे रंग निर्माण करत असतो. माणसाची मनोदशा जशी असेल तसे भावतरंग सूर्यास्ताच्या वेळी त्याच्या मनात निर्माण होत असतात.

वाळवंटाच्या ठिकाणचा सूर्यास्त. वाळूच्या विस्तीर्ण पसरलेल्या अथांग भूप्रदेशावर सोनेरी मऊसार किरणे पसरवत असतो. मन अगदी तृप्त करून तो अस्ताला जातो. तेथील वाळूचा सागर हळूहळू थंड होत जातो. शितल वाऱ्याच्या झुळका वाहू लागतात. मानव, पशू, पक्षी सुखावून जातात. वाळूचा थंड स्पर्श, वाऱ्याची थंड झुळूक यामुळे मानवी मन सुखावून जाते. त्या सुवर्णमयी वातावरणात नव्या संकल्पना, जुन्या संवेदना जाग्या होतात. कवी, लेखक, चित्रकार यांना नवीन कल्पना सुचतात.

समुद्राच्या ठिकाणी अस्ताला जाणाऱ्या सूर्यास्ताचे दर्शन मोठे विलोभनीय असते. हळू हळू सागराच्या कुशीत सामावणाऱ्या सूर्याला बघून वाटते की, हा सागरात मिसळून जातो. म्हणूनच चमकदार मोती निर्माण होतात. सुंदर रंगीत प्रवाळ आणि अनंत असे जीव निर्माण होतात. समुद्राच्या लाटांसोबत हेलकावे खात हा तेजोगोल जेव्हा सागरात सामावतो तेव्हा आपोआप त्या सृष्टीका पुढे आपण नतमस्तक होतो.

प्रश्न 4.
कवितेतील सूर्य आणि पणती या प्रतीकांचा तुम्हाला समजलेला अर्थ सविस्तर लिहा.
उत्तर:
सूर्य म्हणजे पृथ्वीचा कर्ता तिच्यावरच जीवनचक्र चालवणारा, फुलवणारा, चराचराचा निर्माता, प्रचंड शक्तीचे प्रतिक. आपण निर्मिलेल्या या पृथ्वीवरच्या जीवनाचे आपल्या अनुपस्थितीत कोणीतरी रक्षण करावे यासाठी मनापासून, कळवळून साद घालणारा तो व्याकूळ जनक किंवा निर्माता आहे असे वाटते. एखादयाच्या भल्यासाठी, कल्याणासाठी जर विनवणी करायची असेल तर आपण कितीही शक्तीशाली व ताकदवान असू तरी आपल्याला विनम्रता धारण करावी लागते. सामर्थ्याचा अहंकार बाजूला ठेवून दयाभाव व करूणा हृदयात निर्माण करावी लागते.

सहृदयता ठेवून काही काम करू लागल्यावर काहीतरी चांगले, श्रेयस आपल्या हाती नक्कीच लागते हे सूर्याच्या प्रतिकातून दिसून येते. त्या उलट, पणती म्हणजे सूर्यासमोर प्रकाशाचा एक छोटाशा कवडसा. पण सूर्याच्या विनवणीला उत्तर देण्याचे धाडस ती करते. तिच्यातला आत्मविश्वास तिला बोलण्याची हिम्मत देतो. जर इच्छा प्रबळ असली आणि सकारात्मक दृष्टीकोन ठेवून कामाला सुरुवात केली तर काहीही अशक्य नाही हे पणतीच्या प्रतिकातून जाणवते. त्याचबरोबर अगदी छोट्या जीवातही जगाला काहीतरी देण्याची. जग सुंदर करण्याची क्षमता असते हे सुद्धा पणतीच्या प्रतिकातून जाणवते.

सूर्य आणि पणती यांच्यातील संवाद स्वत:च्या कल्पनेने लिहा.

उत्तरः
सूर्य : पणती, तू खरचं खूप चांगली आहेस. तुझ्याजवळ माझ्याइतका झगझगीत प्रकाश नाही. तरी पण माझ्या अनुपस्थितीत पृथ्वीला प्रकाश देण्याचं काम स्विकारलयं याबद्दल खरचं तुझं खूप कौतुक वाटतं मला!

पणती : हे भास्करा, या पृथ्वीवरील जीवांसाठी, सृष्टीसाठी तू सतत कार्यरत असतोस. तू नसतास तर ही सृष्टी, तिचे अस्तित्व राहिलेच नसते. धरेसाठीची तुझी व्याकूळता मला समजू शकते म्हणूनच माझ्याजवळ जेवढा प्रकाश आहे त्याने मला जे काही करणे शक्य होईल तेवढं मी करण्याचा प्रयत्न करीन.

सूर्य : तू इतकी छोटी असूनही इतका मोठा विचार करतेस खरेच तुझे खूप आभार. पृथ्वीवरचा सगळ्यात प्रगत जीव म्हणजे मानव हा मात्र पृथ्वीच्या अस्तित्वाचा, पर्यावरणाचा अजिबात विचार करत नाही. विकासाच्या नावाखाली त्याने माझ्या सुंदर धरेचा नाश करायला सुरुवात केली आहे. तिला विदृप केले आहे. म्हणून मला खूप कळजी वाटते.

पणती : तुझी काळजी अगदीच योग्य आहे सूर्यदेवा. ‘विनाशकाले विपरीत बुद्धी’ अशाप्रकारे मानव वागतो आहे. आपल्या स्वार्थासाठी निसर्गाला तो अक्षरश: ओरबाडतो आहे.

सूर्य : हो ना! याच गोष्टीचा मला खूप त्रास होतो. रोज सकाळी जेव्हा पृथ्वीला उजळून टाकण्यासाठी मी येतो आणि तो पक्ष्यांचा किलबिलाट, खळाळून वाहणारे झरे, दया; डोंगर, शेते, वाळवंट, दलदली, वृक्ष, वन हे सारं जेव्हा मी बघतो, त्यावेळी मन हेलावतं हे सगळं खरंच एक दिवस नष्ट पावणार का?

पणती : हे रविराजा, इतकं चिंतीत होण्याची गरज नाही कारण आता मानवालाही या गोष्टीची जाणीव झाली आहे. तू निर्माण केलेलं हे पृथ्वीरत्न तो सांभाळण्यासाठी आता धडपडतो आहे.

सूर्य : खरचं किती आशावादी आहेस तू. मानव वेळीच जागरूक झाला आहे, हे ऐकून मला खूप बरं वाटलं. अशा आशावादी विचारांची, सहृदय माणसे जर एकत्र आली तर तो दिवस नक्कीच दूर नाही. ज्या दिवशी ही वसुंधरा पूर्वीसारखी सुजलाम् सुफलाम् व रमणीय होईल.

पणती : नक्कीच होईल, कारण आता बरीच माणसे आपापल्या परीने पर्यावरणाबद्दल काम करीत आहेत. पर्यावरणाची चळवळ सर्वत्र जोर धरत आहे. सकारात्मक विचारांची माणसे एकत्र येऊन काम करत आहेत.

सूर्य : अरे व्वा! असं होत असेल तर फारच उत्तम. जे सुंदर आहे ते सुंदरच कसे राहील यासाठी प्रत्येकाने प्रयत्न केला पाहिजे. शिवाय प्रत्येकाने ‘जगा आणि जगू क्या’, हा निसर्गाचा नियम पाळला, तर ज्याच्या त्याच्या क्रमाने जीवनक्रम सुरू राहील आणि मग ही सृष्टी निर्मळतेने भरून जाईल.

जाता अस्ताला Summary in Marathi

जाता अस्ताला पाठपरिचय‌‌

‘जाता‌ ‌अस्ताला’‌ ‌ही‌ ‌कविता‌ ‌’गुरूदेव‌ ‌रविंद्रनाथ‌ ‌टागोर’‌ ‌यांनी‌ ‌लिहिली‌ ‌आहे.‌ ‌मुळात‌ ‌बंगाली‌ ‌कवितेचे‌ ‌मराठीत‌ ‌स्वैर‌ ‌रूपांतर‌ ‌श्यामला‌ ‌कुलकर्णी‌ ‌यांनी‌ ‌केले‌ ‌आहे‌ ‌.‌ ‌या‌ ‌कवितेत‌ ‌टागोर‌ ‌यांनी‌ ‌सूर्य‌ ‌आणि‌ ‌पणतीच्या‌ ‌प्रतीकांद्वारे‌ ‌अगदी‌ ‌छोट्या‌ ‌जीवातही‌ ‌जगाला‌ ‌काहीतरी‌ ‌देण्याची,‌ ‌जग‌ ‌सुंदर‌ ‌करण्याची‌ ‌क्षमता‌ ‌असते‌ ‌हे‌ ‌सांगितले‌ ‌आहे.‌‌

जाता अस्ताला Summary in English

This‌ ‌is‌ ‌a‌ ‌translation‌ ‌of‌ ‌a‌ ‌poem‌ ‌(originally‌ ‌written‌ ‌by‌ ‌Rabindranath‌ ‌Tagore‌ ‌in‌ ‌Bengali)‌ ‌by‌ ‌Shyamala‌ ‌Kulkarni.‌ ‌The‌ ‌poem‌ ‌is‌ ‌a‌ ‌comparison‌ ‌between‌ ‌the‌ ‌sun‌ ‌and‌ ‌a‌ ‌small‌ ‌lamp‌ ‌both‌ ‌of‌ ‌which‌ ‌give‌ ‌light‌ ‌to‌ ‌the‌ ‌world.‌ ‌In‌ ‌this‌ ‌own‌ ‌way,‌ ‌the‌ ‌lamp‌ ‌is‌ ‌small‌ ‌yet‌ ‌spreads‌ ‌light‌ ‌to‌ ‌the‌ ‌world.‌ ‌Its‌ ‌is‌ ‌beautifully‌ ‌shown‌ ‌how‌ ‌small‌ ‌creatures‌ ‌or‌ ‌things‌ ‌have‌ ‌the‌ ‌capacity‌ ‌to‌ ‌make‌ ‌a‌ ‌world‌ ‌beautiful.‌‌

जाता अस्ताला भावार्थ‌ ‌

जाता‌ ‌अस्ताला‌ ‌सूर्याचे‌ ‌
डोळे‌ ‌पाणावले‌ ‌
जाईन‌ ‌मी‌ ‌जर‌ ‌या‌ ‌विश्वाचे‌ ‌
होईल‌ ‌कैसे‌ ‌भले‌ ‌

‌सूर्य‌ ‌आपल्या‌ ‌प्रखर‌ ‌उष्णतेने‌ ‌संपूर्ण‌ ‌पृथ्वी‌ ‌प्रकाशित‌ ‌करून‌ ‌टाकतो.‌ ‌सूर्योदयापासून‌ ‌ते‌ ‌सूर्यास्तापर्यंत‌ ‌न‌ ‌थकता‌ ‌न‌ ‌दमता‌ ‌तो‌ ‌आपले‌ ‌कार्य‌ ‌करत‌ ‌असतो.‌ ‌म्हणजेच‌ ‌संपूर्ण‌ ‌पृथ्वीला‌ ‌प्रकाशमय‌ ‌करण्याची‌ ‌जबाबदारी‌ ‌सूर्याने‌ ‌उचललेली‌ ‌आहे.‌ ‌या‌ ‌सूर्याला‌ ‌पृथ्वीवरील‌ ‌प्रत्येक‌ ‌गोष्टीची‌ ‌काळजी‌ ‌आहे.‌ ‌तो‌ ‌कुटुंबाचा‌ ‌प्रमुख‌ ‌या‌ ‌नात्याने‌ ‌चिंतातुर‌ ‌आहे.‌ ‌

‌आपण‌ ‌अस्ताला‌ ‌जाणार‌ ‌तेव्हा‌ ‌ही‌ ‌पृथ्वी‌ ‌अंधारमय‌ ‌होईल,‌ ‌ही‌ ‌भीती‌ ‌या‌ ‌सूर्याला‌ ‌वाटत‌ ‌आहे.‌ ‌याच‌ ‌भीतीने‌ ‌व‌ ‌पृथ्वीच्या‌ ‌काळजीपोटी‌ ‌सूर्याचे‌ ‌डोळे‌ ‌पाणावले‌ ‌आहेत.‌ ‌सूर्याला‌ ‌वाईट‌ ‌वाटत‌ ‌आहे.‌ ‌माझ्यानंतर‌ ‌या‌ ‌विश्वाचे‌ ‌काय‌ ‌होईल?‌ ‌ही‌ ‌चिंता‌ ‌या‌ ‌सूर्याला‌ ‌लागलेली‌ ‌आहे.‌ ‌अंधारामध्ये‌ ‌बुडून‌ ‌जाईल‌ ‌लगेच‌ ‌सारी‌ ‌धरा‌ ‌कुणी‌ ‌वाचवा‌ ‌या‌ ‌पृथ्वीला‌ ‌करा‌ ‌करा‌ ‌हो‌ ‌त्वरा‌‌ मावळतीला‌ ‌चाललेल्या‌ ‌सूर्याला‌ ‌आपल्यानंतर‌ ‌या‌ ‌पृथ्वीचे‌ ‌काय‌ ‌होईल‌ ‌ही‌ ‌चिंता‌ ‌लागली‌ ‌आहे.‌ ‌आपण‌ ‌अस्ताला‌ ‌गेल्यानंतर‌ ‌लगेचच‌ ‌संपूर्ण‌ ‌पृथ्वी‌ ‌अंधारामध्ये‌ ‌बुडून‌ ‌जाईल‌ ‌असे‌ ‌सूर्याला‌ ‌वाटते.‌ ‌पृथ्वीची‌ ‌काळजी‌ ‌करणारे‌ ‌कोणीतरी‌ ‌असायला‌ ‌हवे,‌ ‌तिला‌ ‌कोणीतरी‌ ‌वाचवायला‌ ‌हवे‌ ‌असे‌ ‌सूर्याला‌ ‌वाटते.‌ ‌त्यासाठी‌ ‌कोणीतरी‌ ‌पुढाकार‌ ‌घ्यावा,‌ ‌त्वरेने‌ ‌यावे‌ ‌असे‌ ‌सूर्याला‌ ‌वाटते.‌ ‌आपला‌ ‌कोणीतरी‌ ‌उत्तराधिकारी‌ ‌असावा,‌ ‌आपले‌ ‌कार्य‌ ‌कोणीतरी‌ ‌थोड्याफार‌ ‌प्रमाणात‌ ‌उचलावे‌ ‌अशी‌ ‌सूर्याची‌ ‌आंतरिक‌ ‌इच्छा‌ ‌आहे.‌‌

कुणी‌ ‌न‌ ‌उठती‌
‌ये‌ ‌ना‌ ‌पुढती‌
‌कुणास‌ ‌ना‌ ‌शाश्वती‌ ‌
इकडे‌ ‌तिकडे‌ ‌बघत‌ ‌हळूचि‌
‌पणती‌ ‌ये‌ ‌पुढती‌‌

सूर्याच्या‌ ‌प्रचंड‌ ‌तेजाला‌ ‌दुसरा‌ ‌पर्यायच‌ ‌नाही.‌ ‌त्याच्यासारखा‌ ‌तोच!‌ ‌त्याची‌ ‌जागा‌ ‌कोण‌ ‌चालवील?‌ ‌त्याच्यासारखे‌ ‌प्रचंड‌ ‌कार्य‌ ‌कोणालाही‌ ‌जमणार‌ ‌नाही.‌ ‌या‌ ‌पृथ्वीतलावरील‌ ‌कोणीही‌ ‌सूर्याची‌ ‌जागा‌ ‌घेऊ‌ ‌शकत‌ ‌नाही.‌ ‌त्यामुळे‌ ‌कोणीही‌ ‌पुढे‌ ‌यायला‌ ‌तयार‌ ‌नाही‌ ‌कारण‌ ‌पृथ्वीवरील‌ ‌अंधार‌ ‌दूर‌ ‌करण्याची‌ ‌कोणाकडेच‌ ‌ताकद‌ ‌नाही.‌‌

तेवढ्यात‌ ‌हळू‌ ‌हळू‌ ‌मनाचे‌ ‌धाडस‌ ‌करत,‌ ‌इकडे‌ ‌तिकडे‌ ‌बघत‌ ‌एक‌ ‌पणती‌ ‌पुढे‌ ‌येते.‌ ‌खरे‌ ‌तर‌ ‌पणतीचा‌ ‌केवढा‌ ‌तो‌ ‌प्रकाश,‌ ‌पण‌ ‌ती‌ ‌पुढाकर‌ ‌घेते.‌ ‌अंधारल्या‌ ‌रात्री‌ ‌पृथ्वीवर‌ ‌थोडाफार‌ ‌प्रकाश‌ ‌देण्याची‌ ‌जबाबदारी‌ ‌ती‌ ‌स्विकारते.‌ ‌ती‌ ‌तेवढे‌ ‌धाडस‌ ‌दाखवते.‌

‌विनम्र‌ ‌भावे‌ ‌लवून‌ ‌म्हणे‌ ‌ती‌ ‌
तेजोमय‌ ‌भास्करा‌ ‌
मम‌ ‌तेजाने‌ ‌जमेल‌ ‌तैसी‌
‌उजळून‌ ‌टाकीन‌ ‌धरा‌

‌सूर्यापुढे‌ ‌आकाराने‌ ‌अगदीच‌ ‌लहान‌ ‌असणारी‌ ‌पणती‌ ‌सूर्याचे‌ ‌प्रचंड‌ ‌तेज‌ ‌जाणते‌ ‌आहे.‌ ‌त्याचा‌ ‌तेजोमय‌ ‌प्रकाश‌ ‌तिला‌ ‌माहीत‌ ‌आहे.‌ ‌त्याच्यापुढे‌ ‌आपण‌ ‌क्षुल्लक‌ ‌आहोत‌ ‌हेही‌ ‌तिला‌ ‌माहीत‌ ‌आहे.‌ ‌तरीही‌ ‌ती‌ ‌धाडस‌ ‌करते‌ ‌आणि‌ ‌अतिशय‌ ‌विनम्रपणे‌ ‌सूर्यदेवाला‌ ‌नमस्कार‌ ‌करून‌ ‌म्हणते,‌ ‌”हे‌ ‌तेजोमय‌ ‌भास्करा,‌ ‌तुझ्याकडे‌ ‌प्रचंड‌ ‌तेज‌ ‌आहे.‌ ‌मी‌ ‌बापडी‌ ‌लहानशी.‌ ‌माझ्याकडेही‌ ‌प्रकाश‌ ‌आहे‌ ‌पण‌ ‌त्याची‌ ‌तुझ्याशी‌ ‌तुलना‌ ‌होऊच‌ ‌शकत‌ ‌नाही.‌ ‌मी‌ ‌माझ्याकडे‌ ‌असणाऱ्या‌ ‌थोड्याशा‌ ‌प्रकाशाने‌ ‌जेवढी‌ ‌जमेल‌ ‌तेवढी‌ ‌पृथ्वी‌ ‌उजळून‌ ‌टाकू‌ ‌शकते.‌ ‌माझा‌ ‌तेवढाच‌ ‌’खारीचा‌ ‌वाटा’.‌ ‌माझ्यामुळे‌ ‌खूप‌ ‌मोठी‌ ‌प्रखरता‌ ‌निर्माण‌ ‌होणार‌ ‌नाही,‌ ‌परंतु‌ ‌अंधाराला‌‌ छिद्र‌ ‌पाडण्याची‌ ‌ताकत‌ ‌माझ्यात‌ ‌आहे.‌ ‌तुझ्या‌ ‌जाण्याने‌ ‌तयार‌ ‌झालेला‌ ‌अंधार‌ ‌मी‌ ‌थोडाफार‌ ‌तरी‌ ‌भेदू‌ ‌शकते.‌ ‌पृथ्वी‌ ‌प्रकाशमय‌ ‌करण्याचे‌ ‌कार्य‌ ‌थोड्याफार‌ ‌प्रमाणात‌ ‌का‌ ‌होईना‌ ‌मी‌ ‌करू‌ ‌शकते”,‌ ‌तसे‌ ‌आश्वासन‌ ‌ती‌ ‌सूर्याला‌ ‌देते.‌ ‌

वच‌ ‌हे‌ ‌ऐकुनि‌ ‌त्या‌ ‌तेजाचे‌ ‌
डोळे‌ ‌ओलावले‌
‌तृप्त‌ ‌मनाने‌ ‌आणि‌ ‌रवि‌ ‌तो‌
‌झुकला‌ ‌अस्ताकडे‌‌

दैदिप्यमान‌ ‌असणाऱ्या‌ ‌सूर्यापुढे‌ ‌एवढीशी‌ ‌पणती‌ ‌बोलत‌ ‌होती. तिच्या‌ ‌बोलण्यात‌ ‌तेज‌ ‌होते.‌ ‌धाडस‌ ‌होते.‌ ‌आपण‌ ‌अस्ताला‌ ‌गेल्यानंतर‌ ‌आपले‌ ‌कार्य‌ ‌थोड्याफार‌ ‌प्रमाणात‌ ‌का‌ ‌होईना‌ ‌चालू‌ ‌राहील‌ ‌याची‌ ‌शाश्वती‌ ‌सूर्याला‌ ‌मिळाली.‌ ‌छोट्याशा‌ ‌पणतीचे‌ ‌हे‌ ‌धाडस‌ ‌पाहून‌ ‌सूर्याचे‌ ‌डोळे‌ ‌ओलावले,‌ ‌त्याच्या‌ ‌डोळ्यांत‌ ‌आनंदाश्रू‌ ‌आले.‌ ‌आपल्यानंतर‌ ‌या‌ ‌पृथ्वीची‌ ‌काळजी‌ ‌घेणारे‌ ‌कोणीतरी‌ ‌आहे,‌ ‌या‌ ‌विचाराने‌ ‌तो‌ ‌तृप्त‌ ‌झाला.‌ ‌पृथ्वीमातेची‌ ‌काळजी‌ ‌घेण्याची‌ ‌जबाबदारी‌ ‌पणतीने‌ ‌उचलली‌ ‌आहे,‌ ‌या‌ ‌मनाला‌ ‌आनंद‌ ‌देणाऱ्या‌ ‌विचारातच‌ ‌सूर्य‌ ‌अस्ताकडे‌ ‌झुकला.‌ ‌सूर्य‌ ‌मावळला‌ ‌पण‌ ‌त्याचे‌ ‌कार्य‌ ‌सुरू‌ ‌राहिले.‌ ‌त्याचे‌ ‌प्रकाश‌ ‌देण्याचे‌ ‌कार्य‌ ‌थोड्याफार‌ ‌प्रमाणात‌ ‌का‌ ‌होईना‌ ‌पण‌ ‌पणती‌ ‌करत‌ ‌राहिली.‌‌

जाता अस्ताला शब्दार्थ‌ ‌

• जाईन‌ –‌ ‌जाणे‌
• ‌कैसे‌ – ‌कसे‌‌
• भले‌ –‌ ‌चांगले‌ ‌
• धरा‌ –‌ ‌पृथ्वी‌‌ –‌ ‌(earth)‌ ‌
• त्वरा‌ –‌ ‌घाई,‌ ‌लवकर‌ –‌ ‌(to‌ ‌be‌ ‌hurry)‌ ‌
• शाश्वती‌ ‌–‌ ‌विश्वास,‌ ‌खात्री,‌ ‌भरवसा‌ –‌ ‌(surety)‌ ‌
• पुढती‌ –‌ ‌समोर‌‌ –‌ ‌(in‌ ‌front‌ ‌of)‌ ‌
• विनम्र‌ –‌ ‌नम,‌ ‌विनयशील‌ –‌ ‌(humble)‌ ‌
• लवून‌ –‌ ‌वाकून,‌ ‌नम्र‌ ‌होऊन‌ –‌ ‌(to‌ ‌bend)‌‌
• भाव‌ –‌ ‌भावना‌‌ –‌ ‌(emotions)‌ ‌
• ‌भास्कर‌‌ –‌ ‌सूर्य‌ –‌ ‌(sun)‌ ‌
• मम‌‌ –‌ ‌माझ्या,‌ ‌माझे –‌ ‌(mine)‌ ‌
• तेजाने‌ –‌ ‌प्रकाशाने –‌ ‌(lustre)‌ ‌
• ‌वच‌‌‌‌ –‌ ‌बोलणे‌‌ –‌ ‌(saying)‌ ‌
• तृप्त‌‌ –‌ ‌समाधानी,‌ ‌संतोष‌ –‌ ‌(satisfied)‌ ‌
• ‌झुकणे –‌ ‌कलणे‌‌ –‌ ‌(to‌ ‌incline)‌‌

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
खालील तक्त्यात माहिती भरून तो पूर्ण करा.

उत्तरः

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा.

उत्तरः

प्रश्न 3.
कारणे लिहा.
(अ) लेखकाला शिक्षणाबद्दल आंतरिक ओढ निर्माण झाली, कारण ………………………….
उत्तरः
लेखकाला चाचणी परीक्षेची उत्तरपत्रिका घरूनच न्यावी लागे कारण लेखकाची शाळा गरीब होती. फक्त तीन पैसे किंमत असलेली उत्तरपत्रिका शाळा विदयार्थ्यांना देऊ शकत नव्हती.

(आ) लेखकाच्या आईला काँग्रेस हाऊसमध्ये काम मिळाले नाही, कारण ………………………….
उत्तरः
लेखकाच्या आईला काँग्रेस हाऊसमध्ये काम मिळाले नाही कारण तिथे फक्त तिसरी किंवा त्यापेक्षा अधिक शिकलेल्यांनाच काम दिलं जाई.

(इ) लेखकाला गिरगावातील नामांकित शाळांमध्ये प्रवेश मिळाला नाही, कारण ………………………….
उत्तर:
लेखकाला गिरगांवातील नामांकित शाळांमध्ये प्रवेश मिळाला नाही कारण प्रवेश फी ची व्यवस्था होईपर्यंत त्या शाळांमधले प्रवेश बंद झाले होते.

प्रश्न 4.
कंसातील शब्दाला योग्य विभक्ती प्रत्यय लावून रिकाम्या जागेत भरा.
(अ) आपण सगळ्यांनी …………………………. मदत केली पाहिजे. (आई)
उत्तर:
आपण सगळ्यांनी आईला मदत केली पाहिजे.

(आ) आमच्या बाईंनी प्रमुख …………………………. आभार मानले. (पाहुणे)
उत्तर:
आमच्या बाईंनी प्रमुख पाहुण्यांचे आभार मानले.

(इ) शिक्षण पूर्ण झाल्यावर मोहन सरकारी …………………………. रुजू झाला. (नोकरी)
उत्तर:
शिक्षण पूर्ण झाल्यावर मोहन सरकारी नोकरीत रुजू झाला.

प्रश्न 5.
‘पुसटशा आठवणी माझ्या मनात अधूनमधून वाऱ्याच्या लहरीसारख्या येत असतात.’
प्रस्तुत वाक्यातील अलंकार
(१)
(१) उपमेय
(२) उपमान

प्रश्न 6.
स्वमत.
(अ) ‘भावे सरांचे शब्द हीच खरी माशेलकरांची ऊर्जा’, या विधानाचा तुम्हांला समजलेला अर्थ लिहा.
उत्तरः
भिंगाच्या साहाय्याने सूर्यकिरणांची शक्ती कागदावर एकत्र केल्यास कागद जळतो, हा प्रयोग दाखवून भावे सर लेखकाला म्हणाले ‘माशेलकर तुमची उर्जा एकत्र करा. काहीही जाळता येतं.’ – याचाच अर्थ असा की ज्या विषयाचा ध्यास घेतला आहे, त्यात पूर्णपणे स्वत:ला झोकून दया, कोणतीही गोष्ट तुम्ही मिळवू शकता. साध्य करू शकता. खरोखरच आयुष्याचं फार मोठं तत्त्वज्ञान लेखकाला भावे सरांच्या शिकवणुकीतून मिळालं. त्यांना एकाग्रतेचा मंत्र मिळाला आणि विज्ञान समजलं. भावे सरांच्या शब्दांतून त्यांना पुढे जाण्याची, प्रगती करण्याची जबरदस्त ऊर्जा मिळाली.

(आ) शालेय विद्यार्थ्याच्या भूमिकेतील डॉ. माशेलकर यांचे तुम्हांला जाणवलेले गुणविशेष सोदाहरण लिहा
उत्तरः
वयाच्या सहाव्या वर्षीच लेखकांचे वडील वारल्यामुळे त्यांना व त्यांच्या आईला गिरगावातल्या खेतवाडीतील देशमुख गल्लीमध्ये ‘मालती निवासा’ तील पहिल्या माळ्यावर छोट्याशा खोलीमध्ये रहावे लागले. तेव्हा त्यांची आर्थिक परिस्थिती पूर्णपणे खालावलेली असताना. दारिद्र्याशी संघर्ष करणारी अल्पशिक्षित आईबरोबर शिक्षणाची आस असलेल्या लेखकांना रहावे लागले. यावरून परिस्थितीशी मिळते जुळते घेत आलेल्या संकटांशी सामना करणे हा गुण त्यांच्यातून दिसून येतो. महापालिकेच्या खेतवाडीतील शाळेत वयाच्या बारा वर्षांपर्यंत शिक्षण घेत असताना त्यांना पायात चप्पलही घालायला मिळाली नाही. अशा परिस्थितीत ते शाळा शिकले. यावरून शिक्षणाविषयीची त्यांची चिकाटी, आस्था या गुणांचे दर्शन घडते.

शालेय शिक्षण पूर्ण केल्यावर हायस्कूलची प्रवेश फी एकवीस रुपये होती तेवढेही रुपये त्यावेळी त्यांच्याकडे नव्हते. प्रवेश फी नसल्याने आईच्या ओळखीच्या बाई (माऊली) मदतीला धावून आली पण तोपर्यंत प्रवेश प्रक्रिया बंद झाली होती. शेवटी कसाबसा युनियन हायस्कूल मध्ये प्रवेश मिळताच लेखकांचा पुढील प्रवास सुरु झाला. छोटाशा खोलीत पूरक वातावरण नसताना लेखकांनी आपले शिक्षण थांबवले नाही, तर अशाही वातावरणात त्यांच्या जिद्दीची दाद दयावीशी वाटते. ते पुढे मिळते जुळते घेत शिकतच राहिले.

त्याचवेळी लेखकांच्या हळव्या मनावर त्यांच्या शिक्षकांच्या शिकवण्याचा जो परिणाम झाला त्यामुळे त्याच्या अभ्यासाचा पाया पक्का झाला. शिक्षणाबददल त्यांना अजून ओढ वाटू लागली.

शिक्षणाशिवाय या जगात तरणोपाय नाही हे कळल्यामुळे त्यांच्या आईने त्यांना वाटेल त्या परिस्थितीत शिकवण्याचे ठरवले. कोरे, पाठकोरे, लिहून उरलेले कागद ती एकत्र जमवायची आणि त्यांच्या वह्या करायची. अखंड पेन्सिल न मिळाल्यामुळे जेमतेम हातात धरता येईल अशा पेन्सिलनेच लिहित गेले. एके दिवशी त्यांच्या शिक्षकांनी भिंगाच्या सहाय्यानं सूर्यकिरणांची शक्ती कागदावर एकत्र केल्यास कागद जळतो हे प्रयोगाने सिदध करून दाखवले व माशेलकरांना त्यांच्यातील उर्जाशक्तीचे रुप ओळखण्यास प्रवृत्त केले. त्यावरून त्यांना एकाग्रतेचा मंत्र मिळाला आणि दुसरीकडे विज्ञान समजलं.

या सर्व प्रसंगांतून लेखकाचा आत्मविश्वास वाढवून दिला. जगण्याचे भान मिळाले. आणि पुढे लेखक फार मोठे वैज्ञानिक संशोधक झाले.

(इ) डॉ. माशेलकर यांची मातृभक्ती ज्या प्रसंगातून ठळकपणे जाणवते, ते प्रसंग पाठाधारे लिहा.

उत्तरः
स्वतःचे वडील वारल्यावर आई त्यांना घेऊन मुंबईस खेतवाडीतील देशमुख गल्लीत एका छोट्यासा पहिल्या माळ्यांवर राहिली तरीही लेखकांनी आईस कधी नाही म्हटले नाही. त्याही स्थितीत ते आईबरोबर राहिले.

हायस्कूलला शिकण्यास गेल्यावर एकवीस रूपये फी पुढील कॉलेजसाठी प्रवेश मिळवण्यासाठी नव्हती तरीही धीर न सोडता आजूबाजूच्या बिहाडांतील काही कामे करून तिने प्रवेश फीची व्यवस्था केली व प्रवेश घेतला. मात्र अशा वातावरणात लेखकांनी जिद्दीने अभ्यास केला.

उत्तरपत्रिकेची फी भरण्यासाठीचे फक्त तीन पैसे एवढेही पैसे त्यांच्याकडे नसल्याने मग आईने गिरगावातील अनेक कामे केली. प्रचंड कष्ट केले. पडेल ते काम केले. हे पाहून लेखकांच्या मनातील जिद्द अजून वाढली व ते अति जोमाने शिक्षण घेऊ लागले. इत्यादी उदाहरणांतून माशेलकरांची मातृभक्ती ठळकपणे दिसून येते.

(ई) ‘माझ्या जीवनातील शिक्षकाचे स्थान’, या विषयावर तुमचे विचार लिहा.
उत्तर:
प्रत्येकाच्या जीवनात आपल्या शिक्षकांचे स्थान फार महत्त्वपूर्ण असते. माझ्याही जीवनात शिक्षकांचे स्थान फार मोठे आहे. त्यांनी केलेल्या संस्कारांमुळे जीवनाला योग्य दिशा मिळाली, आत्मविश्वासाने पुढे जाण्याची शक्ती मिळाली. मी आज ज्या मोठ्या पदावर पोहोचलो आहे ते केवळ माझ्या शिक्षकांच्या मार्गदर्शनामुळेच, म्हणून माझ्या जीवनात माझ्या शिक्षकांचे स्थान फार मोठे आहे.

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 8 ऊर्जाशक्तीचा जागर Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा,

प्रश्न 2.
ओघ तक्ता पूर्ण करा.

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय शोधून रिकाम्या जागा भरा.

(i) ……………………….. हीच प्रत्येक मुलाची पहिली शिक्षक असते. (ताई, माई, आई, बाई)
उत्तर:
(i) आई

(ii) आमचे मूळ गाव ……………………….. गोव्यातील माशेल. (उत्तर, पूर्व, पश्चिम, दक्षिण)
उत्तर:
(ii) दक्षिण

(iii) मी आणि माझी आई ……………………….. येऊन पोहोचलो. (गोव्यात, अमरावतीत, मुंबईत, पुण्यात)
उत्तर:
(iii) मुंबईत

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
उत्तरे लिहा.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
(i) दारिद्र्याशी संषर्घ करणारी – लेखकाची आई
(ii) शाळेत कसा जाऊ? असे प्रश्नचिन्ह घेऊन वावरणारे – लेखक माशेलकर

प्रश्न 3.
घटना आणि परिणाम लिहा.

प्रश्न 4.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) लेखकाच्या गिरगावातल्या शाळेचे नाव काय होते?
उत्तरः
लेखकाच्या गिरगावातल्या शाळेचे नाव ‘युनियन हायस्कूल’ असे होते.

(ii) लेखक आपल्या आईचे व मामाचे ऋण का मानतात?
उत्तरः
युनियन हायस्कुल व त्यांच्यावर संस्कार करणाऱ्या शिक्षकांशी संपर्क यांच्यामुळे आला म्हणून लेखक आईचे व मामाचे ऋण मानतात.

(iii) लेखकाच्या बाबतीत त्यांचे सर्वस्व कोण होते?
उत्तर:
लेखकाच्या बाबतीत त्यांचे सर्वस्व आई होती.

(iv) उदहनिर्वाहासाठी लेखक आणि त्यांच्या आईला कुठे जावे लागले?
उत्तरः
उदरनिर्वाहासाठी लेखक आणि त्यांच्या आईला मुंबईला जावे लागले.

प्रश्न 5.
जोड्या जुळवा.

उत्तर:
(i – आ),
(ii – ई),
(iii – अ),
(iv – इ)

प्रश्न 6.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.
(i) मी आणि माझी आई मुंबईत येऊन पोहोचलो.
(ii) माझे बालपण तिथेच गेले.
(iii) माझ्या वयाच्या सहाव्या वर्षी माझे वडील वारले.
(iv) आम्हांला उदरनिर्वाहासाठी आमचे माशेल हे गाव सोडावे लागले.
उत्तर:
(i) माझे बालपण तिथेच गेले.
(ii) माझ्या वयाच्या सहाव्या वर्षी माझे वडील वारले.
(iii) आम्हांला उदरनिर्वाहासाठी आमचे माशेल हे गाव सोडावे लागले.
(iv) मी आणि माझी आई मुंबईत येऊन पोहोचलो.

प्रश्न 7.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
लेखकाच्या बालपणीच्या काळाचं वर्णन तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
लेखकाचे बालपण गोव्यातील माशेल या गावी गेले. आई, वडील आणि त्यांचे मामाही याच गावात राहात होते. माशेलच्या मैदानावर खेळल्याच्या, तिथल्या पिंपळकट्ट्यावर बसून निवांतपणा अनुभवल्याच्या आठवणी त्यांना आठवतात. वयाच्या सहाव्या वर्षी त्यांचे वडील वारले. त्यामुळे पोट भरण्यासाठी त्यांना व त्यांच्या आईला माशेल सोडून मुंबईला यावे लागले.

प्रश्न 2.
आपल्या शालेय शिक्षणातील अडचणींचे वर्णन लेखकाने कसे केले आहे?
उत्तरः
वयाच्या ६व्या वर्षी लेखकाचे वडील वारले म्हणून त्यांच्या आईला व त्यांना माशेल सोडून मुंबईला यावे लागले. त्यांची आर्थिक परिस्थिती पूर्ण खालावलेली होती. शिक्षण घेण्यासाठी लेखक खूप उत्सुक होते. पण फी भरणे शक्य नसल्यामुळे आपण शाळेत जाऊ शकू की, नाही असे त्यांना वाटत असे.

प्रश्न 3.
माशेलहून मुंबईला आल्यावर लेखकाची व त्याच्या आईची स्थिती कशी होती ते थोडक्यात लिहा.
उत्तरः
वडिलांच्या निधनामुळे लेखक व त्यांची आई उदरनिर्वाहासाठी मुंबईला आले. त्यांची आर्थिक परिस्थिती पूर्णपणे खालावलेली होती. गिरगावातल्या खेतवाडीतील देशमुख गल्लीमध्ये मालती निवासातील पहिल्या माळ्यावर छोट्याशा खोलीत ते राहत होते. लेखकाच्या आईकडे उदरनिर्वाहाचे कोणतेच साधन नसल्यामुळे तिला व लेखकाला खूप गरिबीत दिवस काढावे लागले. शाळेची फी भरणेही त्यांच्या आईला शक्य नव्हते.

प्रश्न 4.
लेखकाची शाळा व शिक्षक यांच्याबद्दल माहिती तुमच्या शब्दात लिहा.
उत्तरः
लेखक सहा वर्षाचे असतानाच त्यांचे वडील वारले म्हणून त्यांच्या आईला व त्यांना मुंबईला यावे लागले. त्यांच्या मामांच्या प्रयत्नांनी व आईच्या कष्टाळूवृत्तीमुळे त्यांचे शिक्षण सुरू झाले. गिरगावातल्या युनियन हायस्कूलमध्ये त्यांना प्रवेश मिळाला. या शाळेतील सर्वच शिक्षक अत्यंत प्रेमळ व आपुलकीनं संस्कार करणारे होते आणि त्यांच्या मार्गदर्शनामुळे लेखकाच्या जीवनाला योग्य ती दिशा मिळाली.

प्रश्न २. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कारणे लिहा.

(i) माशेलहून लेखकाचे मामा मुंबईला आले कारण . . .
उत्तर:
माशेलहून लेखकाचे मामा मुंबईला आले कारण त्यांना लेखकाच्या शिक्षणाची सोय करायची होती.

(ii) वयाच्या बाराव्या वर्षापर्यंत लेखकाला अनवाणीच राहावे लागले कारण . . .
उत्तरः
वयाच्या बाराव्या वर्षापर्यंत लेखकाला अनवाणीच राहावे लागले कारण लेखकाच्या आईची आर्थिक परिस्थिती अत्यंत खालावलेली होती त्यामुळे ती लेखकासाठी चप्पल खरेदी करू शकत नव्हती.

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 3.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) कोणामुळे लेखकाला खेतवाडीतील प्राथमिक शाळेत प्रवेश मिळू शकला?
उत्तर:
लेखकाच्या मामांमुळे त्यांना खेतवाडीतील प्राथमिक शाळेत प्रवेश मिळू शकला.

(ii) लेखकाच्या हायस्कूलची प्रवेश फी किती रुपये होती?
उत्तरः
लेखकाच्या हायस्कूलची प्रवेश फी एकवीस रुपये होती.

(iii) लेखकाच्या आईने कशाप्रकारे पैसे जमवण्यास सुरुवात केली?
उत्तरः
लेखकाच्या आईने आजूबाजूच्या बिहाडांतील काही कामे करून पैसे जमवण्यास सुरुवात केली.

प्रश्न 4.
योग्य पर्याय निवडून रिकाम्या जागा भरा,
(i) माझ्याप्रमाणेच शाळेचीही परिस्थिती …………………………… होती. (चांगली, गुणवत्तापूर्वक, बेताचीच, हालाखीची)
(ii) पण तोपर्यंत …………………………… त्यावेळच्या नामांकित शाळांमधले प्रवेश बंद झाले होते. (गोरेगावातील, मुंबईतील, गिरगावातील, गोव्यातील)
(iii) अखेर …………………………… हायस्कूलमध्ये मला प्रवेश मिळाला. (युनिटी, युनियन, न्यू इंग्लिश)
उत्तर:
(i) बेताचीच
(ii) गिरगावातील
(iii) युनियन

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
(i) माशेलहून मुंबईला आलेले. – [लेखकाचे मामा]
(ii) यांना युनियन हायस्कूलमध्ये प्रवेश मिळाला – [लेखकाला]
(iii) मनानं श्रीमंत असलेले – [लेखकाचे शिक्षक]

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.
(i) तिच्या परिचयातील एक माऊली मदतीला धावली.
(ii) माध्यमिक शिक्षणाचा पुढील टप्पा सुरू झाला.
(iii) माशेलहून मुंबईत आलेले माझे मामाही मदतीला आले.
(iv) वयाच्या बाराव्या वर्षापर्यंत मला अनवाणीच राहावं लागलं.
उत्तर:
(i) माशेलहून मुंबईत आलेले माझे मामाही मदतीला आले.
(ii) वयाच्या बाराव्या वर्षापर्यंत मला अनवाणीच राहावं लागलं.
(iii) तिच्या परिचयातील एक माऊली मदतीला धावली.
(iv) माध्यमिक शिक्षणाचा पुढील टप्पा सुरू झाला.

प्रश्न 4.
जोड्या जुळवा.

उत्तर:
(i – इ),
(ii – ई),
(iii – आ),
(iv – अ)

प्रश्न 5.
सहसंबंध लिहा.
(i) प्राथमिक : शाळा :: माध्यमिक : ……………………..
(ii) अपूरी : जागा :: पूरक : ……………………..
उत्तर:
(i) शिक्षण
(ii) वातावरण

प्रश्न 6.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
‘पण त्याही परिस्थितीत मी जिद्दीने अभ्यास करत राहिलो’ हे विधान तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तरः
शालेय शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर हायस्कूल शिक्षणाच्या वेळी लेखकांसमोर अनेक अडचणी निर्माण झाल्या. अनवाणी शाळेत गेले. छोट्याशा खोलीतली जागा अपुरी पडत होती. अभ्यासाला पूरक वातावरण नव्हते. अनेक अडीअडचणी आणि अभाव सहन करून लेखक जिद्दीने अभ्यास करत राहिले आणि परीक्षेत चांगले यश मिळवले.

प्रश्न 2.
लेखकाच्या आईचे वर्णन उताऱ्याच्या आधारे तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
पतीच्या निधनामुळे आर्थिक परिस्थिती पूर्णपणे खालावलेल्या स्थितीत ती आपल्या मुलाला घेऊन मुंबईला आली. विपरीत परिस्थितीतही तिने धीर सोडला नाही. मिळेल ते, पडेल ते काम तिने केले. पण आपल्या मुलाच्या शिक्षणासाठी ती खंबीरपणे त्याच्या पाठी उभी राहिली. परिस्थितीला शरण न जाता धीराने वागणारी अत्यंत कष्टाळू अशी लेखकाची आई होती.

प्रश्न 3.
लेखकाला युनियन हायस्कूलमध्ये कशाप्रकारे प्रवेश मिळाला?
उत्तरः
लेखकाच्या हायस्कूल प्रवेशाच्या वेळी लेखकाच्या आईची आर्थिक परिस्थिती अत्यंत बिकट होती. पण लेखकाच्या आईने पडेल ते काम केले आणि एका सहृदय मातेने मदत केली. अशा प्रकारे २१ रुपये फी जमवली. तो पर्यंत सर्व चांगल्या शाळांमधले प्रवेश बंद झाले होते. म्हणून मग त्यांनी युनियन हायस्कूलमध्ये प्रवेश घेतला. याच युनियन हायस्कूलमधील शिक्षक, त्यांचे संस्कार, तेथील शिक्षण यामुळे जीवनातल्या अनेक प्रगतीच्या वाटा लेखकासमोर निर्माण झाल्या.

प्रश्न ३. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पुर्ण करा.

प्रश्न 2.
रिकाम्या जागा भरा.
(i) ……………………….. एक आंतरिक ओढ वाटू लागली. (शिक्षणाबद्दल, खेळाबद्दल, कलेबद्दल, शाळेबद्दल)
(ii) त्यावेळी उत्तरपत्रिकेची किंमत फक्त ……………………….. पैसे असायची. (एक, दोन, तीन, चार)
(iii) अखंड ……………………….. मला मिळणं अवघड होतं. (पेन्सिल, पेन, वही, फळा)
उत्तर:
(i) शिक्षणाबद्दल
(ii) तीन
(iii) पेन्सिल

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.

उत्तर:
(i – ई),
(ii – इ),
(iii – आ),
(iv – अ)

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
कारणे लिहा.

(i) जेमतेम हातात धरता येईल अशा पेन्सिलीन लेखकाला लिहावं लागे कारण . . . . .
उत्तर:
जेमतेम हातात धरता येईल अशा पेन्सिलीनं लेखकाला लिहावं लागे कारण अखंड पेन्सिल विकत घेण्याएवढे पैसे लेखकाच्या आईकडे नव्हते.

प्रश्न 3.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) लेखकाची आई काँग्रेस हाऊसजवळ का गेली?
उत्तर:
तिथे काही काम मिळणार आहे, अशी बातमी कळाल्याने लेखकाची आई काँग्रेस हाऊसजवळ गेली.

(ii) लेखकाच्या आईने लेखकासाठी कशाप्रकारे वह्या बनवल्या?
उत्तर:
कोरे, पाठकोरे, लिहून उरलेले कागद एकत्र जमा करून लेखकाच्या आईने लेखकासाठी वह्या बनवल्या.

(iii) लेखकाच्या हायस्कूलमध्ये नेहमी कोणत्या दिवशी चाचणी परीक्षा घेण्यात येत असे?
उत्तरः
लेखकाच्या हायस्कूलमध्ये दर शनिवारी चाचणी परीक्षा घेण्यात येत असे.

(iv) काँग्रेस हाऊसजवळ काम न मिळाल्याने लेखकाच्या आईने काय ठरविले?
उत्तर:
काँग्रेस हाऊसजवळ काम न मिळाल्याने आपल्या मुलाला म्हणजेच लेखकाला खूप शिकवेन, असे त्यांच्या आईने ठरवले.

प्रश्न 4.
उताऱ्यानुसार घटनांचा क्रम लावा.

(i) तिनं ठरवलं, की मी माझ्या मुलाला खूप शिकवीन.
(ii) रांगेत उभी राहिली, तशीच ताटकळत.
(iii) ती नाराज झाली, घराकडं मागं फिरली.
(iv) काँग्रेस हाऊसजवळ काही काम मिळणार आहे, असं समजल्यानं एकदा ती तिकडं गेली.
उत्तर:
(i) काँग्रेस हाऊसजवळ काही काम मिळणार आहे, असं समजल्यानं एकदा ती तिकडं गेली.
(ii) रांगेत उभी राहिली, तशीच ताटकळत.
(iii) ती नाराज झाली, घराकडं मागं फिरली.
(iv) तिनं ठरवलं, की ‘मी माझ्या मुलाला खूप शिकवीन,

प्रश्न 5.
सहसंबंध लिहा.
(i) सेवाभावी : वृत्ती :: प्रचंड : …………………………….
(ii) अंगावर : काटा :: डोळ्यांत : …………………………….
उत्तर:
(i) कष्ट
(ii) पाणी

कृती ३: स्वमत

प्रश्न 1.
युनियन हायस्कूलमधील शिक्षकांबद्दल लेखकाने सांगितलेल्या आठवणी तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
युनियन हायस्कूलमधले सगळे शिक्षक खूप प्रेमळ होते. त्यांची वृत्ती सेवाभावी होती. विदयार्थ्यांना शिकवताना ते स्वत:ला झोकून देत असत. लेखकाच्या शालेय जीवनात त्यांनी अगदी निरपेक्ष भावनेने मार्गदर्शन केले. यामुळे लेखकाच्या शालेय अभ्यासाचा पाया पक्का झाला असे नाही तर आयुष्याचा पाया देखील पक्का झाला. त्यामुळेच लेखकाच्या मनात शिक्षणाबद्दल आंतरिक ओढ निर्माण झाली.

प्रश्न 2.
लेखकाच्या आईला काँग्रेस हाऊसजवळ काम मिळाले नाही याचे वर्णन तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
लेखकाच्या शाळेत दर शनिवारी चाचणी परीक्षा असायची उत्तरपत्रिका घरून आणावी लागे. तिची किंमत तीन पैसे असायची पैशाची व्यवस्था करण्यासाठी ती काँग्रेस हाऊसजवळ काम मिळेल या आशेने खूप वेळ रांगेत ताटकळत उभी राहिली. त्यानंतर तिला कळले की, तिसरी किंवा त्यापेक्षा जास्त शिकलेल्यांनाच या ठिकाणी काम मिळतं. त्यामुळे तिची खूप निराशा झाली. तेव्हाच आपल्या मुलाला खूप शिकवायचं असा निश्चय तिने केला.

प्रश्न 3.
लेखकाच्या शिक्षणासाठी लेखकाच्या आईने कोणते कष्ट सोसले ते लिहा.
उत्तरः
लेखकासोबत ती अत्यंत छोट्याशा घरात राहिली. प्रचंड कष्ट केले. पडेल ते काम केले. व लेखकाच्या शिक्षणासाठी पैसे जमवले. कोरे,पाठकोरे कागद जमवून ती लेखकासाठी वह्या तयार करायची. छोट्या-छोट्या का होईना त्या पेन्सिली ती लेखकाला लिहायला यायची. कोणत्याही परिस्थितीत लेखकाच्या शिक्षणात खंड पडू नये यासाठी ती सतत प्रयत्नशील असायची.

प्रश्न 4.
आपल्या आईबद्दलच्या लेखकाच्या भावना तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
लेखक म्हणतात माझ्या आईच्या श्रमाला, कष्टाला तोड नाही. तिच्या श्रमाचं वर्णन करताना ते भावूक होऊन म्हणतात की, माझ्या आईचे श्रम आठवले की, माझ्या डोळ्यात अश्रू उभे राहतात. अशा या प्रचंड कष्ट करणाऱ्या आईचे लेखक सदैव ऋण मानतात. तिला ते आपली पहिली शिक्षक व सर्वस्व मानतात. प्रश्न ४. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा,

कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
पुढील कृती करा.

(i) ‘भौतिक शास्त्र’ असे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा?
उत्तरः
भावे सर कोणता विषय शिकवत असतं?

(ii) विषयाची गोडी लावली, असे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तर:
विज्ञान शिकवताना भावे सरांनी आणखी कोणती गोष्ट साधली?

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 3.
रिकाम्या जागा भरा.

(i) ……………………………. हा विषय शिकवताना त्यांनी केवळ शास्त्र शिकवलं नाही, तर त्या विषयाची गोडी लावली. (भूगोलातील, मराठीतील, इंग्रजीतील, विज्ञानातील)
(ii) भिंगाच्या साहाय्यानं ……………………………. शक्ती कागदावर एकत्र केल्यास कागद जळतो. (चंद्रकिरणांची, ऊर्जेची, सूर्यकिरणांची, विजेची)
(iii) माझी शाळा हे ‘माझे ……………………………. केंद्र’ डोळ्यांसमोर उभे राहते. (संस्कार, स्मरणीय, आवडते, संस्कारक्षम)
उत्तर:
(i) विज्ञानातील
(ii) सूर्यकिरणांची
(iii) संस्कार

प्रश्न 4.
जोड्या जुळवा.

उत्तर:
(i – इ),
(ii – ई),
(iii – आ),
(iv – अ)

कृती २ : आकलनकृती

प्रश्न 1.
कोण ते लिहा.
(i) लेखकाला जीवनाचे तत्त्वज्ञान देणारे – [भावे सर]
(ii) पुन्हा मनोमनी शाळेत जाणारे – [लेखक]

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा,

प्रश्न 3.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) लेखकाला भावे सर कोणत्या हायस्कूलमध्ये भेटले?
उत्तर:
लेखकाला युनियन हायस्कूलमध्ये भावे सर भेटले.

(ii) लेखकाला कोणते क्षण आठवतात?
उत्तरः
प्रचंड दारिद्र्याशी सामना करतानाचे क्षण लेखकाला आठवतात.

(iii) भावे सरांनी कोणता प्रयोग करून दाखवला?
उत्तर:
भावे सरांनी भिंगाच्या साहाय्याने कागद जाळण्याचा प्रयोग करून दाखवला.

(iv) लेखकाला भावे सरांच्या शिकवणुकीतून काय गवसलं?
उत्तरः
लेखकाला भावे सरांच्या शिकवणुकीतून आयुष्याचं फार मोठं तत्त्वज्ञान गवसलं.

प्रश्न 4.
सहसंबंध लिहा.
(i) विषयाची : गोडी :: जगण्याचे : ……………………………..
(ii) एकाग्रतेचा : मंत्र :: संघर्षासाठी : ……………………………..
उत्तर:
(i) भान
(ii) आत्मविश्वास

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
लेखकाने आपल्या शाळेतील शिक्षकांबद्दलच्या भावना कशाप्रकारे व्यक्त केल्या आहेत ते तुमच्या शब्दांत व्यक्त करा.
उत्तरः
लेखक म्हणतात की, माझ्या जीवनाच्या जडणघडणीत माझ्या शिक्षकांचा फार मोठा सहभाग आहे. भावे सरांकडून एकाग्रतेचा मंत्र आणि जीवनाचे तत्वज्ञान मिळाले. जोशी सर शिर्के सर, मालेगाववाला सर यांच्याकडून उत्तम मार्गदर्शन मिळाले. आयुष्याच्या उभारणीसाठी संस्कार आणि संघर्षासाठी सामना करण्याचं बळ मिळालं. जीवनात खंबीरपणे उभे राहण्याचा आत्मविश्वास त्यांच्या सगळ्या शिक्षकांकडून त्यांना मिळाला.

प्रश्न 2.
लेखकाने संस्कार केंद्र कोणाला म्हटले आहे ? का?
उत्तरः
लेखकाने ‘संस्कार केंद्र’ त्यांची आई, शाळा आणि शिक्षक यांना म्हटले आहे. अत्यंत गरिबीच्या परिस्थितीतही मुलाच्या शिक्षणासाठी कष्ट करणारी आई. परिस्थितीपुढे शरण न जाता जिद्दीने पुढे जाण्याचा मार्ग तिने लेखकाला दाखवला आणि शिक्षकांनी दिलेल्या संस्कारातून, शिकवणुकीतून लेखकाला जीवन जगण्यासाठी आत्मविश्वास मिळाला. या सगळ्यामुळे लेखकाच्या जीवनाला योग्य दिशा मिळाली.

प्रश्न 3.
विदयार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्त्वाच्या जडणघडणीत शाळा किती महत्त्वाची भूमिका बजावते यावर तुमचे विचार लिहा.
उत्तरः
विदयार्थी हा बालपणापासून शाळेत असतो त्याचा अधिकाधिक वेळ शाळेत जातो आणि त्या वयात तो जे शिकतो अनुभवतो ते त्याच्या मनावर कायमस्वरूपी परिणाम करते. शाळेतले शिक्षक, उपक्रम, शाळेतले वातावरण, या सगळ्यांचा परिणाम त्याच्यावर होत असतो. बालपणापासून ते किशोरवयापर्यंत अनेक गोष्टीतून तो शिकतो. म्हणून विदयार्थ्यांच्या व्यक्तिमत्वाच्या जडणघडणीत शाळेची फार महत्त्वाची भूमिका असते असे मला वाटते. स्वाध्याय कृती

प्रश्न 4.
कारणे लिहा.

(i) लेखकाला शिक्षणाबद्दल आंतरिक ओढ निर्माण झाली, कारण . . .
उत्तरः
लेखकाला शिक्षणाबद्दल आंतरिक ओढ निर्माण झाली, कारण युनियन हायस्कूलमधील शिक्षकांनी केलेले मार्गदर्शन व दिलेले शिक्षण

ऊर्जाशक्तीचा जागर Summary in Marathi

ऊर्जाशक्तीचा जागर पाठपरिचय‌‌

‘उर्जाशक्तीचा‌ ‌जागर’‌ ‌हा‌ ‌पाठ‌ ‌’डॉ.‌ ‌रघुनाथ‌ ‌माशेलकर’‌ ‌यांनी‌ ‌लिहिला‌ ‌आहे.‌ ‌या‌ ‌पाठात‌ ‌त्यांनी‌ ‌आपल्या‌ ‌लहानपणीच्या‌ ‌आठवणी‌ ‌दिलेल्या‌ ‌आहेत.‌ ‌लहानपणीच‌ ‌पित्याचे‌ ‌छत्र‌ ‌हरपलेल्या‌ ‌माशेलकरांना‌ ‌त्यांच्या‌ ‌आईने‌ ‌अत्यंत‌ ‌प्रतिकूल‌ ‌परिस्थितीतून‌ ‌जिद्दीने‌ ‌शिक्षण‌ ‌घेण्यास‌ ‌प्रवृत्त‌ ‌कसे‌ ‌केले,‌ ‌त्याचे‌ ‌चित्रदर्शी‌ ‌वर्णन‌ ‌केले‌ ‌आहे.‌‌

ऊर्जाशक्तीचा जागर Summary in English

‘Urjashakticha‌ ‌Jagar’‌ ‌is‌ ‌written‌ ‌by‌ ‌Dr.‌ ‌Raghunath‌ ‌Mashelkar.‌ ‌He‌ ‌has‌ ‌written‌ ‌about‌ ‌his‌ ‌childhood‌ ‌memories.‌ ‌He‌ ‌lost‌ ‌his‌ ‌father‌ ‌at‌ ‌an‌ ‌early‌ ‌age.‌ ‌Thereafter,‌ ‌the‌ ‌manner‌ ‌in‌ ‌which‌ ‌his‌ ‌mother‌ ‌helped‌ ‌and‌ ‌inspired‌ ‌him‌ ‌to‌ ‌get‌ ‌an‌ ‌education,‌ ‌irrespective‌ ‌of‌ ‌all‌ ‌odds,‌ ‌has‌ ‌been‌ ‌beautifully‌ ‌explained.‌‌

ऊर्जाशक्तीचा जागर शब्दार्थ‌‌

• मुलभूत‌ ‌– ‌पायाभूत‌ ‌– ‌(basic)‌ ‌
• ‌बौद्धिक‌ ‌– ‌बुद्धिशी‌ ‌संबंधित‌ ‌– ‌(intellectual)‌‌
• क्षमता‌ ‌– ‌सामर्थ्य‌ ‌– ‌(ability)‌ ‌
• नियोजन‌ ‌– ‌योजना‌ ‌– ‌(planning)‌ ‌
• शास्त्रज्ञ‌ ‌– ‌वैज्ञानिक‌ ‌– ‌(a‌ ‌scientist)‌ ‌
• तंत्रज्ञान‌ ‌– ‌(technology)‌ ‌
• धोरण‌ ‌उद्दिष्ट‌ ‌– ‌(aim)‌ ‌
• महत्कार्य‌ ‌– ‌महान‌ ‌कार्य‌ ‌– ‌(great‌ ‌work)‌ ‌
• कष्ट‌ ‌– ‌मेहनत‌ ‌– ‌(hard‌ ‌work)‌ ‌
• शिस्त‌ ‌– ‌वळण‌ ‌– ‌(discipline)‌ ‌
• नेतृत्वगुण‌ ‌–‌ (leadership‌ ‌quality)‌
• संरक्षण‌ ‌– ‌(protection)‌
• ‌हरपणे‌ ‌– ‌गमावणे‌ ‌– ‌(to‌ ‌lose)‌
• ‌प्रतिकूल‌ ‌– ‌उलट,‌ ‌विरोधी‌ ‌– ‌(adverse)‌
• ‌जिद्द‌ ‌– ‌आग्रह‌ ‌– ‌(ambition)‌ ‌
• आपुलकी‌ ‌– ‌आपलेपणा‌ ‌– ‌(affection)‌‌
• संस्कार‌ ‌– ‌चांगले‌ ‌गुण‌ ‌– ‌(values)‌
• ‌ऋण‌ ‌– ‌उपकार‌ ‌– ‌(obligation)‌‌
• संपर्क‌ ‌– ‌संबंध‌ ‌– ‌(contact)‌
• ‌सर्वस्व‌ ‌– ‌सर्व‌ ‌काही‌ ‌– ‌(one’s‌ ‌all)‌ ‌
• पिंपळकट्टा‌ ‌– ‌(raised‌ ‌platform‌ ‌of‌‌ stones‌ ‌around‌ ‌fig‌ ‌tree)‌ ‌
• निवांतपणा‌ ‌– ‌शांतपणा‌ ‌– ‌(silence)‌
• ‌पुसट‌ ‌– ‌अस्पष्ट‌ ‌– ‌(faint)‌
• ‌लहर‌ ‌– ‌वाऱ्याची‌ ‌झुळूक‌ ‌– ‌(a‌ ‌breeze)‌‌
• वारले‌‌‌ ‌– ‌मृत्यु‌ ‌पावले‌ ‌– ‌(die)‌ ‌
• उदरनिर्वाह‌ ‌– ‌उपजीविका‌ ‌– ‌(livelihood)‌‌
• ‌माडी‌ ‌– ‌(a‌ ‌lott)‌ ‌
• आर्थिक‌ ‌परिस्थिती‌ ‌– ‌(financial‌ ‌condition)‌ ‌
• खालावणे‌ ‌– ‌बिघडणे‌ ‌दारिद्रय‌ ‌– ‌गरिबी‌ ‌– ‌(poverty)‌
• ‌संघर्ष‌ ‌– ‌झुंज‌ ‌– ‌(struggle)‌
• ‌आसुसणे‌ ‌– ‌तीव्र‌ ‌इच्छा‌ ‌होणे‌ ‌– ‌(to‌ ‌lust)‌ ‌
• अनवाणी‌ ‌– ‌पायात‌ ‌वहाणा‌ ‌व‌ ‌काहीही‌ ‌न‌ ‌घालता‌‌ – (‌footed)‌ ‌
• नामांकित‌ ‌– ‌प्रख्यात‌ ‌– ‌(famous)‌ ‌
• टप्पा‌ ‌– ‌मजल‌ ‌– ‌(a‌ ‌stage)‌ ‌
• अपुरी‌ ‌– ‌पुरेशी‌ ‌नसलेली‌ ‌– ‌(insufficient)‌ ‌
• पुरक‌ ‌– ‌योग्य‌ ‌– ‌(suitable)‌ ‌
• सेवाभाव‌ ‌– ‌मदतीची‌ ‌वृत्ती‌ ‌– ‌(servitude)‌‌