Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 11th Digest Chapter 5 परिमळ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

11th Marathi Digest Chapter 5 परिमळ Textbook Questions and Answers

कृती

1. अ. कृती करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 1
उत्तर :
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 4

प्रश्न 2.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 2
उत्तर :
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 5

प्रश्न 3.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 3
उत्तर :
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 6

आ. खलील घटनांचे पाठाच्या आधारे परिणाम लिहा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 7
उत्तर :

घटना परिणाम
1. कोकिळ पक्ष्याने तोंड उघडणे संगीत वाहू लागणे
2. प्राजक्ताची कळी उमलणे सुगंध दरवळणे
3. जातीच्या कवीचे हृदय ताल धरून बसलेले असणे. शब्द जीभेवर लीलया येणे

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

इ. तुलना करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 8
उत्तर :

मुद्दे माणूस प्राणी
1. वर्तणूक कृतघ्न कृतज्ञ
2. इमानिपणा स्वार्थी निःस्वार्थी

ई. खालील आशयाची कवितेची उदाहरणे पाठातून शोधून लिहा.

प्रश्न 1.
शब्दांची मौज वाटेल, अशी बहिणाबाईंनी दिलेली उदाहरणे
उत्तर :
1. ‘पर्गटले दोन पानं,
जसे हात जोडीसन’

2. ‘आधी हाताला चटके,
तव्हा मियते भाकर’ ‘नही ऊन, वारा थंडी,
आली पंढरीची दिंडी’

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

प्रश्न 2.
बहिणाबाईंची प्राणिमात्रांविषयीची कृतज्ञता
उत्तर :

  • गाय न् म्हैस चारा खाऊन दूध देतात – दूध देणे
  • कुत्रा आपले शेपूट इमानीपणाच्या भावनेने हालवतो – इमानी

2. व्याकरण.

प्रश्न अ.
प्रस्तुत पाठात दिलेल्या कवितेच्या उदाहरणांतून यमक जुळणाऱ्या शब्दांच्या पाच जोड्या शोधून लिहा…
उत्तर :
यमक जुळणाऱ्या शब्दांच्या पाच जोड्या :

  • पीठी – व्होटी
  • जीव – हीव
  • थंडी – दिंडी
  • घाई – पुन्याई
  • नक्कल – अक्कल

प्रश्न आ.
शब्दसमूहांचा अर्थ स्पष्ट करा.

  1. बावनकशी सोने
  2. करमाची रेखा
  3. सोन्याची खाण
  4. चतकोर चोपडी

उत्तर :

  1. बावनकशी सोने – अस्सल, खरे
  2. करमाची रेखा – नशीबाचा फेरा, नियतीचा खेळ
  3. सोन्याची खाण – भरभराट, विपुल प्रमाणात
  4. चतकोर चोपड़ी – पुस्तक किंवा वहीचा काही भाग

प्रश्न इ.
खालील वाक्प्रचारांचा अर्थ लिहून वाक्यांत उपयोग करा.
1. तोंडात बोटे घालणे.
2. तोंडात मूग धरून बसणे.
उत्तर :
1. तोंडात बोटे घालणे – अर्थ : आश्चर्यचकित होणे, विस्मय वाटणे.
वाक्य : अपंग मुलाने धावण्याची शर्यत जिंकल्याने सर्वांनी तोंडात बोटे घातली.

2. तोंडात मूग धरून बसणे – अर्थ : काहीही न बोलणे, गप्प बसणे.
वाक्य : सरांनी अवघड प्रश्न विचारताच सर्व मुले तोंडात मूग धरून बसली.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

प्रश्न ई
खालील शब्दांना उपसर्ग व प्रत्यय लावून शब्द तयार करा.
उदा., वाद-विवाद, संवाद, निर्विवाद, वादक, वादी
(अ) अर्थ – ……………
(आ) कृपा – ……………
(इ) धर्म – …………….
(ई) बोध – …………….
(उ) गुण – ……………..
उत्तर :
(अ) अनर्थ, अर्थहीन, अर्थपूर्ण
(आ) अवकृपा, कृपाळू
(इ) अधर्म, स्वधर्म, धार्मिक, धर्मवीर
(ई) अबोध, बोधामृत
(उ) अवगुण, सगुण, निर्गुण, गुणी, गुणवान

3. स्वमत.

प्रश्न अ
‘बहिणाबाईंचे साहित्य जुन्यात चमकणारे व नव्यात झळकणारे आहे’, हे लेखकाचे विचार तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तर :
बहिणाबाई या एक अशिक्षित शेतकरी स्त्री असूनही त्यांची रचना तोंडात बोट घालायला लावणारी आहे. बहिणाबाईंचा जिव्हाळा जबर आहे. त्यांच्या शब्दाशब्दांतून प्रतिभा झिरपते. त्यांचे काव्य सरस व सोज्वळ आहे. बहिणाबाई यांची कविता इंग्रजी वळणाच्या सौंदर्यवादी भावकवितेच्या परंपरेला छेद देणारी अस्सल मराठी वळणाची ग्रामीण कविता आहे.

जुन्यात चमकणारी ही कविता आहे, बहिणाबाई यांनी आपली कविता थेट संत कवितेच्या आणि तत्त्वकवितेच्या परंपरेला जोडली आहे, त्यांच्या कवितेत या परंपरेतला भक्तिभाव, तत्त्वचिंतन आणि हितोपदेश आपल्याला दिसतो. ही लोकगीताच्या अंगाने जाणारी कविता आहे. नवकवितेच्या जवळ जाणारी त्यांची कविता आहे. त्यांच्या कवितेत निसर्ग, ग्रामीण जीवन व कृषिसंस्कृतीचे अस्सल दर्शन घडते. शेतकरी हा कर्मयोगी आहे आणि त्याच्या कामात उदात्तता आहे असे सांगणाऱ्या या कविता आहेत.

क्तिकविता आहे. त्यात पारंपरिक तत्वकवितेच्या खुणा सर्वत्र विखुरलेल्या दिसतात. ‘उदा. देव अजब गारोडी’ तसेच ‘मानसा मानसा कधी व्हशीन मानूस!’ यांसारख्या आधुनिक कवितेतून मानवतेचा संदेश देणारी त्यांची कविता आहे.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

प्रश्न आ.
‘बहिणाबाई शेताला निघाल्या, की काव्य आपले निघालेच त्यांच्याबरोबर.’, या विधानाचा तुम्हांला समजलेला अर्थ सविस्तर लिहा.
उत्तर :
बहिणाबाईंची कविता ही अर्वाचीन मराठीतील पहिली ग्रामीण कविता होय. ती या अर्थाने की, ती ग्रामीण जीवनातूनच मोहोरून आली आहे. त्यांच्या कवितेतून ग्रामीण जीवन अंतर्बाहय रसरसलेले आहे. ‘देव अजब गारोडी’ या कवितेत पेरणीनंतर धरित्रीच्या कुशीतून जे चैतन्य ओसंडते त्याचे अतिशय प्रभावी दर्शन घडते. ‘येहेरीत दोन मोटा’ यातून कृषिजीवनाचे दर्शन तर घडतेच पण त्यातील दोन्हीमध्ये पाणी एक यातून कणा आणि चाक वेगळे असले तरी त्याची गती एकच आहे हे दिसून येते.

त्यांची कविता निसर्गाशी समरस होणारी, ग्रामीण जीवनाचे दर्शन घडवणारी आहे. तान्या सोपानाला झोपवून बहिणाबाई शेतात निघाल्या की त्यांच्या काव्यप्रतिभेला धुमारे फुटू लागत आणि त्यातून ग्रामीण, कृषिजीवनाचे दर्शन घडविणारी कविता जन्माला येई. वाटेत दिसलेल्या वडाच्या झाडावर ‘हिरवे हिरवे पानं’ सारखी रचना सहज आकाराला येते. शेतातील कापणी, मळणी या शेतातील कामांबरोबरच मोठ्या, भाविक व कष्टाळू शेतकऱ्याचे जीवन त्यांच्या कवितेतून प्रतिबिंबीत होताना दिसते. थोडक्यात बहिणाबाईंची कविता ही अस्सल ग्रामीण जीवनाचे दर्शन घडविणारी कविता आहे. शेतात राबणारा शेतकरी आणि कृषिसंस्कृती यांचं अनोखं असणार नातं त्यांच्या कवितेत दिसून येते.

प्रश्न इ.
“मानसा मानसा, कधी व्हशीन मानूस!’ या उद्गारातून व्यक्त झालेला बहिणाबाईंचा विचार तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तर :
बहिणाबाईनी कवितेतून माणसाचा मतलबीपणा आणि त्याच्या स्वार्थी वृत्तीचे वास्तव दर्शन घडविले आहे. बहिणाबाई आणि स्वार्थी वृत्तीची सर्वाधिक चीड आहे. त्या माणसाला संतापून म्हणतात ‘मानसा मानसा, कधी व्हशीन मानूस!’ ‘माणसा तुला नियत नाही रे’, माणसापेक्षा गोठ्यातील जनावर बरे, गाय न म्हैस चारा खाऊन दूध देतात. पण माणसाचे एकदा पोट भरले की माणस उपकार विसरून जातो. कुत्र्यामध्ये इमानीपणा आहे पण माणूस फक्त मतलबासाठी मान डोलावतो.

माणूस केवळ लोभामुळे माणूस असूनही काणूस म्हणजे पशू झाला आहे. त्याची स्वार्थी प्रवृत्ती सर्वत्र दिसून येते. माणस स्वतःच्या फायद्यासाठी एकमेकांशी भांडत आहे. मानवता आज संपुष्टात आली आहे. अखिल मानवजातीच्या कल्याणासाठी बहिणाबाई ‘मानसा मानसा, कधी व्हशीन मानूस’? अशी आर्त हाक देतात, संत महात्म्यांनीही मानवतेच्या कल्याणासाठी तळमळ व्यक्त केली आहे. आज माणूस पशूसारखे वागतोय. माणसातला माणूस कधी जागा होतोय? हीच खरी आजची समस्या आहे. स्वार्थासाठी माणूस माणूसपण विसरत आहे. या समस्येचा साक्षात्कार बहिणाबाईसारख्या खानदेशातील एका अशिक्षित शेतकरी महिलेला व्हावा हे त्यांच्यातील नैसर्गिक प्रतिभेचं लेणं आहे.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

4. अभिव्यक्ती.

प्रश्न अ.
प्र. के. अत्रे यांच्या प्रस्तावना लेखनाची तुम्हाला जाणवलेली वैशिष्ट्ये लिहा.
उत्तर :
एखादया शेतात मोहरांचा हंडा अचानक सापडावा तसा बहिणाबाईच्या काव्याचा शोध महाराष्ट्राला लागला. बहिणाबाईचा जिव्हाळा जबर आहे. त्यांच्या शब्दाशब्दांतून प्रतिभा नुसती झिरपते आहे असे सरस आणि सोज्वळ काव्य आहे. जुन्यात चमकेल व नव्यात झळकेल असे त्याचे तेज आहे. प्र. के. अत्रे यांच्यासारख्या मर्मज्ञ, प्रतिभावंताची बहिणाबाई चौधरी यांच्या गीतकाव्यासंबंधीची ही प्रतिक्रिया होय. बहिणाबाई चौधरी यांच्या कवितेचे प्र. के. अत्रे केवळ प्रस्तावनाकारच नव्हते तर ते प्रकाशकही होते.

प्र. के. अत्रे यांची लिहिलेली प्रस्तावना ही बहिणाबाईंच्या असामान्य काव्यप्रतिभेची ओळख करून देणारी आहे. त्यांनी बहिणाबाईंच्या ओघवत्या व भावपूर्ण शब्दांची काव्यप्रतिभा आपल्या प्रस्तावनेतून उलगडून दाखवली आहे. बहिणाबाईंची ग्रामीण जीवनाशी जोडलेली नाळ, निसर्गाशी असलेली समरसता, कृषिजीवनाचे संदर्भ हा त्यांच्या काव्याचा विषय. प्र. के. अत्रे यांनी बहिणाबाईंचे हे सूक्ष्म व अचूक निरीक्षण यांतील आत्मियता लीलया वर्णिली आहे. माणसातील लोप पावत चाललेल्या माणुसकीचे वर्णन करणाऱ्या कवितेवर अत्रे यांनी प्रकाश टाकला आहे. अत्रे यांनी आपल्या प्रस्तावनेतून बहिणाबाईच्या अनेक कवितांचा अर्थ उलगडून दाखविला आहे.

बहिणाबाईंची कविता हे बावनकशी सोने आहे. ते महाराष्ट्रासमोर आणण्यासाठी अत्रे यांनी स्वतः त्या कवितांचे प्रकाशन केले. अत्रे यांनी बहिणाबाईची काव्यप्रतिभा जाणून आपल्या प्रस्तावनेत बहिणाबाईंचे निसर्गप्रेम, कृषी, शेतकरी त्यांचे अपार कष्ट यांचे वर्णन केले आहे. बहिणाबाईच्या ‘संसार’, ‘स्त्रियांची दुःखे’, ‘माणसातला स्वार्थ’ या कवितांवर अतिशय मार्मिक असे भाष्य केले आहे. प्राणिमात्रांचा प्रामाणिकपणा आणि माणसांचा कृतघ्नपणा या बहिणाबाईंच्या कवितेतून अत्रे यांनी नेमकेपणाने त्यांतील भाव उलगडून दाखविला आहे.

अत्रे यांची प्रस्तावना ही अतिशय प्रतिभावंत साहित्यिकाची प्रस्तावना आहे. बहिणाबाईंच्या काव्यातील तळमळ, माणसाच्या कल्याणाची आस शेतकरी व त्याचे अपार कष्ट या काव्य आशयाचा सुरेल परामर्श अत्रे यांनी घेतला आहे. थोडक्यात अत्रे यांच्या प्रस्तावनेने ‘बहिणाबाईंची गाणी’ या पुस्तकाला एक आगळी वेगळी झळाळी लाभली आहे.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

प्रश्न आ.
बहिणाबाईंच्या काव्यातील भाषेची वैशिष्ट्ये लिहा.
उत्तर :
बहिणाबाई चौधरी यांनी लिहिलेल्या कविता ह्या निसर्ग, कृषिसंस्कृती, ग्रामीण जीवन, शेतकरी, शेती, मानवता, प्राणिमात्रांची कृतज्ञता या विषयांशी संबंधित आहेत, बहिणाबाई या अशिक्षित खेड्यातील स्त्री असूनही त्यांच्या काव्यातला जिव्हाळा जबर आहे. त्यांच्या शब्दाशब्दांतून प्रतिभा नुसती झिरपते आहे. त्यांचे काव्य सरळ आणि सोज्वळ आहे.

बहिणाबाईंनी वहाडी, खानदेशी ग्रामीण, बोली भाषेत लिहिलेल्या कवितांना वेगळाच गोडवा आहे. बहिणाबाई कधीही शाळेत गेल्या नव्हत्या. गावातील मंदिरे याच त्यांच्या शाळा असे असतानाही त्यांनी केलेल्या रचना त्यांच्या प्रतिभेचे दर्शन घडवितात. बोली भाषेच्या जिव्हाळ्याने त्यांची कविता आपलीशी वाटते, वहाडी खानदेशी भाषेचे काव्याभिव्यक्तीचे सामर्थ्य फार उंचीचे आहे.

बहिणाबाईंच्या भाषेत जिव्हाळा आहे, तळमळ आहे. माणसाच्या उत्कर्षाची आस त्यांना लागली आहे. ग्रामीण भाषेमुळे, बोलीमुळे शेतकरी, निसर्ग, मानवता या आशयाशी एकरूप होणारी त्यांची कविता वाचकांचे लक्ष वेधून घेते. बहिणाबाई काव्य करताना कुठेही अडखळत असलेल्या, शब्दांसाठी थांबलेल्या अशा दिसत नाहीत. ओघवते असे त्यांचे काव्य आहे. याचे कारण म्हणजे त्यांचे म्हणून जे एक अनुभवविश्व होते. त्या अनुभवाची म्हणून जी भाषा होती ती त्यांना पूर्णत: परिचित होती, नव्हे त्यावर त्यांचे प्रभुत्व होते. म्हणूनच त्यांच्या कवितेच्या हातात भाषा हवी तशी वाकते, आकार घेते व अर्थाभिव्यक्ती साधते. या अर्थाने बहिणाबाई या भाषाप्रभूत्व ठरतात.

प्रश्न इ.
माणसातील माणुसकीचा तुम्ही घेतलेला अनुभव शब्दबद्ध करा.
उत्तर :
अलिकडच्या काळात माणसातील माणुसकी लोप पावत चालली आहे. प्रत्येक माणूस आत्मकेंद्री बनत चालला आहे. माणूस आज पशू होऊन एकमेकांशी झगडत आहे. पण पशू मात्र आपला इमानीपणा दाखवत आहे. माणूस हा स्वार्थी, आत्मकेंद्री बनत चालला असताना आजही समाजात माणुसकी शिल्लक आहे अशी अनेक उदाहरणे देता येतील. पैसा म्हटला की प्रत्येकाला त्याची हाव असते.

कोणत्याही मार्गाने का होईना पण पैसा मिळाला पाहिजे ही प्रवृत्ती सर्वत्र आढळते. पण मी अनुभवलेल्या एका प्रसंगातून आजही माणुसकीचा झरा वाहतो आहे याचे दर्शन घडते. आमच्या कॉलेजमध्ये घडलेला प्रसंग, एका गरीब विद्यायनि शैक्षणिक फी, वहया, पुस्तकांसाठी आणलेले पैसे त्याच्याकडून हरवले. तो विदयार्थी ढसाढसा रडत होता. कारण ते पैसे त्याच्या आई वडिलांनी मजुरी करून मिळवलेले होते. हे पैसे मिळाले नाहीत तर आपले शिक्षण थांबणार या चिंतेने त्याला ग्रासले होते. आमच्या कॉलेजमध्ये अतिशय कमी पगारावर काम करणाऱ्या एका सेवकाला हे पैसे सापडले व त्याने ते त्या गरीब मलाला परत केले.

त्या गरीब मुलाला पैसे परत मिळण्याचा खूप आनंद झाला. खरं तर त्या सेवकाला सापडलेल्या पैशाच्या पाकीटाचा मोह झाला नाही. तीन महिन्यांच्या पगाराइतकी ती रक्कम असूनही तो मोह टाळून त्याने ते पैशाचे पाकीट परत केले. ही घटना माणुसकीचा झरा अजूनही आटलेला नाही याचे दयोतक आहे.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

प्रकल्प.

प्रश्न 1.
‘बहिणाबाईंची गाणी’ मिळवून निवेदनासह काव्यवाचनाचा कार्यक्रम सादर करा.

प्रश्न 2.
तुमच्या परिसरातील ओव्या/लोकगीते मिळवून संग्रह करा.

11th Marathi Book Answers Chapter 5 परिमळ Additional Important Questions and Answers

खालील उताऱ्याच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा.

प्रश्न 1.
बहिणाईच्या काव्याचा आविष्कार – [ ]
उत्तर :
बहिणाबाईंच्या काव्याचा आविष्कार – सुभाषितांचा

प्रश्न 2.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 11
उत्तर :
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 12

खालील कृती सोडवा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 9
उत्तर :
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ 10

प्रश्न 2.
बहिणाबाईंना प्राप्त झालेली प्रतिभा
……………………….
उत्तर :
बहिणाबाईंना प्राप्त झालेली प्रतिभा एखादया बुद्धिमान तत्त्वज्ञानी किंवा महाकवीची

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

कोष्टक पूर्ण करा.

प्रश्न 1.

  1. शेतकरी जीवन ……….
  2. …………. तिला रात म्हणू नये
  3. इमानाला जो विसरला …………
  4. ……………. शेवटी रिकामेच होणार

उत्तर:

  1. शेतकरी जीवन → कष्टाचे
  2. भुकेल्या पोटी जी → तिला रात म्हणू नये माणसाला निजवते
  3. इमानाला जो विसरला → त्याला नेक म्हणू नये
  4. पोट कितीही भरले तरी → शेवटी रिकामेच होणार

स्वमत :

प्रश्न 1.
शेतकऱ्यांचे जीवन म्हणजे कष्टाचे हा विचार तुमच्या शब्दात स्पष्ट करा.
उत्तर :
‘बहिणाबाईंची गाणी’ या पुस्तकात बहिणाबाई चौधरी यांनी कृषी, ग्रामीण जीवन, शेती आणि शेतकरी यांचे चित्रण केले आहे. बहिणाबाईंची कविता अस्सल शेती आणि शेतकऱ्यांचे भावविश्व उलगडून दाखवणारी आहे. शेतकऱ्यांचे जीवन म्हणजे कष्टाचे. ऊन, वारा व पाऊस यांची तमा न बागळता शेतकरी रात्रंदिवस राबत असतो. सर्वसामान्य माणसे शेतकऱ्याच्या जीवावर दोन वेळा पोटभर जेवतात. शेतकरी शेतातच राबतो आणि त्याची माती शेतातच होते. शेतात पेरणी, कापणी व उफणणी या काळात शेतकरी राबराब राबतो.

त्याने पिकवलेल्या मालाला योग्य भाव मिळेल याची शाश्वती नसते. पण जगाचा पोशिंदा असणारा हा भोळा, भाविक व कष्टाळू शेतकरी आयुष्यभर काळ्या आईची सेवा करतो. शेतकऱ्यांच्या संसाराची करुण कहाणी अनेक काव्यात दिसून येते. शेतकरी खळं करत असताना त्याला एक आस लागलेली असते ती म्हणजे यातून मिळणाऱ्या उत्पन्नातून आपला मोडलेला संसार पुन्हा उभा राहील पण तसे घडतेच असे नाही. निसर्गाचा लहरीपणा, कर्ज, हमीभाव पिकांवर पडणारी कीड या दुष्टचक्रात शेतकरी अडकला आहे आणि त्यातून ज्यांना बाहेर पडता येत नाही ते आत्महत्या करतात. असे कष्टाळू शेतकऱ्याचे जीवन संघर्षाने भरलेले आहे.

अभिव्यक्ती:

प्रश्न 1.
‘कशाला काय म्हणू नाही’ या काव्यातील सुभाषितांचा अर्थ लिहा.
उत्तर :
बहिणाबाई चौधरी यांच्या ‘बहिणाबाईची गाणी’ या पुस्तकात अनेक विषयांवरील काव्य आहे. मराठी वाड़मयात अमर होतील अशी अनेकात अनेक सुभाषिते आली आहेत. सुभाषितांचे एक शेतच पिकलेले आहे असे वाटते. ज्यातून कापूस येत नाही त्याला बॉड म्हणू नये, बोंडाची मुख्य अशी ओळख म्हणजे त्यातील कापूस नसेल तर त्या बोंडाला काय अर्थ उरणार? भुकेच्या पोटी माणसाला निजवते तिला रात कशी म्हणणार ? माणसाच्या पोटात अन्न नसेल तर त्याला झोप येणारच नाही, माणसाचा हात हा दानधर्मासाठी असतो असे म्हटले जाते.

इतरांना मदत, दान करताना तुमचा हात आखडत असेल, तुमचा स्वार्थ आडवा येत असेल तर त्या हाताचा काय उपयोग? इमानीपणा जर एखादा विसरत असेल तर त्याला नेक, प्रामाणिक कसे म्हणणार? तुम्ही नेक प्रामाणिक असाल तर तुमच्यात इमान असणारच, जन्मदात्या आई वडिलांची सेवा करणे हे मलाचे कर्तव्य आहे.

जर एखादा लेक जन्मदात्या आई वडिलांची सेवा न करता त्यांना त्रास देत असेल तर त्याला लेक म्हणता येणार नाही. भाव असेल तर भक्ती येईल. (मनी नाही भाव देवा मला पाव) या उक्तीप्रमाणे भावहीन भक्ती फळाला येत नाही. तुमच्यात उत्साह नसेल तर तुमची शक्ती निरर्थक आहे. कारण जिच्यामध्ये चेव नाही तिला शक्ती म्हणू नये. अशाप्रकारे वेगवेगळ्या सुभाषितांमधून बहिणाबाईंनी जीवनविषयक तत्त्वज्ञान उलगडून दाखविले आहे. जे आजच्या काळातही लागू आहे.

स्वाध्यायासाठी कृती ‘चालू दे रे रगडनं तुझ्या पायाची पुन्याई’ या बहिणाबाईंच्या काव्याचा तुम्हाला समजलेला अर्थ लिहा. वृक्षांची कृतज्ञता तुमच्या शब्दात स्पष्ट करा. बहिणाबाईचा जीवनाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन तुमच्या शब्दात लिहा. बहिणाबाईनी सांगितलेले मानवी जीवनाचे रहस्य शब्दबद्ध करा. शेतातील खळ्याचे बहिणाबाईंनी केलेले वर्णन स्पष्ट करा. ‘मन पाखरू पाखरू’ या ओळीतील भावसौंदर्य उलगडून दाखवा.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

परिमळ Summary in Marathi

प्रस्तावनाः

नामवंत लेखक, कवी, नाटककार, चित्रपट कथालेखक, शिक्षणतज्ज्ञ म्हणून महाराष्ट्राला ज्ञात असणारे प्र.के.अत्रे यांनी ‘बहिणाबाईची गाणी’ या काव्यसंग्रहाला प्रस्तावना लिहिली. या प्रस्तावनेतून प्र.के.अत्रे यांनी बहिणाबाई चौधरी यांच्या काव्यप्रतिभेची ओळख करून देताना त्यांच्या कवितेतील ग्रामीण जीवन, कृषिजीवन यांचे संदर्भ उलगडून दाखविले आहेत. बहिणाबाईच्या कवितेतून माणुसकी, निसर्गाशी समरसता, श्रद्धा आणि खेड्यातील समूह जीवनाचे दर्शन घडते. त्यांच्या कवितेत खानदेशी बोलीचा गोडवा विशेषत्वाने जाणवतो.

पाठाचा परिचय :

शास्त्राप्रमाणे वाङ्मयात शोध क्वचितच लागतात. एखादया शेतात मोहरांचा हंडा सापडावा तसा बहिणाबाईंच्या काव्याचा शोध लागला. लक्ष्मीबाई टिळकांच्या ‘स्मृतीचित्रा’सारखाच बहिणाबाईचा जिव्हाळा जबर आहे. बहिणाबाईंचे काव्य सरस आणि सोज्वळ आहे. असे काव्य मराठी भाषेत फार थोडे आहे आणि त्यातील मौज म्हणजे एका निरक्षर स्त्रीने रचलेले हे काव्य तोंडात बोट घालायला लावणारे, ‘जुन्यात चमकणारे आणि नव्यात झळकणारे’ असे आहे.

सुप्रसिद्ध मराठी कवी सोपानदेव चौधरी यांच्या या मातोश्री. माजघरात सोन्याची खाण दडावी तसे यहिणाबाईंचे काव्य, खानदेशी वहाडी भाषेमधील अडाणी आईच्या ओव्यांचे महाराष्ट्र कौतुक करील की नाही म्हणून सोपानदेव चौधरी गप्प होते.

सोपानदेव चौधरी यांनी चतकोर चोपडीतून एक कविता प्र.के.अत्रे यांना वाचून दाखविली. या कवितेतून शेतकऱ्याच्या कष्टाचे वर्णन केले आहे, त्या कविता म्हणजे बावनकशी सोने असून ते महाराष्ट्रासमोर यायला हवे या उद्देशाने प्र. के. अत्रे यांनी हे काव्य प्रसिद्ध करण्याचे ठरविले.

प्रतिभा हे कवीला लाभलेले निसर्गाचे देणे, ते उपजतच असते. कोकिळ पक्ष्याच्या तोंडून संगीत वाहू लागते. प्राजक्ताची कळी सुगंध घेऊन येते तसे जातिवंत कवीचे आहे. सृष्टीतील सौंदर्य आणि जीवनातील संगीताशी ती कविता एकरूप होते. डोंगराच्या कपारीतून जसा झरा उचंबळतो तसे काव्य एकसारखे हदयातून उसळ्या घेते. यातूनच जगातील अमरकाव्ये जन्मास येतात.

बहिणाबाईची प्रतिभा वेगळीच, त्यात धरित्रीच्या कुशीत झोपलेले बियाणे कसे प्रकट होते याचे वर्णन येते. तारुण्यात सौभाग्य गमावलेल्या स्त्रीचे हृदयभेदक करुण काव्य हे असामान्य काव्याचे वैशिष्ट्य होय. सकाळी उठून बहिणाबाई जात्यावर बसल्या की ओठातून काव्य सांडू लागते. घरोट्यातून पाठ जसे बाहर पडत तसे बहिणाबाईच गाण पोटातून आठावर यत. स्वयपाकघरात चूल प म्हणत माझा जीव घेवू नकोस. संसाराची रहस्य उलगडताना त्यातील कष्टमय जीवनाचे चित्रण त्यांच्या काव्यात दिसून येते. तान्हुल्या सोपानाला शेतावर घेऊन जाताना वडाच्या झाडाचे आणि त्याच्या लाल फळाचे सुंदर चित्रण काव्यातून येते. वारा आणि थंडीची पर्वा न करणाऱ्या वारकऱ्याचे दर्शन त्यांच्या काव्यात घडते.

ठणी व सुगीच्या दिवसातील शेतकऱ्याची लगबग, कष्टमय जीवन हा त्यांच्या काव्याचा विषय. पण एवढाच त्यांच्या काव्याचा विषय नसून जीवनाकडे बघण्याचे स्पष्ट तत्त्वज्ञान हे त्यांच्यातील बुद्धिमान, तत्त्वज्ञानी, महाकवीची प्रतिभा असण्याची जाणीव होते.

त्यांच्या काव्यांचा आविष्कार सुभाषितांचा आणि आत्मा उपरोधी विनोदाचा आहे. ‘कशाला काय म्हणू नाही’ या सुभाषितातून ‘ज्यातून कापूस येत नाही त्याला बोंडू म्हणू नये’, ‘भुकेल्या पोटास निजवणारी रात्र नसते’. ‘दानासाठी आखडणारे ते हात नाहीत’, ‘इमानाला विसरणारा नेक नसतो’. ‘जन्मदात्यास भोवणारा लेक कसा’ ? ‘जिच्यात भाव नाही तिला भक्ती म्हणू नये’. यातून त्यांची भाषा आणि विचारांची श्रीमंती दिसते.

मन पाखरू पाखरू त्याची काय सांगू मात ? मन हे पाखरासारखे आहे. एका क्षणात जमिनीवरून आभाळात जाणार असा भाषा आणि विचारांचा सुरेख मेळ त्यांच्या काव्यात दिसून येतो.

जीवनाचे खरे रहस्य शुद्ध प्रेमात आहे. स्वार्थात नाही. माणसाने मतलबी होऊ नये. भुकेल्या पोटाला अन्न मिळावे म्हणून पिके ऊन, वारा, पाऊस सहन करत शेतात उभी असतात. माणूस स्वार्थी असून खोटेनाटे व्यवहार करतो. बोरीबाभळी उपकाराच्या भावनेतून शेताला काटेरी कुंपण करतात. पोट कितीही खाल्ले तरी शेवटी रिकामे राहणार आणि शरीरसुद्धा एक दिवस निघून जाणार, जे शिल्लक राहते ते हदयाचं नातं, शुद्ध आणि निःस्वार्थी प्रेम यापेक्षा वेगळं काय असणार?
बहिणाबाईंना सर्वाधिक चीड कशाची असेल तर ती माणसाच्या कृतघ्नपणाची, माणसांना संतापून त्या म्हणतात, माणसाला नियत नाही.

माणसापेक्षा गोठ्यातील जनावरे बरी, ती चारा खाऊन दूध देतात. माणसे उपकार विसरून जातात. कुत्रा इमानीपणाने वागतो, लोभामुळे माणूस काणूस म्हणजे पशू झाला आहे. स्वार्थाचा वणवा आज सर्वत्र पसरला आहे. माणूसे पशू होऊन एकमेकांशी भांडत आहेत. मानवता नष्ट होत चालली आहे. ‘मानसा, मानसा कधी व्हशीन मानस!’ मानवतेच्या कल्याणासाठी झटणाऱ्या संतमहात्म्याच्या अंत:करणातन हीच सल बाहेर पडत आहे. माणसाने माणूस कसे व्हायचे हा प्रश्न मानवजातीपुढे आहे. या समस्येचा साक्षात्कार बहिणाबाईना होतो ही त्यांच्या प्रतिभा सामर्थ्याची खरी ओळख आहे.

बहिणाबाईची चुलत सासू ‘भिवराई’ या विनोदी व नकलाकार होत्या. नाव ठेवून नक्कल करता करता सर्वांना हसविण्याची त्यांची पद्धत म्हणजे हसवून शहाणे करणे हा हेतू. यातून बहिणाबाईंच्या विनोदात उपरोध, सहानुभूती आणि मायेचा ओलावा दिसतो, बहिणाबाईंचे काव्य रचना व भाषेच्या दृष्टीने अत्यंत आधुनिक असून प्रत्येक काव्यात एक संपूर्ण घटना किंवा विचार आहे. थोडक्यात एखादी भावना जास्त प्रभावाने कशी व्यक्त करता येईल याकडे त्यांनी लक्ष दिलेले आहे. बहिणाबाईचे मराठी भाषेवरचे प्रभुत्व केवळ अद्भुतच आहे.

बहिणाबाईंनी आपल्या काव्यात रस आणि ध्वनीच्या दृष्टीने कुठेही ओढाताण किंवा विरस होणार नाही अशा कौशल्याने सोपे व सुंदर शब्द वापरले आहेत. त्यांच्या खानदेशी वहाडी भाषेने काव्याची लज्जत वाढविली आहे. ‘अशी कशी वेडी ग माये’, अशी कशी येळी माये, किंवा ‘पानी लौकीचं नित्तय त्याले अनीताची गोडी’. या भाषेत लडिवाळपणा भासतो.

मराठी मनास भुरळ घालील आणि स्तब्ध करून टाकील असे भाषेचे, विचारांचे आणि कल्पनेचे विलक्षण माधुर्य त्यांच्या काव्यात शिगोशीग भरलेले आहे. मानवतेला त्यांनी दिलेल्या ‘मानसा मानसा, कधी व्हशीन मानूस’ ! हया अमर संदेशाने तर मराठी साहित्यामध्ये त्यांचे स्थान अढळ करून ठेवलेले आहे.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 5 परिमळ

समानार्थी शब्द / पर्यायी शब्द :

  1. परिमळ – सुगंध – (fragrance).
  2. प्रतिभा – काव्य निर्माण करण्याची असलेली उपजत क्षमता – (intelligence, imaginative power).
  3. सोन्याची खाण – भरभराट, विपुल प्रमाणात, येहेर – विहिर – (well).
  4. चतकोर चोपड़ी – वही किंवा पुस्तकाचा काही भाग – (notebook).
  5. मोट – जुन्या काळी विहिरीतून पाणी काढण्याचे चामड्याचे एक साधन.
  6. अधाशी – हावरटपणा, एखादी गोष्ट आपल्यालाच मिळावी हा हेतू – (greedy).
  7. बावनकशी सोने – अत्युत्तम खरे सोने.
  8. कृतघ्न – उपकाराची जाणीव नसलेला – (ungrateful).
  9. काणूस – पशू – (animal)
  10. लपे – लपणे – (hide).
  11. अहिराणी भाषेत ‘ळ’ ऐवजी ‘य’ वापरतात.
  12. खेयता – खेळता.
  13. घरोटा – जातं.
  14. व्होट – ओठ – (lip).
  15. चुल्हया – चूल.
  16. फयं – फळ – (fruits).
  17. आभाय – आभाळ – (sky).

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 11th Digest Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ

11th Marathi Digest Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ Textbook Questions and Answers

कृती

1. अ. योग्य पर्याय निवडून वाक्ये पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
पोपटी स्पंदनासाठी म्हणजे –
(अ) पोपटी पानात जाण्यासाठी
(आ) उत्साहाने सळसळण्यासाठी
(इ) पानांचे विचार घेण्यासाठी.
उत्तर :
पोपटी स्पंदनासाठी म्हणजे – पानांचे विचार घेण्यासाठी.

प्रश्न 2.
जन्माला अत्तर घालत म्हणजे –
(अ) दुसऱ्याला आनंद देत.
(आ) दुसऱ्याला उत्साही करत.
(इ) स्वसमर्पणातून दुसऱ्याला आनंद देत.
उत्तर :
जन्माला अलर घालत म्हणजे – स्वसमर्पणातून दुसऱ्याला आनंद देत.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ

प्रश्न 3.
तो फाया कानी ठेवू ….. म्हणजे
(अ) सुंगधी वृत्ती जोपासू.
(आ) अत्तराचा स्प्रे मारू.
(इ) कानात अत्तर ठेव.
उत्तर :
तो फाया कानी ठेवू …. म्हणजे – सुंगधी वृत्ती जोपासू.

प्रश्न 4.
भिरभिरणारे तोरण दाराला आणून लावू …. म्हणजे
(अ) दारांना तोरणाने सजवू..
(आ) दाराला हलतेफुलते तोरण लावू.
(इ) निसर्गाच्या संगतीत स्वत:चे जीवन आनंदी करू.
उत्तर :
भिरभिरणारे तोरण दाराला आणून लावू…. म्हणजे – निसर्गाच्या संगतीत स्वत:चे जीवन आनंदी करू,

प्रश्न 5.
मी झाड होऊन तेथे, पसरीन आपुले बाहू….. म्हणजे –
(अ) निसर्गाचाच एक घटक होऊन सर्वांना भेटेन.
(आ) झाड होऊन फांदया पसरीन,
(इ) झाड होऊन सावली देईन.
उत्तर:
मी झाड होऊन तेथे, पसरीन आपुले वाहू …. म्हणजे – निसर्गाचाच एक घटक होऊन सर्वांना भेटेन.

आ. खालील कृतींतून मिळणारा संदेश कवितेच्या आधारे लिहा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ 1
उत्तर:

निसर्गातील घटकांच्या सोबतीने केलेली कृती सूचित होणारा अर्थ
1. कोकिळ होऊनी गाऊ समरसतेने जीवन जगू
2. गाण्यात ऋतूच्या आपण चल खळाळून रे वाहू जीवनाचा आनंद लुटू

2. अ. खालील काव्यपंक्तींचा तुम्हांला समजलेला अर्थ स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
झाडांच्या मनात जाऊ, पानांचे विचार होऊ ……….
उत्तर :
झाडांच्या मनात जाऊ, पानांचे विचार होऊ ……..
निसर्गाच्या कुशीत जाऊन त्यांचे विचार जाणण्याचा प्रयत्न करू, झाड हे मनुष्यरूपी प्रतिमा घेतली तर माणसांच्या मनात शिरून त्यांचे विचार ऐकू, जाणून घेऊ म्हणजे मतभेद कमी होतील.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ

प्रश्न 2.
हातात ऊन डुचमळते नि सूर्य लागतो पोहू ……….
उत्तर :
हातात ऊन दुचमळते नि सूर्य लागतो पोहू ………
आपल्या ओंजळीत असणारे दुसऱ्याच्या हातात देताना मन कातर होतं आणि आपलं अंतरंग त्यात दिसू लागतं.

आ. खालील तक्ता पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ 2
उत्तर:
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ 3

3. काव्यसौंदर्य

प्रश्न अ.
‘पोपटी स्पंदनासाठी, कोकिळ होऊन गाऊ’ या काव्यपंक्तींतील अर्थसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर :
कवी नलेश पाटील यांना झाड व्हायचे आहे. झाडांच्या मनात शिरून, पानांच्या मनातील विचार समजून घ्यायचे आहेत. हे म्हणजेच माणूस म्हणून जगताना दुसऱ्या (झाडाच्या) माणसाच्या मनात पोहोचून त्यांचे विचार जाणून घ्यायचे आहेत. हे पोपटी स्पंदनासाठी करायचे आहे. म्हणजे चांगल्या नात्यांसाठी हा हिरवेपणा जपायचा आहे. म्हणजे आयुष्याचे सुरेल गाणे गाता येऊ शकते. इथे पोपटी स्पंदन ही रंगप्रतिमा वापरली आहे.

प्रश्न आ.
ऊन आणि सावली यांच्या प्रतीकांतून सूचित होणारा आशय कवितेच्या आधारे लिहा.
उत्तर :
ऊन आणि सावली हा निसर्गाचा प्रकाशखेळ असतो. वस्तूच्या ज्या बाजूने ऊन असते. त्याच्याविरुद्ध बाजूला त्या वस्तूची सावली पडत असते. झाडांच्या विविध आकाराच्या सावल्या आपल्याला दिसतात त्या त्यांच्यावर पडणाऱ्या ऊनामुळे. झाडांच्या पायापासून त्याची सावली दिसत असते. या कवीतेत कवी माणसाला झाड म्हणून संबोधतो. माणसालाही ऊन-सावली हे खेळ अनुभवायला लागतात. त्याच्या आयुष्यातील प्रखर प्रसंग, घटना उन्हासारखी दाहकता देतात. तर चांगल्या घटना सावलीसारखी माया, आसरा देतात. सावली जरी उन्हामुळे पडत असली तरी उन्हावरच ती स्वत:ची नक्षी कोरत असते. उन्हालाही शीतलता देण्याचा यत्न करते.

प्रश्न इ.
‘डोळ्यातं झऱ्याचे पाणी’ या शब्दसमूहातील भावसौंदर्य उलगडून लिहा.
उत्तर :
जल, वायू, पृथ्वी, आकाश, भूमी ही आपली पंचतत्त्वे आहेत. यांच्याशिवाय आपण जगू शकत नाही. यातील जलतत्त्व हे 70% ने व्यापलेले आहे. या जलाशिवाय जीवन अपूर्ण आहे. आपल्या जीवनात आनंदाच्या वा अतीव दुःखाच्या प्रसंगी डोळ्यात पाणीच व्यापून राहते. अन्यातील खळाळते पाणी तृष्णा भागवते पण तेच पाण्याचे रूप डोळ्यात दाटून आले की दुःखद भावना प्रकट करते.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ

4. अभिव्यक्ती :

प्रश्न अ.
तुम्ही ‘झाडांच्या मनात शिरला आहात’ अशी कल्पना करून ते कल्पनाचित्र शब्दबद्ध करा.
उत्तर :
सर्वांना विसावा, आधार देणाऱ्या झाडांच्या मनात मी शिरलो आणि मी मला मिळालेल्या मनुष्य जन्माची खंत करू लागलो. झाड कसं जन्माला येतं ते तुम्हालाही माहीत आहेच, बीजाला कोंब फुटले की त्याचा जन्म होतो. त्याच्या बाल्यावस्थेची ती अवस्था फार लोभसवाणी असते. अंकुरित झालेल्या बियाण्यांमधून ते नवीन जन्माला सुरुवात करत असते. तेव्हाच ते दोन्ही पाकळ्या मिटून बंदन करून जन्माला येते.

निसर्गाकडून मिळणाऱ्या सर्वच गोष्टींबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्याचा त्याचा सदैव भाव असतो. माझे ‘मी’ पण त्याचे कधीच तो दाखवत नाही. निसर्गातीलच ऊन, वारा, पाकस यांच्यावर तो वाचत असतो. पाणी मिळवण्यासाठी त्याची मूळे खोलखोलवर जमिनीत शिरतात. पण हे पाणी मिळालं आहे त्या पाण्याचे उपकारही लक्षात ठेवतात, म्हणूनच झाडं जिथे जास्त तिथे पावसाचे प्रमाण जास्त असतं. निसर्गातील सर्वच घटकांबद्दल त्याच्या मनात आत्मीयता असते. विहार करणारे पक्षी, त्यांची घरटी, पिलावळ यांचे ते घर असते.

अनेकांना सामावून घेऊन इतरांना आनंद देत स्वतः आनंदी राहणं हे झाडापेक्षा दुसऱ्या कुणालाच कळलं नाही. आपल्यात जे जे आहे ते ते दुसऱ्याला दयावं ही किमया त्यालाच साधली आहे. वातावरणातील अशुद्धता आपल्यात घेऊन शुद्ध वातावरण ठेवताना त्याचाही कस लागतो पण विनातक्रार काम करताना ते दिसतं, आपला जन्मच इतरांसाठी आहे हे कधीही ते विसरत नाही म्हणून झाडं जे काही देतात त्यामुळे आपण परिपूर्ण होतो. आपल्या मानवाची झोळी मात्र दुबळी आहे.

प्रश्न आ.
निसर्गातील घटक व मानवी जीवन यांचा परस्परसंबंध स्पष्ट करा.
उत्तर :
निसर्ग ज्या पद्धतीने मानवाला सर्वकाही देत असतो त्याचे मोजमाप कधीच करता येणार नाही. मानवी जीवनच मुळी निसर्गातील पंचतत्त्वांवर आधारलेलं आहे. भूमी, वायू, जल, आकाश, अग्नी या पंचतत्त्वांशिवाय आपण अपूर्ण आहोत. मानवाने आपल्या बुद्धीच्या बळावर या पंचतत्त्वांचा वापर करून स्वत:चे जीवन सुखकर केलं पण तरीही तो परिपूर्ण होऊ शकला नाही.

कारण मुळातच तो परावलंबी आहे. पण त्याला हे अजून समजलेच नाही आहे. ज्या पृथ्वीवर. भमीवर आपण राहतो त्या भूमीवर जर पृथ्वीच्या पोटातील लाव्हारस बाहेर पडू लागला तर? अथवा सतत भूकंप होऊ लागले तर? मानव या पृथ्वीवर राहूच शकणार नाही. वाऱ्याचा वेग वाढला आणि त्याने वादळ निर्माण झाले तर मानव कुठेच स्थिर राहू शकणार नाही.

अग्नीरूपी, वणवा जर जंगलातून पेट घेऊ लागला, भूमीतून बाहेर ज्वालामुखीच्या रूपाने बाहेर पडू लागला तर मानव असहाय्य होईल. पृथ्वीवर असलेले जलसाठे तसंच पाऊस यांनी भयंकर रूप धारण केले तर ….. मानवाचे अस्तित्व नष्ट होईल. आकाशातील सूर्य, चंद्र, तारे यांचे अस्तित्व नसेल तर दिवस-रात्र, ऋतू या सर्वांवरच परिणाम होईल. याच बरोबरीने जलचर, उभयचर, भूचर या चरांवरती प्राणी-पक्षीही महत्त्वाचे आहेत. निसर्गातूनच मानवाची सौंदर्यदृष्टी विकसित झाली. संगीत, रूपरस, गंध, स्पर्श यांचे ज्ञान निसर्गामधूनच मानवाला मिळाले आहे. म्हणून निसर्गातील प्रत्येक घटकांवर मानवी जीवन अवलंबून असलेले दिसते.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ

5. ‘झाडांच्या मनात जाऊ’ या कवितेचे रसग्रहण करा.

प्रश्न 1.
‘झाडांच्या मनात जाऊ’ या कवितेचे रसग्रहण करा.
उत्तर:
कवी नलेश पाटील हे निसर्ग कवी म्हणून ओळखले जातात. त्यांच्या कवितेत निसर्ग, त्याच्या रंगरूपासह अवतरतो. निसर्गातील अनेक गोष्टी मानवाला केवळ आनंद देत असतात. त्याची देण्याची अमर्याद शक्ती आहे. निसर्गाच्या या शक्तीला आपण ओळखलं की आपण त्याच्याशी एकरूप होत जातो, कवी निसर्गाकडून अनेक गोष्टींचा आनंद घेत जगत आहे. झाडांच्या मनात जाऊ या कवितेत कवी या निसर्गातील अनेक गोष्टींचे वर्णन करून आपल्याला त्याच्या ताकदीचे दर्शन घडवत आहे.

झाडांच्या मनात जाऊन कवीला त्याच्या फांदयांवर असणारी पाने आहेत. त्यांच्या मनापर्यंत पोहोचवायचे आहे. झाडांचे असलेली पोपटी श्वास त्याला आपलेसे करायचेत आणि त्या झाडावर असलेल्या कोकिळेसारखे सुरेख सुरेल गाणे गायचे आहे. वसंतातील बहरामध्ये तो सावळ्या कोकिळेचा सूर ऐकत ऐकत मनाला रिझबू. वसंत ऋतूमध्ये झाडांना आलेला बहर हा विविध रंगांच्या फुलांचा आहे. त्या फुलांमधील सुगंध सर्वत्र पसरल्यामुळे मन आनंदी झालं आहे. नैसर्गिक फुलांचा गंध जणू काही आपल्या जन्माला अत्तर मिळालं आहे असं कवीला वाटतं. त्या कोकिळेच्या सरासोबत गाणं गात अत्तराचा फाया कानी ठेवन, आपले जगणे आनंदी करावे असं कवीला वाटते.

बागेत, रानात अनेक फुलपाखरे आहेत, त्याच्या पंखांवर विविध त-हेचे रंग आहेत, ते पाहून जणू काही ते निसर्गपंचमी खेळून आले आहेत असे कवीला वाटते. विविध फुलांवर बसलेली ही फुलपाखरे त्याचा रंग आपल्यावर धारण करतात की काय असं वाटू लागतं. त्या फुलपाखरांचा थवा सर्वत्र फिरताना दिसत आहे. हे तोरण रानावनात सर्वत्र भिरभिरत आहे. हे तोरण आपल्या दाराला लावण्याची तीव्र इच्छा कवीला होत आहे, त्या फुलपाखरांच्या पंखांना पताका ही उपमा फार सजगतेने वापरली आहे.

हा तर उत्सव आहे या पाखरांचा, त्या पाखरांच्या थव्याचे तोरण आपल्या दाराला लावावे म्हणजेच आपल्या दारीसुद्धा हा उत्सव साजरा व्हावा असं कवीला वाटत आहे. रानातील झरे निर्मळपणे वाहत आहेत. ते पाणी अश्रू बनूनही एखादयाच्या डोळ्यात उतरते. दोन्ही ठिकाणी पाण्याचीच रूपे आहेत. पण एक आहे ते निर्मळपणाने वाहत आहे. तर दुसरे पाणी कुणाच्या तरी करणीने डोळ्यात उतरले आहे. झऱ्याच्या पाण्याचा खळखळाट ऐकून कवीला असं वाटतेय की हे पाणी आनंदाचे गीत गात आहे. अथवा देवाघरची गाणी गात आहे. या गाण्याच्या ऋतूमध्ये आपणही खळाळत वाहत जाऊ, कोणतेही पाश न ठेवता वाहत जाणं, प्रवाही होणं हे कवीला सुंदर वाटत आहे.

कवी हे खळाळते पाणी पाहून खुश होतो आणि अलगद त्याचे मन त्या पाण्यातील एका खडकावर जाऊन बसते. ही कल्पनाच किती संदर आहे. मन पाण्याचा भाग होऊन खडकावर जाऊन बसतं आणि मग जे पाणी खळाळते होते तेच पाणी थई थई नाचताना दिसते. हा कवीच्या तरल मनाचा आणखी एक अविष्कार दिसतो की सुरेल गाण्याची लकेर होऊन त्याचे मन पाण्यात बसते आणि मग ते पाणी नाचतानाही दिसते. त्या मनमुक्त नाचण्याचा आनंद घेत असताना एक तुषाराचे रोप म्हणजेच खडकांवर पडणारे पाणी कवीच्या अंगावर पडून स्वत:च्या मायेची पखरण करत आहे, त्याला न्हाऊ घालत आहे.

आदिमानवाच्या काळापासून आपण पंचमहाभूतांना प्रमाण मानून त्यांची पूजा करत आलो आहोत. हेच तत्त्व कवी कवितेत दाखवून म्हणत आहे आकाशतत्त्व मी ऑजळीत जरासे धरले. ते ही जरासे कारण आकाश विस्तीर्ण आहे ते ऑजळीत मावू शकणार नाही, आपली तेवढी कुवत नाही, पण या आकाशाला ओंजळीत धरून अवघ्या पाण्याला सूजनत्व देण्याकरता त्या पाण्याचीच ओटी आकाशाने भरली. ओटी भरणं हे सृजनशीलता आहे, ती ओटी भरताना आकाशातील ऊन हातात दुचमळते आणि सूर्य त्यात पोहायला लागतो, म्हणजे आकाशासमवेत त्याची ही बिंबसुद्धा त्या पाण्यासोबत विलीन होतात.

हे फांदीवरील पक्षी त्यांना बदलणारा ऋतू कळतो, बदललेली हवा कळते, सृष्टीतले सूक्ष्म बदल कळतात कारण ते हा हंगाम जगतात. ते स्या हंगामात खरे साक्षीदार आहेत. झाडांच्या बुंध्याशी जी सावली हलत असते ती इतकी जिंवत असते की जणू ती सावली आपल्या रूपातून स्वतःला नव्हे तर उन्हाला उजाळा देत असते. सावल्यांमधून दिसणारे ऊन हे सावलीत अभावाने दिसणारे ऊन नव्हे तर सावलीत मुद्दामहून काढलेली नक्षी आहे आणि झाडावर दिसणारे कावळे हे या काळ्या सावलीलाच सावलीचे काळे पंख फुटून तयार झालेले कावळे आहेत. कावळ्यांचा जन्म निर्माणाचा हा वेगळाच काव्यात्मक अनुबंध शोधला गेलाय. अशा रूपकांसाठीच नलेश पाटील लोकप्रिय होते.

निसर्गाच्या अस्तित्वाचे असे वेगळे विभ्रम ही कवी नलेश यांच्या कवितेची ओळख आहे. एका सच्चा चित्रकाराने निसर्गाकडे किती काव्यात्मक नजरेने पाहावे याचा वस्तुपाठ म्हणजे नलेश यांची कविता. कवी शेवटी म्हणतो की मानवी स्पर्श जिथे नसतील, फुलपाखरांची संगत लाभेल अशा रानात ईश्वर मला तू टाक, माझे बाहू पसरून मी झाड होऊन जगेन, माझे जगणे केवळ सृष्टीमय होऊन जाईल. मला स्वतःला बहर येईल, या शब्दांतील एकावेळी कोणतेही एक अक्षर बदलून नवीन अर्थपूर्ण शब्द तयार करा. नवीन शब्दातील एक अक्षर बदलून नवीन अर्थपूर्ण शब्द तयार करा, शेवटच्या टप्यापर्यंत कमीत कमी शब्दांत पोहोचा.
उदा. सुंदर-घायाळ
सुंदर – आदर – आदळ – आयाळ – घायाळ

  • डोंगर – …… …… ….. अंबर
  • शारदा – ………………………….. पुराण
  • परात – …………… कानात
  • आदर – ………… पहाट
  • साखर – …………. नगर

उत्तर :

  • डोंगर – आगर – मगर – अंधार – अंबर
  • शारदा – वरदा – वरण – पुरण – पुराण
  • परात – वरात – रानात – नादात – कानात
  • आदर – पदर – पहार – रहाट – पहाट
  • साखर – खजूर – मजूर – मगर – नगर

11th Marathi Book Answers Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ Additional Important Questions and Answers

खालील पठित पदय पंक्तींच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा.

चौकट पूर्ण करा.

प्रश्न 1.

  1. फाया ठेवण्याची जागा –
  2. हा पक्षी होऊन गायचे आहे –
  3. रंगपंचमी खेळून हे भिजले –
  4. तोरण लावण्याची जागा –

उत्तर:

  1. कान
  2. कोकिळ
  3. फुलपाखरू
  4. दार

योग्य पर्याय निवडा.

प्रश्न 1.

  1. बहरात वसंतमधल्या तो सूर (सावळा / बावळा / कावळा) ऐकत.
  2. हा थवा असे (रंगीत / संगीत / मनगीत / पताकाच फिरणारी.
  3. हे उधाण (दुःखाचे / भीतीचे / आनंदाचे) ही देवाघरची गाणी.

उत्तर :

  1. सावळा
  2. रंगीत
  3. आनंदाचे

अभिव्यक्ती :

प्रश्न 1.
खेळून रंगपंचमी, फुलपाखरे भिजली सारी
हा थवा असे रंगीत की पताकाच फिरणारी
या ओळीतील आशयसौन्दर्य स्पष्ट करा.
उत्तर :
कवी नलेश पाटील यांच्या ‘झाडांच्या मनात जाऊ’ या कवितेत कवी निसर्गापासून माणूस कसा आनंद घेऊ शकतो ते सांगण्याचा प्रयत्न करत आहे. फुलपाखरे ही निसर्गाचाच भाग, किती विविधतेने नटलेली असतात, अनेक रंग त्यांच्या पंखावर असतात. अल्प आयुष्य जरी असले तरी ते भिरभिरत जगताना दिसतात, कवी त्याच्या सौंदर्याकडे आकृष्ट होतो. त्याला वाटते की निसर्ग किंती वेगळ्या शता भिरभिम लागला की जण पताकाच फिरत आहेत असे वाटते. निसर्गाची विविध रंगरूपे असतात, त्यांना समजून घेऊन आयुष्याची संदर रंगपंचमी खेळता येऊ शकते. त्याकरता माणसाला समजन घेणं महत्त्वाचे आहे.

प्रश्न 2.
निसर्गातील एखादया घटकाकडून तुम्हांला शिकायला मिळाले त्या घटकाबद्दल तुमचे मत स्पष्ट करा.
उत्तर :
कवी नलेश पाटील यांच्या कवितेची शिकवण पाहता पाहता मी निसर्गाकडे वेगळ्या दृष्टीने पाहू लागलो. मला निसर्ग आवडतो. तो भरभरून आपल्याला देत असतो. त्यातल्या त्यात मी पृथ्वीकडून किती गोष्टी शिकण्यासारख्या आहेत हे पाहू लागलो. आपल्या अखंड मानव जातीचा भार ती उचलत आहे. मानवाने किती प्रगती केली, आदिमानवापासून ते आतापर्यंत त्याने केलेली प्रगती ही केवळ पृथ्वीच्या सहनशक्तीमुळे झालेली आहे असं मला वाटतं, इतक्या इमारती, इतकी वाहतूक त्याकरता पृथ्वीच्या गर्भाशयावर आपण सतत हल्ले करत असतो. तरी ती आपल्याला माफ करते. झीज सोसत राहते.

अनेकदा तिला आपण अस्वच्छ करत असतो तरी ती मूकपणे सारे सहन करते. तिचे स्वच्छता अभियान सुरू करतो. पण ते सुद्धा नीट पाळत नाही. तीन उन्हामुळे जमिनीची लाही लाही होते. ते आपण सहन करू शकत नाही पण पृथ्वी त्यालाही सामोरी जाते, तिच्या मनात खदखदणारा ज्वालामुखी सहन करत ती संयम ठेवून आपल्याला आधार देण्याचा प्रयत्न करत असते. ती अनेक गोष्टी आपल्या पोटात घेऊ शकते. ती सर्वांचा आधार असते. आपण तिच्यासाठी नेहमी कृतज्ञता बाळगायला हवी असे मला वाटते.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ

झाडांच्या मनात जाऊ Summary in Marathi

प्रस्तावनाः

पालघर येथे जन्माला आलेले कवी नलेश पाटील हे इंग्रजी माध्यमात शिकूनही त्यांचा मराठीचा गाढा अभ्यास होता. मुंबईतील जे. जे. । इन्स्टिट्यूट ऑफ अप्लाइड आर्ट मध्ये त्यांचे शिक्षण झाले. ‘कवितेच्या गावा जावे’ या कवितेच्या कार्यक्रमात त्यांची विशेष ओळख समाजमानसात तयार झाली. ‘टूरदूर’, ‘हमाल दे धमाल’ या चित्रपटांसाठी त्यांनी गीत रचना केली. ‘हिरवं भान’ हा त्यांचा कवितासंग्रह, ‘नक्षत्रांचे देणे’ या दूरचित्रवाणीवरील कार्यक्रमातही त्यांच्या कविता गायल्या गेल्या.

गावात बालपण गेलेले त्यात नंतरच्या काळात रंगांची मिळालेली सोबत यांमुळे निसर्गाच्या विविध रंगप्रतिमा त्यांच्या काव्यात सापडतात. शब्द, लय, नाद, अर्थ यांचा विविधांगी प्रयोग त्यांनी आपल्या काव्यात केला. शब्दांतून चित्रमय मांडणी करणे यात त्यांचा हातखंडा आहे.

कवितेचा आशय:

निसर्ग आणि आपण एकमेकांशी इतके जोडले गेलो आहोत की एकमेकांपासून आपली ताटातूट होऊ शकत नाही. निसर्ग आपल्यावर अवलंबून नाही पण आपण मात्र क्षणाक्षणाला निसर्गावर अवलंबून आहोत. मानवाने स्वत:ची उत्क्रांती केली ती निसर्ग शिक्षणातूनच. हे नैसर्गिक शिक्षण त्याला त्याच्या संवेदनांपर्यंत पोहोचवतं. त्याच्या मनाला, विचारांना चालना देतं. कवीला या निसर्गाची नितांत ओढ आहे. त्याच्या प्रत्येक सोहळ्याशी तादात्म्य होण्याची उत्सुकता आहे. म्हणून निसर्गाच्या विविध रूपांचे दर्शन कवी या कवितेतून रेखाटतो.

त्याला वाटते झाडांच्या मनात जाऊन त्यांच्यावरील पानांचे विचार व्हावे. झाडांनाही मन असते. ते त्याच्या पानरूपी कृतीतून तो प्रकट करतो असं त्याला वाटतं. या झाडाचा पोपटी रंग आपल्या श्वासात उतरावा याकरता त्याला त्याच्या श्वासात उतरावे असे वाटते. त्यासाठी आपण कोकिळ व्हावं असं त्याला वाटते, वसंतरूपी बहर आला की कोकिळ गाऊ लागतो. तो निसर्गाचेच जणू गीत गातो. आपल्याला सुद्धा निसर्गगीत गायचे असेल तर कोकिळ व्हावे लागेल.

वसंतातील बहर फुलत जातो. सावळ्या रंगाचा कोकिळ त्याचा सूर लावत जातो. वसंतात अनंत फुले फुलून येतात त्या फुलांचा गंध सर्वत्र पसरत जातो. अनेक जन्मांना त्यांचे अत्तर पुनरुज्जीवन देत असते. या पाखरांच्या, रानाच्या सुराबरोबर आपण त्या सुगंधी अत्तराचा फाया कानामध्ये ठेवू. त्यामुळे आपलेही जगणे सुगंधी, सुरेल होईल.

बागेत, रानात फिरणारी भिरभिरणारी फुलपाखरे पाहून कवीला वाटते की ही फुलपाखरे जणू काही रंगपंचमीच खेळून बाहेर पडली आहेत. या फुलपाखरांचे विविध रंग कवीला आकषून घेतात. या फुलपाखरांचा थवा उडत असताना त्यांच्या भिरभिरत्या पंखांमुळे या हलणाऱ्या पताकाच आहेत असे कवीला वाटते. हे छान रंगीबेरंगी तोरण दाराला आणून लावावे असा मोह कवीला फुलपाखरांच्या रंगांकडे पाहून होतो.

रानातील झरे निर्मळपणे वाहत असतात, त्यांच्या वाहण्यातच संगीत असतं. हे झरे जणू काही परमेश्वराचे डोळे आहेत असं कवीला वाटतं. या डोळ्यात झऱ्याचे पाणी भरभरून वाहत आहे. हा आनंद आहे की देवाने आपल्याकरता पाठवलेली गाणी आहेत असा प्रश्न कवीला पडतो. या झयाच्या गाण्याच्या ऋतूत आपणही खळाळत जाऊ, या प्रवाहात एकरूप होऊ आणि पाण्यासारखे निर्मळ राहू असं कवीला वाटतं.

पाण्याशी एकरूप होताना कवीचं मन तिथल्याच एका खडकावर बसून जातं. आजूबाजूला असणारी कारंजी मनसोक्तपणे थुईथुई करत आनंद घेताना दिसतात. यातील हे कारंज्याचे रोप कवीवर आपले तृषार उडवून त्याला न्हाऊ घालण्याचा प्रयत्न करीत आहेत.

या निसर्गाशी एकरूप होता होता कवी अलगद आपल्या ओंजळीमध्ये आकाश धरू पाहतो. या आकाशाला ओंजळीत घेऊन कवी अवघ्या पाण्याची ओटी भरतो तर हातात ऊन येऊन बसते, डुचमळते आणि त्या पाणभरल्या ओंजळीत सूर्याचे प्रतिबिंब पोहायला लागते. असा पाणी, प्रकाशाचा खेळ निसर्गात राहूनच अनुभवता येतो.

निसर्गातील विविध रंगांचे पक्षी तरी किती? या पक्ष्यांचासुद्धा हंगाम असतो. त्या हंगामात ते ते पक्षी आपल्याला दर्शन देतात. हे पक्षी झाडांवर रमतात. त्याच्या बुंध्यात, खोडात आपले अस्तित्व दाखवतात. झाडांच्या सावल्या इतरत्र पसरलेल्या पाहन त्या उन्हावर जण नक्षी काढत आहेत. असं कवीला वाटतं. मग या झाडांवर बसलेले काऊ, चिऊ उडू लागले की ते सावलीतुनहीं प्रकट होतात, दिसू लागतात ते पाहून कवीला वाटतं की या सावल्यांनाच जणू पंख फुटले आहेत. या सुंदर निसर्गात रमता रमता कवीला वाटतं की जिथे मानवी स्पर्श होणार नाही, खूप फुलपाखरं जिथं असतील अशा रानात हे परमेश्वरा मला झाड बनून जन्माला घाल, तिथे मी माझे बाहू पसरून बसेन आणि या सृष्टीचा एक भाग होऊन त्यासवे जगण्याचे गीत गाईन.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 4 झाडांच्या मनात जाऊ

समानार्थी शब्द / पर्यायी शब्द :

  • स्पंदन – श्वास – (breathing, breath).
  • फाया – अत्तर लावलेला कापसाचा बोळा, अत्तराचा अंश – (fragrant, essence).
  • पताका – ध्याना – (lag).
  • करणी – कृत्य, कृती, क्रिया – (act).
  • तुषार – पाण्याचे फवारे (spray of water) – कारंजाचे पाणी.
  • डुचमळते – हलते.
  • खडक – दगड – (hard stone / rock).
  • नक्षी – वेलबुट्टी – (design, decoration).

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 11th Digest Chapter 3 अशी पुस्तकं Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

11th Marathi Digest Chapter 3 अशी पुस्तकं Textbook Questions and Answers

कृती

1. अ. तुलना करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 1
उत्तर :

‘पुस्तकरूपी’ मित्र ‘मानवी’ मित्र
उत्तेजक, आनंददायी मित्र दुरावतात.
प्रेम, भावना, विचारांनी ओसंडणारं मित्रांना कधी कधी प्रेमाची विस्मृती होते.
विशाल अंत:करण, निःस्वार्थीपणा वैर, स्वार्थीपणा या भावनेत अडकतात.
उत्कट अनुभूती देणारे विश्वासघातकी असतात.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

आ. कारणे लिहा.

प्रश्न अ.
ग्रंथप्रेमीने पुस्तक देताना केलेल्या सूचना लेखकाला अपमानकारक वाटल्या नाहीत, कारण……….
उत्तर :
लेखक हा ग्रंथप्रेमी वाचकाप्रमाणे पुस्तकांवर मनापासून प्रेम करणारा आहे. त्यामुळे पुस्तकांची हेळसांड करणारे, पुस्तकांकडे व्यवहारी दृष्टीने पाहणारे लोक यांच्याविषयी लेखकालाही चीड आहे. तोही ग्रंथप्रेमी वाचकाप्रमाणे गंथांना आपल्या कपाटात जिवापाड जपून ठेवतो. म्हणून ग्रंथप्रेमीने पुस्तक देताना केलेल्या सूचना लेखकाला अपमानकारक वाटल्या नाहीत.

प्रश्न आ.
प्रत्यक्ष परमेश्वर आला तरी त्याला पुस्तक दयायचं नाही असा पुस्तकप्रेमीने निश्चय केला कारण …
उत्तर :
पुस्तक प्रेमीने अतिशय प्रेमाने, जिवापाड जपलेली दोन कवितेची पुस्तकं एका कवीला वाचण्यासाठी दिली. पण पंधरा दिवस झाले तरी त्याने ती पुस्तके परत केली नाहीत. उलट मी ती पुस्तके नेलीच नाहीत. असा कांगावा त्याने केला. या कटू अनुभवामुळे प्रत्यक्ष परमेश्वर आला तरी त्याला पुस्तक दयायचं नाही असा निश्चय पुस्तकप्रेमीने केला.

प्रश्न इ.
रसिकतेचा आणि वयाचा संबंध जोडणं हेच अरसिकपणाचं आहेट कारण…..
उत्तर :
रसिकता ही एक वृत्ती आहे. त्यामुळे तिचं अस्तित्व हे वयावर नव्हे तर मनावर अवलंबून असते. कलात्मक-आशयामधून साहित्य आपल्याला समृद्ध करतं. आपल्या जाणिवा त्यामुळे विस्तारतात, वैचारिक क्षमता वाढतात. रसमय पुस्तकांमुळे चित्तवृत्ती प्रसन्न होतात. या सर्व भावनेचा अनुभव घेऊन आपली रसिकवृत्ती अधिक बहरते. पुस्तके माणसाला कलात्मक आनंद देतात. माणसाच्या मनाला ताजेतवाने करतात. हा अनुभव कोणत्याही वयात घेता येतो. कारण वाचन संस्कृती ही कालातीत आहे. तिला वेळ-काळ-स्थळ-वय यांचे बंधन नाही म्हणूनच रसिकतेचा आणि वयाचा संबंध जोडणं हेच अरसिक आहे.

इ. कृती करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 2
उत्तर :
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 5

प्रश्न 2.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 3
उत्तर :
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 6

2. अर्थ स्पष्ट करा.

प्रश्न अ.
दुधाने तोंड पोळल्याने ताक कुंकून पिणे
उत्तर :
दुधाने तोंड पोळल्याने ताक कुंकून पिणे – एका वाईट अनुभवामुळे दुसऱ्या तशाच प्रकारच्या अनुभवाला सामोरे जाताना, प्रत्येक बाबतीत सावधगिरी बाळगणे.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

प्रश्न आ.
पुस्तकाला माहेरी आल्यासारखं वाटणे .
उत्तर :
पुस्तकाला माहेरी आल्यासारखं वाटणे – आईच्या घरी आल्यासारखे वाटणे.

3. व्याकरण :

अ. सूचनेनुसार सोडवा.

प्रश्न 1.
‘चवदार’ सारखे शब्द लिहा. …………… ………… …………….. …………..
उत्तर :
धारदार, फौजदार, डौलदार, लज्जतदार

प्रश्न 2.
जसे विफलताचे वैफल्य, तसे –
अ. सफलता → ……….
आ. कुशलता → ……….
इ. निपुणता → ……….
उत्तर :
अ. सफलता → साफल्य
आ. कुशलता → कौशल्य
इ. निपुणता → नैपुण्य

आ. शब्दाच्या शेवटी ‘क’ असलेले चार शब्द लिहा. उदा. ‘उत्तेजक’

प्रश्न आ.
शब्दाच्या शेवटी ‘क’ असलेले चार शब्द लिहा. उदा. ‘उत्तेजक’
……… ……….. ……… ……….. ………..
उत्तर:
प्रोत्साहक, मारक, प्रायोजक, आयोजक, समन्वयक

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

इ. या शब्दगटातील विशेषणे ओळखा.

प्रश्न 1.
या शब्दगटातील विशेषणे ओळखा.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 4
उत्तर:
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 7

4. स्वमत :

प्रश्न अ.
वैचारिक साहित्यातून मिळणारे वैशिष्ट्यपूर्ण अनुभव स्वभाषेत लिहा.
उत्तर:
‘अशी पुस्तकं’ या पाठाद्वारे लेखक डॉ. निर्मलकुमार फडकुले यांनी माणसाच्या जडणघडणीत पुस्तकांची भूमिका महत्त्वपूर्ण असते असे सांगितले आहे. पुस्तकांचे महत्त्व वर्णन करताना वैचारिक साहित्य हे मानवी मनाला नेहमी प्रेरणा देते असा व्यापक दृष्टिकोन लेखकाने येथे व्यक्त केला आहे. वैचारिक साहित्यातून मिळणारे अनुभव हे वैशिष्ट्यपूर्ण आणि प्रेरणादायी असतात. माणसाला जगण्याचे बळ देतात. मानवी जीवन आनंदी व अर्थपूर्ण कसं असावं हे पुस्तकं सांगतात.

वैचारिक साहित्याद्वारे विविध मूल्यांची शिकवण माणसाला मिळते. माणुसकी, न्याय, प्रतिकूल परिस्थितीवर मात करण्याची वृत्ती, समता, बंधुता, सहृदयता अशा विविध मूल्यांची शिकवण वैचारिक साहित्यामुळे माणसाला मिळते. माणसाचे मन व्यापक व उदार बनवण्यात वैचारिक साहित्याचा फार मोठा वाटा असतो, वैचारिक साहित्य हे प्रबोधनपर व मार्गदर्शनपर असते. वैचारिक साहित्यामुळे विचारांची पायाभरणी मजबूत होते. एकूणच मानवी जीवन अर्थपूर्ण, समृद्ध करण्यास वैचारिक साहित्य सहकार्य करते.

प्रश्न आ.
पुस्तकांविषयीचा लेखकाचा दृष्टिकोन तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर :
‘अशी पुस्तक’ या पाठातून डॉ. निर्मलकुमार फडकुले यांनी माणसाच्या जडणघडणीत पुस्तकांची भूमिका महत्त्वपूर्ण आहे असे सांगितले आहे. पुस्तक वाचनाचा व्यापक दृष्टिकोन लेखकाने व्यक्त केला आहे. पुस्तके ही माणसाची जगण्याची हिंमत वाढवतात. प्रेरणा देतात. पुस्तके ही मानवी जीवन आनंदी व अर्थपूर्ण करतात.

जगातील सर्वांत सुंदर वस्तू म्हणजे पुस्तक असा व्यापक दृष्टिकोन लेखकाचा आहे. आपल्याजवळ जे काही चांगलं आहे ते सगळं देण्याची वृत्ती पुस्तकांची असते. पुस्तके माणसाला भरभरून प्रेम देतात. लेखकाची पुस्तकांवर आत्यंतिक निष्ठा आहे. लेखकाच्या मते पुस्तके ही माणसाला जन्मभर भावनिक सोबत करतात, मनाला धीर देतात. जीवनाला नवचैतन्य देतात.

लेखकाच्या मते कोणतेही साहित्य हे नवे जुने नसते. पुस्तके ही नेहमी मनाला मंत्रमुग्ध करणारी, हसवणारी, रडवणारी, अंतरंगाला भिडणारी असतात, जगण्याचा अर्थ पुस्तकं सांगतात. एकूणच पुस्तकांचे महत्त्व वर्णन करताना पुस्तकांविषयीचा व्यापक दृष्टिकोन लेखकाने व्यक्त केला आहे.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

प्रश्न इ.
हेमिंग्वेचा जीवनविषयक दृष्टिकोन तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तर :
क्रूर नियती व दुर्बल परंतु महत्त्वाकांक्षी माणूस यांच्यामध्ये कधीही न संपणारे युद्ध वर्षानुवर्षे चालत आलेले आहे. जीवन एक संघर्ष आहे. नियती क्रूर आहे असं आपण अनेकवेळा म्हणतो ते अगदी खरं आहे. आज जगण्या-मरण्याचा खेळ अखंड चाललेला आहे. स्पर्धा प्रचंड वाढलेली आहे. मरणाच्या, संकटाच्या जाळ्यात आपण सापडायचं नाही. नियतीनं जाळ टाकलं तरी ते आपण तोडून, फेकून दयायचं आणि जीवनाच्या अथांग सागरात स्वैर संचार करायचा.

परिस्थितीशी झुंज देत आयुष्याचा आनंदाने उपभोग घ्यायचा असं प्रत्येकाला वाटतं पण घडतं वेगळंच, कारण निष्ठुर नियती आड येते. पण निष्ठुर नियती त्याला हुलकावण्या देत असली तरी, त्याच्या मार्गात अनेक संकटे, अडचणी निर्माण करत असली तरी एक क्षण असा येणार आहे की, दुर्बल वाटणारा माणूस नियतीचा पराभव करून विजयाच्या दिशेने घोडदौड करणार आहे. कारण दुर्दम्य विश्वास, आशा व संघर्ष करण्याची तयारी यांच्या बळावर माणूस नियतीशी कायमच लढत आला आहे.

अभिव्यक्ती :

प्रश्न अ.
उत्तम साहित्यकृती आपल्याला जन्मभर भावनिक सोबत करतात. हे विधान सोदाहरण स्पष्ट करा.
उत्तर :
‘अशी पुस्तकं’ या पाठातून लेखक डॉ.निर्मलकुमार फडकुले यांनी माणसाच्या जडणघडणीत पुस्तकांची भूमिका महत्त्वपूर्ण असुन उत्तम साहित्यकृती आपल्याला जन्मभर भावनिक सोबत करतात. अशी व्यापक भूमिका मांडली आहे. महात्मा गांधीजींची आत्मकथा, व्हिक्टर ह्यूगो आणि मून्शी प्रेमचंदांची कादंबरी, रवींद्रनाथ टागोरांची ‘गार्डनर’ व ‘गीतांजली’, शेक्सपिअरची नाटकं ‘संत तुकारामांचे अभंग’, ‘संस्कृत महाकवी’ कालिदासाचे मेघदूत, टॉलस्टॉपची ‘अॅना करनिना,’ जी.ए. कुलकर्णी यांच्या कथा, हेमिंग्वेचं ‘द ओल्ड मॅन अँड द सी’ अशा विविध प्रकारांच्या रसमय साहित्याशी माणसाचे नाते जोडले जाते. उत्तम साहित्य वाचनाने माणसांचा एकाकीपणा दूर होतो.

पुस्तकांच्या जगात शिरले की मनावरचे मळभ दूर होते. आयुष्यात आलेल्या दुःखमय प्रसंगात दुःखी, निराश विचार दूर करण्याचे तसेच मनातील अंधार दूर करून चैतन्य निर्माण करण्याचे काम पुस्तके करतात. पु.ल.देशपांडे यांच्या अनेक पुस्तकांनी वाचकांच्या मनावरील ताणतणाव कमी करून दुःख विसरायला लावून आपले आयुष्य हसरे केले आहे.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

प्रश्न आ.
निष्ठावंत वाचक आता दुर्मिळ झाले आहेत. हे विधान स्पष्ट करा.
उत्तर :
‘अशी पुस्तकं’ या पाठाद्वारे डॉ.निर्मलकुमार फडकुले यांनी पुस्तकांचे महत्त्व वर्णन करण्याबरोबर पुस्तक वाचनाचा व्यापक दृष्टिकोनही सांगितला आहे. लेखकाच्या मते जगातील सर्वात सुंदर वस्तू म्हणजे पुस्तकांवर आत्यंतिक प्रेम करणारी माणसं या जगात आहेत. पुस्तकांवर उदंड प्रेम करणारी माणसं दुसऱ्याला पुस्तकं देताना चिंतीत होतात.

पुस्तकांची हेळसांड करणारी, पुस्तकांकडे व्यवहारी दृष्टीने पाहणाऱ्या माणसांचा पुस्तकप्रेमी लोकांना राग येतो, पुस्तकप्रेमी माणसे पुस्तकांवर आपल्या अपत्याप्रमाणे (मुलांप्रमाणे) प्रेम करतात. अशा पुस्तक प्रेमी लोकांना वाचायला भरपूर ग्रंथ असले तर त्यांना जन्मठेपेची शिक्षासुद्धा आनंदमय वाटते, पुस्तकं नसतील तर राजवाडासुद्धा स्मशानासारखा वाटतो. अनेक प्रसिद्ध लेखकांची नावेही आजच्या तरुण पिढीला माहीत नाहीत. एकूणच पुस्तकांवर स्वतःच्या जीवापेक्षा उदंड प्रेम करणारे पुस्तकांवर निष्ठा, श्रद्धा असणारे वाचक आता फारच कमी होत चालले आहेत अशी खंत लेखकाने व्यक्त केली आहे.

 

शब्दसंपत्ती :

पुढील शब्दसमूहासाठी एक शब्द लिहा.

प्रश्न अ.
पंधरा दिवसांनी प्रकाशित होणारे : ………..
उत्तर:
पाक्षिक

प्रश्न आ.
ज्याला एकही शत्रू नाही असा : ………
उत्तर:
अजातशत्रु

प्रश्न इ.
मंदिराचा आतील भाग : ……….
उत्तर:
गाभारा

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

प्रश्न ई.
गुडघ्यापर्यंत हात लांब असणारा : ………….
उत्तर:
आजानुबाहु

प्रश्न उ.
केलेले उपकार न जाणणारा : ……….
उत्तर:
कृतघ्न

प्रकल्प.

प्रश्न 1.
जी. ए. कुलकर्णी, भा. द. खेर, दुर्गा भागवत, व्यंकटेश माडगूळकर या साहित्यिकांची माहिती व यासंबंधीचे संदर्भसाहित्य वाङ्मय कोशातून शोधून लिहा.

11th Marathi Book Answers Chapter 3 अशी पुस्तकं Additional Important Questions and Answers

खालील पठित गदय उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सुचनेनुसार कृती करा.

खालील कृती सोडवा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 8
उत्तर:
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 9

प्रश्न 2.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 10
उत्तर:
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 11

प्रश्न 3.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 12
उत्तर:
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 13

चौकट पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 14
उत्तर:
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 15

परिणाम लिहा.

प्रश्न 1
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं 16
उत्तर :
पुस्तकांना स्पर्श केला की आपले अंत:करण विचारांनी आणि भावनांनी ओसंडून जाते.

उपयोजित कृती

खालील पठित गदध उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सुचनेनुसार कृती करा.

प्रश्न अ.
‘काळजीपूर्वक’ या शब्दापासून चार शब्द तयार करा.
उत्तर :

  • काळ
  • पूर्व
  • कळ
  • काक

प्रश्न आ.
‘अंतरंग’ या शब्दापासून चार शब्द तयार करा.
उत्तर :

  • अंत
  • रंग
  • तरंग
  • गत

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

प्रश्न इ.
‘विश्वासघातकी’ या शब्दापासून चार शब्द तयार करा.
उत्तर :

  • विश्वास
  • श्वास
  • घात
  • घास

खालील वाक्यातील विशेषण ओळखा.

प्रश्न 1.
आत्यंतिक प्रेम करणारी माणस मी पाहिली आहेत.
उत्तर :
आत्यंतिक.

खालील शब्दासाठी योग्य समानार्थी शब्दांचा पर्याय निवडा.

प्रश्न 1.
वैर – शत्रुत्व, क्रूर, अपमान, विरस
उत्तर :
शत्रुत्व.

गटात न बसणारा शब्द ओळखा.

प्रश्न 1.
अंतरंग, मन, चित्त, अर्थ
उत्तर :
अर्थ

प्रश्न 2.
विस्मृती, विसर, विस्मरण, स्मरण
उत्तर :
स्मरण

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

स्वमत :

प्रश्न 1.
माणसाच्या जडणघडणीत असलेल्या पुस्तकाची भूमिका तुमच्या शब्दात व्यक्त करा.
उत्तर :
‘वाचाल तर वाचाल’ ही उक्ती जुनी असली तरी त्या उक्तीचे महत्त्व आताच्या जमान्यातही तसूभर कमी झालेले नाही. कारण माणसाचा सर्वागीण विकास होण्यासाठी पुस्तकांचे महत्व अनन्यसाधारण आहे. वाचनाची आवड लहानपणीच मुलांमध्ये रुजवली तर मुलांमध्ये वाचनाची गोडी निर्माण होते. त्यांची विचारप्रवृत्ती वाढते. आकलन व स्मरणशक्ती दोन्हीचा विकास होतो.

आत्मविश्वास वाढतो. जिद्दीने काम करण्याची नवी प्रेरणा मिळते. वाचनाचा छंद जोपासल्याने आपल्याला मानसिक समाधान मिळते. पुस्तकातील समृद्ध विचार आपल्याला जीवनाकडे सकारात्मकतेने बघण्याची दृष्टी देतात, किमान साक्षरता समाजात नसेल तर जनजागृतीचा प्रयत्न फसतो. ज्या समाजात निरक्षर व्यक्ती अधिक असतात त्या समाजात गुन्हेगारी, दंगली वाढीस लागतात. वाचनकौशल्यात मागे असणारे लोक बऱ्याच वेळा बेकार राहतात व गुन्हेगारी प्रवृत्तीकडे वळतात.

लोकशाहीच्या यशस्वीतेसाठी वाचन-लेखन इ.गोष्टी नागरिकांना येणे फार गरजेचे आहे. वाचन दुर्बलता किशोरवयीन मुलांच्या विकासावर परिणाम करते. वाचनाअभावी भावनिक दुर्बलता निर्माण होते. अशी बालके ‘माणूस’ म्हणून संवेदनशीलता वाचनाअभावी हरवून बसतात. थोडक्यात पुस्तके वाचण्याचे व्यक्तिगत व सामाजिक असे दोन्ही फायदे आहेत. उत्तम प्रशासक, उत्तम शिक्षक, कार्यक्षम, सुसंस्कारीत भावी पिढी ही वाचनातूनच तयार होते.

संवेदनशील मनाच्या वाढीसाठी हे विचार कारणीभूत ठरतात, त्यामुळे इतरांचा आपण माणूस म्हणून विचार करायला लागतो, चांगले संस्कार होण्यासाठी, समाजाबाबत आपली काही कर्तव्ये आहेत याचे भान येण्यासाठी पुस्तकांची भूमिका मोलाची ठरते, माणुसकी, समता, न्याय, बंधुत्व, सहृदयता या मूल्यांची शिकवण आपल्याला पस्तकामुळे मिळते. कोणत्याही क्षेत्रामध्ये यश मिळवण्यासाठी वाचन करून नवीन ज्ञान व माहिती आत्मसात करणे गरजेचे आहे. अशा त-हेने माणसाच्या जडाघडणीत पुस्तकांचे योगदान महत्त्वपूर्ण आहे.

सुखदुःखाच्या प्रसंगी पुस्तकांमुळे आपल्या मनावरील ताण कमी होतो. पुस्तके जगण्याची हिंमत वाढवितात.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

प्रश्न 2.
‘माझी पुस्तक हीच माझी अपत्यं’ हे विधान स्पष्ट करा.
उत्तर :
डॉ. निर्मलकुमार फडकुले यांनी माणसांच्या जडणघडणीत पुस्तकांची महत्त्वपूर्ण भूमिका असते हे सांगितले आहे. पुस्तके ही माणसाला जन्मभर सोबत करतात. एका ग्रंथप्रेमी वाचकाने ‘माझी पुस्तकं हीच माझी अपत्यं आहेत’ अशी प्रतिक्रिया लेखकाजवळ व्यक्त केली. ग्रंथप्रेमीचे पुस्तकांवर अतिशय प्रेम होते. आपल्याकडे असणाऱ्या पुस्तकांना त्याने जिवापाड सांभाळले होते. आपण आपल्या अपत्यावर जिवापाड प्रेम करतो. त्यांचा सांभाळ करतो.

त्याला काही दुखल-खुपलं तर आपण व्याकुळ होतो तसेच ग्रंथप्रेमी वाचक आपले जिवापाड जपून ठेवलेले पुस्तक लेखकाला देताना व्याकुळ झाला होता. लेखकाला पुस्तक देण्याआधी ग्रंथप्रेमीने अनेक सूचना केल्या. पुस्तक काळजीपूर्वक वापरा, त्याची पाने दुमडू नका, पुस्तकावरचं कव्हर काढू नका. पुस्तकांशी निर्दयी चाळा करू नका. अशा अनेक सूचना केल्या. कारण त्याचं त्याच्या पुस्तकांवर मुलांप्रमाणेच प्रेम होतं. या आधी एका व्यक्तीला दिलेलं पुस्तक त्यांच्याकडे परत आले नव्हते. प्रत्येक व्यक्तीला आपली मुले म्हणजे सर्वस्व असते त्याना कोणताही त्रास होऊ नये म्हणून तो खूप काळजी घेत असतो.

तेवढेच प्रेम ग्रंथप्रेमीचे पुस्तकांवर होते. आपली मुले आपल्याबरोबर असली की आपण नेहमीच आनंदी असतो आणि ती आपल्या सोबत नसतील तर आपले कोठल्याही गोष्टीत लक्ष लागत नाही. तेवढ्याच उत्कटतेने ग्रंथप्रेमी आपल्या पुस्तकांशी आपुलकीने वागतो म्हणून तो म्हणतो माझी पुस्तकं हीच माझी अपत्यं.

स्वाध्यायासाठी कृती

  • तुमच्या व्यक्तिमत्वावर प्रभाव टाकणाऱ्या पुस्तकाविषयी तुमचे मत मांडा.
  • ‘वाचाल तर वाचाल’ याविषयी तुमचे विचार व्यक्त करा.
  • ‘जगातील सौंदर्यपूर्ण वस्तू म्हणजे पुस्तक’ यातील व्यापक दृष्टिकोन तुमच्या शब्दात व्यक्त करा.
  • तुम्हाला आवडलेल्या एखादया पुस्तकाविषयी 10 ते 12 ओळीत माहिती लिहा.

अशी पुस्तकं Summary in Marathi

प्रस्तावना :

मराठी संत साहित्याचे अभ्यासक, समीक्षक, संपादक व वक्ते म्हणून डॉ. निर्मलकुमार फडके प्रसिद्ध आहेत. ललित लेखन आणि संतसाहित्याच्या लेखनाबरोबरच त्यांची ‘आस्वाद समीक्षा’ साहित्य जगतात कौतुकास पात्र ठरली होती. त्यांनी लिहिलेली अनेक स्वतंत्र व संपादित पुस्तके प्रसिद्ध आहेत. ‘कल्लोळ अमृताचे’, ‘चिंतनाच्या वाटा’, ‘प्रिय आणि अप्रिय’, ‘सुखाचा परिमळ’ अशी ही विविध साहित्यसंपदा आहे.

‘संतकवी तुकाराम : एक चिंतन’, ‘संत चोखामेळा आणि समकालीन संतांच्या रचना’, ‘संतांचिया भेटी’, ‘संत वीणेचा झंकार’, ‘संत तुकारामांचा जीवनविचार’ ही संत साहित्याचा अभ्यास मांडणारी पुस्तके तसेच ‘समाजपरिवर्तनाची चळवळ : काल आणि आज’, ‘साहित्यातील प्रकाशधारा’ हे लेखसंग आहेत. डॉ. निर्मलकुमार फडकुले यांचा संतसाहित्य हा विशेष आस्थेचा विषय होता.

‘प्रबोधनातील पाऊलखुणा’ आणि ‘निवडक लोकहितवादी’ या संपादित पुस्तकातून एकोणिसाव्या शतकातील सुधारणाविषयक चळवळीसंबंधीचा त्यांचा व्यासंग दिसून येतो. या त्यांच्या साहित्य सेवेबद्दल ‘भैरू रतन दमाणी’ या साहित्य पुरस्काराने त्यांना सन्मानित केले आहे. तसेच नाशिक येथे झालेल्या अस्मितादर्श साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते. गंभीरता, अंतर्मुखता, चिंतनशीलता हे त्यांच्या साहित्याचे लेखनविशेष आहेत.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

पाठाचा परिचय :

माणसाच्या जडणघडणीत असलेली पुस्तकांची भूमिका प्रस्तुत पाठात मांडली आहे. पुस्तकांचे महत्त्व वर्णन करताना पुस्तक वाचनाचा व्यापक दृष्टिकोन लेखकाने व्यक्त केला आहे. जन्मभर भावनिक सोबत करणारी पुस्तके ही जगण्याची हिंमत वाढवून प्रेरणा देतात. पुस्तके ही मानवी जीवन आनंदी व अर्थपूर्ण करतात, हा विचार व्यक्त करताना लेखकाने ‘जगातील सौंदर्यपूर्ण वस्तू म्हणजे पुस्तक हा व्यापक दृष्टिकोन मांडला आहे.

पुस्तकं आपल्याला जगण्याची हिंमत देतात, पुस्तकं जगण्याचा अर्थ सांगतात. जगण्याला एक सुवासिक स्पर्श देतात. पुस्तके आपल्या व्यक्तिमत्त्वाला आकार देतात. आपल्याला जी पुस्तके विशेषत्वाने आवडतात ती हृदयाच्या कण्यात जपून ठेवायला हवी. मनाची सुदृढ आणि सशक्त वाढ होण्यासाठी पुस्तके वाचावीत. आपल्या जीवनप्रवासात पुस्तकं एक मार्गदर्शक म्हणून उभी राहतात. ग्रंथ हे गुरु आहेत हा विचार या पाठात अधोरेखित झाला आहे.

पुस्तकं आपल्याला झपाटून टाकतात, अंत:करणात भावनांची प्रचंड खळबळ उडवून देण्याची त्यांच्यात शक्ती असते. अशी पुस्तके कधी विसरता येत नाहीत. दीर्घकाळ टिकणाऱ्या सुगंधाप्रमाणे ती पुस्तकं मनात दरवळत राहतात. उत्तम साहित्यकृतीचं वाचन करत राहणं यासारखं दुसरं उत्तेजक आणि आनंददायी काहीही नाही. यावरून लेखकांचे ग्रंथप्रेम दिसून येते.

लेखकांने एकदा एका ग्रंथप्रेमी वाचकाकडून एक पुस्तक आणले होते. ते पुस्तक देताना या ग्रंथप्रेमीने लेखकाला “अतिशय काळजीपूर्वक वापरा, दुसयांच्या हाती देऊ नका, पुस्तकाची पानं मुडपू नका, कोणताही मजकूर पेन्सिलीनं किंवा शाईनं अधोरेखित करू नका, बरचं कव्हर काढू नका, तिसऱ्या दिवशी कटाक्षानं पुस्तक परत करा.” अशा सूचना दिल्या. त्या सूचना लेखकाला अपमानकारक वाटल्या नाहीत कारण त्या अटी खरोखरच अत्यंत सयुक्तिक होत्या, कारण ग्रंथप्रेमी व्यक्ती पुस्तकाला स्वत:ची अपत्ये समजतात. उत्तम साहित्यकृती आपल्याला जन्मभर भावनिक सोबत करतात. मनाला धीर देतात. जीर्ण होत चाललेल्या जीवनशक्तीला चैतन्य प्राप्त करून देतात. मनातल्या अंधाराला स्वप्नं दाखवून मनाला ताजे आणि टवटवीत करतात.

उदा. ‘मेघदूत-कालिदास’, ‘टॉलस्टॉयची अॅना कॅरेनिना’ ही कादंबरी, गांधीजींचे आत्मचरित्र, व्हिक्टर ह्यूगोची आणि मुन्शी प्रेमचंदांची कादंबरी, रवींद्रनाथ टागोरांची ‘गार्डनर’ व ‘गीतांजली’, शेक्सपिअरची नाटकं, संत ज्ञानेश्वर, संत तुकारामांचे अभंग इत्यादी, अर्नेस्ट हेमिंग्वे यांच्या ‘द ओल्ड मॅन अण्ड द सी’ कादंबरीतील एक म्हातारा कोळी देवमाशाची शिकार करण्यासाठी अथांग सागरात पोटात अन्नाचा कण नसताना आपली होडी ढकलतो, देवमाशाला जिंकण्याचे धाडस ठेवून हा काटक म्हातारा होडी वल्हवत कित्येक मैल सागराच्या आत जातो.

त्याच्यात लाटांबरोबर झुजण्याची जिद्द, कणखर आशावाद, आकांक्षा, हटवादी मन, विजयोन्माद असतो. या कादंबरीतून निष्ठुर नियती त्याला हुलकावण्या देत असली तरी एक क्षण असा येणार आहे, की दुर्बल वाटणारा माणूस नियतीला पराभूत करून विजय प्राप्त करणार आहे असे हेमिंग्वेला सुचवायचं आहे. ललित आणि वैचारिक साहित्यातून मिळणारे अनुभव वैशिष्ट्यपूर्ण असून त्यातून नव्या प्रेरणा वाचकाला मिळतात.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

समानार्थी शब्द / पर्यायी शब्द :

  1. उत्तेजक – हुरूप आणणारे, प्रोत्साहक – (stimulant)
  2. कोळी – मासेमारी करून निर्वाह करणारा – (a fisherman)
  3. वज़ – इंद्राचे आयुध – (thunderbolt)
  4. विमनस्क – उद्विग्न, खिन्न, गोंधळलेला – (depressed)
  5. प्रेरणा – स्फूर्ती – (inspiration)
  6. विजय – यश – ( victory)
  7. मूर्खहस्ते न दातव्यम एवं वदति पुस्तकम् – पुस्तक म्हणते मला मुर्खाच्या हाती देऊ नका
  8. साहित्य – ग्रंथसंपदा – (literature)
  9. तेज – प्रकाश – (light)
  10. प्रारब्ध / नियती – नशीब – (destiny)
  11. होडी – नाव – (boat)
  12. अपत्य – मुले – (an offspring, child)
  13. माणुसकी – मानवता – (huminity)
  14. शिकार – पारध – (hunt)
  15. किमया – जादू – (magic)
  16. बंडखोर – क्रांतिकारी – (rehel)

वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ :

  1. दुधाने तोंड पोळल्यामुळे ताक कुंकून पिणे – एका वाईट अनुभवामुळे दुसऱ्या तशाच प्रकारच्या अनुभवाला सामोरे जाताना, प्रत्येक बाबतीत सावधगिरी बाळगणे.
  2. खिळवून ठेवणे – मन गुंतवून ठेवणे.
  3. आरोळी ठोकणे – मोठ्याने हाक मारणे.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 3 अशी पुस्तकं

टिपा :

  1. शेक्सपिअर – सुप्रसिद्ध इंग्रजी कवी, नाटककार, मॅकवेध, किंग लियर ही त्यांची प्रसिद्ध नाटके.
  2. अर्नेस्ट हेमिंग्वे – अमेरिकन साहित्यिक.
  3. व्हिक्टर हयूगो – फ्रेंच कवी, लेखक व नाटककार,
  4. मुन्शी प्रेमचंद – थोर हिंदी कथाकार व कादंबरीकार.
  5. लिओ टॉलस्टॉय – रशियन लेखक.
  6. कवी कालिदास – संस्कृत महाकवी यांची मेघदूत व शाकुंतल नाटके प्रसिद्ध.
  7. जी.ए. कुलकर्णी – एक आधुनिक श्रेष्ठ कथालेखक.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 11th Digest Chapter 2 प्राणसई Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

11th Marathi Digest Chapter 2 प्राणसई Textbook Questions and Answers

कृती

1. अ. चौकटी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.

  1. कवयित्रीने जिला विनंती केली ती – [ ]
  2. कडाडत्या उन्हाला दिलेली उपमा – [ ]
  3. कवयित्रीच्या मैत्रिणीला सांगावा पोहोचवणारी – [ ]
  4. शेतात रमणारी व्यक्ती – [ ]

उत्तर :

  1. कवयित्रीने जिला विनंती केली ती – प्राणसई
  2. कडाडत्या उन्हाला दिलेली उपमा – राक्षसी
  3. कवयित्रीच्या मैत्रिणीला सांगावा पोहोचवणारी – पाखरे.
  4. शेतात रमणारी व्यक्ती – सखा.

आ. कारणे लिहा :

प्रश्न 1.
बैलांचे मालक बेचैन झाले आहेत;
उत्तर :
बैलांचे मालक बेचैन झाले आहेत; कारण पावसाअभावी बैल ठाणबंद झाले आहेत.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

प्रश्न 2.
बाळांची तोंडे कोमेजली;
उत्तर :
बाळांची तोंडे कोमेजली; कारण त्यांच्या तोंडाला उन्हाच्या झळा लागत आहेत.

इ. कृती करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई 1
उत्तर :
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई 2

2. अ. खालील काव्यपंक्तींचा अर्थ स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
विहिरीच्या तळीं खोल दिसू लागलें ग भिंग :
उत्तर :
कडाक्याच्या उन्हामुळे भूमी करपून गेली, नदया, विहिरीदेखील आटून गेल्या. विहिरीच्या तळाला अगदी कमी पाणी राहिल्यामुळे ते अगदी भिंगासारखे दिसू लागले आहे. भिंगाचा वापर केल्यावर कोणतीही छोटी गोष्ट मोठी दिसू लागते. इथे पाणी विहिरीच्या तळाशी गेले यावरून पाण्याची समस्या किती मोठं रूप धारण करणार आहे याची जाणीव कवयित्री व्यक्त करते.

प्रश्न 2.
ये ग दौडत धावत आधी माझ्या शेतावर
उत्तर :
पाऊस न आल्यामुळे सगळं वातावरण बिघडून गेले आहे. वातावरण तप्त झालेले आहे, म्हणून कवयित्री आपल्या प्राणसईला मैत्रीखातर बोलावत आहे. या प्राणसईने दौडत धावत आपल्या शेतावर यावं असं वाटतं. शेतात धान्याची बीज पेरलेली आहेत त्यांना वेळेवर पाणी मिळालं नाही तर ती सुकून जातील, शेतातील पिकावरच अवघं जग जगत असते. म्हणून कवयित्री आपल्या शेतावर येण्याचं निमंत्रण पावसाच्या सरींना देते.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

प्रश्न 3.
तशी झुलत झुलत ये ग माझिया घराशीं:
उत्तर:
प्राणसई असलेल्या पावसाच्या सरींनी भूमीवरच्या सर्वांना भेटायला यावे असे कवयित्रीला वाटते. ती यावी याकरता ती पाखरांसवे प्राणसई पावसाला निरोप पाठवत आहे. त्या पावसाच्या सरींनी गार वाऱ्यासवे झुलत झुलत आपल्या समवेत यावे असे कवयित्रीला वाटते. त्या पावसाच्या सरींनी आपले घरही चिंब भिजावे असं मनोमन तिला वाटते.

आ. खालील तक्त्यात सुचवल्याप्रमाणे कवितेच्या ओळी लिहा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई 3
उत्तर :

प्राणसईला कवयित्री विनंती करते त्या ओळी प्राणसई न आल्याने कवयित्रीच्या अस्वस्थ मनाचे वर्णन करणाऱ्या ओळी प्राणसई हीच कवयित्रीची मैत्रीण आहे हे दर्शवणाऱ्या ओळी मालकाच्या स्वप्नपूर्तीसाठी आवाहन करणाऱ्या ओळी
ये गये ग घनावळी मैत्रपणा आठवून …… प्राणसई घनावळ कुठे राहिली गुंतून ? मन लागेना घरांत : कधी येशील तू सांग ? शेला हिरवा पांघरमालकांच्या स्वप्नांवर

3. काव्यसौंदर्य

अ. खालील ओळीतील भावसौंदर्य स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
‘कां ग वाकुडेपणा हा,
कांग अशी पाठमोरी?
वाऱ्यावरून भरारी.
ये ग ये ग प्राणसई’
उत्तर :
कवयित्री इंदिरा संत या पावसाच्या सरींना घनावळींना आपली मैत्रीण मानतात. या मैत्रिणीने आता फार विसावा घेतला. तिच्या भेटीची आतुरता कवयित्रीला लागून राहिली आहे. पण ही हट्टी घनावळी मात्र पाखरांसवे निरोप पाठवून, विनवणी करूनही येत नाही, त्यामुळे कवयित्रीचा जीव कासावीस होतो. शेतात बैल काम करेनासे झाले आहेत, तान्हुल्या बाळांचे चेहरे उन्हाच्या झळांमुळे सुकून गेले आहेत.

नदीचे, विहिरीचे पाणी आटू लागले आहे. अशी जीवघेणी परिस्थिती पाऊस वेळेवर न आल्यामुळे झाली आहे. जर हा पाऊस आपला सखा आहे असं आपण म्हणतो, जर ती सखी आहे असं कवयित्रीला वाटतं तर तिनं फार आढेवेढे न घेता आपल्या सख्यांना भेटायला यायला हवे. तिच्यावर अवधी सृष्टी अवलंबून आहे. त्यांचे प्राण कंठाशी येईपर्यंत तिने वाट पाहू नये. त्यामुळे कवयित्रीला वाटतेय की या प्राणसईने वाकडेपणा सोडावा, राग, रुसवा सोडावा. पाठमोरी होकन राग रुसवा धरून मनं व्याकूळ करण्यापेक्षा वायसवे धावत ये. सगळ्यांना चिंब कर. इतरांना सुख देण्यातच आनंद असतो.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

प्रश्न 2.
‘शेला हिरवा पांघर
मालकांच्या स्वप्नावर’.
उत्तर :
प्राणसईने या वर्षी भेटीसाठी विलंब केल्यामुळे सगळेचजण हवालदिल झाले आहेत. जमीनही तप्त झाली आहे. शेतकऱ्यांनी आपली कर्तव्ये पूर्ण केली आहेत. कवयित्रीचा सखाही शेतकरी आहे. प्राणसई धावून आली की संपर्ण शेत हिरवेपणाने भरून जाईल. हिरवेपणाचा शेला (शाल) धरतीवर पांघरला जाईल. अवधी सृष्टी चैतन्यमय होईल. तिचं सोबत असणं गरजेचं आहे. मालकाची स्वप्नंही तिच्यावर अवलंबन आहेत. ही घनावळी आली की पिके जोमानं वाढतील. घरीदारी आनंद निर्माण होईल. आपल्या घरात, देशात आपल्या कष्टामुळे आनंद मिळावा हे मालकाचं स्वप्नं पूर्ण होईल.

आ. कवयित्रीने उन्हाळ्याच्या तीव्रतेचे वर्णन करताना योजलेली प्रतीके स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
पीठ कांडते राक्षसी –
उत्तर :
उन्हामुळे सगळीकडे तप्त झालेले वातावरण (राक्षसी) प्रतीक

प्रश्न 2.
बैल झाले ठाणबंदी
उत्तर:
उन्हाची तीव्रता अधिक झाल्यामुळे बैलही काम करेनासे झाले. (ठाणबंदी) प्रतीक

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

प्रश्न 3.
तोंडे कोमेली बाळांची
उत्तर:
उन्हाच्या झळांमुळे बाळांची तोंडे कोमेजली आहेत. (कोमेली) प्रतीक,

इ. कवयित्री आणि प्राणसई यांच्यातील नाते जिव्हाळ्याचे आहे, स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
कवयित्री आणि प्राणसई यांच्यातील नाते जिव्हाळ्याचे आहे, स्पष्ट करा.
उत्तर:
कवयित्री इंदिरा संत यांची प्राणसई घनावळी आहे म्हणजे पावसाच्या सरी आहेत. ही घनावळी कवयित्रीची प्राणसखीच आहे. तिच्या भेटीसाठी कवयित्री आतुर झालेली आहे. कवयित्रीने अगदी हक्काने तिला भेटण्यासाठी आमंत्रणं पाठवली आहेत. प्राणसई कुठे तरी गुंतून राहिली याबाबत कवयित्री काळजी व्यक्त करते.

पाखरांच्या हाती तिने या घनावळीला निरोप पाठवला आहे. आपला मैत्रपणा आठवून तिनं दौडत यावं असं कवयित्रीला वाटत आहे. ती आल्याशिवाय आपल्याला चैन पडत नाही असंही ती म्हणते. आपल्या या सखीने येऊन शेत, घरं, दारं यांना चिंब भिजवावं असं हक्काने सांगते असा हक्क मैत्रीतच दाखवता येतो. ही सखी आल्यानंतर तिने कितीही आढेवेढे घेतले तरी कवयित्री तिला समजावून सांगणार आहे की तिचे येणे या भूतलावर किती महत्त्वाचे आहे ते. तिच्याशी गप्पा मारून आपल्या सख्याचे कौतुक ती सांगणार आहे.

4. अभिव्यक्ती:

प्रश्न अ.
तुमच्या परिसरातील पावसाळ्यापूर्वीच्या स्थितीचे वर्णन करा.
उत्तर :
मी मुंबईतील एका चाळीत राहतो. मार्च ते मे महिन्याचा कालावधी मुंबईकरांच्या दृष्टीने त्रासदायक असतो. मार्चपासून जो तीव्र उन्हाळा सुरू होतो तो जूनच्या शेवटच्या आठवड्यापर्यंत अनुभवतो. उन्हामुळे जीवाची काहिली होते त्यात वीजपुरवठा मधून मधून जात असतो. काही विभागात तर पाणीपुरवठाही कमी असतो. दोन दिवसाआड पाणी आले की ते पाणी भरण्यासाठी माणसांची झुंबड उडते. घामाच्या धारा इतक्या वाहू लागतात की घरात ए.सी., पंखा लावून शांत बसावं असं वाटतं. याच काळात परीक्षा असतात. विदयाथ्यांचे वीज नसल्यामुळे हाल होतात. इथल्या वातावरणाला कंटाळून गावालाही जातात.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

प्रश्न आ.
पावसानंतर तुमच्या परिसरात होणाऱ्या बदलाचे वर्णन करा.
उत्तर :
उन्हाळ्यामुळे वैतागून गेलेला जीव पावसाची आतुरतेने वाट पहात असतो. पावसाच्या आधी महानगरपालिकेने साफसफाईची धोरणं आखून काम केलेलं असत, आमच्या विभागात आम्ही नागरिक चाळीची कौलं, घरांची छप्परं यांची दुरुस्ती करून घेतो. पाऊस आल्यानंतर सुखद गारवा सगळीकडे पसरतो, ओलीचिंब झालेली धरणी, त्यावर चढू लागलेली हिरवळ मनाला आनंद देते. जोरजोरात पाऊस पडताना कौलांतून गळणारे पाणी अडवण्यासाठी आमची जाम धावपळ होते. कधीकधी आमच्या विभागात पाणीदेखील साठतं, मग त्यांना मदत करण्यासाठी अख्खी वस्ती पुते येते, गटार, नाले यांचा दुर्गध सर्वत्र पसरतो आणि नंतरचे काही दिवस रोगराईला सामोरं जावं लागतं. मैदाने, रस्ते यांच्यावर फेकलेला कचरा त्यातून निघणारा कुबट वास जीव नकोसा करतो. आधी हवाहवा वाटणारा पाऊस अशावेळी मात्र नकोसा वाटू लागतो.

प्रश्न इ.
पावसानंतर कोणाकोणाला कसाकसा आनंद होतो ते लिहा.
उत्तर:
पाऊस म्हणजे आनंद, तृप्ती, मलाही पाऊस आवडतो. पावसानंतर सर्वात जास्त आनंद होत असेल तर कोणाला ? धरित्रीला. हो. पृथ्वीला. आठ महिन्यांच्या विश्रांतीनंतर पृथ्वीलाही त्याला भेटण्याची ओढ लागलेली असते. पावसानंतर सष्टीला चैतन्य प्राप्त है भरभरून वाहू लागतात. त्यामुळे पाण्याचा प्रश्न काही अंशी संपलेला असतो. मुंबईतील तलाव भरले गेले की मुंबईकर आपल्याला वर्षभर पाणी मिळेल- या आशेने आनंदीत होतात. बळीराजा जो सातत्याने कष्ट करत असतो त्याच्या शेतात आता धनधान्य पिकणार असतं. पाऊस हा अशी आनंदाची पर्वणी घेऊन आलेला असतो.

5. रसग्रहण.

प्रश्न 1.
‘प्राणसई’ या कवितेचे रसग्रहण करा.
उत्तर:
कवयित्री इंदिरा संत या मराठी साहित्यविश्वातील एक ख्यातनाम ज्येष्ठ कवयित्री आहेत. प्राणसई ही त्यांची कविता पावसाला उद्देशून आहे. उन्हाळ्यामुळे वातावरण तापलेले आहे. राक्षसासारखे ऊन कडाडले आहे. ते अक्षरशः वातावरणाचे पीठच काढते आहे. तीव्र उन्हाळ्याचे चटके कोणालाही सहन होईनासे झाले आहेत हे एका प्रतीकातून इंदिराबाई स्पष्ट करतात ‘पीठ कांडते राक्षसी पीठ कांडते’ हे कष्टमय काम पण ते भरपूर प्रमाणात केले जाते तेव्हा त्याला राक्षसी म्हटले जाते. अशावेळी प्राणसई म्हणजे पाऊस कुठे बरी गुंतून राहिली? असा प्रश्न कवयित्रीला पडतो.

सई म्हणजे सखी हा शब्द योजताना कवयित्रीच्या मनात पाऊस हा सगळ्यांचाच प्राण आहे त्यामुळे कवयित्रीने प्राणसई ही उपमा पावसासाठी उपयोजिली आहे. प्राणसईने भेट दयायला फारच दिरंगाई केली त्यामुळे कवयित्रीने आपल्या सखीला भेटण्याकरता पाखरांसवे बोलावणे पाठवले आहे, या पावसांच्या सरींना ती घनावळी म्हणतेय, व्याकूळ मनाला घनावळीच साद देऊ शकतात. आपल्यातील सख्य, मैत्रपणा आठवून आता या पृथ्वीवर धावत ये, दौडत ये अशी विनवणी कवयित्री करत आहे.

प्राणसखी धनावळी भेटायला येण्याचा काळ ओसरून गेला परंतु ती आली नाही.पाऊस आला की सगळे वातावरण ओले चिंब होते. भाज्या, धान्य यांच्या बी-बियाण्यांच्या आळी जमिनी भाजून करून ठेवल्या आहेत. ती आली की या बियाण्यांमधून रोपे तयार होतील आणि त्याच्या वेली सर्वत्र पसरतील, पावसाळ्यात डासांचा, कीटकांचा त्रास होतो. अशावेळी शेणकुळी जाळल्या जातात.

त्यासाठी घरातील कोपरा रिकामा करून तिथे शेणी ठेवल्या आहेत. तीव्र उन्हाळ्यामुळे बैलही ठाणबंदी झाले आहेत. कामासाठी ते तयार नसल्यामुळे मालकालाही काहीच सुचेनासे झाले आहे. तप्त झालेल्या धरणीतून गरम वाफा येतात त्यामुळे वाराही तप्त झालेला आहे. वरून उन्हें आग ओकत आहेत. याचा परिणाम कोवळ्या जीवावरही होऊ लागला आहे. लहान बाळांचे कोवळे जीव कासावीस झाले आहेत. त्यांचे चेहरे कोमेजून गेले आहेत हे स्पष्ट करताना कवयित्री ‘तोंडे कोमेली बाळांची’ अशी रचना करते.

उन्हाळ्याचे चार महिने संपले की आपसूकच ओढ लागते पावसाची. पण पावसाचे दिवस सुरू झाले असताना पावसाची’ एकही सर आली नाही त्यामुळे व्याकुळलेली कवयित्री आपल्या पाऊस सखीला पृथ्वीवर येण्यासाठी विनवणी करते आहे. ती प्राणसई न आल्यामुळे विहिरीचे पाणीदेखील अगदी तळाशी गेले आहे. ते भिंगासारखे दिसू लागले आहे.

असं कवयित्री म्हणते. भिंग ज्याप्रमाणे सूक्ष्म असलेली गोष्ट मोठी करून दाखवते त्याप्रमाणे हे पाण्याचे भिंगदेखील येणाऱ्या सूक्ष्म संकटाची चाहूल देत आहे असे कवयित्रीला वाटत आहे. हे संकट भीषण रूप धारण करायच्या आगोदर माझ्या घरी, शेतावर तू दौडत ये असं कवयित्री पाऊस धारेला विनवणी करते, तू आलीस की आमच्या या शेतावर हिरवळ येईल, मातीत ओलावा येईल आणि मातीतील बी-बियाण्यांना अंकुर फुटेल. मालकांच्या मनातीलही स्वप्नं पूर्ण होतील.

पावसाच्या सरी वायसवे झुलत-सुलत येतात म्हणून कवयित्री म्हणते की तू वाऱ्यासोबत झुलत झुलत माझ्या घरापाशी ये. माझ्या घराजवळ आलीस की माझी पोरं तुझ्या पावसाच्या सरींना झोंबतील. इथे कवयित्री पावसाच्या धारा-सरी यांना जरीची उपमा देते. सोनेरी जरीमध्ये स्वतःची ताकद असते, ती सहसा तुटत नाही. ती मौल्यवान असते. तसंच ही पावसाची सरही मौल्यवान आहे. तिच्या जरीचा घोळ म्हणजे पावसाचे साठलेले पाणी या पाण्यात कवयित्रीची पोरं खेळतील.

भोपळ्याची, पडवळाची आळी, मालकाने कधीपासून तयार करून ठेवली आहेत. प्राणसईच्या येण्याने ती भिजतील, त्यांना कोंब फुटेल. तू आलीस की तुझ्या जलसाठ्याने त्या विहिरींना पण तुडुंब भर. घरदार संपूर्ण सृष्टी चिंब भिजायला हवी आहे कारण पाण्याविना काहीच चैतन्य नाही. अशी धावत धावत ही प्राणसई आली की कवयित्री तिच्यासोबत खप गप्पा मारणार आहे. तिच्याशी आपल्या सख्याच्या गजगोष्टी सांगणार आहे. त्याचं कौतुक आपल्या मैत्रिणीला सांगताना तिला अभिमान वाटणार आहे.

पावसाच्या या धनावळीने आता वाकडेपणा सोडावा आणि भूतलावर अगदी तीव्रतेने धावत यावं असं कवयित्रीला वाटतं. आमच्या सगळ्यांकडे अशी पाठ करून तू काय साधशील बरं? असा त्रास देण्यापेक्षा प्रेमानं तुझ्या धारांमध्ये भिजवलंस तर सगळेजण आनंदी होतील. च मिळेल, त्यामुळे वाऱ्यावर भरारी मारून अगदी लवकर भेटीयला ये अशा आत्यंतिक जिव्हाळयाने कवयित्री आपल्या सखीला बोलावते.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

शब्दसंपत्ती.

प्रश्न 1.
खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द शोधून शब्दमनोरा पूर्ण करा.
उदा.,
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई 4
उत्तर:
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई 5

11th Marathi Book Answers Chapter 2 प्राणसई Additional Important Questions and Answers

चौकटी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.

  1. विहिरीच्या तळी दिसू लागले ते – [ ]
  2. घनावळीने हिचा मैत्रपणा आठवावा – [ ]
  3. प्राणसईने वाऱ्यासोबत असे यावे – [ ]

उत्तर:

  1. भिंग
  2. मैत्रिणीचा
  3. भरारी मारून

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

कारणे लिहा.

प्रश्न 1.
पाखरांच्या हाती पावसाला सांगावा धाडला, कारण – ……….
उत्तर:
पाखरांच्या हाती पावसाला सांगावा धाडला, कारण पावसाने यायला उशीर केला म्हणून लवकर यावे.

प्रश्न 2.
पडवळा – भोपळ्यांची आळी ठेविली भाजून, कारण – ………
उत्तर:
पडवळा – भोपळ्यांची आळी ठेविली भाजून, कारण या भाज्यांची लागवड करावयाची आहे.

कृती करा.

प्रश्न 1.
प्राणसई आल्यावर कवयित्री या गोष्टी करेल – …………..
उत्तर :
प्राणसई आल्यावर कवयित्री या गोष्टी करेल – दारात उभी राहून तिच्याशी आपल्या सख्याबददलच्या गप्पा सांगेल.

प्रश्न 2.
सखा रमला शेतांत त्याचे कौतुक सांगेन:
उत्तर :
पावसाची वाट पाहणं हे शेतकऱ्याच्या पाचवीला पूजलेलं असत. कवयित्रीचा सखा शेतकरी आहे, त्याने काबाडकष्ट करून पेरणी केलेली आहे.
पाऊस न आल्यामुळे तो सुद्धा चिंतेत पडला आहे. शेत, अन्नधान्य, घर हेच त्याचं विश्व आहे. त्यामुळे तो त्यात रमतो, कष्ट करतो. याचं
कौतुक कवयित्रीला आहे. त्यामुळे कवयित्रीला आपल्या सख्याचे कौतुक आपल्या प्राणसईला सांगावेसे वाटत आहे.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

आकलन कृती :

चौकटी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
मालक बेचैन झाले कारण – [ ]
उत्तर:
मालक बेचैन झाले कारण – तीव्र उन्हाळ्यामुळे बैल कामासाठी तयार नाहीत म्हणून

प्रश्न 2.
विहिरीच्या तळाशी भिंग दिसू लागले कारण – [ ]
उत्तर:
विहिरीच्या तळाशी भिंग दिसू लागले कारण – पाऊस न आल्याने विहिरीचे पाणीदेखील तळाशी गेले आहे.

जोड्या लावा.

प्रश्न 1.

आळी ठेविली सजवून
शेणी ठेविल्या भाजून
रचून

उत्तर:
आळी ठेविली – भाजून
शेणी ठेविल्या – रचून

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

उपयोजित कृती :

खालील पठित पदय पंक्तींच्या आधारे दिलेल्या सुचनेनुसार कृती करा.

खालील शब्दांपासून अर्थपूर्ण शब्द तयार करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई 8
उत्तर :
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई 9

आकृती पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई 6
उत्तर:
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई 7

प्रश्न 2.
बैलांच्या अगतिक झालेल्या अवस्थेसाठी कवयित्रीने उपयोजिलेला शब्द –
उत्तर :
बैलांच्या अगतिक झालेल्या अवस्थेसाठी कवयित्रीने उपयोजिलेला शब्द – ठाणबंदी

क्रमवारी लावा.

प्रश्न 1.

  1. झाले मालक बेचैन
  2. झळा उन्हाच्या लागून
  3. तोंड कोमेली बाळांची
  4. बैल झाले ठाणबंदी

उत्तर:

  1. बैल झाले ठाणबंदी
  2. झाले मालक बेचैन
  3. तोंड कोमेली बाळांची
  4. झळा उन्हाच्या लागून

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

काव्यसौंदर्य:

प्रश्न 1.
‘तोंडे कोमेली बाळांची
झळा उन्हाच्या लागून
या पक्तीतील भावसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर :
कवयित्री इंदिरा संत यांच्या प्राणसई कवितेत पावसाच्या आगमनापूर्वीच्या स्थितीचे वर्णन केलेले आहे. उन्हाने तप्त झालेल्या वातावरणाचे परिणाम लहान तान्हुल्या बाळांनाही सोसावे लागत आहे. त्यांच्याही जीवाची काहिली झाली आहे. त्यांची कोवळी तोंडे, कोमेजून गेली आहेत. त्या कोवळ्या चेहऱ्यांचा कोमेजून जाळ्याची उल्लेख करताना कवयित्री कोमेली ही नवीन सौंदर्य प्रतिमा वापरतात त्यामुळे त्या तान्हुल्या बाळांच्या चेहऱ्यावरील कोमल भाव प्रकट होतात.

स्वमतः

प्रश्न 1.
पावसाच्या आगमनासाठी तुम्ही कसे आतुर असता?
उत्तर :
पावसाळा हा ऋतू माझा सर्वात आवडीचा ऋतू. पाऊस कधीही यावा आणि त्यात चिंब भिजावे अशी माझी मनस्थिती असते. उन्हाळ्याचे चार महिने सोसल्यावर, त्याची दाहकता अनुभवल्यावर साहजिकच मनाला ओढ लागते ती पावसाची. पहिला पाऊस पडल्यानंतर मातीच्या सुगंधालाही मी आसुसलेला असतो. कॉलेजच्या पहिल्याच दिवशी भरपूर पाऊस पडावा असं खूप वाटत असतं. पावसाळ्यात ट्रेकिंगला जायला मला प्रचंड आवडतं. निसर्गाच्या सानिध्यातील भटकंती मला माझ्यातील खुजेपण शोधायला भाग पडते. निसर्ग भरभरून देतो. आपण केवळ त्याचा आनंद घेतो त्याला काही देत नाही. त्याला वाचवण्याचा प्रयत्न करण्यासाठी पावसाळ्यात मी आणि माझे काही मित्र बागांमध्ये झाडे लावण्याचा उपक्रम करत असतो.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

प्राणसई Summary in Marathi

प्रस्तावनाः

कवयित्री इंदिरा संत यांची मराठी साहित्यात विशुद्ध भावकाव्य लिहिणारी कवयित्री अशी ओळख आहे. इंदिराबाई मूळच्या शिक्षिका. बेळगावच्या ट्रेनिंग कॉलेजच्या प्राचार्या होत्या. प्रा. ना, मा. संत यांच्याशी विवाहबद्ध झाल्यावर त्या पुण्यातील फर्ग्युसन महाविद्यालयात शिकवू लागल्या. १९७१ मध्ये त्यांचा शेला हा पहिला काव्यसंग्रह प्रसिद्ध झाला. सोप पण गहिरं असं लेखनाचे स्वरूप इंदिरा संतांचे होते.

‘मेंदी’, ‘मृगजळ’, ‘रंगबावरी’, ‘चित्कळा’, ‘बाहुच्या वंशकुसुम’ ‘गभरेशमी’, ‘निराकार’ असे काव्यसंग्रह त्यांचे प्रसिद्ध झाले. आपल्या मनातील भावनांचा कल्लोळ, प्रेम आर्तता व्यक्त करण्यासाठी निसर्गातील विविध प्रतिमांचा वापर त्या सहजगत्या करताना दिसतात.

‘फुलवेल’ हा त्यांचा ललितलेख संग्रह. मृदगंध यात त्यांनी तरुण भारतसाठी लिहिलेला स्तंभलेख ‘मृदगंध’ या ग्रंथात संग्रहित आहे. लेखांमधून, कवितांमधून इंदिराबाईनी निसर्गाची अनेकविध रूप रेखाटली. सुखद, सुंदर असा निसर्ग इंति

कवितेचा आशय :

उन्हाळ्याचे दिवस संपत आलेले असताना सर्वांच्याच मनाला पावसाची ओढ लागलेली असते. पाऊस येणार या कल्पनेने सर्वच जण आनंदित होत असतात. पाऊस बेभरवशाचा असतो, त्याच्या आगमनाकरता शेतकरी, कष्टकरी, स्त्रिया यांनी तयारी करून ठेवलेली असते. पेरणी झालेली असते. पण भूमीत पेरलेले बियाणे उगवण्यासाठी पावसाचे येणे महत्त्वाचे असते.

या पावसाची वाट पाहताना कवयित्री तिला पृथ्वीवरील परिस्थिती आपल्या कवितेतून कथन करते, तसेच या घनावळीने आपल्या मैत्रीला जपत पृथ्वीवर बरसावे अशी विनंती या कवितेतून व्यक्त करते. पृथ्वीवर उन्हाची दाहकता प्रचंड प्रमाणात जाणवत आहे. एखादी राक्षसी पीठ कांडत राहते आणि त्याचा धुराळा सर्वत्र पसरतो.

तसंच उन्हाची दाहकता तप्तता सर्वत्र पसरली आहे. अशा वेळी कवयित्रीला चिंता वाटत राहते की आपली प्राणसखी प्राणसई आपल्याला भेटायला का बरं येत नाही आहे? ती कुठं वरं गुंतून राहिली आहे ? या घनावळीला आपली चिंता नाही का ? आपल्या जवळ तिनं आता असायला हवं असं कवयित्रीला वाटत राहतं. घनावळी पृथ्वीतलावर यावी याकरता कवयित्री पाखरांच्या हाती सांगावा पाठवून देत आहे की आपला मैत्रपणा आठवून तू धावत ये.

ठीचा काळ असतो. आपल्या घरातल्यांच्या सोयीकरता कवयित्रीनेही आपल्या मालकाप्रमाणे भाज्यांची लागवड केली आहे, भोपळा-पडवळ यांची लागवड करण्यासाठी जमिनीमध्ये आळी तयार करून ठेवली आहेत. त्यात भाज्यांची बियाणे पेरली आहेत. घरात शेणीचा थर रचून ठेवला आहे. पावसाळ्यात त्यांचा धूर करून डास, चिलटे यांना दूर करता येतं म्हणून त्यांचीही रास एका कोनाड्यात ठेवली आहे.

बैलही उन्हाच्या झळांमुळे काम करेनासे झाले आहेत, त्यांनाही उष्माघात सहन होत नाही त्यामुळे मालकही बैचेन झाले आहेत. बाळांची कोमल, नाजूक तोंडेही पार वाळून गेली आहेत.

विहिरीच्या तळी पाण्याचे भिंग दिसत आहे. तळाला गेलेले पाणी भिंगासारखे दिसते आहे. विहिर ही दुर्बिणीसारखी आणि तळाला गेलेले पाणी भिंग असं कवयित्रीला सुचवायचे आहे. भिंगातून जशी एखादी लहान वस्तू मोठी दिसते तसंच पाण्याचे दुर्भिक्ष्य आता मोठ्या स्वरूपात सोसायला लागणार असं वाटू लागतं. कवयित्रीचं मन या सगळ्या ताणतणावात लागत नाही आहे. आपली प्राणसखी कधी येईल याची ती तीव्रतेने वाट पाहत आहे.

ही घनावळी आली की तिनं धावत आपल्या शेतावर हजेरी लावावी असं कवयित्रीला वाटतं. ती आली की तिच्यामुळे शेतावर हिरवा शेला पांघरला जाईल म्हणजे हिरवळ दाटेल. मालकाच्या स्वप्नांनाही अंकुर फुटतील, त्यांनाही जिवंतपणा लाभेल.

ही प्राणसई वाऱ्यासोबत येईल तेव्हा त्याच्या साथीनं तिन झुलत-झुलत यावं आपल्या घराशी थांबावं. तिच्या जररूपी धारांचे तळे होईल त्यात कवियत्रीची पोरं-बाळं नाचतील, खेळतील, वागडतील ही मुलं या प्राणसईची भाचे मंडळीच आहेत. त्यांच्या निरागसपणाचे या प्राणसईलाही कौतुक वाटेल.

कवयित्रीच्या दारात लावलेले पडवळ, भोपळे यांच्या वेलीचे आळे भिजून चिंब होऊ दे, विहिरी पाण्याने तुडुंब भरून वाहू दे, घर, दार, अंगण या सर्वच ठिकाणी पावसाच्या पाण्याने थंडगार वारा अनुभवायला मिळू दे.

असं संपूर्ण सुंदर, चैतन्यमय वातावरण अनुभवताना तुझ्याशी मी दारात उभी राहून बोलेन. माझा सखा शेतात कसा दमतो, रमतो. त्याचे कौतुक ती या प्राणसईला सांगणार आहे.

ही प्राणसई वेळेवर येत नाही म्हणून कवयित्री तिला पुन्हा विनवणी करतेय की ए, प्राणसखी तू आता वाकडेपणा बाजूला ठेव, तू रागावली असलीस तरी तो राग आता सोड, अशी पाठमोरी तू होऊ नकोस. वाऱ्यावरून भरारी मारून तू वेगावे धावत, दौडत ये, तू माझी प्राणसई आहेस, माझ्यासाठी पृथ्वीसाठी, लेकरांसाठी, शेतासाठी तुला यायलाच हवं.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 2 प्राणसई

समानार्थी शब्द / पर्यायी शब्द :

  1. घनावळ – मेघमाला.
  2. सांगावा – निरोप – ( message).
  3. हुडा – गोवांचा ढीग.
  4. शेणी – गोवऱ्या – (dried cakes of cowdung)
  5. ठाणबंदी – पशुंना गोठ्यात बांधून ठेवणे.
  6. कोमेली – कोमेजला.
  7. भिंग – आरसा – (a piece of glass).
  8. शेला – पांघरण्याचे, उंची वस्त्र – (a silken garment, a rich scraft).
    तुडुंब – भरपूर, काठोकाठ – (upto the brim, quite full).
  9. भरारी – उड्डाण – (a quick flight ).
  10. भाचा – बहिणीचा किंवा भावाचा मुलगा – (a nephew).
  11. जर – विणलेले वस्त्र – (brocade)

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 11th Digest Chapter 1 मामू Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

11th Marathi Digest Chapter 1 मामू Textbook Questions and Answers

1. अ. कोण ते लिहा.

प्रश्न 1.
चैतन्याचे छोटे कोंब :
उत्तर :
शाळेतील लहान मुले

प्रश्न 2.
सफेद दाढीतील केसाएवढ्या आठवणी असणारा:
उत्तर :
मामू

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

प्रश्न 3.
शाळेबाहेरचा बहुरूपी :
उत्तर :
मामू

प्रश्न 4.
अनघड, कोवळे कंठ :
उत्तर :
शाळेतील लहान मुले.

आ. कृती करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू 1
उत्तर :
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू 3

प्रश्न 2.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू 2
उत्तर :
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू 4

इ. खालील वाक्यांतून तुम्हांला समजलेले मामूचे गुण लिहा.

प्रश्न 1.

  1. मामू सावधानचा पवित्रा घेऊन खडा होतो. ……………..
  2. आईच्या आठवणी सांगताना मामूच्या डोळ्यांत पाणी येते. ………………
  3. मामू त्याला आईच्या मायेने धीर देत म्हणतो, “घाबरू नकोस. ताठ बस. काय झालं न्हाई तुला.” ………………….
  4. माझ्या कडे कुणी बडा पाहुणा आला, की मामूकडं बघत नुसती मान डुलवली, की तिचा इशारा पकडत मामू चहाची ऑर्डर देतो.” ……………..
  5. मामूएखादयाकार्यक्रमात मुलांच्यासमोर दहा-वीस मिनिटे एखादया विषयावर बोलू शकतो. ………………….

उत्तर :

  1. मामू सावधानचा पवित्रा घेऊन खडा होतो. – देशभक्ती
  2. आईच्या आठवणी सांगताना मामूच्या डोळ्यांत पाणी येते. – मातृप्रेम/भावणाशीलता
  3. मामू त्याला आईच्या मायेने धीर देत म्हणतो, ‘‘घाबरू नकोस. ताठ बस. काय झालं न्हाई तुला.’’ – वात्सल्य
  4. माझ्या कडे कुणी बडा पाहुणा आला, की मामूकडं बघत नुसती मान डुलवली, की तिचा इशारा पकडत मामू चहाची ऑर्डर देतो.” – हुशारी
  5. मामूएखादयाकार्यक्रमात मुलांच्यासमोर दहा-वीस मिनिटे एखादया विषयावर बोलू शकतो. – अभ्यासू वृत्ती

ई. खलील शब्द समूहाचा अर्थ लिहा.

प्रश्न 1.
थोराड घंटा
उत्तर :
थोराड घंटा- दणकट, मोठी व वजनदार घंटा.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

प्रश्न 2.
अभिमानाची झालर
उत्तर :
अभिमानाची झालर – झालरीमुळे शोभा येते. मामूच्या चेहऱ्यावर अभिमानाचा भाव होता. त्या भावाला झालरीची उपमा दिली आहे.

2. व्याकरण.

अ. खलील शब्दांतील अक्षरे निवडून अर्थपूर्ण शब्द तयार करा :

प्रश्न 1.
इशारतीबरहुकूम
उत्तर :
हुकूम, तीर, रती, हुशार, रतीब

प्रश्न 2.
आमदारसाहेब
उत्तर :
आम, आब, आहे, आरसा, आमदार, दार, दाम, दाब, बसा, साम, सार, साहेब, बदाम, रसा(पृथ्वी), हेर, हेम (सोने), मदार.

प्रश्न 3.
समाधान
उत्तर :
नस, मान, मास, समान, मानस

आ. खलील वाक्प्रचाराचा अर्थ लिहन वाक्यात उपयोग करा :

प्रश्न 1.
चौवाटा पांगणे
उत्तर :
चौवाटा पांगणे – चहूबांजूना (चारी वाटांवर) विखुरणे, सर्वत्र पांगणे.
वाक्य : गावात दुष्काळ पडला नि गावकरी चौवाटा पांगले.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

प्रश्न 2.
कंठ दाटून येणे
उत्तर :
कंठ दाटून येणे – गहिवरणे.
वाक्य : मुलीला सासरी पाठवताना यशोदाबाईंचा कंठ दाटून आला.

प्रश्न 3.
हरवलेला काळ मुठीत पकडणे.
उत्तर :
हरवलेला काळ मुठीत पकडणे – भूतकाळातील आठवणी जागृत होणे.
वाक्य : कैक वर्षांनी शाळेला भेट देणाऱ्या बापूसाहेबांनी हरवलेला काळ मुठीत पकडला.

इ. खालील शब्दांचे दिलेल्या तक्त्यामध्ये वर्गीकरण करा.

प्रश्न 1.
अनुमती, घटकाभर, नानातन्हा, अभिवाचन, जुनापुराणा, भरदिवसा, गुणवान, साथीदार, ओबडधोबड, अगणित
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू 5
उत्तरः

उपसर्गघटित प्रत्ययघटित अभ्यस्त
भरदिवसा साथीदार ओबडधोबड
अभिवाचन गुणवान जुनापुराणा
अनुमती घटकाभर
नानातन्हा
अगणित

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

3. स्वमत:

प्रश्न अ.
‘शाळेत तो शिपाई आहे; पण शाळेबाहेर तो बहुरूपी आहे’, या मामूसंबंधी केलेल्या विधानाचा अर्थ पाठाधारे तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तरः
‘मामू’ हा शिवाजी सावंत यांच्या ‘लाल माती रंगीत मने’ या व्यक्तिचित्रणात्मक संग्रहातून घेतलेला पाठ आहे. या पाठात ‘मामू’ या व्यक्तीची व्यक्तिरेखा रेखाटताना त्याचे विविध पैलू दाखवले आहेत. प्रामाणिक, देशाभिमानी असलेला मामू शाळेचा केवळ शिपाई नसून तो शाळेचा एक अवयव झाला आहे. कोल्हापूर संस्थान आणि लोकशाही अशा दोन्ही राज्यांचा अनुभव त्याच्या गाठीशी आहे.

असा हा मामू शाळेचा केवळ शिपाई नसून तो विविध भूमिका बजावताना दिसतो. शाळेत शिपायाचे काम करणारा मामू अतिशय प्रामाणिकपणे आपली जबाबदारी पार पाडतो. तो विविध भूमिकांतून आपल्यासमोर येतो. जसा एखादा बहुरूपी विविध रूपं घेऊन आपल्यासमोर येतो तसाच शाळेच्या बाहेर मामू आपल्याला विविध रूपांमध्ये भेटतो. कधी तो फळांच्या मार्केटमध्ये एखादया बागवानाच्या दुकानावर घटकाभर का होईना पण तेथे बसणारा दुकानदार होतो. ज्याप्रमाणे बहुरूपी सोंग चांगल्या रितीने वठवल्यावर मिळेल तेवढ्या पैशांवर समाधानी राहतो तसेच दुकानदाराने दिलेले पैसे म्हणजे देवाचा प्रसाद मानणारा समाधानी मामू भेटतो.

कधी मुस्लिम अधिकाऱ्याच्या मुलांना उर्दूची शिकवण देणारा शिक्षक तर कधी मौलवी, व्यापारी, उस्ताद अशी विविध रूपे घेतो. कधी कुणाच्या पायाला लागलं तर कुठला पाला वाटून लावावा, पोट बिघडलं तर त्यावर कुठला काढा घ्यावा, शरीरयष्टी कशी कमवावी हे सांगणारा वैदय बनतो. वक्ता कसा बोलला हे सांगणारा परीक्षक बनतो, तर कधी चक्कर आलेल्या मुलाला डॉक्टरकडे नेताना आईच्या मायेने जपणारा, धीर देणारा, संवेदनशीलवृत्तीच्या व्यक्तीची भूमिका निभावतो. अशाप्रकारे मामू केवळ शाळेत काम करणारा शिपाई राहत नाही तर शाळेबाहेच्या लोकांना त्याची अनेक रूपे दिसतात. शाळेबाहेर वावरणारा तो बहुरूपीच आहे.

प्रश्न आ.
मामूच्या संवेदनशीलतेची दोन उदाहरणे तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
शिवाजी सावंत यांच्या ‘मामू’ या कथेत मामूच्या स्वभावाचे, प्रामाणिकपणाचे, कष्टाळूपणाचे, संवदेनशील वृत्तीचे वर्णन आले आहे. ‘मामू’ गेल्या चाळीस वर्षापासून शाळेत शिपाई म्हणून काम करतो. तो अत्यंत प्रामाणिक, कर्तव्यनिष्ठ आहे. त्याच बरोबर सहदयी आहे. मामूची म्हातारी आई गेल्यानंतर तिच्या आठवणी सांगताना मामूच्या डोळ्यात पाणी तरळतं.

‘दुनियेत सारं मिळेल सर; पण आईची माया कुणाकडनं न्हाई मिळायची’ हे बोलताना नातवंड असलेला मामू स्वतः लहान मुलासारखा भासतो तेव्हा त्याच्या संवेदनशीलवृत्तीचा परिचय येतो. शाळेतील एखादा मुलगा खेळताना किंवा प्रार्थनेच्या वेळी चक्कर येऊन पडला तर त्याला रिक्षातून दवाखान्यात नेताना त्या लहान मुलाला मायेने धीर देताना “घाबरू नकोस’ म्हणतो. यातून त्याची संवेदनशीलता व सहदयता दिसून येते.

मामूच्या संवेदनशीलतेची अनेक उदाहरणे मामूचे व्यक्तिचित्रण करताना शिवाजी सावंत यांनी दिली आहेत. (इ) मामूच्या व्यक्तित्वाचे (राहणीमान, रूप) चित्रण तुमच्या शब्दांत करा. उत्तरः ‘मामू’ या व्यक्तिचित्रणात्मक पाठात लेखक शिवाजी सावंत यांनी ‘मामू’ या व्यक्तिरेखेचे लक्षणीय शब्दचित्र रेखाटले आहे.

मामू हा शाळेचा शिपाई आहे. परंतु तो शाळेचा अविभाज्य भाग आहे. मामू डोक्याला अबोली रंगाचा फेटा बांधतो, अंगात नेहरू शर्ट आणि त्यावर गर्द निळं जाकीट, जाकिटाच्या खिशात चांदीच्या साखळीचं एक जुनं पॉकेट वॉच असतं. खाली घेराची व घोट्याजवळ चुण्या असलेली तुमान आणि पायात जुना पुराणा पंपशू असे अत्यंत साधे राहणीमान मामूचे आहे. मामूच्या चेहऱ्यावर सफेद दाढी आहे. परंतु चेहऱ्यावर कायम समाधान आणि नम्रतेचा भाव, चांगल्या व वाईट अनुभवाने समृद्ध मामू साधारणतः साठीचा आहे. परंतु म्हाताऱ्या शरीरातील मान मात्र उमदं आहे. अतिशय चित्रदर्शी लेखन शैलीत रंगवलेले मामूचे व्यक्तिचित्र त्याच्या राहणीमानामुळे व गुणांमुळे आपल्या चांगलेच लक्षात राहते व मामू डोळ्यासमोर उभा असल्यासारखे भासते.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

4. अभिव्यक्ती

प्रश्न अ.
‘मामू’ या पाठाची भाषिक वैशिष्टये स्पष्ट करा.
उत्तर :
‘मामू’ हा पाठ शिवाजी सांवत यांनी लिहिलेला आहे. सुप्रसिद्ध कादंबरीकार म्हणून उभ्या महाराष्ट्राला परिचित असणारे शिवाजी सावंत हे त्यांच्या ‘मृत्युजंय’ आणि ‘छावा’ या दोन कादंबऱ्यांमुळे प्रसिद्धीच्या शिखरावर पोहचले. महाराष्ट्र राज्य शासनाच्या सर्वोत्कृष्ट वाङ्मय पुस्तकाबरोबरच अनेक नामांकित पुरस्काराने त्यांना गौरवान्वित केले आहे… मामू हा व्यक्तिचित्रणात्मक पाठ असून मामूच्या स्वभावाच्या विविध पैलूंचे वर्णन या पाठात केले आहे.

समर्पक शब्दरचना आणि चित्रदर्शी लेखनशैली हे शिवाजी सावंत यांच्या लेखनाचे वैशिष्ट्य पाठामध्ये अनेक वेळेला अनुभवायला येते. त्यांची शैली ही मध्ये मध्ये आलंकारिक होते, म्हणूनच प्रार्थना म्हणणारे विद्यार्थी असा सरळ उल्लेख न करता ते लिहितात ‘रांगा धरून उभे राहिलेले अनघड, कोवळे कंठ जोडल्या हातांनी आणि मिटल्या डोळ्यांनी भावपूर्ण सुरात प्रार्थनेतून अज्ञात शक्तीला आळवू लागतात.

त्यांच्या या वर्णनामुळे निरागस भावनेने पटांगणावर प्रार्थना म्हणणारे विद्यार्थी अक्षरशः डोळ्यासमोर उभे राहतात आणि गद्यलेखनाला काव्यात्मकतेचे रूप येते. विदयार्थ्याचा उल्लेख ते ‘चैतन्याचे छोटे कोंब’ असा करतात तर शाळेतील मोठ्या घंटेचा उल्लेख ‘थोराड घंटा’ असा करतात. इथे शब्दांची अनपेक्षित वेगळी रचना करून भाषेचे सौंदर्य ते वाढवितात. उदा. ‘कोंब’ हा शब्द झाडांच्या बाबतीत वापरला जातो तर ‘थोराड’ हा शब्द प्रौढ व्यक्तींच्या संदर्भात वापरला जातो.

पण अर्थाचे रूढ संकेत लेखक झुगारून देतो आणि शब्दांबरोबरच अर्थाला नवीन सौंदर्य बहाल मामू हे व्यक्तिमत्त्व डोळ्यासमोर शब्दशः ते उभे करतात, मामूची पांढरी दाडी, भुवया, डोक्याचा फेटा, अंगावरील नेहरू शर्ट, त्यावरील जाकीट पकिट वाँच, चुणीदार तुमान, पंपशू यांचे ते तंतोतत वर्णन करतात. त्यामुळे मामू या व्यक्तिमत्त्वाची छबी हुबेहुब डोळा हा उर्दू जाणणारा मुस्लिम माणूस असल्याने त्यांच्या तोंडची भाषा तशीच वापरून ते उर्द, हिंदी आणि बोलीभाषेचा समर्पक वापर करतात आणि लिहितात, ‘परवा परवा मामुची बुली आई अल्लाला प्यारी झाली.’

किंवा ‘लग्न ठरलं’ या शब्दाऐवजी मुस्लिम संस्कारातील ‘शादी मुबारक’, ‘अल्लाची खैर’ असे शब्द वापरतात. ‘अभिमानाची झालर त्यांच्या मुखड्यावर उतरते’ अशा शब्दांमुळे अर्थाचा आंतरिक गोडवा जाणवतो. त्यांच्या बऱ्याच शब्दरचनांमध्ये आशयाची आणि विचारांची संपन्नता जाणवत राहते. उदा. ‘धर्मापेक्षा माणूस मोठा आहे आणि माणसापेक्षा माणुसकी फार फार मोठी.’ परीक्षा केंद्रावर परीक्षेआधी जी तयारी करावी लागते त्याचे वर्णन ते अत्यंत बारकाईने करतात आणि या परीक्षेच्या जोरावर आयुष्यात यशाची शिखरं पादाक्रांत करणाऱ्या विदयार्थ्याच्या मागे शाळेतील शिपाई वर्ग किती जबाबदारीचे काम पार पाडतात हे दाखवून देतात. त्यामुळे ते नुसते पूर्वपरीक्षा वर्णन राहत नाही तर चतुर्थ श्रेणी वर्गाच्या श्रमाची दखल यानिमित्ताने ते घेतात. लेखकाची लेखणी जेव्हा सर्वसंपन्न असते तेव्हा सामान्य व्यक्तिमत्त्वाचे असामान्य पैलूही दमदारपणे साकार होतात याचा प्रत्यय हे लेखन वाचताना येतो.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

प्रश्न आ.
‘मामूच्या स्वभावातील विविध पैलूंचे विश्लेषण करा.
उत्तर :
लेखक शिवाजी सावंत यांच्या लाल माती रंगीत मने’ या व्यक्तिचित्रण संग्रहातून ‘मामू’ हा व्यक्तिचित्रणात्मक पाठ घेतला आहे. या पाठात मामूच्या स्वभावातील विविध पैलूंचे विश्लेषण केलेले आहे. मामू हा शाळेचा केवळ शिपाई नसून तो शाळेचा एक अवयव झाला आहे. गेली चाळीस वर्षे शाळेत शिपाई म्हणून काम करणारा मामू शाळेबाहेरही विविध भूमिकांतून आपल्यासमोर येतो. फळांच्या मार्केटमध्ये एखादया बागवानाच्या दुकानावर बसतो. दुकानदाराने दिलेले पैसे म्हणजे अल्लाची देन मानतो, त्याविषयी कोणतीही तक्रार करत नाही. यातून त्याची नि:स्वार्थी वृत्ती, नम्रता, सेवाभाव जाणवतो. तर कधी मुस्लिम अधिकाऱ्याच्या मुलांना उर्दूची शिकवण देतो. गरीब माणसानं किती आणि कसं हुशार असावं याचे उत्तम उदाहरण म्हणजे ‘मामू’ आहे.

कर्तबगार, समाधानी आयुष्य जगणारा मामू मुलाच्या लग्नाला आलेल्या अधिकारी वर्गाचे आभार मानायला विसरत नाही. इतका तो कृतज्ञशील आहे. तो मुलांनाही आपल्यासारखे केवळ गुणवान बनवत नाही तर आज्ञाधारकही बनवतो. त्यांच्यासाठी कर्तव्यतत्पर असतो. बदलत्या काळानुसार मुलाला शिक्षणाची संधी देतो. त्याच्या मनमिळावू स्वभावामुळेच त्याच्या मुलांच्या लग्नाला आमदार, खासदारपासून सर्वसामान्य माणसांपर्यंत सर्वच उपस्थित राहातात.

हीच त्याच्या आयुष्यभराची कमाई आहे, आईविषयीच्या आठवणी सांगताना भावूक झालेल्या मामूचे मातृप्रेमही जाणवते. कोणत्याही वर्षीचं रजिस्टर अचूक शोधून मामू माजी विदयार्थ्याला मदत करतो तर सरकारी सर्टिफिकेटच्या परीक्षांची तयारी करताना त्याची कार्यतत्परता दिसून येते. कधी खेळताना, कधी प्रार्थनेच्या वेळेस एखादा विदयार्थी चक्कर येऊन पडला तर त्याला दवाखान्यात नेणारा मामू माणुसकीचे दर्शन घडवतो. राष्ट्रीय सणांच्या दिवशी ध्वजवंदन करताना देशाविषयी नितांत प्रेम, आदर व कर्तव्यनिष्ठा दिसून येते.

वैदयकक्षेत्रातील ज्ञानही त्याला आहे आणि सहज जाता जाता तो त्याची माहिती देतो, यात कुठेही सल्ले देण्याचा आव नसतो. शाळेतील एखादया कार्यक्रमात वक्ता कसा बोलतो यासंबंधी निरीक्षणक्षमतादेखील त्याच्याकडे आहे. अशाप्रकारे मामू ही फार साधी, सरळ, प्रामाणिक, नम, कर्तव्यपरायण, देशाबद्दल प्रेम असणारी, सेवाभवी, सहृदयी, नि:स्वार्थी, हुशार अशी व्यक्ती आहे.

प्रश्न इ.
‘माणसापेक्षा माणुसकी फार फार मोठी आहे!’ या विधानातील आशयसौंदर्य तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर :
माणूस कोणत्याही जाती, धर्माचा असो त्याच्यामध्ये माणुसकी नसेल तर त्याला माणूस कसं बरं म्हणावं? आज समाज फारच बदलतोय, प्रत्येक गोष्टीसाठी माणसं फार आग्रही होत चालली आहेत. जात, धर्म यांच्या नावावर माणसं स्वतःचे स्वार्थ साधून संधीसाधू होऊ पाहत आहेत. अशावेळी माणसाचा माणसावरचा विश्वास संपत चालला आहे असं वाटतं खरं पण गंमत अशी की जेव्हा काही नैसर्गिक आपत्ती येते तेव्हा एकमेकांच्या विरोधात भांडणारी, सूड उगवणारी माणसं मदत करण्यासाठी पुढे सरसावतात.

मग त्यांच्यातील वैर संपून जातं. एखादं पोर गाडीखाली येत असेल तर चटकन कुणीतरी पुढं होऊन त्याला वाचवतं, कणी हॉस्पिटलमध्ये असेल त्याला रक्ताची गरज असेल तर कित्येक लोक मदतीला धावून जातात, आताच्या काळात कोणी कोणाचं नसतं असं म्हटलं जातं खरं पण तरीही एनजीओ चालवणाऱ्या संस्था वाढत आहेत, त्यामुळे माणूस कितीही स्वार्थी असला तरी तो त्याचं सामाजिक भान विसरलेला नाही.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

प्रकल्प :

प्रश्न 1.
‘तुमच्या परिसरातील अशी सामान्य व्यक्ती की जी तिच्या स्वभावामुळे असामान्य झाली आहे त्या व्यक्तीचे वर्णन तुमच्या शब्दात करा.
उत्तर :
रजनी ही आमच्या घरी काम करायला येणारी ताई. प्रचंड हुशार आणि तल्लख बुद्धीची तितकीच विनम्रही. आमच्याकडे ती कामाला यायला लागली तेव्हा ती आईला म्हणाली, ‘ताई, मी लहानपणापासून घरकाम करतेय पण प्रत्येक घराची पद्धत वेगळी. तुम्ही तुमच्या घरातील कामं शिकवाल ना? हे ऐकून आई खूप आनंदित झाली. असं तिला मायेने बोलणारी बाई पहिल्यांदाच भेटली होती. आईने जे शिकवलं तसं तसं ती अजून नीट काम करू लागली. माझ्या धाकट्या भावालाही जीव लावला.

घरातल्या पैपाहुण्यांची उठबस करावी ती रजनीताईनेच. हळूहळू तिनं आमच्या कॉलनीत सर्वच घरकाम करणाऱ्या बायकांना एकत्र आणलं. प्रत्येकीला मदत करण्याच्या स्वभावामुळे बायका तिच्याजवळ मन मोकळं करू लागल्या. त्या सर्वांच्या मनात ताईबद्दल केवळ स्नेह आहे. आता काही महिन्यांपूर्वी ताईने या बायकांसाठी एक भिशी सुरू केली. त्यातील पैसे घरकामवाल्या मुलांच्या शिक्षणासाठी वापरणार असा निर्धार तिने केला.

आश्चर्य म्हणजे आमच्या आईने, शेजाऱ्यांनी पुढाकार घेऊन घरकामवाल्या मावशांच्या मुलांसाठी शाळेची फी भरण्यासाठी वर्गणी जमा केली आणि बँकेत ती रक्कम फिक्स डिपॉझिटमध्ये जमा केली. जवळजवळ एक लाख रुपये जमा झाले. या सर्वांचे क्रेडिट केवळ रजनीताईला दिलं जातंय. असं म्हटलं जातं की ‘दुसऱ्यासाठी जगलास तर जगलास’ हे रजनीताईकडे बघून यथार्थ वाटतं.

11th Marathi Book Answers Chapter 1 मामू Additional Important Questions and Answers

खालील पठित गदय उताऱ्याच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा.

चौकट पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
मामूच्या घरी असलेला कार्यक्रम – [ ]
उत्तरः
मामूच्या घरी असलेला कार्यक्रम – गृहप्रवेश

प्रश्न 2.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू 6
उत्तरः
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू 7

प्रश्न 3.
मामूने माईक हातात घेतला कारण –
उत्तरः
लग्नासाठी जमलेल्या लोकांचे आभार मानण्यासाठी मामूने माईक हातात घेतला.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

उपयोजित कृती :

खालील वाक्यातील अधोरेखित केलेल्या शब्दांच्या जाती ओळखा.

प्रश्न 1.
त्याची अनुभवानं पांढरी झालेली दाढी थरथरत राहिली.
पैसा कमावतात म्हणून माज नाही.
उत्तर :
पांढरी – विशेषण, राहिली- क्रियापद
म्हणून – उभयान्वयी अव्यय.

प्रश्न 2.
खालील वाक्यातील क्रियापदाचा प्रकार ओळखा.
मामून पुढे येत मला हाताला धरून आघाडीला नेऊन बसवलं,
उत्तर:
संयुक्त क्रियापद

खालील शब्दांपासून अर्थपूर्ण शब्द तयार करा.

प्रश्न 1.
अ. पाखरागत : ………
आ. मजल्यावर : ………..
उत्तर :
अ. पाग, पारा, राग, रात, गत, खत, खग, खरा, तग, गरा
आ. मज, वर, जर, रज, जम, जमव

खालील शब्दांना प्रचलित मराठी भाषेतील शब्द लिहा.

प्रश्न 1.
अ. सर्टिफिकेट (certificate) –
उत्तर :
अ. प्रमाणपत्र, कॉमर्स (commerce) वाणिज्य / व्यापार

आकलन कृती

प्रश्न 1.
मामूची शाळा या सरकारी सर्टिफिकेटच्या परीक्षांचे केंद्र आहे.
उत्तरः
ड्रॉईंगच्या
कॉमर्सच्या

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

प्रश्न 2.
परीक्षेच्या काळात मामू करत असलेली कामं
उत्तरः
नंबर टाकणं
बैठक व्यवस्था करणं
पाण्याची व्यवस्था करणं

प्रश्न 3.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू 8
उत्तरः
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू 9

खालील ओघतक्ता पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू 10
उत्तरः
Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू 11

प्रश्न 2.
राष्ट्रगीत संपेपर्यंत ध्वजाकडे मान उंचावून बघत राहण्याची पद्धत –
उत्तर :
राष्ट्रगीत संपेपर्यंत ध्वजाकडे मान उचावून बघत राहण्याची पद्धत – फेट्याजवळ हाताचा पंजा भिडवणे

स्वमत:

प्रश्न 1.
मामूच्या जनसंपकाविषयी तुमचे मत व्यक्त करा.
उत्तर :
मामू हा पडेल ती काम करणारी व्यक्ती, शिपाई असूनही त्याची शाळा, समाज यांविषयीची आस्था त्याच्या कामातून, वागण्यातून दिसून येते. मामू ज्या शाळेत काम करतो ती शाळा सरकारी आहे. तिथं पडेल ती कामे तो करतो. शाळेतल्या मुलांच्या, भावनांची, शरीराची, अभ्यासाचीही काळजी घेतो. तिथल्या शिक्षकांची, इमारतीची त्याला काळजी असते. त्याच्या अशा काळजीवाहू स्वभावामुळे लोक त्याच्यावरही जीव टाकतात. त्यामुळे राष्ट्रीय सणांना त्याच्या हस्ते ध्वनही फडकवला जातो.

शाळेत कुणी पाहुणे आले तर त्याला त्यांच्या पाहुणचाराविषयी फार सांगावे लागत नाही. तो त्यांच्या पदाला साजेसे आदरातिथ्य करतो. या त्याच्या लाघवी स्वभावामुळे तो सर्वानाच हवाहवासा वाटतो. त्यामुळे त्याच्या मुलाच्या लग्नातही बडी बडी मंडळी आलेली होती. शाळेतल्या सगळ्या जबाबदाऱ्या पार पाडताना कधीच तो मागे पाहत नाही. प्रेमळ, नम्र, लाघवी बोलण्यामुळे त्याचा चाहता वर्ग त्याने निर्माण केला आहे. तो सर्वांच्या मदतीला गेल्यामुळे त्याच्याही मदतीला लोक धावून जातात.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

मामू Summary in Marathi

प्रस्तावनाः

लेखक शिवाजी सावंत यांचे चरित्रात्मक कादंबरीलेखन हे आवडते लेखनक्षेत्र, ‘छावा’, ‘युगंधर’, ‘लढत’ या त्यांच्या प्रसिद्ध कादंबऱ्या होत. ‘मृत्युंजय’ ही त्यांची लोकप्रिय कादंबरी म्हणजे त्यांच्या लेखनकर्तृत्वाचे शिखर आहे. ‘अशी मने असे नमुने’, ‘मोरावळा’ ‘लाल माती रंगीत मने’ हे ‘व्यक्तिचित्रण संग्रह प्रसिद्ध’ भारतीय ज्ञानपीठाचा ‘मूर्तिदेवी पुरस्कार’ तसेच सर्वोत्कृष्ट वाङ्मयाच्या महाराष्ट्र राज्य पुरस्काराने पाच वेळा त्यांचा गौरव केला असून पुणे विद्यापीठातर्फे ‘जीवनगौरव’ पुरस्कार असे अनेक पुरस्कार त्यांना मिळाले आहेत. 1990 या वर्षी साहित्याच्या नोबेल पारितोषिकासाठी त्यांचे नामांकन झालेले होते.

सर्वोत्कृष्ट वाङ्मयकार म्हणून परिचित असलेले शिवाजी सावंत’ यांनी ‘लाल माती रंगीत मने’ या व्यक्तिचित्रणातून मामू या व्यक्तिरेखेच्या विविध पैलूंचे वर्णन केले आहे. प्रामाणिक, देशाभिमानी, नम्र, सेवाभावी, सहृदयी असलेला ‘मामू’ माणुसकीचे विलोभनीय दर्शन घडवतो. ‘मामू’ च्या जीवन प्रवासाचे वर्णन प्रस्तुत पाठात आले आहे.

पाठाचा परिचय :

सर्वोत्कृष्ट वाङमयकार म्हणून परिचित असलेले ‘शिवाजी सावंत’ यांनी ‘लाल माती रंगीत मने’ या व्यक्तिचित्रणातून मामू या व्यक्तिरेखेच्या विविध पैलूंचे वर्णन केले आहे. प्रामाणिक, देशाभिमानी, नम्र, सेवाभावी, सहदयी असलेला ‘मामू’ माणुसकीचे विलोभनीय दर्शन घडवतो. ‘मामू’ च्या जीवन प्रवासाचे वर्णन प्रस्तुत पाठात आले आहे.

शाळेची घंटा वाजवल्यानंतर मुलांनी प्रार्थनेसाठी रांगा केल्या व हात जोडून, डोळे मिटून भावपूर्ण सुरात प्रार्थना म्हटली. ‘मामू’ मात्र दगडी खांबाला टेकून विचारमग्न झालेला होता. ‘जनगणमन’ सुरू होताच पाय जोडून सावधान स्थितीत उभा होता.

कोल्हापूर संस्थानातील राजाराम महाराजांच्या काळापासून ते आजपर्यंत मामू चाळीस वर्षे या शाळेत काम करतो आहे. त्यानं दोन राज्य बंधितली, संस्थानाचं आणि लोकशाहीचं, कोल्हापूरच्या कैक पिढ्या त्याने बघितल्या आहेत, संस्थानाच्या काळात महाराजांचा मुक्काम पन्हाळ्यावर असताना मामूची चौदा मैलांची पायपीट व त्याच्या साथीदारांसह आलेला अनुभव तो अभिमानाने सांगतो. संस्थाने विलीन झाली, मामूसारखा चाकर वर्ग (कामगार वर्ग) पांगला गेला आणि मामू या शाळेत शिपाई म्हणून हजर झाला.

डोक्यावर अबोली रंगाचा फेटा, अंगात नेहरू शर्ट व त्यावर निळे जाकिट, जाकिटाच्या खिशात चांदीच्या साखळीचं जुनं घड्याळ, घोट्यापर्यंत पायजम्यासारखी तुमान, पायात जुना बूट (पंपशू) अशी मामूची साधी राहणी आहे.

शाळेच्या बाहेरही माम् अनेक कामे करतो. फळांच्या दुकानावर काही वेळा फळे विकणे आणि तो मालक जो मोबदला देईल तो घेणे. एखादया मुस्लिम अधिकाऱ्याच्या मुलांना उर्दू शिकवणे, त्याचप्रमाणे मौलवी, व्यापारी, उस्ताद अशी अनेक रूपे त्यांची दिसतात.

लेखक मामूला दहा वर्षांपासून अनुभवतो आहे. मामू गरीब असला तरी हुशार आहे. त्याची मुलं गुणवान आहेत, पैसे कमवतात, मामूचा शब्द पाळतात, मामूच्या निमंत्रणानुसार त्याच्या दुसऱ्या मुलाच्या लग्नाला लेखक गेले. तेथे खासदार, आमदार, शिक्षक, व्यापारी, प्राध्यापक, उपस्थित होते. त्याचं समाधान सर्वांचे आभार मानताना त्याच्या सफेद दाढीवर दिसत होतं.

धर्मापेक्षा माणूस मोठा आहे आणि माणसापेक्षा माणुसकी फार फार मोठी आहे. या विचारांची रुजवणूक ‘मामू’ कडे बघून होते. मामूचा शेवटचा मुलगा एस.एस.सी पास झाल्यावर लेखकाच्या सांगण्यावरून त्यानं त्याला कॉलेजात दाखल केलं.

मामूची आई देवाघरी गेल्यानंतर आईची आठवण सांगताना नातवंडं असलेला मामू लहान मुलासारखा वाटतो आणि आईची माया जगात कुठेच मिळत नाही, असे सांगताना त्याचे डोळे पाणावतात.

शंभर वर्षे जुना असलेल्या शाळेतला रेकॉर्ड मामू अचूक शोधून आणतो. माजी विद्यार्थी 1920-22 सालचा दाखला मागतो. त्यावेळी मामू अचूक ते रजिस्टर शोधून काढतो व वेळेत दाखला मिळाल्यावर त्या विदयाथ्याने मामूला चहासाठी आग्रह केल्यावर, चहा पिताना मामूच्या जुन्या आठवणींना उजाळा मिळतो. सरकारी सर्टिफिकेटच्या परीक्षा शाळेत असल्या की, म्हाताऱ्या मामूच्या पाखरासारख्या हालचाली सुरू होतात.

कधी खेळताना, कधी प्रार्थनेच्या वेळी एखादा मुलगा चक्कर येऊन कोसळला तर मामू रिक्षा आणून त्या मुलाला मायेने धीर देकन डॉक्टरकडे घेऊन जातो. त्याला वैदयकाचंही ज्ञान आहे. तो एखादया शिक्षकाला तब्येत सुधारण्यासाठी खारका खाण्याची पद्धत सांगतो. कुणाच्या पायाला लागलं तर कोणता पाला वाटून त्यावर लावावा याचा सल्ला मामू द्यायला विसरत नाही.

सव्वीस जानेवारी, पंधरा ऑगस्ट या राष्ट्रीय सणांच्या दिवशी मामूच्या हाताने राष्ट्रध्वज दंडावर चढतो व राष्ट्रगीत संपेपर्यंत मामू मान उंचावून झेंड्याकडे अभिमानाने बघत राहतो.

लेखकाकडे कुणी पाहुणा आला आणि नुसती मान डोलवली की, तोच इशारा पकडत मामू चहाची ऑर्डर देतो. पाहुणा बसेपर्यंत चहा दाखल होतो. मामू एखादया कार्यक्रमाच्या वेळी मुलांसमोर दहा-वीस मिनिटे बोलू शकतो.

शाळेतील कार्यक्रमाचे नेहमीप्रमाणे मामू नियोजन करत असतो. त्या कार्यक्रमात वक्ता कसा बोलतो ते एका कोपऱ्यात उभे राहून ऐकतो. कार्यक्रम संपल्यानंतर मामूला कार्यक्रमाबद्दल विचारणा झाली तर तो म्हणतो. बोलला चांगला तो, पण म्हणावी तशी रंगत आली नाही.

सरकारी नियमाप्रमाणे आणखी वर्षभरानंतर मामू आमच्यात नसेल पण असेच मामूच्या हातांनी शाळेत घंटेचे घण घण घण टोल पडत राहावे आणि हात जोडून व मिटल्या डोळ्यांनी प्रार्थना ऐकत बूला मामू दगडी खांबाला रेलून विचारात कायम हरवलेला बघायला मिळावा अशीच लेखकाची इच्छा आहे.

शाळेत शिपाई म्हणून काम करत असताना कर्तव्यनिष्ठ, नम्र, तत्पर, संवेदनशील वृत्तीमुळे मामू स्वतःचे वेगळे स्थान शाळेत निर्माण करतोच पण त्याची ग्रामीण भाषाही मनाला भिडणारी आहे.

Maharashtra Board Class 11 Marathi Yuvakbharati Solutions Chapter 1 मामू

समानार्थी शब्द / पर्यायी शब्द :

  1. चर्या – भाव/छटा – (feeling, emotion)
  2. अंतर्भाव – समाविष्ट – (inclusion)
  3. अनघड – अपरिपक्व, न घडलेला – (immature)
  4. मासला – उदाहरण – (example)
  5. कंठ – स्वर निघतो तो अवयव – (throat)
  6. अज्ञात – अपरिचित, माहिती नसलेला – (unknown)
  7. आळवणे – सुस्वराने गाणे
  8. कोंब – अंकुर – (a sprout)
  9. मुखडा – चेहरा – (face)
  10. विलीन – समाविष्ट – (absorbed in. mereed)
  11. अवाढव्य – खुप मोठे – (hure)
  12. इमानी – प्रामाणिक – (an honest)
  13. तुमान – पॅन्ट – (loose trousers)
  14. पंपश् – पायातील बूटाचा प्रकार
  15. चण – शरीरयष्टी – (figure)
  16. उमदा – उदार, मोकळ्या मनाचा – (noble, generous)
  17. उय – पद्धत (manner of action)
  18. अगणित – असंख्य, मोजता न येणारे – (countless, innumerable)
  19. वैदयक – वैदयशास्त्र – (the science of medicine).

वाक्प्रचार व त्याचे अर्थ :

  1. गुंतून पडणे – विचारमग्न होणे.
  2. इशारत मिळणे – आदेश मिळणे, खुणावणे, ऑर्डर मिळणे.
  3. चौबाटा पांगणे – चहुकडे पांगणे.
  4. पारख करणे – ओळखता येणे.
  5. चाकरी करणे – नोकरी करणे.
  6. चीज होणे – योग्य फळ मिळणे, यश प्राप्त होणे, कंठ दाटून येणे – गहिवरून येणे.
  7. निधार बांधणे – ठाम निश्चय करणे.
  8. आब असणे – नाव असणे / नावलौकिक असणे / भूषण असणे.
  9. रुजू होणे – दाखल होणे.
  10. लकडा लावणे – एखादया गोष्टीसाठी खूप मागे लागणे.
  11. नेट धरणे – धीर धरणे.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

Balbharti Maharashtra State Board 11th Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

Question 1.
Give reason: Purification of a chemical substance is important before investigating its composition and properties.
Answer:

  • Chemical substances occur in nature in impure stage.
  • Also, chemical substances synthesized in the laboratory are obtained in crude and impure form.
  • Impurities present in the chemical substances may interfere with the properties to be determined (e.g. melting point or boiling point).
  • Therefore, before investigating composition and properties of a given chemical substance, it is important to obtain it in the pure form.

Question 2.
What are the different types of impurities that a solid may contain?
Answer:
A solid substance may contain two types of impurities:

  • Impurities which are soluble in the same solvent as the main substance.
  • Impurities which are not soluble in the same solvent as the main substance.

Question 3.
For which of the following cases, is the process of filtration feasible? Why?
Case 1: A solid substance containing impurities which are soluble in the same solvent as the main substance.
Case 2: A solid substance containing impurities which are not soluble in the same solvent as the main substance.
Answer:
Impurities which are not soluble in the same solvent as the main compound can be separated by a simple process called filtration. Hence, for ‘Case 2’, filtration is more feasible.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

Question 4.
Describe the process of filtration with a neat and labelled diagram.
Answer:
i. Impurities which are not soluble in the same solvent as the main compound can be separated by a simple process called filtration.
ii. Procedure:
a. A circular piece of filter paper is folded to form a cone and fitted in the funnel.
b. The funnel is fixed on a stand and a beaker is kept below.
c. The mixture which has to be purified is added to a suitable solvent in which the main compound dissolves.
d. The paper is made moist, and the solution to be filtered is poured on the filter paper.
e. Diagram:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques 1
iii. The insoluble part remaining on the filter paper is called residue and the liquid which pass through the filter paper and collected in the beaker is called filtrate.
iv. This process is similar to separating tea leaves from decoction of tea or sand from mixture of sand and water.

Question 5.
Why is safety bottle used when filtration is carried out under suction?
Answer:
The safety bottle is used to prevent sucking of the filtrate into suction pump.

Question 6.
Name the steps involved in the process of crystallization.
Answer:
Steps involved in the process of crystallization:

  • Preparation of a saturated solution
  • Hot filtration
  • Cooling of the filtrate
  • Filtration

Question 7.
How is saturated solution of the crude solid prepared?
Answer:

  • A saturated solution of the crude solid is prepared by boiling it in a small but sufficient quantity of a suitable solvent.
  • The main solute from the sample of the crude solid dissolves to form a saturated solution on boiling.

[Note: The solution is not saturated with respect to the soluble impurities, as they are in small proportion.]

Question 8.
Explain the following steps with respect to the process of crystallization.
i. Preparation of a saturated solution
ii. Hot filtration
iii. Cooling of the filtrate
iv. Filtration
Answer:
i. Preparation of a saturated solution:

  • A saturated solution of the crude solid is prepared by boiling it in a small but sufficient quantity of a suitable solvent.
  • On doing so the main solute forms an almost saturated solution, but the solution is not saturated with respect to the soluble impurities, as they are in small proportion.

ii. Hot filtration: The hot saturated solution is quickly filtered to remove undissolved impurities as residue. Filtration under suction can be employed for rapid filtration.

iii. Cooling of the filtrate:

  • The hot filtrate is allowed to cool.
  • On cooling, the filtrate becomes supersaturated with respect to the main dissolved solute because solubility of a substance decreases with lowering of temperature.
  • The excess quantity of the dissolved solute comes out of the solution in the form of crystals.
  • The dissolved impurities, however, do not supersaturate the solution, as their quantity is small.
  • These continue to stay in the solution in dissolved state even on cooling. Therefore, the separated crystals are free from soluble impurities.

iv. Filtration:

  • The crystals obtained on cooling are further purified by filtration to remove insoluble impurities.
  • The filtrate obtained is called as mother liquor.
  • The crystals obtained after filtration are free from soluble as well as insoluble impurities.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

Question 9.
Name the common solvents used in the process of crystallization.
Answer:
The commonly used solvents are water, ethyl alcohol, methyl alcohol, acetone, ether or their combinations.

Question 10.
Describe the process of crystallization of common salt from impure sample with the help of a diagram.
Answer:

  • Impure sample of a common salt is added to the required quantity of water and stirred with a glass rod.
  • More amount of salt is added and the solution is heated till no more salt dissolves.
  • The hot saturated solution is filtered off to remove insoluble impurities while the filtrate is collected in an evaporating dish.
  • The filtrate is allowed to cool which results in the formation crystals of pure salt (NaCl) leaving behind the soluble impurities.
  • The crystals are filtered and dried.

The diagram is as follows:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques 2

Question 11.
Which solvent is used for the purification of copper sulphate and benzoic acid?
Answer:
The solvent used for the purification of copper sulphate and benzoic acid is water.

Question 12.
Define: Fractional crystallization
Answer:
Fractional crystallization is a process wherein two or more soluble substances having widely different solubilities in the same solvent at same temperature are separated by crystallization.

Question 13.
Give a brief description of the principle of fractional crystallization.
Answer:
Fractional crystallization is based on the differences in solubilities of two or more compounds in the same solvent at the same temperature. That is, the substance which is least soluble crystallizes out first and the most soluble substance crystallizes out last.
e.g. Mixture of two solutes A and B can be purified by fractional crystallization as follows:

  • Preparation of a saturated solution: Mixture of two solutes A and B are dissolved in a suitable hot solvent to prepare a saturated solution.
  • Hot filtration: The hot saturated solution is filtered to remove insoluble impurities.
  • Cooling of the filtrate: Hot filtrate is allowed to cool. On cooling, the solute which is least soluble crystallizes out first leaving behind the most soluble substance in the mother liquor.
  • Filtration: The crystals formed are filtered, washed with solvent and dried. Crystals obtained will be of a solute which is least soluble in a given solvent.
  • Concentration of a mother liquor: The mother liquor is concentrated by evaporating the solvent. These crystals are filtered and dried to obtain the second purified component (which was more soluble in given solvent).

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

Question 14.
Which type of impure liquids can be purified by the process of distillation?
Answer:
Distillation technique can be employed for the purification of

  • volatile liquids from non-volatile impurities.
  • liquids having sufficient difference in their boiling point.

Question 15.
Explain the construction of simple distillation unit using neat labelled diagram.
Answer:
i. The apparatus used for simple distillation is shown in the figure below:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques 3
ii. It consists of round bottom flask fitted with a cork having a thermometer.
iii. The flask has a sidearm through which it is connected to a condenser.
iv. The condenser has a jacket with two outlets through which water is circulated.
v. The liquid to be distilled is taken in the round bottom flask fixed by clamp.
vi. The flask is placed in a water bath or oil bath or sometimes wire gauze is kept on a stand as shown in the figure.

Question 16.
State the principle involved and describe the process to separate acetone and water from their mixture.
Answer:
i. Acetone and water can be separated from their mixture by simple distillation.

ii. Principle: Acetone and water are two miscible liquids having an appreciable difference (more than 30 K) in their boiling points. Acetone boils at 56 °C while boiling point of water is 100 °C. When the mixture of acetone and water is heated and temperature of the mixture reaches 56 °C acetone will distil out first. Once all acetone distils out, and when the temperature rises to 100 °C water will distil out.

iii. Process to separate acetone and water from their mixture:

  • Take the mixture of water and acetone in the distillation flask.
  • Heat the flask on a water bath carefully. At 56 °C acetone will distil out, collect it in receiver.
  • After all acetone distilled, change the receiver. Discard a few mL of the liquid. As the temperature reaches 100 °C water will begin to distil. Collect this in another receiver.

Question 17.
What is the advantage of fractional distillation over simple distillation?
Answer:
If in a mixture, the difference in boiling points of two liquids is not appreciable/large, they cannot be separated using simple distillation. To separate such liquids, fractional distillation is used.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

Question 18.
Label the following diagram and explain the process by giving example.
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques 4
Answer:
The labelled diagram is as follows:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques 5
i. In fractional distillation, vapours first pass through the fractionating column.
ii. Vapours of more volatile liquid with lower boiling point rise up more than the vapours of liquid having higher boiling point.
e.g.

  • Suppose we have a mixture of two liquid ‘A’ and ‘B’ having boiling points 363 K and 373 K respectively.
  • ‘A’ is more volatile and ‘B’ is less volatile. As the mixture is heated, vapours of ‘A’ along with a little vapours of ‘B’ rise up and come in contact with the large surface of the fractionating column.
  • Vapours of ‘B’ condense rapidly into the distillation flask. While passing through the fractionating column, there is an exchange between the ascending vapours and descending liquid. The vapours of ‘B’ are scrubbed off by the descending liquid, this makes the vapours richer in ‘A’.
  • This process is repeated each time the vapours and liquid come in contact with the surface in the fractionating column.
  • Rising vapours become richer in ‘A’ and escape through the fractionating column and reach the condenser while the liquid in the distillation flask is richer in ‘B.
  • The separated components are further purified by repeating the process.

Question 19.
Give two examples of a mixture that can be separated by fractional distillation.
Answer:

  1. Mixture of acetone (b.p. 329 K) and methyl alcohol (b.p. 337.7 K)
  2. Mixture of acetone (b.p. 329 K) and benzene (b.p. 353 K)

Question 20.
Give one industrial application of fractional distillation.
Answer:
Fractional distillation is used in petroleum industry to separate different fractions of crude oil.

Question 21.
Write a short note on distillation under reduced pressure.
Answer:

  • Liquids having very high boiling points or which decompose on heating are purified by the method of distillation under reduced pressure.
  • In this method, the liquid is made to boil at a temperature lower than its normal boiling point by reducing the pressure on its surface.
  • The external pressure is reduced using a water pump or vacuum pump, e.g. Glycerol can be separated from soap by using this method.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

Question 22.
Write the principle of solvent extraction and explain the process with labelled diagram.
Answer:
Principle: Extraction of compound takes place based on the difference in solubility of compound in two liquids.

  • In this process, the solute distributes itself between two immiscible liquids. From the aqueous phase the solute gets extracted in the organic phase.
  • On shaking for a few times with small volumes of organic phase, most of the solute gets extracted into the organic phase.
  • Then solute is then recovered from organic solvent either by evaporation of organic solvent or distillation.

Diagram:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques 6

Question 23.
Write a short note on continuous extraction method.
Answer:

  • During solvent extraction, if the solute is found to be less soluble in organic phase, then continuous extraction method is employed.
  • In this method, the same amount of organic solvent is used repeatedly for extraction.
  • This ensures that the most of the solute gets extracted in the organic phase.
  • This technique involves continuous distillation of the solvent within the same assembly. Hence, the use of large quantity of organic solvent is avoided.

Question 24.
Match the following:

Process Used in the purification/separation of
i. Crystallization a. Acetone and benzene
ii. Simple distillation b. Benzoic acid and water
iii. Fractional distillation c. Impure copper sulphate
iv. Solvent extraction d. Acetone and water

Answer:
i – c,
ii – d,
iii – a,
iv – b

Question 25.
What is chromatography? Explain the principle behind it.
Answer:
Chromatography is a technique used to separate components of a mixture, and also purify compounds.
Principle: The principle of separation of substances in chromatography is based on the distribution of the solutes in two phases, i.e., stationary phase and mobile phase.

  • Chromatography uses two phases for separation.
  • This technique is based on the difference in rates at which components in the mixture move through the stationary phase under the influence of the mobile phase.
  • In this technique, first the mixture of components is loaded at one end of the stationary phase and then the mobile phase is allowed to move over the stationary phase. The mobile phase can be a pure solvent or a mixture of solvents.
  • Depending on the relative affinity of the components toward the stationary phase and mobile phase, they remain on the surface of the stationary phase or move along with the mobile phase, and gradually get separated.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

Question 26.
Give a brief description of column chromatography with an illustration.
Answer:
Column chromatography involves the separation of components over a column of stationary phase. The stationary phase material can be alumina, silica gel.
Procedure:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques 7

  • A slurry of the stationary phase material is filled in a long glass tube provided with a stopcock at the bottom and a glass wool plug at the lower end.
  • The mixture to be separated is dissolved in a suitable solvent and then it is loaded on top of adsorbent column.
  • A suitable mobile phase which could be a single solvent or a mixture of solvents is then poured over the adsorbent column.
  • The mixture along with the mobile phase slowly moves down the column.
  • The solutes get adsorbed on the stationary phase and depending on the degree to which they are adsorbed, they get separated from each other.
  • The component which is readily adsorbed are retained on the column and others move down the column to various distances forming distinct bands.
  • The component which is less strongly adsorbed is desorbed first and leaves the column first, while the strongly adsorbed component is eluted later.
  • The solutions of these components are collected separately.
  • These different components can be recovered by evaporating the solvent.

Question 27.
How is TLC plate or chromplate prepared?
Answer:
TLC plate or chromplate is prepared by applying a thin layer (0.2 mm thick) of adsorbent silica gel or alumina spread over a glass plate.

Question 28.
Describe the process of thin layer chromatography (TLC) and separation of components in it.
Answer:
i. Process:

  • A thin layer (about 0.2 mm thick) of an adsorbent like silica gel or alumina is spread over a thin glass plate (called chromplate or TLC plate). This plate acts as a stationary phase.
  • With the help of a capillary tube, the solution of the mixture to be separated is spotted at above 2 cm (on base line) from one end of the TLC plate.
  • The TLC plate is then placed in a closed jar containing a suitable solvent (mobile phase or eluant).
  • As the mobile phase rises up the plate, the components of the mixture move up along with the mobile phase to different distances depending upon their degree of adsorption, thus resulting in complete separation.

ii. Separation of components:

  • If the components are coloured, they appear as separated coloured spots on the plate.
  • If the components are not coloured but have property of fluorescence, they can be visualised under UV light, or the plate can be kept in a chamber containing a few iodine crystals. The Iodine vapours are adsorbed by the components and the spots appear brown.
  • Amino acids are visualised by spraying the plate with a solution of ninhydrin. This is known as spraying agent.

Question 29.
Name the physical state each of stationary phase and mobile phase in partition chromatography.
Answer:
In partition chromatography, both stationary and mobile phases are in liquid state.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

Question 30.
State the principle of partition chromatography.
Answer:
Partition chromatography is based on continuous differential partitioning of components of a mixture between stationary and mobile phases.

Question 31.
Describe the process of paper chromatography.
Answer:
Process of paper chromatography:

  • The mixture of the compound to be analysed is dissolved in a suitable solvent and spotted on the chromatography paper about 2 cm from one end of the paper using a glass capillary.
  • The paper is then suspended in a chamber containing the mobile phase.
  • The mobile phase rises up the paper and flows over the spot, due to capillary action.
  • Different solutes are retained differently on the paper depending on their selective partitioning between the two phases. The paper strip so developed, is known as chromatogram.

Question 32.
Name the following:
i. A glass plate coated with a thin layer of silica gel.
ii. A spraying agent used for the visualization of amino acids.
Answer:
i. Chromplate/TLC plate
ii. Ninhydrin

Question 33.
Write a short note on Rf value.
Answer:
i. In chromatography, migration of the solute relative to the solvent front gives an idea about the relative retention of the solutes (or components of t the mixture) on the stationary phase.
ii. The relative adsorption of solutes is expressed in terms of its Rf value.
The symbol Rf stands for Retardation Factor.
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques 8
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques 9

Question 34.
In a chemical laboratory, Priyal was asked to isolate an organic compound from its aqueous solution. She added ethyl acetate to the given sample, separated the organic layer and kept it for evaporation. At the end of her practical, Priyal found few crystals in the beaker which she kept for evaporation. Answer the following questions:
i. In the above passage, which method was used by Priyal for separation? State its principle.
ii. Why do you think the organic compound dissolved in ethyl acetate?
iii. Illustrate the method of separation used in the passage with an example.
Answer:
i. Method used: Solvent extraction method.
Principle: Extraction of compound takes place based on the difference in solubility of compound in two liquids,

  • In this process, the solute distributes itself between two immiscible liquids. From the aqueous phase the solute gets extracted in the organic phase.
  • On shaking for a few times with small volumes of organic phase, most of the solute gets extracted into the organic phase.
  • Then solute is then recovered from organic solvent either by evaporation of organic solvent or distillation.

ii. An organic compound (non-polar) dissolves in organic solvents (non-polar) because of the dipole-dipole interactions in between them (like dissolves like). Water is a polar solvent and it is unlikely that the covalent constituents of the organic substance is strong enough to break the ionic bonds. Any substance dissolves in other because it is able to break the bonds between the solvent molecules and form weak bonds with the solvent molecules. Hence, the organic compound will be more soluble in ethyl acetate as compared to water and this helps in its isolation from aqueous solution.

iii. An example for the separation of organic compound using solvents extraction method is: Benzoic acid in water can be extracted from its aqueous solution by using benzene.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

Question 35.
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques 10
Based on the above diagram, answer the following questions:
i. Name the chromatographic technique involved.
ii. From the developed chromatogram, state which has the highest and which has the lowest Rf value?
iii. Based on the TLC, which component would elute out at the end of a column chromatography?
iv. Mention two applications of TLC method.
Answer:
i. Thin layer chromatography
ii. Based on the developed chromatogram, spot ‘x’ has the highest Rf value while spot ‘z’ the lowest Rf value.
iii. Based on the TLC, spot ‘z’ being strongly adsorbed will elute at the end of a column chromatography.
iv. Applications of TLC are:

  • Separation of plant pigments from its mixture.
  • Separation of impurities from a given organic compound.
  • Separation of different amino acid.

Multiple Choice Questions

1. If a crude solid is made of mainly one substance and has some impurities then it is purified by ……………..
(A) crystallization
(B) distillation
(C) extraction
(D) sublimation
Answer:
(A) crystallization

2. Impure common salt can be purified by ……………
(A) crystallization
(B) distillation
(C) extraction
(D) sublimation
Answer:
(A) crystallization

3. Which of the following solvents is most commonly used for the crystallization of copper sulphate?
(A) Water
(B) Acetone
(C) Ether
(D) Methanol
Answer:
(A) Water

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

4. In distillation of liquid, water condenser is used ……………
(A) to boil the liquid
(B) to collect the liquid
(C) to condense hot vapours of the liquid
(D) to adsorb the liquid
Answer:
(C) to condense hot vapours of the liquid

5. Separation of binary mixture of acetone and methyl alcohol is done by ……………
(A) simple distillation
(B) fractional distillation
(C) fractional crystallization
(D) re-crystallization
Answer:
(B) fractional distillation

6. Which of the following method is used to separate different fractions of crude oil?
(A) Solvent extraction
(B) Simple distillation
(C) Fractional distillation
(D) TLC
Answer:
(C) Fractional distillation

7. The method used to separate a given organic compound present in aqueous solution by shaking with a suitable solvent in which the compound is more soluble than water is called ……………….
(A) simple distillation
(B) fractional distillation
(C) solvent extraction
(D) crystallization
Answer:
(C) solvent extraction

8. Adsorption chromatography is a chromatographic technique based on the principle of ……………
(A) differential adsorption
(B) differential solubility
(C) differential extraction
(D) all of these
Answer:
(A) differential adsorption

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

9. The stationary phase and mobile phase in TLC are ……………. respectively.
(A) solid and liquid
(B) solid and gas
(C) liquid and solid
(D) liquid and liquid
Answer:
(A) solid and liquid

10. Which of.the following is most commonly used for the visualization of amino acids in chromatography?
(A) Ultraviolet light
(B) Spraying agent
(C) Sunlight
(D) X-rays
Answer:
(B) Spraying agent

11. The stationary phase and mobile phase in partition chromatography are ………….. respectively.
(A) solid and liquid
(B) solid and gas
(C) liquid and solid
(D) liquid and liquid
Answer:
(D) liquid and liquid

12. Paper chromatography is based on the principle of …………….
(A) adsorption
(B) partition
(C) solubility
(D) volatility
Answer:
(B) partition

13. In paper chromatography, the mobile phase rises up the chromatography paper due to ………………
(A) evaporation of volatile solvent
(B) capillary action
(C) gravitational force
(D) differential adsorption
Answer:
(B) capillary action

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 3 Basic Analytical Techniques

14. Which of the following is a type of partition chromatography?
(A) Column chromatography
(B) Thin layer chromatography
(C) Paper chromatography
(D) Both (B) and (C)
Answer:
(C) Paper chromatography

15. The principle of differential adsorption is applicable for which of the following chromatographic technique?
(A) Column chromatography
(B) Thin layer chromatography
(C) Paper chromatography
(D) Both (A) and (B)
Answer:
(D) Both (A) and (B)

16. Which of the following method will give clean separation of sample of chloroform (organic liquid) and water in short time span?
(A) TLC
(B) Distillation under reduced pressure
(C) Solvent extraction
(D) Simple distillation
Answer:
(C) Solvent extraction

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Balbharti Maharashtra State Board 11th Biology Textbook Solutions Chapter 10 Animal Tissue Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

1. Choose correct option

Question (A)
The study of structure and arrangement of tissue is called as _______ .
(a) anatomy
(b) histology
(c) microbiology
(d) morphology
Answer:
(b) histology

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Question (B)
_______ is a gland which is both exocrine and endocrine.
(a) Sebaceous
(b) Mammary
(c) Pancreas
(d) Pituitary
Answer:
(c) Pancreas

Question (C)
_______ cell junction is mediated by integrin.
(a) Gap
(b) Hemidesmosomes
(c) Desmosomes
(d) Adherens
Answer:
(b) Hemidesmosomes

Question (D)
The protein found in cartilage is _______ .
(a) ossein
(b) haemoglobin
(c) chondrin
(d) renin
Answer:
(c) chondrin

Question (E)
Find the odd one out.
(a) Thyroid gland
(b) Pituitary gland
(c) Adrenal gland
(d) Salivary gland
Answer:
(d) Salivary gland

2. Answer the following questions

Question (A)
Identify and name the type of tissues in the following:

  1. Inner lining of the intestine
  2. Heart wall
  3. Skin
  4. Nerve cord
  5. Inner lining of the buccal cavity

Answer:

  1. Epithelial tissue (Columnar epithelium)
  2. Cardiac muscles (Muscular tissue)
  3. Epithelial tissue (Stratified epithelium)
  4. Nervous tissue
  5. Epithelial tissue (Ciliated epithelium)

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Question (B)
Why do animals in cold regions have a layer of fat below their skin?
Answer:
1. In adipose tissues, fats are stored in the form of droplets.
2. The adipose tissue acts as good insulator and helps retain heat in the body. This helps in survival of animals in the colder regions. Hence, animals in cold regions have a layer of fat below their skin.

Question (C)
What enables the ear pinna to be folded and twisted while the nose tip can’t be twisted?
Answer:
1. The ear pinna (outer ear) is made up of a thin plate of elastic cartilage and is connected to the surrounding.
2. The nose tip is made up of elastic cartilage. However, several bones and cartilage make up the bony- cartilaginous framework of the nose.
Hence, even though the tip of the nose is made up of elastic cartilage, it cannot be twisted like the ear pinna due to presence of bony-cartilaginous framework.

Question (D)
Sharad touched a hot plate by mistake and took away his hand quickly. Can you recognize the tissue and its type responsible for it?
Answer:
1. Nervous and muscular tissues are responsible for this action
2. Nervous tissue recognizes the stimuli whereas muscular tissue allows responding to the stimuli.

Question (E)
Priya got injured in an accident and hurt her long bone and later on she was also diagnosed with anaemia. What could be the probable reason?
Answer:
1. The centre of long bones (diaphysis) contains bone marrow, which is a site of production of blood cells (red blood cells).
2. Any severe injury to the bone marrow can affect rate of haematopoiesis (formation of blood cells).
3. A low count of erythrocytes (red blood cells) is characterised as anaemia. Hence, an injury to Priya’s long bone might have resulted in anaemia.

Question (F)
Supriya stepped out into the bright street from a cinema theatre. In response, her eye pupil shrunk. Identify the muscle responsible for the same.
Answer:
Smooth muscles (Involuntary muscles) are responsible for shrinking of eye pupil.

3. Answer the following questions

Question (A)
What is cell junction? Describe different types of cell junctions.
Answer:
1. Cell junctions: The epithelial cells are connected to each other laterally as well as to the basement
membrane by junctional complexes called cell junctions.
2. The different types of cell junctions are as follows:
a. Gap Junctions (GJs): These are intercellular connections that allow the passage of ions and small molecules between cells as well as exchange of chemical messages between cells.
b. Adherens Junctions (AJs): They are involved in various signalling pathways and transcriptional regulations.
c. Desmosomes (Ds): They provide mechanical strength to epithelial tissue, cardiac muscles and meninges.
d. Hemidesmosomes (HDs): They allow the cells to strongly adhere to the underlying basement membrane. These junctions help maintain tissue homeostasis by signalling.
e. Tight junctions (TJs): These junctions maintain cell polarity, prevent lateral diffusion of proteins and ions.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Question (B)
Describe in brief about areolar connective tissue with the help of suitable diagram.
Answer:
Areolar tissue is a loose connective tissue found under the skin, between muscles, bones, around organs, blood vessels and peritoneum. It is composed of fibres and cells.
The matrix of areolar tissues contains two types of fibres i.e. white fibres and yellow fibres.
a. White fibres: They are made up of collagen and give tensile strength to the tissue.
b. Yellow fibres: They are made up of elastin and are elastic in nature.
The four different types of cells present in this tissue are as follows:
a. Fibroblast: Large flat cells having branching processes. They produce fibres as well as polysaccharides that form the ground substance or matrix of the tissue.
b. Mast cells: Oval cells that secrete heparin and histamine.
c. Macrophages: Amoeboid, phagocytic cells.
d. Adipocytes (Fat cells): These cells store fat and have eccentric nucleus.

Question (C)
Describe the structure of multipolar neuron.
Answer:
A neuron is the structural and functional unit of the nervous tissue. A neuron is made up of cyton or cell body and cytoplasmic extensions or processes.
1. Cyton:
The cyton or cell body contains granular cytoplasm called neuroplasm and a centrally placed nucleus. The neuroplasm contains mitochondria, Golgi apparatus, RER and Nissl’s granules.
2. Cytoplasmic extensions or processes:
(a) Dendron: They are short, unbranched processes.
The fine branches of a dendron are called dendrites.
Dendrites carry an impulse towards the cyton.

(b) Axon: It is a single, elongated and cylindrical process.

  1. The axon is bound by the axolemma.
  2. The protoplasm or axoplasm contains large number of mitochondria and neurofibrils.
  3. The axon is enclosed in a fatty sheath called the myelin sheath and the outer covering of the myelin sheath is the neurilemma. Both the myelin sheath and the neurilemma are parts of the Schwann cell.
  4. The myelin sheath is absent at intervals along the axon at the Node of Ranvier.
  5. The fine branching structure at the end of the axon (terminal arborization) is called telodendron.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Question (D)
How to differentiate the skeletal and the smooth muscles based on their nucleus?
Answer:
Skeletal muscles contain nucleus arranged at periphery. Striated or smooth muscles are with centrally placed single large oval nucleus therefore, skeletal and smooth muscle fibres can be identified.

Question 4.
Complete the following table.
Answer:

Cell / Tissue / Muscles Functions
1. Cardiac muscles Cardiac muscles bring about contraction and relaxation of heart
2. Tendons Connect skeletal muscles to bones
3. Chondroblast cells Produce and maintain cartilage matrix
4. Mast cells Secrete heparin and histamine

Question 5.
Match the following.

‘A’ Group B’ Group
1. Muscle (a) Perichondrium
2. Bone (b) Sarcolemma
3. Nerve cell (c) Periosteum
4. Cartilage (d) Neurilemma

Answer:

‘A’ Group B’ Group
1. Muscle (c) Periosteum
2. Bone (a) Perichondrium
3. Nerve cell (b) Sarcolemma
4. Cartilage (d) Neurilemma

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Practical / Project:

Question 1.
To study the different tissues with the help of permanent slides in your college laboratory.
Answer:
Students may observe permanent slides of different tissues like epithelial tissue, connective tissue, muscular tissue and nervous tissue slides in laboratory.
[Students are expected to perform this activity on their own.]

Question 2.
Collect the information about the exercise to keep muscles healthy and strong.
Answer:

  1. Muscles become stronger when we are physically active.
  2. Physical activities like walking, jogging, lifting weights, playing tennis, climbing stairs, jumping, and dancing are good ways to exercise our muscles.
  3. Apart from this, swimming and biking can also be considered as good workouts for muscles.
  4. Different kinds of activities, work different muscles. Hence, it is essential to perform various types of physical activities.
  5. Also, activities that increase our breath rate, help in exercising our heart muscle as well.
    [Students are expected to collect more information on their own.]

11th Biology Digest Chapter 10 Animal Tissue Intext Questions and Answers

Can you recall? (Textbook Page No. 116)

What is tissue?
Answer:
A group of cells having the same origin, same structure and same function is called ‘tissue’.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Do you know? (Textbook Page No. 116)

Number of cells in human body.
Answer:
There are about 100 trillion of 200 different types of cells in the human body.

Can you tell? (Textbook Page No. 119)

Explain basic structure of epithelial tissue and mention its types.
Answer:
The characteristics of epithelial tissues are as follows:

  1. Epithelial tissue forms a covering on inner and outer surface of body and organs.
  2. The cells of this tissue are compactly arranged with little intercellular matrix.
  3. The cells rest on a non-cellular basement membrane.
  4. The epithelial cells are polygonal, cuboidal or columnar in shape.
  5. A single nucleus is present at the centre or at the base of the cell.
  6. The tissue is avascular and has a good regeneration capacity.
  7. The major function of the epithelial tissue is protection. It also helps in absorption, transport, filtration and secretion.

The different types of epithelial tissues are as follows:
1. Simple epithelium: Epithelial tissue made up of single layer of cells is known as simple epithelium. Simple epithelium is further classified into:
a. Squamous Epithelium
b. Cuboidal Epithelium
c. Columnar Epithelium
d. Ciliated Epithelium
e. Glandular Epithelium
f. Sensory epithelium
g- Germinal epithelium

2. Compound epithelium: Epithelium composed of several layers is called compound epithelium. Compound epithelium is further classified into:
a. Stratified epithelium
b. Transitional epithelium

Epithelial tissue has good capacity of regeneration. Give reason.
Answer:
Epithelial tissue rests on a basement membrane which acts as a scaffolding on which epithelium can grow and regenerate after injuries.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Can you recall? (Textbook Page No. 116)

Where is squamous epithelium located?
Answer:
Location: It is present in blood vessels, alveoli, coelom, etc.

Can you tell? (Textbook Page No. 119)

Write a note on glandular epithelium.
Answer:
Structure:
1. The cells of the glandular epithelium can be columnar, cuboidal or pyramidal in shape.
2. The nucleus of these cells is large and situated towards the base.
3. Secretory granules are present in the cell cytoplasm.
4. Glands consist of glandular epithelium. The glands may be either unicellular (goblet cells of intestine) or multicellular (salivary gland), depending on the number of cells.
5. Types: Depending on the mode of secretion, multicellular glands can be further classified as duct bearing glands (exocrine glands) ad ductless glands (endocrine glands).
a. Exocrine glands: These glands pour their secretions at a specific site. e.g. salivary gland, sweat gland, etc.
b. Endocrine glands: These glands release their secretions directly into the blood stream, e.g. thyroid gland, pituitary gland, etc.
6. Function: Glandular epithelium secretes mucus to trap the dust particles, lubricate the inner surface of respiratory and digestive tracts, secrete enzymes and hormones, etc.
Heterocrine glands
1. Heterocrine glands or composite glands have both exocrine and endocrine function.
2. Pancreas is called a heterocrine gland because it secretes the hormone insulin into blood which is an endocrine function and enzymes into digestive tract which is an exocrine function.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Use your brain power? (Textbook Page No. 118)

When do the transitional cells change their shape?
Answer:
Transitional cells change their shape depending on the degree of distention (stretch) needed. As the tissue stretches, the transitional cells start changing shape from round and globular to thin and flat.

Can you tell? (Textbook Page No. 119)

How do cell junctions help in functioning of epithelial tissue?
Answer:
1. Cell junctions: The epithelial cells are connected to each other laterally as well as to the basement
membrane by junctional complexes called cell junctions.
2. The different types of cell junctions are as follows:
a. Gap Junctions (GJs): These are intercellular connections that allow the passage of ions and small molecules between cells as well as exchange of chemical messages between cells.
b. Adherens Junctions (AJs): They are involved in various signalling pathways and transcriptional regulations.
c. Desmosomes (Ds): They provide mechanical strength to epithelial tissue, cardiac muscles and meninges.
d. Hemidesmosomes (HDs): They allow the cells to strongly adhere to the underlying basement membrane. These junctions help maintain tissue homeostasis by signalling.
e. Tight junctions (TJs): These junctions maintain cell polarity, prevent lateral diffusion of proteins and junctions.

Can you tell? (Textbook Page No. 122)

Give reason.
As we grow old, cartilage becomes rigid.
Answer:
Calcified cartilage is a type of cartilage that becomes rigid due to deposition of salts in the matrix. This reduces the flexibility of joints in old age and cartilage becomes rigid.

Can you recall? (Textbook Page No. 116)

Enlist functions of bone.
Answer:
Bones support and protect different organs and help in movement.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Can you tell? (Textbook Page No. 122)

(i) Give reason. Bone is stronger than cartilage.
Answer:
a. Bone is rigid, non-pliable, dense connective tissue characterised by the hard matrix called ossein (made up of calcium salt hydroxyapatite). An outer tough membrane called periosteum encloses the matrix. The matrix is arranged in the form of concentric layers called lamellae. Bones are well vascularized and possess blood vessels and nerves that pierce through the periosteum,
b. Cartilage is a pliable supportive connective tissue. On comparison with bones, cartilage is thin, avascular and flexible. In cartilage, a sheath of collagenous fibres called perichondrium encloses the matrix.
Hence, a bone is stronger than a cartilage.

(ii) Explain histological structure of mammalian bone.
Answer:
a. The bone is characterised by hard matrix called ossein which is made up of mineral salt hydroxy apatite (Ca10 (P04)6 (OH)2).
b. An outer tough membrane called periosteum encloses the matrix.
c. Blood vessels and nerves pierce through the periosteum.
d. The matrix is arranged in the form of concentric layers called lamellae.
e. Each lamella contains fluid filled cavities called lacunae from which fine canals called canaliculi radiate.
f. The canaliculi of adjacent lamellae connect with each other as they traverse through the matrix.
g. Active bone cells called osteoblasts and inactive bone cells called osteocytes are present in the
lacunae.
h. The mammalian bone shows the peculiar haversian system.
i. The haversian canal encloses an artery, vein and nerves.
Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue 1

Can you recall? (Textbook Page No. 122)

How can exercise improve your muscular system?
Answer:
1. Exercise can improve both muscular strength and stamina endurance.
2. Exercises are commonly grouped into two types depending on the effect they have on the body:
a. Aerobic exercises: such as cycling, walking, and running. They increase muscular endurance and cardiovascular health, etc.
b. Anaerobic exercises: such as weight training or sprinting, increase muscle strength, etc.
3. Anaerobic exercies: It comprises brief periods of physical exertion and high-intensity, strength-training activities.
Anaerobic exercise is a physical exercise intense enough to cause lactate to form.
It is used by athletes to promote strength, speed and power; and by body builders to build muscle mass.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Can you recall? (Textbook Page No. 122)

How many skeletal muscles are present in human body?
Answer:
There are over 650 named skeletal muscles in the human body.

Can you tell? (Textbook Page No. 125)

Differentiate between medullated and non-medullated fibre.
Answer:

Medullated fibre Non – Medullated fibre
1. Medullary sheath is present around the axon hence also known as Myelinated nerve fibre. Medullary sheath is absent hence also known as Non-myelinated nerve fibre.
2. They have nodes of Ranvier at regular intervals. They do not have nodes of Ranvier.
3. Saltatory conduction takes place in medullated nerve fibres. Saltatory conduction is not seen in non-medullated nerve fibre.
4. These nerve fibres conduct the nerve impulse faster. These nerve fibres conduct nerve impulse at slow rate.
5. These fibres appear white in colour due to an insulating fatty layer (myelin sheath). These fibres appear grey in colour due to absence of fatty layer.
6. Schwann cell of this nerve fibre secrete myelin sheath. Schwann cell of this nerve fibre does not secrete myelin sheath.
7. Cranial nerves of vertebrates are medullated. Nerves of autonomous nervous system are non-

Internet is my friend. (Textbook Page No. 125)

Learn about transmission of impulse from one neuron to another.
Answer:

  1. A nerve impulse is transmitted from one neuron to another through junctions called synapses.
  2. A synapse is formed by the membranes of a pre-synaptic neuron and a post-synaptic neuron, which may or may not be separated by a gap called synaptic cleft.
  3. There are two types of synapses, namely, electrical synapses and chemical synapses.
  4. Electrical synapses: The membranes of pre- and post-synaptic neurons are in very close proximity.
    Thus, electrical current can flow directly from one neuron into the other across these synapses.
    Impulse transmission across an electrical synapse is faster.
  5. Chemical synapse: The membranes of the pre- and post-synaptic neurons are separated by a fluid- filled space called synaptic cleft.
  6. Chemicals called neurotransmitters are involved in the transmission of impulses at these synapses.
  7. The axon terminals contain vesicles filled with these neurotransmitters.
  8. When an impulse arrives at the axon terminal, it stimulates the movement of the synaptic vesicles towards the membrane where they fuse with the plasma membrane and release their neurotransmitters into the synaptic cleft.
  9. The released neurotransmitters bind to their specific receptors, present on the post-synaptic membrane.
  10. This binding opens ion channels and allows the entry of ions which can generate a new potential in the post-synaptic neuron.

[Students are expected to refer the given information and collect more information from the internet.]
[Note: Students can scan the adjacent QR code to get conceptual clarity with the aid of a relevant video ]

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue

Observe and Discuss (Textbook Page No. 125)

Explain the structure of nerve.
Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 10 Animal Tissue 2
Answer:

  1. Each spinal nerve consists of many axons and contains layers of protective connective tissue coverings.
  2. Axons are enclosed in a fatty sheath called myelin sheath.
  3. Individual axons within a nerve are wrapped in an endoneurium (innermost layer).
  4. Groups of axons with their endoneurium are arranged in bundles called fascicles.
  5. Each fascicle is wrapped in perineurium (middle layer).
  6. The outermost covering over the entire nerve is the epineurium. The epineurium extends between fascicles.
  7. Many blood vessels nourish the nerve and are present within the perineurium and epineurium.
    [Source: Tortora. G, Derrickson. B. Principles of Anatomy and Physiology. 11th Edition.]

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Balbharti Maharashtra State Board 11th Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 1.
Explain how angiosperms are classified into different types based on habitat.
Answer:
Angiosperms can be classified into following types based on habitat:

  1. Hydrophytes – Growing in aquatic habitat e.g. Hydrilla
  2. Xerophytes – Growing in regions with scanty or no rainfall like desert e.g. Opimtia
  3. Psammophytes – Growing in sandy soil e.g. Elymus
  4. Lithophytes – Growing on rock e.g. Couchidium, Cladopus, Dalzellia, Paphiopedilum orchids, rock felt fem.
  5. Halophytes – Growing in saline soil e.g. Mangrove plants like Rhizophora

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 2.
Draw neat and labelled diagram of a typical angiospermic plant. Classify its vegetative and reproductive structures.
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 1

Vegetative structures in angiospermic plant Reproductive structures in angiospermic plant
Root, Stem, Leaf Flowers, Fruits, Seeds

Question 3.
Label the various regions of a typical root in the given figure and explain them in detail.
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 2
A typical root possesses the following regions:
1. Root cap:
a. A parenchymatous multicellular structure in the form of cap, present over young growing root apex is known as root cap.
b. Cell of root cap secrete mucilage for lubricating passage of root through the soil.
c. Cells of root cap show presence of starch granules which help in graviperception and geotropic movement of root.
d. Usually single root cap is present in plants. But in plants like Pandanus or screw pine multiple root caps are present.
e. In hydrophytes, root caps are replaced by root pocket e.g. Pistia, Eichhornia etc.
f. Due to presence of root cap the growing apex of root.

2. Meristematic region or region of cell division:
a. The apex of the root is a growing point about 1 mm in length protected by root cap. This region is called as region of cell division or meristematic region.
b. The structure is developed by compactly arranged thin walled actively dividing meristematic cells.
c. These cells bring about longitudinal growth of root.

3. Region of elongation:
a. This region of cells is present just above zone of cell division.
b. The cells are newly formed and show rapid elongation to bring about increase in length of the root.
c. The cells help in absorption of mineral salts.

4. Region of root hair or region of absorption:
a. A region of root hair / absorption/piliferous zone is made up of numerous hair like outgrowths.
b. The epiblema or piliferous layer produces tubular elongated unicellular structures known as root hair.
c. They are in close contact with soil particles and increase surface area for absorption of water.
d. Root hair are short lived or ephimeral and are replaced after every 10 to 15 days.

5. Region of maturation/region of differentiation:
a. It is the uppermost major part of the root.
b. The cells of this region are quite impermeable to water due to thick wall.
c. The cells show differentiation and form different types of tissues.
d. This region helps in fixation of plant and conduction of absorbed substances.
e. Development of lateral roots also takes place from this region.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 4.
What are the primary functions of root?
Answer:
Primary functions of root are, fixation or anchorage of plant body in the soil, absorption of water and minerals from soil and conduction of absorbed materials up to the stem base, etc.

Question 5.
Which type of root system is found in plants like maize, wheat and sugarcane? Explain in detail.
Answer:

  1. Adventitious root system is found in plants like maize, wheat and sugarcane.
  2. Adventitious root develops from any part other than radicle.
  3. Such roots may develop from the base of the stem, nodes or from leaves.
  4. In monocots, radicle is short lived.
  5. A thick cluster of equal sized roots arise from the base of a stem. It is also known as fibrous root system as they look like fibre. The growth of roots is superficial.
  6. Adventitious roots in some plants are used for vegetative propagation. E.g. Euphorbia, Carapichea ipecacuanha (Ipecac) etc.

Question 6.
What are metamorphosed roots?
Answer:
When roots have to perform some special type of function in addition to or instead of their normal function they develop some structural changes. Such roots are called as metamorphosed roots.

Question 7.
Complete the given chart and explain the modification of tap root for storage of food.
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 3
1. Modification of tap root for storage of food:
a. WTien tap root stores food it becomes swollen, fleshy and also develops definite shape.
b. Main or primary root is the main storage organ but sometimes hypocotyl part of embryo axis also joins the main root. Secondary roots remain thin.
c. On the basis of shape, swollen tap roots are classified as Fusiform, Conical and Napiform.
2. Fusiform root:
The fusiform root is swollen in the middle and tapering towards both ends forming spindle shaped structure, e.g. Radish (Raphanus sativus)
3. Conical root:
The conical root is broad at its morphological base and narrows down towards its apex. e.g. Carrot (Daucus car ota)
4. Napiform root:
In napiform root, base of root is highly swollen, almost spherical in shape and abruptly narrows down towards its apex. e.g. Beet (Beta vulgaris)

Question 8.
Identify the type of swollen tap root in the figures given below.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 4
Answer:
Figure ‘a’: Conical root;
Figure ‘b’: Fusiform root;
Figure ‘c’: Napiform root

Question 9.
Answer the following questions:
1. Identify the label ‘X’ in the given figure of respiratory roots. Give its function.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 5
2. Give any tw o examples of plants in which respiratory roots are present.
Answer:
1. X: Lenticels
In respiratory roots or pneumatophores, gaseous exchange occurs through lenticels.
2. Examples of plants in which respiratory roots are present:
Rhizophora, Avicennia, Sormeratia, Heritiera fames (sundri), etc.

Question 10.
Identify the types of modified adventitious roots in the figures given below and explain in detail.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 6
Answer:
1. Figure ‘a’ indicates simple tuberous root.
a. Simple tuberous roots become swollen and do not show definite shape.
b. They are produced singly.
c. The roots arise from nodes over the stem and penetrate into the soil, e.g. sweet potato or shakarkand (Ipomoea batatas).

2. Figure ‘b’ indicates fasciculated tuberous roots.
a. A cluster of roots arising from one point which becomes thick and fleshy due to storage of food is known as fasciculated tuberous root.
b. These clusters are seen at the base of the stem, e.g. Dahlia, Asparagus, etc.

3. Figure ‘c’ indicates Moniliform roots.
a. Some adventitious roots get swollen at regular intervals.
b. These gives them the appearance of beads of a necklace. Such roots are called as Moniliform roots, e.g. Spinacia oleracea (Indian Spinach).

4. Figure ‘d’ indicates Nodulose roots.
The cluster of long slender roots become enlarged at the tips forming nodules is known as nodulose roots, e.g. Arrow root (Maranta), Amhaldi or mango ginger (Curcuma amada).

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 11.
Explain various types of adventitious roots which are modified for mechanical support.
Answer:
1. Prop roots / Columnar roots:
a. These roots arise from horizontal branches of tree like Banyan tree (Ficus benghalensis) and grow vertically downwards till they penetrate the soil.
b. These prop roots show secondary growth, become thick, act like pillars to provide mechanical support to the heavy branches.

2. Stilt roots:
a. These roots normally arise from a few lower nodes of a weak stem in some monocots, shrubs and small trees.
b. They show obliquely downward growth penetrating soil and provide mechanical support to the plant.
c. In the members of family Poaceae, the plants like Maize, Jowar, Sugarcane etc. produce stilt root in whorl around the node.
d. These roots provide additional support to the plant body.
e. In Screw pine or Pandanus (Kewada), stilt roots arise only from the lower surface of obliquely growing stem for additional support. These roots show multiple root caps.

3. Climbing roots:
Different climbers with weak stem produce roots at their nodes by means of which they attach themselves to support and thereby raise themselves above the ground.
e.g. Betel leaf or Pan, black pepper or Piper nigrum (Kali Mirch), Pothos or money plant.

4. Clinging roots:
a. These tiny roots develop along intemodes, show disc at tips, which exude sticky substance.
b. This substance enables plant to get attached with walls of buildings.
c. They do not damage substratum, e.g. English Ivy (Hedera helix).

5. Plank roots/Buttress:
a. These roots often develop at the base of large trees and form plank like extensions around stem.
b. These roots provide additional support, e.g. Silk cotton, Peepal, etc.

6. Buoyant roots:
Roots developed at the nodes of aquatic herbs like (Jussiaea repens), become highly inflated and spongy providing buoyancy and helping the plant to float.

Question 12.
What are sucking roots? Explain with the help of examples.
Answer:
Sucking roots or Haustoria:
1. These are the specialised microscopic sucking roots developed by parasitic plants to absorb nourishment from the host.
2. Viscum album is a partial parasite. It develops haustoria which penetrate into xylem of host plant for absorption of food.
3. In Cuscuta reflexa or Dodder (Amarvel) haustoria penetrates vascular strand and suck food from phloem, water and minerals from xylem. Cuscuta is leafless plant with yellow stem. It is a total parasite.

Question 13.
Enlist the important characteristics of stem.
Answer:
Characteristics of stem:

  1. Stem is the ascending part of the plant body which develops from plumule and reproductive units.
  2. It is usually positively phototropic, negatively geotropic and negatively hydrotropic.
  3. It shows different types of buds (axillary, apical, accessory, etc.).
  4. It is differentiated into nodes and intemodes.
  5. At nodes it produces dissimilar organs such as leaves and flowers and similar organs such as branches.
  6. Young stem is green and capable of photosynthesis.

Question 14.
Sketch and label a typical stem structure and write its primary functions.
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 7
The primary functions of the stem are to produce and support branches, leaves, flowers and fruits; conduction of water and minerals and transportation of food to plant parts.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 15.
What is underground stem? When does it produce aerial shoots?
Answer:
In some herbaceous plants the stem which develops below soil surface is called underground stem. The underground stem remains dormant during unfavourable condition and on the advent of favourable condition produces aerial shoots.

Question 16.
Draw neat and labelled diagram of rhizome of ginger.
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 8

Question 17.
Potato which we eat is an underground part of a plant, however it can not be considered as root. Justify the given statement.
Answer:

  1. Potato is a stem tuber.
  2. It is an underground stem, modified for storage of food material.
  3. Special underground branches of stem at their tips becomes swollen due to storage of food which is mostly starch.
  4. Stem tuber shows distinct nodes, but not intemodes hence it is classified as stem.
  5. At nodal part, it shows scale leaves with axillary buds, which are commonly called as ‘eyes’.
  6. Under favourable conditions, ‘eyes’ can produce aerial shoots.
  7. Potato tuber can be propagated vegetatively. [Note: In stem tuber, internodes are present but they are not very distinct.]

Question 18.
What are tunicated and compound tunicated bulbs?
Answer:
1. Tunicated bulb:
When fleshy scale leaves are arranged on stem in concentric manner, bulb is called as tunicated bulb or layered bulb. E.g. Onion
2. Compound tunicated bulb:
When fleshy scale leaves arranged on stem, partially overlap each other by their margins only, such bulb is called compound tunicated or scaly bulb. e.g. Garlic

Question 19.
Which type of modified stem is present in Colocasia and Amorphophallus? Explain with the help of neat and labelled diagram.
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 9

  1. In Colocasia and Amorphophallus corm is present, which is an underground stem modified for storage of food.
  2. Corm is swollen underground spherical or subspherical vertically growing stem.
  3. It is condensed structure with circular or ring like nodes.
  4. It shows presence of axillary buds and scales.
  5. Adventitious buds are produced which help in vegetative propagation.
  6. Adventitious roots are produced at lower part of the stem.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 20.
1. What are sub aerial stems?
2. Explain the different types of sub aerial stems. Give atleast one example of each.
Answer:
1. Subaerial stems:
a. These are generally weak or straggling stems growing over the ground and need support for perpetuation.
b. Sometimes these stems are found to grow beneath the soil surface also. Thus, they show contact with both air and soil.
c. Subaerial stems are meant for perennation and vegetative propagation.
d. Scale leaves and axillary buds are present over stem surface. Axillary buds develop into aerial shoots.

2. Types of subaerial stems:
a. Trailer:
1. The shoot spreads over the ground without striking adventitious roots.
The branches are either flat i.e. procumbent or partly vertical i.e. decumbent.
e. g. Euphorbia, Tridax etc. [Any one example]

b. Runner:
1. They are special narrow, prostrate or horizontal green branches which develop at the base of erect shoots known as crown.
2. Runners spread in all directions to produce new crowns with bunch of adventitious roots.
3. Presence of nodes with scale leaves and axillary buds is observed.
e.g. Cynodon (Lawn grass) Centella (Hydrocotyl / Brahmi), Oxalis etc. [Any one example]

c. Stolons:
1. The slender lateral branch arising from the base of main axis is known as stolon.
2. In some plants it is above ground (wild strawberry).
3. Primarily stolon shows upward growth in the form of ordinary branch, but when it bends and touches the ground terminal bud grows into new shoot and develops adventitious roots.
e.g. Wild Strawberry, Jasmine, Mentha, etc. [Any one example]

d. Sucker:
1. It is non-green, runner like branch of stem.
2. It grows horizontally below soil initially and then comes above the soil surface obliquely to produce a new plant.
3. Sucker can be termed as underground runner.
e. g. Chrysanthemum, Banana etc. [Any one example]

e. Offset:
1. These are one intemode long runners in rosette plants at ground or water level.
2. Offset helps in vegetative propagation.
e.g. Water hyacinth or Jal kumbhi (Eichhornia) and Pistia. [Any one example]

Question 21.
Observe the given figures and identify P, Q, R and S representing the different types of sub aerial shoot.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 10Answer:
‘P’: Trailer ‘Q’: Runner ‘R’: Stolon ‘S’: Offset

Question 22.
Draw neat and labelled diagram of Eichhornia showing offset.
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 11

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 23.
What are metamorphosed stems?
Answer:
Stem or its vegetative part develops various modifications to carry out specialized functions. Such modified stems are called as metamorphosed stems.

Question 24.
Describe the aerial modifications of stem.
Answer:
Different aerial modifications shown by stem are as follows:
1. Stem tendrils:
a. Tendrils are thin, wiry, photosynthetic, leafless coiled structures.
b. They give additional support to developing plant.
c. Tendrils have adhesive glands for fixation.
d. Apical bud in Vitis quadrangularis gets modified into tendril. The further growth is carried out by axillary bud.
e. In Passiflora axillary bud gets modified in tendril.
f. Extra axillary bud is the one which grows outside the axil. This bud in cucurbita gets modified into tendril.
g. Normally floral buds are destined to produce flowers. But in plants like Antigonon they produce tendrils.

2. Thorn:
a. It is modification of apical or axillary bud.
b. Thom is hard pointed and mostly straight structure (except Bougainvillea where it is curved and useful for climbing).
c. It provides protection against browsing animals and also helps in reducing transpiration.
d. Apical bud develops into thorn in Carrisa whereas axillary bud develops into thorn in Duranta, Citrus, Bougainvillea, etc.

3. Phylloclade:
a. Modification of stem into leaf like photosynthetic organ is known as phylloclade.
b. Being stem it possesses nodes and internodes.
c. It is thick, fleshy and succulent, contains mucilage for retaining water e.g. Opuntia, Casuarina (Cylindrical shaped phylloclade) and Muehlenbeckia (ribbon like phylloclade).

4. Cladodes:
a. The branches of limited growth i.e. one intemode long and performing photosynthetic function are called as cladodes.
b. True leaves are reduced to spine or scales to reduce rate of transpiration, e.g. Asparagus.

5. Cladophylls:
These are leaf like structures bore in the axil of scale leaf. It has floral bud and scale leaf in the middle i.e. upper half is leaf and lower half is stem. e.g. Ruscus.

6. Bulbils:
a. In plants like Dioscorea, etc. axillary bud becomes fleshy and rounded due to storage of food called as bulbil.
b. When it falls off it produces new plant and help in vegetative propagation.

Question 25.
Observe the given figures oi Asparagus, Vitis quadrangularis and Passiflora. Which of the following is labelled incorrectly?
Answer:
Figure ‘a’ is incorrectly labelled.
It represents Cladode oi Asparagus.

Question 26.
How does thorn in Carissa differ from that of Duranta?
Answer:
In Carrisa, apical bud develops into thorn, whereas in Duranta, axillary bud develops into thorn.

Question 27.
Enlist the general characteristics of a leaf.
Answer:
General characteristics of a leaf:

  1. Leaves are the most important appendages as they carry out photosynthesis and also help to remove excess amount of water from plant body through transpiration.
  2. Leaves are exogenous in origin and develops from leaf primordium.
  3. Leaf is dorsiventrally flattened lateral appendage of stem, produced at nodal region.
  4. Leaf is thin, expanded and green due to presence of photosynthetic pigments, i.e. chlorophyll.
  5. Axil of leaf shows presence of axillary bud.
  6. Leaf shows limited growth, does not show apical bud or a growing point.

Question 28.
Give an account of various parts of a typical dicot leaf.
Answer:
A typical dicot leaf shows presence of three main parts Leaf base or Hypopodium, Petiole or Mesopodium and Leaf lamina/blade or Epipodium.
1. Leaf base or Hypopodium:
a. The point by which leaf remains attached to the stem is known as leaf base.
b. The nature of leaf base varies in different plants. It may be pulvinus (swollen), sheathing or ligulate, etc.

Question 29.
How simple leaf differs from a compound leaf?
Answer:
The leaf with entire lamina is called simple leaf, whereas leaf in which leaf lamina is divided into many leaflets is called as compound leaf.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 30.
Identify the type of pinnately compound leaves in the figures given below and give one example of each.
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 12
Figure ‘a’: Paripinnately compound leaves (e.g. Cassia)
Figure ‘b’: Imparipinnately compound leaves (e.g. Rosa)
Figure ‘c’: Bipinnately compound leaves (e.g. Caesalpinia)
Figure ‘d’: Tripinnately compound leaves (e.g. Moringa)
Figure ‘e’: Decompound leaves (e.g. Coriandrum)

Question 31.
Explain how leaves modify to perform different functions other than photosynthesis and gaseous exchange.
Answer:
Leaves show different types of modification as follows:
1. Leaf spines:
Sometimes entire leaf is modified into spines (Opuntia) or margin of leaf becomes spiny (Agave) or stipule modifies into spine (Acacia, Zizyphus) to check the rate of transpiration and to protect plant from grazing.

2. Leaf tendril:
In some weak stems, leaf, leaflet or other part modifies to produce thin, green, wiry, coiled structure called as leaf tendril. It helps in climbing and provides additional support.

3. Leaf hooks:
In plants like Bignonia unguis-cati (Cat’s nail) the terminal three leaflet get modified into three! stiff curve and pointed hooks used to cling over the bark of tree.

4. Phyllode:
When petiole of leaf becomes flat, green and leaf like it is called as phyllode. In Acacia auriculoformis the normal leaf is bipinnately compound and falls off soon. The petiole modifies itself into phyllode. It is a xerophytic adaptation.

Question 32.
Identify different types of tendril in the figures given below and give one example of each.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 13
Answer:
Figure ‘a’: Whole leaf tendril (e.g. Lathyrus)
Figure ‘b’: Leaflet tendril (e.g. Pisum sativum)
Figure ‘c’: Leaf tip tendril (e.g. Gloriosa)
Figure ‘d’: Stipular tendril (e.g. Smilax)

Question 33.
Define phyllotaxy. Why do leaves show phyllotaxy?
Answer:
Phyllotaxy:
1. Arrangement of leaves on the stem and branches in a specific manner is known as phyllotaxy.
2. It enables leaf to get sufficient light for photosynthesis.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 34.
Which type of phyllotaxy is show n by leaves of Mango, Nerium and Jamun?
Answer:

  1. Phyllotaxy shown by leaves of Mango is alternate phyllotaxy. In this type, single leaf from each node.
  2. Phyllotaxy shown by leaves of Nerium is whorled phyllotaxy. In this type, many leaves arise from each node
    and form a whorl.
  3. Phyllotaxy shown by leaves of Jamun is opposite superposed phyllotaxy. In this type, a pair of opposite leaves are arranged one above the other in the same plane.

Question 35.
What are pinnately compound and palmately compound leaves? Give any two examples of each.
Answer:
1. Pinnately compound: Leaflets are present laterally on a common axis called rachis, which represents the midrib of the leaf. e.g. Cassia, Rose, Caesalpinia, Moringa, Coriandrum, etc. [Any two examples]
2. Palmately compound: In this all the leaflets are attached at the tip of petiole.
e.g. Citrus, Zorina, Oxalis, Marsilea, Bombax [Any two examples] [Note: Another example of palmately compound leaf (Bifoliate) is Balanites roxburghii.]

Question 36.
Define inflorescence.
Answer:
A specialised axis or branch over which flowers are produced or borne in definite manner is known inflorescence.

Question 37.
Write significance of inflorescence.
Answer:
Significance of inflorescence:

  1. Inflorescence makes a flower more conspicuous to attract the insects and birds for pollination.
  2. It provides more chances for cross pollination.
  3. An insect can pollinate many flowers in inflorescence in a single visit.
  4. In an inflorescence, flowers open successively and not simultaneously. This improves chances of pollination as flowering period is longer.

Question 38.
Define flower.
Answer:
Flower is highly modified and condensed shoot meant for sexual reproduction.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 39.
Complete the table by giving the meaning of following terminologies related to flower.
Answer:

1. Complete flower: Presence of all four floral whorls Incomplete flower: Absence of any one of the floral whorls.
2. Pedicellate flower: Flower with pedicel Sessile flower: Flower without pedicel
3. Bracteate flower: Flower with bract at the base of pedicel Ebracteate flower: Flower without bract
4. Perfect flower: Both androecium and gynoecium are present, also called as dicliny or bisexual flower. Imperfect flower: Any one reproductive whorl is present also called as monocliny or unisexual flower.
5. Actinomorphic flower: The flower can be cut in any plane passing through the centre in order to obtain two identical halves. Flowers show radial symmetry, e.g. Sunflower Zygomorphic flower: The flower can be cut only along one plane passing through the centre in order to obtain two identical halves. Flowers show bilateral symmetry e.g. Sweet Pea flower.
6. Unisexual flower: It can be either staminate (male)/ pistillate (female) flower Neuter flower: When both reproductive whorls are absent, it is said to be neuter flower
7. Monoecious plant: Male and female reproductive flowers are borne on same plant, e.g. Maize Dioecious plant: Only one type of unisexual flowers are present on plant, e.g. Ray floret of sunflower

Question 40.
Mango is called as polygamous plant. Why?
Answer:
Mango produces all types of flowers like staminate, bisexual and neuter, hence it is called as polygamous plant.

Question 41.
What is insertion of floral whorls?
Answer:
The position and arrangement of rest of the floral whorls (calyx, corolla, androecium) with respect to gynoecium on the thalamus is known as insertion of floral whorls. .

Question 42.
With help of neat and labelled diagrams explain the classification of flowers based on the position of ovary on the thalamus.
Answer:
Classification of flowers based on the position of ovary on the thalamus.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 14
1. Hypogynous flower:
When the convex or conical thalamus is present in flower, ovary occupies the highest position while other floral parts are below ovary. Ovary is said to be superior and flower is called as hypogynous flower, e.g. Brinjal, Mustard, China rose etc. It is denoted as G in floral formula.

2. Perigynous flower:
When cup shaped or saucer shaped thalamus is present in a flower, ovary and other floral parts occupy about same position. Such an ovary is said to be semi- superior or semi-inferior. All floral whorls are at the rim of thalamus. Flower is called as perigynous. e.g. Rose, etc. It is denoted as G- in floral formula.

3. Epigynous flower:
When thalamus completely encloses ovary and may show fusion with wall; the other floral parts occupy superior position and ovary becomes inferior. Such flower is called as epigynous flower, e.g. Ray florets of Sunflower, Guava, Cucumber etc. It is denoted as G in floral formula.

Question 43.
What is thalamus?
Answer:
Thalamus:
1. The upper, swollen, condensed, knob-like part of the pedicel is called thalamus. It is also called receptacle or torus.
2. In a typical flower, the thalamus consists of four compactly arranged nodes and three highly condensed intemodes.
3. From each node of thalamus, whorl of modified leaves is produced.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 44.
With the help of a diagram explain the floral parts of a typical flower.
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 15
Floral parts of a typical flower:
1. Calyx (K):
a. It is outermost floral whorl and individual members are known as
sepals.
b. Sepals are usually green in colour and perform photosynthesis.
c. If all the sepals are united, the condition is gamosepalous and if they are free, the condition is called as polysepalous.
d. Gamosepalous calyx is found in China rose and polysepalous calyx is found in Brassica.
e. The main function of sepals is to protect inner floral parts in bud condition.
f. Sometimes sepals become brightly coloured (petaloid sepals) and attract insects for pollination,
e.g. Mussaenda etc.
g. Sepals modify into hairy structures called as pappus. Such calyx helps in dispersal of fruit, e.g. Tridex.

2. Corolla (C):
a. It is second floral whorl from outer side and variously coloured.
b. The individual member is called as petal.
c. Petals may be sweet to taste, possess scent, odour, aroma or fragrance etc.
d. The condition in which petals are free is said to be polypetalous (e.g. Rose) and if they are fused it is called as gamopetalous (e.g. Datura).
e. The main function of corolla is to attract different agencies for pollination.

3. Perianth (P):
a. Many times, calyx and corolla remain undifferentiated. Such member is known as tepal.
b. The whorl of tepals is known as Perianth.
c. It protects other floral whorls.
d. If all the tepals are free the condition is called as polyphyllous and if they are fused the condition is called as gamophyllous.
e. Sepaloid perianth shows green tepals, while petaloid perianth shows brightly coloured tepals. e.g. Lily, Amaranthus, Celosia, etc.
f. Petaloid tepal helps in pollination and sepaloid tepals can perform photosynthesis.

4. Androecium (A):
a. It is third floral whorl from outer side.
b. Androecium is male reproductive part of a flower.
c. The individual member is known as stamen.
d. If all the stamens are free the condition is polyandrous and synandrous if they are fused.
e. Typical stamen shows three different parts:
1. Anther: It is terminal in position. Anther produces pollen grains. It is usually dithecous (two anther lobes), tetralocular/tetra sporangiate (four pollen sacs) structure, e.g. Datura.
In some plants it is monothecous (single lobed), bilocular or bisporangiate structure e.g. Hibiscus.
2. Filament: It is a stalk of stamen and bears anther at its tip. It raises anther to a proper height for easy dispersal of pollen grains.
3. Connective: It is in continuation with the filament. It is similar to mid rib and connects two anther lobes together and also with the filament.

5. Gynoecium (G):
a. It is the female reproductive part of a flower and innermost in position.
b. It is also known as pistil.
c. The individual member of gynoecium is known as carpel.
d. The number of carpels may be one to many.
e. If all the carpels are fused the condition is described as syncarpous and if they are free the condition is described as apocarpous.
f. The polycarpellary gynoecium can be bicarpellary (two carpels e.g. Datura), tricarpellary (three carpels e.g. Cucurbita), pentacarpellery (five carpels e.g. Hibiscus) and so on.
g. A typical carpel consists of three parts stigma, style and ovary.
1. Stigma is a terminal part of carpel which receives pollen grains during pollination. It helps in
germination of pollen grain. Stigma shows variation in structure to suit the pollinating agent.
2. Style is narrow thread like structure that connects ovary with stigma.
3. Ovary is basal swollen fertile part of the carpel. Ovules are produced in ovary on a soft fertile tissue called placenta.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 45.
Explain the term Epicalyx.
Answer:
Epicalyx:

  1. Epicalyx is an additional whorl of sepal like structures formed by bracteole which occurs on the outside of calyx.
  2. These are 5-8 in number.
  3. It is a characteristic feature of family Malvaceae.
  4. They are protective in function, e.g. Ladies finger

Question 46.
Match the columns.

Column I (Tvpe of calyx) Column II (Nature of sepals) Column III (Example)
1. Caducous (a) Sepals remain even after fruit formation 1. Brinjal, Pea
2. Deciduous (b) Sepals fall off as soon as the flower bud opens 2. Lotus, Mustard
3. Persistent (c) Sepals survive till (withering of petals) fruit formation 3. Argemone (Poppy)

Answer:

Column I (Type of calyx) Column II (Nature of sepals) Column III (Example)
1. Caducous (b) Sepals fall off as soon as the flower bud open 3. Argemone (Poppy)
2. Deciduous (c) Sepals survive till (withering of petals) fruit formation 2. Lotus, Mustard
3. Persistent (a) Sepals remain even after fruit formation 1. Brinjal, Pea

Question 47.
Define aestivation and explain its different types.
Answer:
Aestivation:
1. The mode of arrangement of sepals, petals or tepals in a flower with respect to the members of same whorl is known as aestivation.
2. Different types of aestivation are as follows:
a. Valvate: Margins of sepals or petals remain either in contact or lie close to each other but do not overlap, e.g. Calyx of Datura, Calotropis.
b. Twisted: Margins of each sepal or petal is directed inwards and is overlapped. While the other margin is directed outwards and overlap the margin of adjacent, e.g. Corolla of China rose, Cotton etc.
c. Imbricate: One of the sepals or petals is internal and is overlapped at both the margins. One is external i.e. both of its margin overlap adjacent member. Rest of the sepals / petals have one inner or overlapped margin and outer or overlapping margin, e.g. Cassia, Bauhinia, etc.
d. Vexillary: Corolla is butterfly shaped and consists of five petals. Outermost and largest is known as standard or vexillum, two lateral petals are wings and two smaller fused forming boat shaped structures keel. e.g. Pisum sativum
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 16

Question 48.
Answer the following:
1. Define the term Adelphy.
2. Give three types of stamens based on adelphy. Draw a diagram of each type.
Answer:
Adelphy:
1. When stamens are united by filaments and anthers are free, the condition is called adelphy.
2. Three types of stamens based on adelphy:
Monadelphous stamens, Diadelphous stamens, Polyadelphous stamens.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 17

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 49.
Define the following terms and give one example of each:

  1. Epipetalous stamens
  2. Epiphyllous stamens
  3. Syngenesious stamens
  4. Synandrous stamens

Answer:

  1. Epipetalous stamens: When the stamens are united to petals they are described as epipetalous stamen. E.g. Datura
  2. Epiphyllous stamens: When the stamens are united to tepals they are described as epiphyllous stamens. E.g. Lily
  3. Syngenesious stamens: When anthers are united and filaments are free, such stamens are called as syngenesious stamens. E.g. Sunflower
  4. Synandrous stamens: When both anthers and filaments are fused, such stamens are called as synandrous stamens. E.g. Cucurbita

Question 50.
Define placentation. Explain its types.
Answer:
1. Placentation: The mode of arrangement of ovules on the placenta within the ovary is called placentation.
2. Types of placentation:
a. Marginal: Ovules are placed on the fused margins of unilocular ovary, e.g. Pea, Bean etc.
b. Axile: Ovules are placed on the central axis of a multilocular ovary, e.g. China rose, Cotton, etc.
c. Parietal: Ovules are placed on the inner wall of unilocular ovary of multicarpellary syncarpus ovary,
e. g. Papaya, Cucumber, etc.
d. Basal: Single ovule is present at the base of unilocular ovary, e.g. Sunflower, Rice, Wheat.
e. Free central: Ovules are borne on central axis which is not attached to ovary wall, e.g.Argemone, Dianthus.

Question 51.
What are parthenocarpic fruits? Give any two examples.
Answer:
Fruits which are produced from ovary without fertilization are called as parthenocarpic fruits, e.g. Cultivated Banana and Grapes.

Question 52.
How true fruit differs from false fruit or pseudofruit? Give one example of each.
Answer:
The fruit which develops only from ovary is called as true fruit or eucarp. e.g. Mango. The fruit which develops from other than ovary floral part is called as false fruit or pseudocarp

Question 53.
Identify the parts of mango and apple fruit in the given figures.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 18Answer:
1. parts of mango fruit:
X: Epicarp
Y: Mesocarp
Z: Endocarp

2. Part of apple fruit:
P: Thalamus
Q: Seed
R: Endocarp
S: Mesocarp

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 54.
Identify terms a,b,and c in the given chart.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 19
Answer:
a: Epicarp
b: Mesocarp
c: Endocarp

Question 55.
What are simple fruits? Explain its different types.
Answer:
1. Fruits which develop from one ovary of one flower are called as simple fruits.
2. Types of simple fruits on the basis of their pericarp:
a. Dry fruits: These fruits have thin pericarp. It is further divided into two types:
1. Dehiscent dry fruits: Pericarp becomes dry, thin and fruit opens at maturity, e.g. Capsule (Lady’s finger) and legume (Pea)
2. Indehiscent dry fruits: Fruit does not open.
e.g. Achene (Mirabilis), Caryopsis (Maize) and Cypsela (Sunflower)

b. Fleshy fruits: These fruits have thick pericarp. It is further divided into two types based on nature endocarp:
1. Drupe: In these fruits, endocarp is hard and stony, e.g. Mango
2. Berry: In these fruits, endocarp is fleshy and fruit is many seeded, e.g. Tomato

Question 56.
What are aggregate fruits? Enlist the types of aggregate fruits.
Answer:
The fruit which develops from a single flower with many ovaries of polycarpellary, apocarpous gynoecium is known as aggregate fruit or etaerio.
Types of aggregate fruits:
Etario of achenes (e.g. Strawberry), etario of berries (e.g. Custard apple), etario of follicles (e.g. Calotropis)

Question 57.
Write a short note on composite fruits.
Answer:
1. The fruits which develop from many ovaries of many flowers of a complete inflorescence are called composite fruits, (e.g. fig) and from catkin inflorescence are called sorosis (e.g. Pineapple).
2. Fruits which develops from hypanthodium inflorescence are called syconus.

Question 58.
Match the columns with column II.

Column I Column II
1. Composite fruit (a) Custard apple
2. Parthenocarpic fruit (b) Cultivated Banana
3. Aggregate fruit (c) Mango
(d) Pineapple

Answer:

Column I Column II
1. Composite fruit (d) Pineapple
2. Parthenocarpic fruit (b) Cultivated Banana
3. Aggregate fruit (a) Custard apple

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 59.
Describe the structure of a seed.
Answer:
Structure of a seed:

  1. Seed is a reproductive unit that developed from fertilized mature ovule.
  2. The seed is made up of seed coat, embryo with or without endosperm and one or two cotyledons.
  3. Outer most covering of a seed is called seed coat.
  4. It shows outer layer called as testa and inner layer called as tegmen.
  5. Hilum is a scar on the seed coat through which seed attach to the fruit.
  6. Embryo of a seed is enclosed within seed coat.
  7. Embryonal axis consists of radicle and plumule.
  8. The part of embryonal axis between cotyledon and plumule is epicotyl, while the part between cotyledons and radicle is hypocotyl.
  9. The nutritive tissue in a seed called endosperm.

[Note: Dicotyledonous seed is a non-endospermic or exalbuminous, as it lacks endosperm at maturity.]
[Note: Students can scan the given Q.R code to study the structure of dicotyledonous and monocotyledonous seed.]

Question 60.
Describe the family Fabaceae with suitable floral diagram.
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 20

  • Example: Pea plant (Pisum sativum)
  • Habit: Tree, shrubs, herbs.
  • Root: Root with root nodules.
  • Stem: Erect or climber.
  • Leaves: Alternate phyllotaxy, Pinnately compound leaves.
  • Inflorescence: Racemose
  • Flower: Zygomorphic, bisexual, complete.
  • Calyx: Sepals five, gamosepalous, imbricate aestivation.
  • Corolla: Petals five, polypetalous, consisting of a larger posterior petal vexillum, two lateral petals wings and two anterior ones forming a keel, vexillary aestivation.
  • Androecium: Stamens ten, diadelphous.
  • Gynoecium: Ovary superior, monocarpellary, unilocular with many ovules, marginal placentation. Fruit: Legume.
  • Seed: Non-endospermic

Question 61.
Apply your knowledge

Question 1.
Tendrils are seen in the following plants. Identify whether they are stem tendrils or leaf tendrils,

  1. Vitis
  2. Smilax
  3. Lathyrus
  4. Passiflora
  5. Cucurbita
  6. Gloriosa

Answer:
Stem tendrils → Vitis, Passiflora, Cucurbita
Leaf tendrils → Smilax, Lathyrus, Gloriosa

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 2.
Which type of roots are shown by halophytes growing in Sundarbans in West Bengal?
Answer:
Pneumatophores

Question 3.
Find out from internet the state flower of Sikkim. Write about the type of roots shown by this plant.
Answer:
Dendrobium is the state flower of Sikkim. It shows epiphytic roots.
Epiphytic roots:

  1. Epiphytic plants like Vanda, Dendrobium grow on branches of trees in dense rain forests and are unable to obtain moisture from soil.
  2. Such plants produce epiphytic roots which hang in the air.
  3. The roots are provided with a spongy membranous absorbent covering of the velamen tissue.
  4. The cells of velamen tissue are hygroscopic and have porous walls, thus they can absorb moisture from air.
  5. Epiphytic roots can be silvery white or green and are without root cap.

Question 62.
Quick Review:

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 21
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 22
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 23

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 63.
Exercise:

Question 1.
Draw neat and labelled diagram of tap root showing different regions.
Answer:
A typical root possesses the following regions:
1. Root cap:
a. A parenchymatous multicellular structure in the form of cap, present over young growing root apex is known as root cap.
b. Cell of root cap secrete mucilage for lubricating passage of root through the soil.
c. Cells of root cap show presence of starch granules which help in graviperception and geotropic movement of root.
d. Usually single root cap is present in plants. But in plants like Pandanus or screw pine multiple root caps are present.
e. In hydrophytes, root caps are replaced by root pocket e.g. Pistia, Eichhornia etc.
f. Due to presence of root cap the growing apex of root is

2. Meristematic region or region of cell division:
a. The apex of the root is a growing point about 1 mm in length protected by root cap. This region is called as region of cell division or meristematic region.
b. The structure is developed by compactly arranged thin walled actively dividing meristematic cells.
c. These cells bring about longitudinal growth of root.

3. Region of elongation:
a. This region of cells is present just above zone of cell division.
b. The cells are newly formed and show rapid elongation to bring about increase in length of the root.
c. The cells help in absorption of mineral salts.

4. Region of root hair or region of absorption:
a. A region of root hair / absorption/piliferous zone is made up of numerous hair like outgrowths.
b. The epiblema or piliferous layer produces tubular elongated unicellular structures known as root hair.
c. They are in close contact with soil particles and increase surface area for absorption of water.
d. Root hair are short lived or ephimeral and are replaced after every 10 to 15 days.

5. Region of maturation/region of differentiation:
a. It is the uppermost major part of the root.
b. The cells of this region are quite impermeable to water due to thick wall.
c. The cells show differentiation and form different types of tissues.
d. This region helps in fixation of plant and conduction of absorbed substances.
e. Development of lateral roots also takes place from this region.

Question 2.
Write a short note on root cap.
Answer:
Root cap:
a. A parenchymatous multicellular structure in the form of cap, present over young growing root apex is known as root cap.
b. Cell of root cap secrete mucilage for lubricating passage of root through the soil.
c. Cells of root cap show presence of starch granules which help in graviperception and geotropic movement of root.
d. Usually single root cap is present in plants. But in plants like Pandanus or screw pine multiple root caps are present.
e. In hydrophytes, root caps are replaced by root pocket e.g. Pistia, Eichhornia etc.
f. Due to presence of root cap the growing apex of root.

Question 3.
Name the region of a root which is located just above the zone of a cell division.
Answer:
Region of elongation:
a. This region of cells is present just above zone of cell division.
b. The cells are newly formed and show rapid elongation to bring about increase in length of the root.
c. The cells help in absorption of mineral salts.

Question 4.
Name any two plants in which root caps are replaced by root pockets.
Answer:
In hydrophytes, root caps are replaced by root pocket e.g. Pistia, Eichhornia etc.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 5.
Write a short note on pneumatophores.
Answer:
1. a. Plants growing in marshy region (halophytes) produce upwardly growing roots called as
pneumatophores or respiratory roots.
b. The main root system of these plants does not get sufficient air for respiration as soil is water logged.
c. Due to this, mineral absorption of plant also gets affected.
d. To overcome this problem underground roots, develop special roots which are negatively geotropic; growing vertically upward.
e. These roots are conical projections present around main trunk of plant.
f. Respiratory roots show presence of lenticels which helps in gaseous exchange.
2. Examples of plants in which respiratory roots are present:
Rhizophora, Avicennia, Sormeratia, Heritiera fames (sundri), etc.

Question 6.
Name the four types of adventitious roots modified for food storage.
Answer:
1. Figure ‘a’ indicates simple tuberous root.
a. Simple tuberous roots become swollen and do not show definite shape.
b. They are produced singly.
c. The roots arise from nodes over the stem and penetrate into the soil, e.g. sweet potato or shakarkand (Ipomoea batatas).

2. Figure ‘b’ indicates fasciculated tuberous roots.
a. A cluster of roots arising from one point which becomes thick and fleshy due to storage of food is known as fasciculated tuberous root.
b. These clusters are seen at the base of the stem, e.g. Dahlia, Asparagus, etc.

3. Figure ‘c’ indicates Moniliform roots.
a. Some adventitious roots get swollen at regular intervals.
b. These gives them the appearance of beads of a necklace. Such roots are called as Moniliform roots, e.g. Spinacia oleracea (Indian Spinach).

4. Figure ‘d’ indicates Nodulose roots.
The cluster of long slender roots become enlarged at the tips forming nodules is known as nodulose roots, e.g. Arrow root (Maranta), Amhaldi or mango ginger (Curcuma amada).

Question 7.
Explain in detail modification of tap roots for food storage.
Answer:
1. Modification of tap root for storage of food:
a. WTien tap root stores food it becomes swollen, fleshy and also develops definite shape.
b. Main or primary root is the main storage organ but sometimes hypocotyl part of embryo axis also joins the main root. Secondary roots remain thin.
c. On the basis of shape, swollen tap roots are classified as Fusiform, Conical and Napiform.
2. Fusiform root:
The fusiform root is swollen in the middle and tapering towards both ends forming spindle shaped structure, e.g. Radish (Raphanus sativus)
3. Conical root:
The conical root is broad at its morphological base and narrows down towards its apex. e.g. Carrot (Daucus car ota)
4. Napiform root:
In napiform root, base of root is highly swollen, almost spherical in shape and abruptly narrows down towards its apex. e.g. Beet (Beta vulgaris)

Question 8.
Write a short note on:
1. Stilt root
2. Climbing roots
Answer:
1. Stilt roots:
a. These roots normally arise from a few lower nodes of a weak stem in some monocots, shrubs and small trees.
b. They show obliquely downward growth penetrating soil and provide mechanical support to the plant.
c. In the members of family Poaceae, the plants like Maize, Jowar, Sugarcane etc. produce stilt root in whorl around the node.
d. These roots provide additional support to the plant body.
e. In Screw pine or Pandanus (Kewada), stilt roots arise only from the lower surface of obliquely growing stem for additional support. These roots show multiple root caps.

2. Climbing roots:
Different climbers with weak stem produce roots at their nodes by means of which they attach themselves to support and thereby raise themselves above the ground.
e.g. Betel leaf or Pan, black pepper or Piper nigrum (Kali Mirch), Pothos or money plant.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 9.
What is the function of prop roots in banyan tree?
Answer:
These prop roots show secondary growth, become thick, act like pillars to provide mechanical support to the heavy branches.

Question 10.
Name any two plants which show climbing roots.
Answer:
Climbing roots:
Different climbers with weak stem produce roots at their nodes by means of which they attach themselves to support and thereby raise themselves above the ground.
e.g. Betel leaf or Pan, black pepper or Piper nigrum (Kali Mirch), Pothos or money plant.

Question 11.
Identify the type of modified roots shown in the picture given below.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 24
Answer:
Plank roots/Buttress:
a. These roots often develop at the base of large trees and form plank like extensions around stem.
b. These roots provide additional support, e.g. Silk cotton, Peepal, etc.

Question 12.
Identify the type of root marked as ‘X’ in the given picture and write a short note on it.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 25
Answer:
Epiphytic roots:
1. Epiphytic plants like Vanda, Dendrobium grow on branches of trees in dense rain forests and are unable to obtain moisture from soil.
2. Such plants produce epiphytic roots which hang in the air.
3. The roots are provided with a spongy membranous absorbent covering of the velamen tissue.
4. The cells of velamen tissue are hygroscopic and have porous walls, thus they can absorb moisture from air.
5. Epiphytic roots can be silvery white or green and are without root cap.

Question 13.
Identify the type of aerial modification of stem in the given figure.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 26
Answer:
Cladophylls:
These are leaf like structures bore in the axil of scale leaf. It has floral bud and scale leaf in the middle i.e. upper half is leaf and lower half is stem. e.g. Ruscus.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 14.
Write a short note on corm.
Answer:

  1. In Colocasia and Amorphophallus corm is present, which is an underground stem modified for storage of food.
  2. Corm is swollen underground spherical or subspherical vertically growing stem.
  3. It is condensed structure with circular or ring like nodes.
  4. It shows presence of axillary buds and scales.
  5. Adventitious buds are produced which help in vegetative propagation.
  6. Adventitious roots are produced at lower part of the stem.

Question 15.
Observe the type of sub aerial stem in the given picture of Eichhornia and explain it.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 27
Answer:
Offset:
1. These are one intemode long runners in rosette plants at ground or water level.
2. Offset helps in vegetative propagation.
e.g. Water hyacinth or Jal kumbhi (Eichhornia) and Pistia. [Any one example]

Question 16.
Explain the type of stem modification in Opuntia.
Answer:
Phylloclade:
a. Modification of stem into leaf like photosynthetic organ is known as phylloclade.
b. Being stem it possesses nodes and internodes.
c. It is thick, fleshy and succulent, contains mucilage for retaining water e.g. Opuntia, Casuarina (Cylindrical shaped phylloclade) and Muehlenbeckia (ribbon like phylloclade).

Question 17.
Identify the structure ‘X’ in the given figure and explain it.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 28
Answer:
Bulbils:
a. In plants like Dioscorea, etc. axillary bud becomes fleshy and rounded due to storage of food called as bulbil.
b. When it falls off it produces new plant and help in vegetative propagation.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 18.
Describe the types of stem tendrils present in different plants.
Answer:
1. Stem tendrils:
a. Tendrils are thin, wiry, photosynthetic, leafless coiled structures.
b. They give additional support to developing plant.
c. Tendrils have adhesive glands for fixation.
d. Apical bud in Vitis quadrangularis gets modified into tendril. The further growth is carried out by axillary bud.
e. In Passiflora axillary bud gets modified in tendril.
f. Extra axillary bud is the one which grows outside the axil. This bud in cucurbita gets modified into tendril.
g. Normally floral buds are destined to produce flowers. But in plants like Antigonon they produce tendrils.

Question 19.
What are cladodes?
Answer:
Cladodes:
a. The branches of limited growth i.e. one intemode long and performing photosynthetic function are called as cladodes.
b. True leaves are reduced to spine or scales to reduce rate of transpiration, e.g. Asparagus.

Question 20.
What are tendrils?
Answer:
Tendrils are thin, wiry, photosynthetic, leafless coiled structures.

Question 21.
What is sympodial growth in ginger rhizome and monopodial growth in lotus rhizome?
Answer:
1. Growth of rhizome takes place with lateral buds, such growth is known as sympodial growth, e.g. Ginger (Zingiber officinale), Turmeric (Curcuma domestica), Canna etc.
2. In plants where rhizomes grow obliquely, terminal bud brings about growth of rhizomes. This is known as monopodial growth, e.g. Nymphea, Nelumbo (Lotus), Pteris (Fern) etc.

Question 22.
In xerophytic plant like Opuntia, the stem becomes photosynthetic. Give reason.
Answer:
1. Xerophytes are the plants which grow in regions with scanty or no rainfall like desert.
2. In Xerophytes, leaves get modified into spines or get reduced in size to check the loss of water due to transpiration.
3. As the leaves are modified into spines, the stem becomes green in colour to do the function of photosynthesis.

Question 23.
Define compound leaves. Explain its two types.
Answer:
The leaf with entire lamina is called simple leaf, whereas leaf in which leaf lamina is divided into many leaflets is called as compound leaf.
1. Pinnately compound: Leaflets are present laterally on a common axis called rachis, which represents the midrib of the leaf. e.g. Cassia, Rose, Caesalpinia, Moringa, Coriandrum, etc. [Any two examples]
2. Palmately compound: In this all the leaflets are attached at the tip of petiole.
e.g. Citrus, Zorina, Oxalis, Marsilea, Bombax [Any two examples] [Note: Another example of palmately compound leaf (Bifoliate) is Balanites roxburghii.]

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 24.
Define leaf venation. What are its two types?
Answer:
Leaf venation:
1. Arrangement of veins and veinlets in leaf lamina is known as venation.
2. There are two types of leaf venation: parallel venation which is found in monocot leaves and reticulate venation which is found in dicot leaves.

Question 25.
Draw neat and labelled diagram of structure of a typical leaf.
Answer:
A typical dicot leaf shows presence of three main parts Leaf base or Hypopodium, Petiole or Mesopodium and Leaf lamina/blade or Epipodium.
1. Leaf base or Hypopodium:
a. The point by which leaf remains attached to the stem is known as leaf base.
b. The nature of leaf base varies in different plants. It may be pulvinus (swollen), sheathing or ligulate, etc.

Question 26.
Which type of venation can be observed in monocot leaf?
Answer:
There are two types of leaf venation: parallel venation which is found in monocot leaves and reticulate venation which is found in dicot leaves.

Question 27.
Enlist the types of pinnately compound leaves and give one example of each.
Answer:
Figure ‘a’: Paripinnately compound leaves (e.g. Cassia)
Figure ‘b’: Imparipinnately compound leaves (e.g. Rosa)
Figure ‘c’: Bipinnately compound leaves (e.g. Caesalpinia)
Figure ‘d’: Tripinnately compound leaves (e.g. Moringa)
Figure ‘e’: Decompound leaves (e.g. Coriandrum)

Question 28.
What is opposite decussate phyllotaxy? Give one example.
Answer:
Figure ‘c’ represents opposite decussate phyllotaxy. In this type of phyllotaxy, a pair of leaf arise from each node and the consecutive pair at right angle to the previous one. e.g. Calotropis.

Question 29.
Explain in detail androecium of an angiospermic flower.
Answer:
Androecium (A):
a. It is third floral whorl from outer side.
b. Androecium is male reproductive part of a flower.
c. The individual member is known as stamen.
d. If all the stamens are free the condition is polyandrous and synandrous if they are fused.
e. Typical stamen shows three different parts:
1. Anther: It is terminal in position. Anther produces pollen grains. It is usually dithecous (two anther lobes), tetralocular/tetra sporangiate (four pollen sacs) structure, e.g. Datura.
In some plants it is monothecous (single lobed), bilocular or bisporangiate structure e.g. Hibiscus.

2. Filament: It is a stalk of stamen and bears anther at its tip. It raises anther to a proper height for easy dispersal of pollen grains.

3. Connective: It is in continuation with the filament. It is similar to mid rib and connects two anther lobes together and also with the filament.

4. Gynoecium (G):
a. It is the female reproductive part of a flower and innermost in position.
b. It is also known as pistil.
c. The individual member of gynoecium is known as carpel.
d. The number of carpels may be one to many.
e. If all the carpels are fused the condition is described as syncarpous and if they are free the condition is described as apocarpous.
f. The polycarpellary gynoecium can be bicarpellary (two carpels e.g. Datura), tricarpellary (three carpels e.g. Cucurbita), pentacarpellery (five carpels e.g. Hibiscus) and so on.
g. A typical carpel consists of three parts stigma, style and ovary.

1. Stigma is a terminal part of carpel which receives pollen grains during pollination. It helps in
germination of pollen grain. Stigma shows variation in structure to suit the pollinating agent.
2. Style is narrow thread like structure that connects ovary with stigma.
3. Ovary is basal swollen fertile part of the carpel. Ovules are produced in ovary on a soft fertile tissue called placenta.

Question 30.
Draw neat and labelled diagram of a typical flower.
Answer:
Floral parts of a typical flower:
1. Calyx (K):
a. It is outermost floral whorl and individual members are known as
sepals.
b. Sepals are usually green in colour and perform photosynthesis.
c. If all the sepals are united, the condition is gamosepalous and if they are free, the condition is called as polysepalous.
d. Gamosepalous calyx is found in China rose and polysepalous calyx is found in Brassica.
e. The main function of sepals is to protect inner floral parts in bud condition.
f. Sometimes sepals become brightly coloured (petaloid sepals) and attract insects for pollination,
e.g. Mussaenda etc.
g. Sepals modify into hairy structures called as pappus. Such calyx helps in dispersal of fruit, e.g. Tridex.

2. Corolla (C):
a. It is second floral whorl from outer side and variously coloured.
b. The individual member is called as petal.
c. Petals may be sweet to taste, possess scent, odour, aroma or fragrance etc.
d. The condition in which petals are free is said to be polypetalous (e.g. Rose) and if they are fused it is called as gamopetalous (e.g. Datura).
e. The main function of corolla is to attract different agencies for pollination.

3. Perianth (P):
a. Many times, calyx and corolla remain undifferentiated. Such member is known as tepal.
b. The whorl of tepals is known as Perianth.
c. It protects other floral whorls.
d. If all the tepals are free the condition is called as polyphyllous and if they are fused the condition is called as gamophyllous.
e. Sepaloid perianth shows green tepals, while petaloid perianth shows brightly coloured tepals. e.g. Lily, Amaranthus, Celosia, etc.
f. Petaloid tepal helps in pollination and sepaloid tepals can perform photosynthesis.

4. Androecium (A):
a. It is third floral whorl from outer side.
b. Androecium is male reproductive part of a flower.
c. The individual member is known as stamen.
d. If all the stamens are free the condition is polyandrous and synandrous if they are fused.
e. Typical stamen shows three different parts:
1. Anther: It is terminal in position. Anther produces pollen grains. It is usually dithecous (two anther lobes), tetralocular/tetra sporangiate (four pollen sacs) structure, e.g. Datura.
In some plants it is monothecous (single lobed), bilocular or bisporangiate structure e.g. Hibiscus.
2. Filament: It is a stalk of stamen and bears anther at its tip. It raises anther to a proper height for easy dispersal of pollen grains.
3. Connective: It is in continuation with the filament. It is similar to mid rib and connects two anther lobes together and also with the filament.
4. Gynoecium (G):
a. It is the female reproductive part of a flower and innermost in position.
b. It is also known as pistil.
c. The individual member of gynoecium is known as carpel.
d. The number of carpels may be one to many.
e. If all the carpels are fused the condition is described as syncarpous and if they are free the condition is described as apocarpous.
f. The polycarpellary gynoecium can be bicarpellary (two carpels e.g. Datura), tricarpellary (three carpels e.g. Cucurbita), pentacarpellery (five carpels e.g. Hibiscus) and so on.
g. A typical carpel consists of three parts stigma, style and ovary.
1. Stigma is a terminal part of carpel which receives pollen grains during pollination. It helps in
germination of pollen grain. Stigma shows variation in structure to suit the pollinating agent.
2. Style is narrow thread like structure that connects ovary with stigma.
3. Ovary is basal swollen fertile part of the carpel. Ovules are produced in ovary on a soft fertile tissue called placenta.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 37.
How many carpels are present in gynoecium of Cucurbita and Hibiscus flower?
Answer:
The polycarpellary gynoecium can be bicarpellary (two carpels e.g. Datura), tricarpellary (three carpels e.g. Cucurbita), pentacarpellery (five carpels e.g. Hibiscus) and so on.

Question 38.
Enlist the different types of aestivation and placentation in a flower.
Answer:
Different types of aestivation are as follows:
a. Valvate: Margins of sepals or petals remain either in contact or lie close to each other but do not overlap, e.g. Calyx of Datura, Calotropis.
b. Twisted: Margins of each sepal or petal is directed inwards and is overlapped. While the other margin is directed outwards and overlap the margin of adjacent, e.g. Corolla of China rose, Cotton etc.
c. Imbricate: One of the sepals or petals is internal and is overlapped at both the margins. One is external i.e. both of its margin overlap adjacent member. Rest of the sepals / petals have one inner or overlapped margin and outer or overlapping margin, e.g. Cassia, Bauhinia, etc.
d. Vexillary: Corolla is butterfly shaped and consists of five petals. Outermost and largest is known as standard or vexillum, two lateral petals are wings and two smaller fused forming boat shaped structures keel. e.g. Pisum sativum

2. Types of placentation:
a. Marginal: Ovules are placed on the fused margins of unilocular ovary, e.g. Pea, Bean etc.
b. Axile: Ovules are placed on the central axis of a multilocular ovary, e.g. China rose, Cotton, etc.
c. Parietal: Ovules are placed on the inner wall of unilocular ovary of multicarpellary syncarpus ovary,
e. g. Papaya, Cucumber, etc.
d. Basal: Single ovule is present at the base of unilocular ovary, e.g. Sunflower, Rice, Wheat.
e. Free central: Ovules are borne on central axis which is not attached to ovary wall, e.g.Argemone, Dianthus.

Question 39.
Explain in detail types of fruits.
Answer:
1. Fruits which develop from one ovary of one flower are called as simple fruits.
2. Types of simple fruits on the basis of their pericarp:
a. Dry fruits: These fruits have thin pericarp. It is further divided into two types:
1. Dehiscent dry fruits: Pericarp becomes dry, thin and fruit opens at maturity, e.g. Capsule (Lady’s finger) and legume (Pea)
2. Indehiscent dry fruits: Fruit does not open.
e.g. Achene (Mirabilis), Caryopsis (Maize) and Cypsela (Sunflower)

b. Fleshy fruits: These fruits have thick pericarp. It is further divided into two types based on nature endocarp:
1. Drupe: In these fruits, endocarp is hard and stony, e.g. Mango
2. Berry: In these fruits, endocarp is fleshy and fruit is many seeded, e.g. Tomato
The fruit which develops from a single flower with many ovaries of polycarpellary, apocarpous gynoecium is known as aggregate fruit or etaerio.
Types of aggregate fruits:
Etario of achenes (e.g. Strawberry), etario of berries (e.g. Custard apple), etario of follicles (e.g. Calotropis)
1. The fruits which develop from many ovaries of many flowers of a complete inflorescence are called composite fruits, (e.g. fig) and from catkin inflorescence are called sorosis (e.g. Pineapple).
2. Fruits which develops from hypanthodium inflorescence are called syconus.

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 40.
Give one example of each type of fruit given below:
1. Etario of berries
2. Berry
3. Etario of follicles
4. Cypsela
5. Sorosis
Answer:
The fruit which develops from a single flower with many ovaries of polycarpellary, apocarpous gynoecium is known as aggregate fruit or etaerio.
Types of aggregate fruits:
Etario of achenes (e.g. Strawberry), etario of berries (e.g. Custard apple), etario of follicles (e.g. Calotropis)
2. Berry: In these fruits, endocarp is fleshy and fruit is many seeded, e.g. Tomato
The fruit which develops from a single flower with many ovaries of polycarpellary, apocarpous gynoecium is known as aggregate fruit or etaerio.
Types of aggregate fruits:
Etario of achenes (e.g. Strawberry), etario of berries (e.g. Custard apple), etario of follicles (e.g. Calotropis)
2. Types of simple fruits on the basis of their pericarp:
a. Dry fruits: These fruits have thin pericarp. It is further divided into two types:
3. Dehiscent dry fruits: Pericarp becomes dry, thin and fruit opens at maturity, e.g. Capsule (Lady’s finger) and legume (Pea)
4. Indehiscent dry fruits: Fruit does not open.
e.g. Achene (Mirabilis), Caryopsis (Maize) and Cypsela (Sunflower)
5. The fruits which develop from many ovaries of many flowers of a complete inflorescence are called composite fruits, (e.g. fig) and from catkin inflorescence are called sorosis (e.g. Pineapple).

Question 41.
Define parthenocarpic fruit and give one example.
Answer:
Fruits which are produced from ovary without fertilization are called as parthenocarpic fruits, e.g. Cultivated Banana and Grapes.

Question 42.
Write a short note on simple fruits.
Answer:
1. Fruits which develop from one ovary of one flower are called as simple fruits.
2. Types of simple fruits on the basis of their pericarp:
a. Dry fruits: These fruits have thin pericarp. It is further divided into two types:
1. Dehiscent dry fruits: Pericarp becomes dry, thin and fruit opens at maturity, e.g. Capsule (Lady’s finger) and legume (Pea)
2. Indehiscent dry fruits: Fruit does not open.
e.g. Achene (Mirabilis), Caryopsis (Maize) and Cypsela (Sunflower)

b. Fleshy fruits: These fruits have thick pericarp. It is further divided into two types based on nature endocarp:
1. Drupe: In these fruits, endocarp is hard and stony, e.g. Mango
2. Berry: In these fruits, endocarp is fleshy and fruit is many seeded, e.g. Tomato

Question 43.
Give examples of any two types of aggregate fruits.
Answer:
The fruit which develops from a single flower with many ovaries of polycarpellary, apocarpous gynoecium is known as aggregate fruit or etaerio.
Types of aggregate fruits:
Etario of achenes (e.g. Strawberry), etario of berries (e.g. Custard apple), etario of follicles (e.g. Calotropis)

Question 44.
Complete the given chart.
Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plant 29
Answer:
It shows outer layer called as testa and inner layer called as tegmen.

Question 45.
Explain the family of pea plant in detail with suitable floral diagram.
Answer:

  • Example: Pea plant (Pisum sativum)
  • Habit: Tree, shrubs, herbs.
  • Root: Root with root nodules.
  • Stem: Erect or climber.
  • Leaves: Alternate phyllotaxy, Pinnately compound leaves.
  • Inflorescence: Racemose
  • Flower: Zygomorphic, bisexual, complete.
  • Calyx: Sepals five, gamosepalous, imbricate aestivation.
  • Corolla: Petals five, polypetalous, consisting of a larger posterior petal vexillum, two lateral petals wings and two anterior ones forming a keel, vexillary aestivation.
  • Androecium: Stamens ten, diadelphous.
  • Gynoecium: Ovary superior, monocarpellary, unilocular with many ovules, marginal placentation. Fruit: Legume.
  • Seed: Non-endospermic

Question 46.
Answer the following.
1. Explain the family Solanaceae with the help of floral diagram.
2. Give examples of economically important plants from family Liliaceae.
Answer:

  • Example: Thom apple (Datura stramonium)
  • Habit: Mostly herbs, shmbs and rarely small trees.
  • Root: Tap root system
  • Stem: Herbaceous, woody, erect, branched, hairy, sometimes it may be underground like in potato.
  • Leaves: Alternate phyllotaxy, simple, reticulate venation.
  • Inflorescence: Solitary, cymose.
  • Flower: Actinomorphic, bisexual, complete.
  • Calyx: Sepals five, gamosepalous, persistent, valvate aestivation.
  • Corolla: Petals five, gamopetalous, valvate aestivation.
  • Androecium: Stamens five, free epipetalous (adhesion).
  • Gynoecium: Bicarpellary, syncarpous, superior ovary, bilocular, placenta swollen with many ovules, axile placentation.
  • Fruits: Berry or capsule.
  • Seeds: Many, endospermic.

2. Economically important plant from family Liliaceae:
Family Liliaceae includes many ornamental plants like tulip, Gloriosa, Medicinal plants like Aloe vera. Asparagus and source of colchicine, e.g. Colchicum autumnale.

Question 64.
Multiple Choice Questions:

Question 1.
Root is descending axis of plant body which is
(A) negatively geotropic
(B) hydrophobic
(C) negatively phototropic
(D) green and with intemodes
Answer:
(C) negatively phototropic

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 2.
The root system grow out from the
(A) plumule of the embryo
(B) radicle of the embryo
(C) embryo of the seed
(D) all of these
Answer:
(B) radicle of the embryo

Question 3.
Adventitious roots develop from
(A) radicle
(B) any part of the plant body except the radicle
(C) flower
(D) embryo
Answer:
(B) any part of the plant body except the radicle

Question 4.
A fibrous root system is best adapted to perform which of the following functions?
(A) Storage of food
(B) Transport of water and organic food
(C) Absorption of water and minerals from the soil
(D) Anchorage of the plant into the soil
Answer:
(D) Anchorage of the plant into the soil

Question 5.
When the root is swollen in the middle and tapers at both ends, it will be called as root.
(A) tuberous
(B) fusiform
(C) conical
(D) napiform
Answer:
(B) fusiform

Question 6.
Pneumatophores are helpful in
(A) protein synthesis
(B) respiration
(C) transpiration
(D) carbohydrate metabolism
Answer:
(B) respiration

Question 7.
Sweet potato is a modification of
(A) leaf
(B) adventitious root
(C) tap root
(D) stem
Answer:
(B) adventitious root

Question 8.
Stilt roots are roots.
(A) primary
(B) adventitious
(C) secondary
(D) tap
Answer:
(B) adventitious

Question 9.
A spongy tissue called velamen is present in
(A) breathing roots
(B) parasitic roots
(C) tuberous roots
(D) epiphytic roots
Answer:
(D) epiphytic roots

Question 10.
Which of the following is NOT a type of adventitious root modified for storage of food?
(A) Fasciculated tuberous roots
(B) Simple tuberous root
(C) Napiform root
(D) Moniliform roots
Answer:
(C) Napiform root

Question 11.
In which of the following plants, root cap is replaced by root pocket?
(A) Pistia
(B) Pandanus
(C) Screw pine
(D) Hibiscus
Answer:
(A) Pistia

Question 12.
Which of the following is an example of stem tuber?
(A) Helianthus tuberosus
(B) Zingiber officinale
(C) Cynodon
(D) Chrysanthemum
Answer:
(A) Helianthus tuberosus

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 13.
In stem tuber, the number of nodes and eyes is more towards
(A) rose end
(B) basal end
(C) heel
(D) both (B) and (C)
Answer:
(A) rose end

Question 14.
A rhizome differs from corm in its
(A) thickness
(B) basic organization
(C) direction of growth
(D) nature of leaves
Answer:
(C) direction of growth

Question 15.
The reduced stem of onion produces.
(A) Adventitious roots
(B) Prop roots
(C) Fusiform roots
(D) Fasciculated roots
Answer:
(A) Adventitious roots

Question 16.
Corm is ____________
(A) a horizontal underground stem.
(B) an underground root.
(C) an underground vertical stem.
(D) an aerial stem modification.
Answer:
(C) an underground vertical stem.

Question 17.
The stem modified to perform the function of leaf and with many internodes is called
(A) phylloclade
(B) cladode
(C) offset
(D) phyllode
Answer:
(A) phylloclade

Question 18.
_______ is a non-green runner like branch of stem, which develops from underground base of roots and found in Chrysanthemum.
(A) Corn
(B) Sucker
(C) Offset
(D) Tendril
Answer:
(B) Sucker

Question 19.
Ribbon shaped phylloclades are found in
(A) Ruscus
(B) Duranta
(C) Muehlenbeckia
(D) Bougainvillea
Answer:
(C) Muehlenbeckia

Question 20.
Axillary buds in Dioscorea becomes fleshy and rounded due to storage of food called as
(A) Stiphles
(B) Bulbils
(C) Offset
(D) Cladophylls
Answer:
(B) Bulbils

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 21.
The leaves without petiole are called
(A) sessile
(B) petiolate
(C) rachis
(D) lamina
Answer:
(A) sessile

Question 22.
The type of leaves observed is mango plant is
(A) Compound leaves
(B) Bipinnately compound leaves
(C) Simple leaves with reticulate venation
(D) Simple leaves with parallel venation
Answer:
(C) Simple leaves with reticulate venation

Question 23.
In _________ , the terminal three leaflet get modified into three stiff leaf hooks.
(A) Lathyrus
(B) Pisum sativum
(C) Smilax
(D) Bignonia unguisi-cati
Answer:
(D) Bignonia unguisi-cati

Question 24.
Leaf apex is modified into tendril in
(A) Gloriosa
(B) Pea
(C) Smilax
(D) Lathyrus
Answer:
(A) Gloriosa

Question 25.
Modification of petiole into leaf-like structure is called ________ .
(A) cladode
(B) phylloclade
(C) phyllode
(D) pistillode
Answer:
(C) phyllode

Question 26.
The mode of arrangement of leaves on the stem and the branch is known as _______ .
(A) vernalization
(B) vernation
(C) venation
(D) phyllotaxy
Answer:
(D) phyllotaxy

Question 27.
Bipinnately compound leaves can be observed in
(A) Citrus
(B) Hibiscus
(C) Caesalpinia
(D) Coriandrum
Answer:
(C) Caesalpinia

Question 28.
The axis of the inflorescence is known as
(A) Thalamus
(B) Peduncle
(C) Pedicel
(D) Petiole
Answer:
(B) Peduncle

Question 29.
In racemose inflorescence
(A) growth of peduncle is infinite
(B) apical bud always terminates into flower
(C) growth of peduncle is finite.
(D) order of opening of flower is centrifugal.
Answer:
(A) growth of peduncle is infinite

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 30.
In a typical flower thalamus consists of compactly arranged nodes and intemodes.
(A) three, two
(B) four, three
(C) three, four
(D) two, three
Answer:
(B) four, three

Question 31.
When the flower is epigynous, the ovary is said to be
(A) inferior
(B) superior
(C) semi-inferior
(D) semi-superior
Answer:
(A) inferior

Question 32.
When the gynoecium is present at the topmost position of the thalamus, the flower is known as
(A) inferior
(B) epigynous
(C) perigynous
(D) hypogynous
Answer:
(D) hypogynous

Question 33.
When all sepals are united, the condition is called as
(A) polysepalous
(B) gamosepalous
(C) polypetalous
(D) gamopetalous
Answer:
(B) gamosepalous

Question 34.
When sepals fall just after opening of the flower, they are termed as
(A) persistent
(B) caducous
(C) remnant
(D) deciduous
Answer:
(B) caducous

Question 35.
Fusion between members of a similar whorl is known as
(A) succession
(B) adhesion
(C) cohesion
(D) inflorescence
Answer:
(C) cohesion

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 36.
Complete the analogy. Seed:ovule::Fruit:
(A) pericarp
(B) ovary
(C) embryo
(D) cotyledons
Answer:
(B) ovary

Question 37.
Which one of the following is not a fruit?
(A) Tomato
(B) Cucumber
(C) Pumpkin
(D) Potato
Answer:
(D) Potato

Question 38.
Pineapple is an example of _________ .
(A) simple dry fruit
(B) composite fruit
(C) aggregate fruit
(D) simple-fleshy fruit
Answer:
(B) composite fruit

Question 39.
Outer seed coat is called _______ .
(A) testa
(B) tegmen
(C) raphe
(D) micropyle
Answer:
(A) testa

Question 40.
Vexillum wings and keel corolla are found in family
(A) Solanaceae
(B) Fabaceae
(C) Liliaceae
(D) Malvaceae
Answer:
(B) Fabaceae

Question 65.
Competitive Corner:

Question 1.
Match the placental types (Column-I) with their examples (Column-II).

Column-I Column-II
1. Basal (p) Mustard
2. Axile (q) China rose
3. Parietal (r) Dianthus
4. Free central (s) Sunflower

Choose the correct answer from the following option: [NEET (ODISHA) – 2019J
(A) i – r, ii – s, iii – p, iv – q
(B) i – q, ii – r, iii – s, iv – p
(C) i – p, ii – q, iii – r, iv – s
(D) i – s, ii – q, iii – p, iv – r
Answer:
(D) i – s, ii – q, iii – p, iv – r

Question 2.
Placentation in which ovules develop on the inner wall of the ovary or in peripheral part is:
(A) Parietal
(B) Free central
(C) Basal
(D) Axile
Answer:
(A) Parietal

Question 3.
Pneumatophores occur in
(A) Carnivorous plants
(B) Free-floating hydrophytes
(C) Halophytes
(D) Submerged hydrophytes
Answer:
(C) Halophytes

Question 4.
Sweet potato is a modified
(A) Tap root
(B) Adventitious root
(C) Stem
(D) Rhizome
Answer:
(B) Adventitious root

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 5.
Root hairs develop from the region of
(A) Maturation
(B) Elongation
(C) Root cap
(D) Meristematic activity
Hint: Epidermal cells from the region of maturation form very fine and delicate, thread like structures called root hairs. These root hairs absorb water and minerals from the soil.
Answer:
(A) Maturation

Question 6.
Plants which produce characteristic pneumatophores and show vivipary belong to
(A) Mesophytes
(B) Halophytes
(C) Psammophytes
(D) Elydrophytes
Hint: Plants growing in swampy areas, marshy places and salt lakes are called halophytes. Many halophytes develop respiratory roots or pneumatophores. Pneumatophores are negatively geotropic and are provided with pores called lenticels. Since they grow in oxygen-deficient soil, their seeds germinate inside the fruit, when it is still attached with the parents, exhibiting vivipary.
Answer:
(B) Halophytes

Question 7.
In Bougainvillea thorns are the modifications of
(A) Stipules
(B) Adventitious root
(C) Stem
(D) Leaf
Hint: Thom is a hard, pointed, woody and usually straight structure produced by modification of axillary bud. It provides protection against browsing animals. In Bougainvillea, thorns are modified stems.
Answer:
(C) Stem

Maharashtra Board Class 11 Biology Important Questions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 8.
Coconut fruit is a
(A) Drupe
(B) Berry
(C) Nut
(D) Capsule
Hint: Dmpe is the simple, fleshy fruit developing from the monocarpellary superior ovary. It is generally one seeded. Coconut fruit is a dmpe with fibrous mesocarp and hard endocarp
Answer:
(A) Drupe

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Balbharti Maharashtra State Board 11th Commerce Book Keeping & Accountancy Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Commerce BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

1. Answer in one sentence.

Question 1.
What is a Bank Reconciliation Statement?
Answer:
Bank Reconciliation Statement is a statement that shows the causes of disagreement between the balance shown by passbook and the balance shown by Cash Book under the column as on a particular date.

Question 2.
What is a Bank passbook?
Answer:
A Bank passbook is a copy of a Customer’s A/c in the Bank’s ledger.

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Question 3.
What do you mean by the debit balance of Pass Book?
Answer:
Debit balance of passbook means overdraft as per passbook.

Question 4.
Which account is opened by a trader in Bank for his business operation?
Answer:
A current account is opened by a trader in Bank for his business operation.

Question 5.
On which side of the Cash Book interest on investment is to be shown?
Answer:
Interest on investment is to be shown on the debit/receipt side in the Cash Book.

Question 6.
On which side of the passbook, the direct deposit made by a customer is recorded?
Answer:
A direct deposit made by a customer is recorded on the credit side of the passbook.

Question 7.
What does the credit balance of Cash Book indicate?
Answer:
A credit balance of Cash Book indicates overdraft as per Cash Book.

2. Give one word/term/phrase which can substitute each of the following statements:

Question 1.
Excess of a total of debit side over a total of credit side of Cash Book, Bank column.
Answer:
Bank Balance as per Cash Book

Question 2.
An unfavourable balance is shown by the passbook.
Answer:
Overdraft

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Question 3.
A copy of the customer’s account issued by the bank.
Answer:
Pass Book

Question 4.
Booklet or a statement that is used to record the banking transactions.
Answer:
Pass Book

Question 5.
The credit balance of the bank column of the Cash Book.
Answer:
Overdraft

Question 6.
Refusal by the bank to make payment of a cheque.
Answer:
Dishonour of Cheque

Question 7.
Document used to withdraw cash from the bank.
Answer:
Withdrawal Slip

Question 8.
Excess of a total of credit side over a total of debit side in the passbook.
Answer:
Balance as per Pass Book

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Question 9.
Document used by the account holder to deposit cash and/or cheques into the bank.
Answer:
Pay-in-Slip

Question 10.
Document used by the account holder to withdraw cash from the bank and for making payment to outside parties through the bank.
Answer:
Cheque

3. Do you agree or disagree with the following statements:

Question 1.
Bank Reconciliation Statement is prepared by Bank.
Answer:
Disagree

Question 2.
Overdraft Facility is available to savings Bank Account.
Answer:
Disagree

Question 3.
The bank account holder can make payments to a third party by use of a pay-in slip.
Answer:
Disagree

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Question 4.
Bank does not charge any interest on an overdraft balance.
Answer:
Disagree

Question 5.
Credit balance in Pass Book represents overdraft balance.
Answer:
Disagree

Question 6.
In the cash book of a trader Bank record the entries.
Answer:
Disagree

Question 7.
In the passbook, entries are made by the account holder.
Answer:
Disagree

Question 8.
Through mobile banking account holder can deposit physical cash into his account.
Answer:
Disagree

Question 9.
The right-hand side of the pay-in-slip is known as a counterfoil.
Answer:
Disagree

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Question 10.
A cash withdrawal slip is used to deposit a cheque or cash into a bank account.
Answer:
Disagree

4. Select the most appropriate alternative from those given and rewrite the following statements:

Question 1.
Pass Book is _____________ of account holders transactions with bank.
(a) an extract
(b) balance sheet
(c) balance
(d) mode
Answer:
(a) an extract

Question 2.
When cheque is _____________ into bank Cash Book is debited.
(a) written
(b) issued
(c) deposited
(d) dishonoured
Answer:
(c) deposited

Question 3.
Overdraft facility is allowed to _____________ account.
(a) saving
(b) recurring
(c) current
(d) fixed deposit.
Answer:
(c) current

Question 4.
Overdraft means _____________ balance of Pass Book.
(a) opening
(b) debit
(c) credit
(d) closing
Answer:
(b) debit

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Question 5.
Interest on bank overdraft is recorded on _____________ side of Pass Book.
(a) debit
(b) credit
(c) any
(d) both
Answer:
(a) debit

Question 6.
Credit balance in the Pass Book represents _____________
(a) overdraft
(b) bank balance
(c) loan borrowed
(d) negative
Answer:
(b) bank balance

Question 7.
Direct deposit by a customer will be recorded on _____________ side of Pass Book.
(a) debit
(b) credit
(c) left hand
(d) any
Answer:
(b) credit

Question 8.
Normally the Bank Reconciliation Statement is prepared at the end of a _____________
(a) day
(b) week
(c) year
(d) month
Answer:
(d) month

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Question 9.
Bank charges charged by bank are recorded on _____________ side of Pass Book.
(a) debit
(b) credit
(c) any
(d) both
Answer:
(a) debit

5. Complete the following statements:

Question 1.
Bank issue _____________ to current account holders as record or summary for bank transactions.
Answer:
Bank statement

Question 2.
To deposit cash or cheque _____________ is used.
Answer:
Pay in Slip

Question 3.
Directly deposited by a customer in bank account appears an _____________ side of pass book.
Answer:
Credit

Question 4.
____________ is an unfavorable balance as per Pass Book.
Answer:
overdraft

Question 5.
Check deposited into Bank but not cleared is called _____________ cheque.
Answer:
Dishonoured

Question 6.
Expenses paid by the Bank as per standing instructions will be recorded at _____________ side of the passbook.
Answer:
Debit

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Question 7.
Dividend collected by the bank will be recorded at _____________ side of cash book.
Answer:
Debit

Question 8.
_____________ type of bank account is open by trader.
Answer:
Current

6. State whether the following statements are True or False with reasons:

Question 1.
Bank Reconciliation Statement is prepared by the Bank.
Answer:
This statement is False.
A Bank Reconciliation statement shows the causes of disagreement between the balances shown by the bank passbook and the bank balance shown by the cash book, for a particular period of time generally a month. It is prepared by the trader as he has both the books to compare and find the differences.

Question 2.
Bank Reconciliation Statement is prepared at the end of every month.
Answer:
This statement is True.
Monthly preparation of Bank Reconciliation Statement assists in the regular monitoring of cash flows of a business and identification of accounting errors.

Question 3.
Overdraft facility is allowed to Proprietor’s Personal A/c.
Answer:
This statement is False.
Overdraft facility is allowed only to business current A/c and not to Proprietor’s Personal A/c.

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Question 4.
The debit balance of Pass Book represents overdraft.
Answer:
This statement is True.
Debit Column of a passbook means withdrawals from the bank, When withdrawals are more than deposits it means the excess amount is withdrawn from the bank. It is a temporary loan payable by the trader to the bank. So the debit balance of Pass Book represents overdraft.

Question 6.
Bank charges debited by Bank increase bank balance as per Pass Book.
Answer:
This statement is False.
Bank charges are expenses for the business. Expenses decrease the bank balance as per Pass Book. Bank charges debited by the bank decrease the bank balance as per Pass Book.

Question 6.
Interest credited in PassBook is an income to the customer.
Answer:
This statement is True.
All incomes are shown on the credit side of the passbook. It is a deposit. So Interest Credited in Passbook is an income to the customer.

Question 7.
Bank Reconciliation Statement is prepared to detect the errors that take place in accounting.
Answer:
This statement is True.
A businessman maintains a cash book with a bank column to record his bank transactions whereas the bank also maintains a customer’s ledger account and issues him a Bank statement. There could be differences as per the bank balance in the cash book and bank balance in the passbook. To detect the errors that take place in accounting Bank Reconciliation Statement is prepared.

Question 8.
Overdraft as per Cash Book means debit balance as per Cash Book.
Answer:
This statement is False.
Overdraft as per Cash Book means credit balance as per cash book. Cashbook debit means deposits. When cash book debit balance is greater it means Bank Balance as per Cash Book.

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Question 9.
Cheque deposited into Bank increases the Bank balance as per Cash Book.
Answer:
This statement is True.
The Debit side of the cash book means deposits. So cheque deposited into the Bank increases the Bank Balance as per Cash Book.

Question 10.
Payments made by the bank as per standing instructions are recorded on the Debit balance of the Pass Book.
Answer:
This statement is True.
The Debit side of the passbook represents payments. So any payments made by the bank, Bank debits the customer’s account and records on the Debit side of the passbook.

Question 11.
Bank column in Cash Book represents Proprietor’s Savings A/c.
Answer:
This statement is False.
Cashbook records only business transactions and not the personal A/c of the trader. The Bank column in Cash Book represents Business Current A/c and not the proprietor’s savings A/c.

7. Correct and rewrite the following statements.

Question 1.
Overdraft as per cash book means debit balance as per cash book.
Answer:
Normal bank balance as per cash book means debit balance as per cashback.

Question 2.
Bank column in cash book represents proprietors saving A/c.
Answer:
The Bank column in cashback represents the business’s current account.

Question 3.
Fixed deposit A/c is opened by traders for day-to-day business bank transactions.
Answer:
The current account is opened by traders for day-to-day business bank transactions.

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement

Question 4.
The bank account is a real account.
Answer:
A bank account is a personal account

Question 5.
Interest charged by the bank on overdraft A/c is income for the business.
Answer:
Interest charged by the bank on overdraft A/c is an expense for the business.

8. Complete the following table.

Question 1.
Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement 8 Q1
Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement 8 Q1.1
Answer:
Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement 8 Q1.2
Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement 8 Q1.3
Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 6 Bank Reconciliation Statement 8 Q1.4

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors

Balbharti Maharashtra State Board Bookkeeping and Accountancy 11th Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board Bookkeeping and Accountancy 11th Solutions Chapter 8 Rectification of Errors

1. Answer in One Sentence:

Question 1.
What is meant by rectification of errors?
Answer:
The correction of accounting errors in a systematic manner is called the rectification of errors.

Question 2.
What is meant by the error of principle?
Answer:
An error committed by the accountant by not following accounting principles properly is called an error of principle.

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors

Question 3.
What is meant by the error of partial omission?
Answer:
An error in which transaction is correctly recorded in the books of account but one of the postings is wrong is known as partial omission. If will affect the trial balance.

Question 4.
What is meant by the error of complete omission?
Answer:
Failure on the part of an accountant to record the business transactions in the books of account is called an error of complete omission. It does not affect the agreement of the trial balance.

Question 5.
What are compensating errors?
Answer:
The error which is committed on one side of the ledger account compensates for an error committed on the other side of some other leader account is called compensating error.

2. Give one word/term or phrase for each of the following statements.

Question 1.
Errors that affect the agreement of Trial Balance.
Answer:
One-sided errors

Question 2.
Taking the total more while closing books of accounts.
Answer:
Overcasting

Question 3.
The error arises when a transaction is partially or completely omitted to be recorded in the books of accounts.
Answer:
Error of omission

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors

Question 4.
Transactions recorded due to violating of the accounting principles.
Answer:
Error of principle

Question 5.
Accounts to which difference in Trial Balance is transferred.
Answer:
Suspense account

Question 6.
Error in which the effect of one mistake is nullified by another mistake.
Answer:
Compensating error

Question 7.
Errors that are not disclosed by the Trial Balance.
Answer:
Two-sided errors

Question 8.
Errors of incorrect entries or wrong posting.
Answer:
Errors of commission

3. Select the most appropriate alternative from those given below and rewrite the sentence.

Question 1.
Rectification entries are passed in ______________
(a) Journal Proper
(b) Ledger
(c) Balance Sheet
(d) Cash Book
Answer:
(a) Journal Proper

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors

Question 2.
The type of error for which journal entry is always required for rectification ______________
(a) over casting
(b) one sided error
(c) under casting
(d) two sided error
Answer:
(d) two-sided error

Question 3.
Error occurred due to wrong posting are called error of ______________
(a) principal
(b) commission
(c) compensating
(d) omission
Answer:
(b) commission

Question 4.
If transaction is totally omitted from the books, it is called ______________
(a) Error of recording
(b) Error of omission
(c) Error of principle
(d) Error of commission
Answer:
(b) Error of omission

Question 5.
Suspense Account is opened when ______________ does not tally.
(a) Balance sheet
(b) Trading Account
(c) Profit and loss
(d) Trial Balance
Answer:
(d) Trial Balance

4. State whether the following statements are True or False with reasons.

Question 1.
Trial Balance is prepared from the balance of ledger accounts.
Answer:
This statement is True.
A Trial balance is a statement of debit and credit balances extracted from the various accounts in the ledger. All business transactions are recorded first in Journal or in subsidiary books and subsequently, they are posted to respective ledger accounts. At the end of the year, they are balanced and transferred to the Trial balance.

Question 2.
A Trial Balance can agree in spite of certain errors.
Answer:
This statement is True.
The error of principle or error of complete omission or compensatory error is not disclosed by the Trial Balance. It will be agreed with debit and credit balances but there may be a certain error.

Question 3.
Rectification entries are passed in Cash Book.
Answer:
This statement is False.
Rectification entries are passed in the Journal Proper book. Cashbook is mainly used for cash transactions and not for rectification of errors.

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors

Question 4.
There is no need to open a Suspense Account if the Trial Balance agrees.
Answer:
This statement is True.
When the Trial Balance does not tally a temporary account called ‘Suspense Account’ is opened to balance the trial balance. So when the trial balance is agreed there is no need to open ‘Suspense Account’.

Question 5.
All the errors can be rectified only through Suspense Account.
Answer:
This statement is False.
The errors of principle and errors of complete omission can be rectified by passing entries. So all the errors can not be rectified by the Trial Balance.

5. Do you agree or disagree with the following statements.

Question 1.
The unintentional omission or commission of amounts and accounts while recording the transactions is known as an error.
Answer:
Agree

Question 2.
The errors committed due to wrong recording, wrong posting, wrong totaling, wrong balancing, wrong calculations are known as Arithmetical errors.
Answer:
Disagree

Question 3.
When one or more debit errors happen to equal one or more credit errors it is said to be a Compensating error.
Answer:
Agree

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors

Question 4.
The agreement of Trial balance is not affected when a transaction is not recorded at all in the original Books.
Answer:
Agree

Question 5.
When a transaction is not recorded according to the principles of accounting it is known as Compensating error.
Answer:
Disagree

6. Complete the following sentence.

Question 1.
______________ is assured only when there are no errors in the books of accounts.
Answer:
Accuracy

Question 2.
Transactions recorded in contravention of the accounting principles are known as ______________
Answer:
errors of principle

Question 3.
______________ entry depends generally on when the error is detected.
Answer:
Rectifying

Question 4.
Temporary account opened to rectify the entry is known as ______________
Answer:
suspense account

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors

Question 5.
Errors are caused due to ______________ recording of transactions.
Answer:
wrong

Practical Problems

Question 1.
Rectify the following errors:
1. Salary paid to Pravin was wrongly debited to his personal account ₹ 6,500/-
2. Cash Purchases ₹ 12,000/- from Siddhant Traders was debited to Siddhant Trader Account.
3. Paid Rent ₹ 5,000 to landlord Shantilal was debited to his personal account.
4. Received interest ₹ 700 from Bank was wrongly credited to Bank Account.
5. Advertisement expenses ₹ 5,000/- paid to Times of India was debited to Times of India.
Solution:
Journal Proper
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q1

Working Note:
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q1.1

Question 2.
Rectify the following errors:
1. Machinery purchased for ₹ 9,000/- has been debited to Purchase Account.
2. ₹ 15,000/- paid to Indus Company for Machinery purchased stand debited to Indus Company Account.
3. Printer Purchased for ₹ 10,000/- was wrongly passed through Purchase Book.
4. ₹ 800/- paid to Mohan as Legal Charges were debited to his personal account.
5. Cash paid to Ramesh ₹ 500/- was debited to Suresh.
Solution:
Journal Proper
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q2

Working Note:
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q2.1
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q2.2

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors

Question 3.
Rectify the following errors:
1. A credit sale of goods to Sanjay ₹ 3,000/- has been wrongly passed through the ‘Purchase Book’.
2. A credit purchase of goods from Sheetal amounting to ₹ 2,000/- has been wrongly passed through the ‘Sales Book’.
3. A return of goods worth ₹ 500/- to Umesh was passed through the ‘Sales Return Book’.
4. A return of goods worth ₹ 900/- by Ganesh was entered in ‘Purchase Return Book’.
5. Credit Purchases from Neha ₹ 10,000/- were recorded as ₹ 11,000/-
Solution:
Journal Proper
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q3

Working Note:
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q3.1
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q3.2

Question 4.
Rectify the following errors:
1. Paid Rent ₹ 2,000/- to Nikhil has been debited to his personal account.
2. Total of the Sales Return Book is wrongly taken more by ₹ 200/-
3. Goods sold to Dhanraj ₹ 6,500/- on credit were not posted to his personal account.
4. Old Computer purchased was debited to Repairs account ₹ 8,000/-
5. Repairs to Furniture of ₹ 500/- have been debited to Furniture account.
Solution:
Journal Proper
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q4

Working Note:
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q4.1

Question 5.
Rectify the following errors:
1. Wages paid for the construction of Building ₹ 10,000/- was wrongly debited to Wages Account.
2. Cash received from Patel ₹ 5,000/- though recorded in Cash Book was not posted to his personal account in the Ledger.
3. Sold goods worth ₹ 9,000/- to Rohini has been wrongly debited to Mohini’s Account.
4. Material purchased for construction of Building was debited to Purchase Account ₹ 5,000/-
Solution:
Journal Proper
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q5

Working Note:
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q5.1

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors

Question 6.
There was a difference of ₹ 1230/- in a Trial Balance. It was placed on the Debit side of Suspense A/c. Later on, the following errors were discovered. Pass rectifying entries and prepare Suspense A/c.
1. Sales Book was overcast by ₹ 1,000/-
2. Goods sold to Aarti for ₹ 4,400/- has been posted to her account as ₹ 4,000/-
3. Purchases Book was overcast by ₹ 100/-
4. An amount of ₹ 500/- received from Ranjeet, has not been posted to his account.
5. Goods sold to Sameer for ₹ 750/- were recorded in Purchase Book.
6. An amount of ₹ 500/- has been posted to the credit side of the Commission Account instead of ₹ 570/-
Solution:
Journal Proper
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q6
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q6.1

Question 7.
A bookkeeper finds that the debit side of the Trial Balance is short of ₹ 308/- and so for the time being, the balances of the side by putting the difference to Suspense Account. The following errors were disclosed.
1. The debit side of the purchases account was undercast by ₹ 100/-
2. ₹ 100/- is the monthly total of discount allowed to customers were credited to the discount account in the ledger.
3. An entry for goods sold of ₹ 102/- to Mihir was posted to his account as ₹ 120/-
4. ₹ 26/- appearing in the Cash Book as paid for the purchase of Stationery for office use have not been posted to Ledger.
5. ₹ 275/- paid by Mihir were credited to Mithali’s Account.
You are required to make the necessary Journal Entries and the Suspense Account.
Solution:
Journal Proper
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q7
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q7.1

Question 8.
The trial Balance of Anurag did not agree. It showed an excess credit of ₹ 6,000/-. He put the difference to Suspense Account. He discovered the following errors.
1. Cash received from Ramakant ₹ 8,000/- posted to his account as ₹ 6,000/-
2. Credit purchases from Naman ₹ 7,000/- were recorded in Sales Book. However, Naman’s Account was correctly credited.
3. Return Inwards Book overcast by ₹ 1,000/-
4. Total of Sales Book ₹ 10,000/- was not posted to Sales Account.
5. Machinery purchased for ₹ 10,000/- was posted to Purchases Account as ₹ 5,000/-.
Rectify the errors and prepare Suspense Account.
Solution:
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q8
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q8.1

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors

Question 9.
There was an error in the Trial Balance of Mr. Yashwant on 31st March 2019, and the difference in Books was carried to a Suspense Account. Ongoing through the Books you found that.
1. ₹ 1,000/- being purchases return were posted to the debit of Purchase Account.
2. ₹ 4,000/- paid to Badrinath was debited to Kedarnath’s Account.
3. ₹ 5,400/- received from Kishor was posted to the debit of his account.
4. Discount received ₹ 2,000/- was posted to the debit of Discount Allowed Account.
5. ₹ 2,740/- paid to Repairs to Motor Cycle was debited to Motor Cycle Account ₹ 1,740/-
Give Journal Entries to rectify the above errors and ascertain the amount transferred to Suspense Account on 31st March 2019 by showing the Suspense Account, assuming that the Suspense Account is balanced after the above corrections.
Solution:
Journal Proper
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q9
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q9.1

Question 10.
Rectify the following errors.
1. Goods purchased from Kishor ₹ 700/- were passed through Sales Book.
2. An item of ₹ 120/- in respect of purchase returns, has been wrongly entered in the Purchase Book.
3. Amount payable to Subhash for repairs done to Printer ₹ 180/- and new Printer supplied for ₹ 1,920/-, were entered in the Purchase Book as ₹ 2,000/-
4. Returned goods to Nitin ₹ 1,500/- was passed through Returns Inward Book.
5. An item of ₹ 450/- relating to the Prepaid Rent account was omitted to be brought forward.
Solution:
Journal Proper
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 8 Rectification of Errors Practical Problems Q10
Note: In entry No. 5 Suspense A/c is not used as the problem is silent about the opening of Suspense A/c.