Bhagya

Virvanita Vishpala Class 9 Sanskrit Chapter 5 Question Answer Maharashtra Board

April 10, 2025April 9, 2025 by Bhagya

Class 9th Sanskrit Anand Chapter 5 वीरवनिता विश्पला Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 5 वीरवनिता विश्पला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 9 Sanskrit Chapter 5 Question Answer

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 5 वीरवनिता विश्पला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

1. उचितं पर्यायं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत ।

प्रश्न 1.
अ. शत्रवः …………. । (कृतवान्/कृतवन्तः)
आ. खेलराजः …………. । (प्रविष्टवन्तः/प्रविष्टवान्)
इ. विश्पला …………. । (प्रविष्टवान्/प्रविष्टवती)
ई. सा युद्धं …………. । (कृतवान्/कृतवती)
उ. शत्रुसैनिकाः …………. । (अवरुद्धवन्तौ/अवरुद्धवन्तः)
ऊ. सैनिकाः शिबिरं …………. । (गतवन्त:/गतवन्ती)
ए. शत्रुसैनिकाः पादं …………. । (कर्तितवन्त:/कर्तितवन्तौ)
ऐ. सा रणाङ्गणम् …………. । (आगतवत्यौ/आगतवती)
ओ. विश्पला ध्यानम् …………. । (आरब्धवान्/आरब्धवती)
औ. अश्विनीकुमारौ तां यथापूर्वं …………. । (कृतवन्तौ/कृतवत्यौ)
उत्तरम् :
अ. कृतवन्तः ।
आ. प्रविष्टवन्तः
इ. प्रविष्टवती।
ई. कृतवती।
उ. अवरुद्धवन्तः।
ऊ. गतवन्तः।
ए. कर्तितवन्तः।
ऐ. आगतवती।
ओ आरब्धवती।
औ कृतवन्तौ।

2. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 वीरवनिता विश्पला 1
उत्तरम् :

अ	आ
1. लोहयुक्तम्	4. पादम्
2. वीराङ्गना	5. विश्पला
3. भीताः	2. शत्रुसैनिकाः
4. महत्	1. युद्धम्
5. शूरः	3. खेलराजः

3. अधोदत्तेषु विशेषणेषु यानि विशेषणानि विश्पलां न वर्णयन्ति तानि पृथुक् कुरुत ।
चकिताः, प्रशंसिता, भीता, समर्था, निश्चला, एकाकिनी, चैतन्यमूर्तिः, अवरुद्धा, चामुण्डेश्वरी, महाविदुषी, रणकुशला, शूरः, नायिका, दुःखिता।।

प्रश्न 1.
अधोदत्तेषु विशेषणेषु यानि विशेषणानि विश्पलां न वर्णयन्ति तानि पृथुक् कुरुत ।
चकिताः, प्रशंसिता, भीता, समर्था, निश्चला, एकाकिनी, चैतन्यमूर्तिः, अवरुद्धा, चामुण्डेश्वरी, महाविदुषी, रणकुशला, शूरः, नायिका, दुःखिता।।

4. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न 1.
विश्पलायाः शौर्यस्य वर्णनं कुरुत ।
उत्तरम् :
‘सम्भाषणसन्देश’ या प्रसिद्ध संस्कृत मासिकातून ‘वीरवनिता विश्पला’ ही कथा घेतलेली आहे. ऋग्वेदातून उद्धृत केलेली प्रस्तुत कथा अतिशय अद्भुत आणि रोमांचकारी आहे. स्त्रियांच्या सामर्थ्यांचे दर्शन घडविणारी ही प्रेरणादायी कथा आहे.

खेलराज राजाची पत्नी विश्पला ही अतिशय बुद्धिमती होती. तसेच युद्धातही ती निपुण होती. खेलराजाच्या राज्यावर एकदा अचानक शजूंनी आक्रमण केले आणि घनघोर युद्धाला सुरुवात झाली. सेनाप्रमुख खेलराजांबरोबर त्यांची पत्नी विश्पलासुद्धा रणांगणात युद्ध करण्यास सज्ज झाली पृथ्वीवर चामुण्डेश्वरी अवतरल्याप्रमाणे विश्पला शबूंचा संहार करत होती.

तिचे शौर्य आणि पराक्रम पाहून शत्रूसैनिक सुद्धा चकित झाले होते. तिला शत्रूच्या सैनिकांनी योजनेसह अडवून तिच्यावर आक्रमण केले. असंख्य शत्रूसैनिक व विश्पला एकटी अशा विषम परिस्थितीत भीतीचा लवलेशही मनात न आणता द्विगुणित उत्साहाने विश्पलेने युद्ध केले. या युद्धाच्यावेळी विश्पलेचा पाय कापला गेला.

जरी तिचा पाय तुटला होता तरीसुद्धा ती निराश झाली नाही. चैतन्यमूर्ती असलेल्या त्या वीरांगनेला त्या परिस्थितीतही दुसऱ्या दिवशी लढण्याची प्रबळ इच्छा मनात होती. यातूनच तिच्या शौर्याचे दर्शन घडते. तिने अश्विनीकुमारांच्या मदतीने कृत्रिम लोहयुक्त पाय प्राप्त केला व पुन्हा युद्धाच्या रणांगणात उत्साहाने युद्ध केले.

विश्पलेला रणांगणात पाहूनच शत्रूसैनिकांचे धैर्य नष्ट झाले होते. तिच्या मानसिक शौयनि तिने अर्धे युद्ध जिंकले होतेच व अंती रणांगणात युद्धकलेच्या कौशल्याने सर्वशबूंचा लीलया संहार करुन युद्धात खेलराजाला विजय प्राप्त करवून दिला.

विश्पला ही दृढ निश्चयाचे आणि अतुलनीय धैर्याचे प्रतीक आहे. थोरांच्या कार्यसिद्धीसाठी साधनांची आवश्यकता नसते केवळ त्यांची प्रबळ इच्छाशक्तीच पुरेशी ठरते, हे तिच्या उदाहरणावरून समजते.

In the lesson वीरवनिता विश्पला’ a story of the lady warrior Vishpala’s courage and Ashwinikumar’s medical skills have been described. Vishpala was the queen of the king Khelaraj.

She was not only great scholar but also a brave warrior. Once their state was attacked/invaded by the enemies. Vishpala accompanied her husband in the battle field. She fought fiercely and destructed the enemy’s army.

The oponent soldiers were so scared of her fierce war-skills that they attacked Vishpala at once and cut her foot so that she would be unable to fight. But Vishpala’s will for fighting and winning was so strong that she didn’t loose hope upon her broken foot.

She meditated upon the twins Ashwinikumara’s the divine doctors who were the expert surgons. They joined an iron foot to her leg. She fought with double energy the next day. She wiped out the enemies with her ferocious warfare skills.

Vishpala is an example of great determination and incredible courage.
She was great warrior in a true sense and the one for whom resources did not matter. She stood true to the words “क्रियासिद्धिः सत्त्वे वसति महतां नोपकरणे।’

प्रश्न 2.
विश्पला अश्विनीकुमारयोः ध्यानं किमर्थ कृतवती?
उत्तरम् :
‘वीरवनिता विश्पला’ ही कथा रणरागिनी विश्पलेच्या शौर्याचे गुणगान आहे. ऋग्वेदापासून चालत आलेली विश्पलेची कथा भारतीय स्त्रियांच्या पराक्रमाची साक्ष आहे. खेलराजाची पत्नी विश्पला ही विदूषी तसेच शूर होती. राज्यावर आक्रमण झाल्यावर ती खेलराजाच्या बरोबरीने लढायला उभी राहिली. शत्रुसैनिक तिचा दुर्गावतार पाहून भयभीत झाले.

शवसैनिकांनी योजना करून विश्पलेला अडविले आणि तिच्यावर आक्रमण केले. आपल्या सैन्याचे रक्षण करण्यासाठी विश्पलेला रणांगणातून बाहेर काढणे हाच एकमेव मार्ग आहे या आसुरी विचाराने शत्रुसैनिकांनी विश्पलेचा पाय कापला. विश्पला तरीसुद्धा तिच्या निग्रहापासून ढळली नाही.

उलट उद्या युद्ध भूमीवर जाता यायला हवेच असा निग्रहाने तिने अश्विनीकुमारांकडे प्रार्थना केली अश्विनीकुमार हे देवांचे वैद्य ते शल्यक्रियेत कुशल होते. त्यांनी विश्पलेच्या पायाला लोखंडी पाऊल जोडून तिला पूर्ववत् केले, प्रस्तुत कथा विश्पलेचे शौर्य व प्राचीन भारतीय वैद्यकशास्त्र यांचे जिवंत द्योतक आहे.

‘वीरवनिता विश्पला’ is a story of brave lady who stood to the enemies accompanying her husband with a great courage. Vishpala was a queen with a great intellect and exceptional courage. She was King Khelaraj’s wife. When their kingdom was attacked by their enemies she also fought with the enemies with equal energy.

The enemy soldiers were frightened of her vigorous warfare. They purposely attacked her all for once and broke down her foot. Even then Vishpala didn’t fail. She was so determined that she decided to get back her foot anyhow.

She called the twins Ashwinikumaras who were the doctors of the gods and experts in surgery. She sat still and concentrated fully on them. Since they were the experts, she knew that they would definitely help her get the foot back.

Not losing hopes at all Vishpala called them and didn’t give up on fighting. The twins Ashwinikumaras were blessed with divine medicinal skills. Because of their expertise and skills Vishpala could fight and win the battle.

पाठात् धातुसाधित-अव्ययानि चिनुत पृथक्कुरुत च ।

प्रश्न 1.
पाठात् धातुसाधित-अव्ययानि चिनुत पृथक्कुरुत च ।
उत्तरम् :

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
आरब्धम्, करणीयम्	युद्धम्
अवतीर्णा, प्रशंसिता	विश्पला
भग्नः	पादः
नष्टम्	धैर्यम्
संहताः	सैनिकाः

5. समानार्थकशब्दं पाठात् लिखत।
अरिः, चरणः, वीर्यम्, सङ्गरः, रणाङ्गणम्, रक्षकाः, पण्डिता, वीक्ष्य, वेदना, अगणिताः।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं पाठात् लिखत।
अरिः, चरणः, वीर्यम्, सङ्गरः, रणाङ्गणम्, रक्षकाः, पण्डिता, वीक्ष्य, वेदना, अगणिताः।
उत्तरम् :

शत्रुः – अरिः, रिपुः।
पादः – चरणः।
वीर्यम् – शौर्यम्, पराक्रमः।
रणरङ्गः – रणभूमिः, रणाङ्गणम्
दृष्ट्वा – वीक्ष्य, अवलोक्य।
पीडा – वेदना, व्यथा, बाधा।
असङ्ख्या: – अगणिताः।

6. विरुद्धार्थकशब्द पाठात् लिखत।
मित्रम्, कातरता, असमर्था, कातरः, पराजयः ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्द पाठात् लिखत।
मित्रम्, कातरता, असमर्था, कातरः, पराजयः ।
उत्तरम् :

शत्रुः × मित्रम्।
शौर्यम् × कातरता।
समर्था × असमर्था ।
शुर: × कातरः
जयः × पराजयः।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 5 वीरवनिता विश्पला Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
1. खेलराज: नाम कश्चित् ………… । (महीक्षितः / महीरुहः)
2. सः ………..सह सुखेन जीवति स्म। (विश्पला/विश्पलया)
उत्तरम् :
1. महीक्षितः।
2. विश्पलया।

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
विश्पला कीदृशी आसीत्?
उत्तरम् :
विश्पला महाविदुषी रणकुशला च आसीत्।

प्रश्न 2.
खेलराजः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
खेलराजः शूरः पराक्रमी च आसीत्।

प्रश्न 3.
शत्रवः किं दृष्ट्वा चकिता: अभवन्?
उत्तरम् :
शत्रवः विश्पलायाः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा चकिता: अभवन्।

प्रश्न 4.
सेनायाः नायकः कः?
उत्तरम् :
सेनायाः नायक: खेलराजः।

प्रश्न 5.
विश्पला कर्थ संहारं कृतवती?
उत्तरम् :
भुवम् अवतीर्णा चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।

प्रश्न 6.
शत्रवः किं कृतवन्तः?
उत्तरम् :
शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।

प्रश्न 7.
युद्धसमये शत्रुसैनिकाः किं कर्तितवन्तः?
उत्तरम् :
युद्धसमये शत्रुसैनिकाः विश्पलाया: एक पादं कर्तितवन्तः ।

प्रश्न 8.
शत्रुसैनिकाः किं चिन्तयित्वा युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः?
उत्तरम् :
यावत् विश्पला रणरङ्गात् न निवार्यते तावत् सर्वथा जय: न प्राप्यते इति चिन्तयित्वा युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः ।

प्रश्न 9.
विश्पला कदा हतोत्साह्य न जाता?
उत्तरम् :
यद्यपि विश्पलायाः पादः भग्नः तथापि सा हतोत्साहा न जाता।

प्रश्न 10.
विश्पला कीदृशी?
उत्तरम् :
विश्पला चैतन्यमूर्तिः वीराङ्गना च।

प्रश्न 11.
किं निश्चित्य विश्पला पुन: पादं प्राप्तुम् ऐच्छत्?
उत्तरम् :
श्व: मया युद्धं करणीयम् एव इति निश्चित्य विश्पला पुन: पादं प्राप्तुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 12.
विश्पलायाः भक्तेः कारणात् किम् अभवत् ?
उत्तरम् :
विश्पलाया: भक्तेः कारणात् अश्विनीकुमारी लोहयुक्तं पाद योजयित्वा तां यथापूर्वं कृतवन्तौ। .

प्रश्न 13.
लोहयुक्तेन पादेन किम् अभवत्?
उत्तरम् :
लोहयुक्तेन पादेन विश्पला यथापूर्व चलितुं युद्धं कर्तुं च समर्था जाता।

प्रश्न 14.
कस्याः दर्शनमात्रेण सैनिकानां धैर्य नष्टं जातम्?
उत्तरम् :
विश्पलाया: दर्शनमात्रेण सैनिकानां धैर्य नष्टं जातम्।

प्रश्न 15.
यदा विश्पला आयुधप्रहारम् आरब्धवती तदा किम् अभवत्?
उत्तरम् :
यदा विश्पला आयुधप्रारम् आरब्धवती तदा शत्रुसैनिकाः सर्वथा हतोत्साहा: जाताः।

प्रश्न 16.
इतिहासः अस्मान् किम् उपदिशति?
उत्तरम् :
विश्पलायाः शौर्य तथा च अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु इति इतिहासः अस्मान् उपदिशति।

प्रश्न 16.
विश्पला किमर्थं वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता?
उत्तरम् :
विश्पला पादकर्तनानन्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च। एतेन साहसेन विश्पला वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

विश्पला खेलराज: नाम्नः नृपस्य पत्नी।
सेनाया: नायक: विश्पला आसीत्।
चामुण्डेश्वरी इव विश्पला शत्रूणां संहारं कृतवती।
शत्रुसैनिक: एक: एव आसीत्।
विश्पलायाः मनसि भयम् उपजातम्।
विश्पला तु एकाकिनी।
शत्रुसैनिकाः खेलराजस्य एक पादं कर्तितवन्तः।
द्विगुणितेन उत्साहेन विश्पला युद्धं कृतवती।

उत्तरम् :

सत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
सत्यम्

प्रश्न 2.

यदा विश्पलायाः पादः भग्नः तदा सा हतोत्साहा अभवत्।
विश्पला निश्चलतया अश्विनीकुमारयो: ध्यानं कृतवती।
पुनरेकवारं विश्पलया युद्धं कृतवती।
अनन्तरदिने रात्रौ सा महता उत्साहेन रणरङ्गम् आगतवती।’
विश्पलायाः साहसं वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।
वीरवनिता विश्पला एकाकिनी एव रणरङ्गं प्रविश्य युद्धं कृतवती।

उत्तरम् :

असत्यम्
सत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
असत्यम्

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सेनायाः नायक: खेलराजः रणरङ्गं प्रविष्टवान् यतः…|
a. शत्रुसैनिकाः असङ्ख्या: आसन् विश्पला तु एकाकिनी।
b. अकस्मात् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।
उत्तरम् :
सेनाया: नायक: खेलराज: रणरङ्ग प्रविष्टवान् यत: अकस्मात् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।

प्रश्न 2.
शत्रवः चकिताः अभवन् यतः…।
a. भुवम्अवतीर्णां चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।
b. खेलराज: विश्पलया सह सुखेन जीवति स्म।
उत्तरम् :
शत्रवः चकिता: अभवन् यतः भुवम् अवतीर्णा चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।

प्रश्न 3.
सहस्राधिका: सैनिका: पराभूता: यतः …………….।
अ) शत्रुसैनिकानां सङ्ख्या न्यूना आसीत्।
आ) विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती।
उत्तरम् :
सहस्साधिका; सैनिकाः पराभूताः यतः विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती।

प्रश्न 4.
वेदवाङ्मये विश्पला बहुधा प्रशंसिता यतः ……………..।
अ) विश्पला वीराङ्गना न भवति।
आ) पादकर्तनान्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च।
उत्तरम् :
वेदवाङ्मये विश्पला बहुधा प्रशंसिता यतः पादकर्तनान्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुन: प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

कश्चित् – क् + अ + श् + च + + त् ।
विश्पला – व् + इ + श् + प् + अ + ल् + आ।
तथैव – त् + अ + थ् + ऐ + व् + अ ।
चामुण्डेश्वरी – च् + आ + म् + उ + ण् + ड् + ए + श् + व् + अ + र + ई।
दृष्ट्वा – द् + ऋ + ष् + ट् + व् + आ।
शौर्यम् – श् + औ + र् + य् + अ + म्।
निवार्यते – न् + इ + व् + आ + र + य् + अ + त् + ए।
आक्रम्य – आ + क् + र + अ + म् + य् + अ ।
कर्तितवन्तः – क् + अ + र + त् + इ + त् + अ + व् + अ + न् + त् + अः।
कृत्वा – क् + ऋ + त् + व् + आ।
अवरुद्धवन्तः – अ + व् + अ + र + उ + द् + + अ + व् + अ + न् + त् + अः।
चैतन्यमूर्तिः – च् + ऐ + त् + अ + न् + य् + अ + म् + ऊ + र + त् + इः।
यथापूर्वम् – य् + अ + थ् + आ + प् + ऊ + र + व् + अ + म्।
योजयित्वा – य् + ओ + ज् + अ + य् + इ + त् + व् + आ।
वीराङ्गना – व् + ई + र + आ + ड् + ग् + अ + न् + आ।
दर्शनमात्रेण – द् + अ + र् + श् + अ + न् + अ + म् + आ + त् + र् + ए + ण् + अ।
शौर्येण – श् + औ + र + य् + ए + ण् + ।
स्मरन्तु – स् + म् + अ + र् + अ + न् + त् + उ।
सर्वथा – स् + अ + र + व् + अ + थ् + आ।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

विश्पला तु एकाकिनी।
विश्पला रणरङ्गात् यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथा न प्राप्यते।
शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।
विश्पला खेलराजस्य पत्नी।
विश्पलायाः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः चकिताः अभवन्।
महत् युद्धम् आरब्धम्।

उत्तरम् :

विश्पला कीदृशी?
विश्पला कस्मात् / कुत: यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथा न प्राप्यते?
के खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः?
विश्पला कस्य पत्नी?
स्याः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः चकिता: अभवन् ?
कीदृशं युद्धम् आरब्धम्?

प्रश्न 2.

अनन्तरदिने सा महता उत्साहेन रणरङ्गं आगतवती।
अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु।
रणरङ्गे विश्पलां दृष्ट्वा एव शत्रुसैनिकाः भीताः अभवन्।
एतेन साहसेन विश्पला वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।

उत्तरम् :

कदा सा महता उत्साहेन रणरङ्गं आगतवती?
कयो : शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु?
रणरङ्गे कां दृष्ट्वा एव शत्रुसैनिकाः भीताः अभवन् ?
एतेन साहसेन विश्पला कुत्र बहुधा प्रशंसिता?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः। (मेलनं कुरुत।)

प्रश्न 1.

विशेषणम्	विशेष्यम्
रणकुशला	खेलराज:
चकिता:	विश्पला
पराक्रमी	शत्रवः
…………….	शत्रुसैनिकाः
एकाकिनी	………………..
……………	पादम
द्विगुणितेन	…………………
……………	पादः
चैतन्यमूर्तिः	……………………

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
रणकुशला, एकाकिनी, चैतन्यमूर्तिः	विश्पला
चकिता:	शत्रवः
पराक्रमी	खेलराज:
असङ्ख्या:	शत्रुसैनिकाः
एकम्	पादम
द्विगुणितेन	उत्साहेन
भग्नः	पादः

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
दृष्ट्वा	–	–
कृत्वा	निश्चित्य	प्राप्तुम्, चलितुम्
योजयित्वा	–	कर्तुम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – नृपः, खेलराजः, विश्पला, महाविदुषी, शत्रवः, युद्धम्, नायकः, चामुण्डेश्वरी, एषा, जयः, शत्रुसैनिकाः, असङ्ख्याः, विश्पला, एकाकिनी, एकम, पादम्, पीडा, पत्नी, पादः, मग्नः, सा, भग्नः, पादः, चैतन्यमूर्तिः, वीराङ्गना, युद्धम्, हतोत्साहा, अश्विनीकुमारौ, समर्था, सा, चकिताः, भीताः, नष्टम्, धैर्यम्, विश्पला।
द्वितीया – आक्रमणम्, रणरङ्गम्, संझरम्, पराक्रमम्, शौर्यम्, ताम्, शिबिरम्, पादम्, ध्यानम्, पादम, ताम्, रणरङ्गम, आयुधप्रहारम्, कदलीवृक्षान, शत्रून, अस्मान्।
तृतीया – सुखेन, विश्पलया, उत्साहेन, मया, निश्चलतया, मया, निश्चलतया, महता, उत्साहेन, लीलया, तया, एतेन, साहसेन, शौर्येण, दर्शनमात्रेण, भा।
पञ्चमी – रणरङ्गात्, एतस्याः, कारणात, भक्तेः, एतस्मात्, एतस्मात्, कारणात् ।
षष्ठी – तस्य, सेनायाः, खेलराजस्य, तस्याः, विश्पलायाः, तस्याः, भक्तेः, विश्पलायाः, अश्विनीकुमारयोः, तेषाम, तस्याः, शौर्यस्य, विश्पलायाः, खेलराजस्य।
सप्तमी – राज्ये, भुवम्, मनसि, युद्धसमये, तस्मिन, युद्धे।

लकारं लिखत।

निवार्यते – ‘नि + व’ धातुः दशमगण: परस्मैपदं (कर्मवाच्य) लट्लकार : प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
प्राप्यते – ‘प्र + आप्’ धातुः पशमगण: परस्मैपदं (कर्मवाच्य) लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
आसन् – ‘अस्’ धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
भविष्यति- ‘भू-भत्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
आसीत् – ‘अस्’ धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
जीवति – ‘जीव्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
अभवन् – ‘भू-भव्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
ऐच्छत् – ‘इष-इच्छ’ धातुः षष्ठगणः परस्मैपदं लङ्लकारः। प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
उपदिशति – ‘उप + दिश्’ धातुः षष्ठगणः उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
स्मरन्तु – ‘स्मृ’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लोट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 वीरवनिता विश्पला 2

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
रणकुशला	expertin the battle	रणे कुशला।	सप्तमी तत्पुरुष समास
शल्यक्रियाकौशलम्	skillin surgery	शल्यक्रिया कौशलम्।	सप्तमी तत्पुरुष समास

वीरवनिता विश्पला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

भारताच्या उज्ज्वल इतिहासाने अनेक स्त्री योद्ध्यांना स्वत:च्या देशासाठी लढताना पाहिले आहे. राणी वेलू नाचियार ही 1८ व्या भारतीय शतकातील राणी ब्रिटीशांशी लढली. 17 व्या शतकातील केलाडी चेन्नमा म्हणजे तर मूर्तिमंत शौर्यच. उल्लल राज्याच्या राणीने पोर्तुगीजांशी झालेल्या युद्धात पराक्रम गाजवला.

राणी लक्ष्मीबाई निर्भीडपणे ब्रिटीशांशी लढली. ही भारतीय स्त्रियांच्या शौर्याची काही उदाहरणे झाली, अशाच काही स्त्रियांपैकी एक म्हणजे विश्पला. तिची कथा पुरातनकाळापासून प्रसिद्ध आहे. तिची कथा ऋग्वेदातसुद्धा येते.

प्रस्तुत कथा प्राचीन भारतात अस्तित्वात असलेल्या प्रगत वैद्यकशास्त्राचे उदाहरण आहे. इतकेच नव्हे तर ही कथा शस्त्रक्रियेत पारंगत अश्विनीकुमार आधुनिक वैद्यकीय तंत्रज्ञानाचे मूलाधार कसे होते याचे ही द्योतक आहे. रुद्र, मरुत गण, सोम, व्यवनऋषी हे काही प्राचीन वैद्य होऊन गेलेत.

चरक, सुश्रुत, वाग्भट हे काही सुप्रसिद्ध आयुर्वेदाचार्य होऊन गेलेत. ‘सम्भाषणसन्देश’ या संस्कृत मासिकातून प्रस्तुत कथा निवडलेली आहे. यात केवळ विश्पलेचे शौर्यगान नसून पुढे निरवयत्व प्राप्त करून युद्ध करण्याचे सामर्थ्य तिला कृत्रिम अवयवामुळे प्राप्त झाले हेही समजते.

Indian history has witnessed many brave women warriors who fought with great might for their nations.

Rani Velu Nachiyar, the 18th century Indian queen from Sivaganga fought against the british. Rani Keladi Chennamma, the 17th century queen of Keladi in Karnataka was the epitome of women’s palour.

Rani Abbakka, the queen of Ullal fought against the portugese. Rani Laxmibai fought against the British These are a few examples of some brave ladies who fought for their nation. Much before that was Vishpala who belonged to the ancient era. Her legend of bravery is a part of Rigveda.

This story is also an example of advanced medical science that existed in the Vedic age. The twins Ashwinikumanas were the doctors of gods.

They were also known for their expertise in surgery. Rudra, Maruts, Soma, Rishi Chyaana are the other ancient physicians. Charak, Sushrut, Vagbhata are the renowned Ayurvedacharyas.

This story taken from the Sanskrit periodical ‘सम्भाषणसन्देश’ highlights hors the brave lady Vishpala not only fought bravely in battle but also how she was given an artificial leg so she could fight ably.

परिच्छेद : 1

खेलराजः ……………. अभवन्।

खेलराजः नाम कश्चित् नृपः । विश्पला तस्य पत्नी। सा यथा महाविदुषी आसीत् , तथैव रणकुशला अपि आसीत्। खेलराज: अपि शूरः पराक्रमी च आसीत्। सः विश्पलया सह सुखेन जीवति स्म। Bideo अथ कदाचित् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः महत् युद्धम् आरब्धम्। सेनायाः नायक: खेलराज: रणरङ्गं प्रविष्टवान् । विश्पला अपि रणरङ्ग प्रविष्टवती । भुवम् अवतीर्णां चामुण्डेश्वरी इव सा शत्रूणां संहारं कृतवती। तस्याः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः अपि चकिता: अभवन्।

अनुवादः

खेलराज नावाचा कोणी एक राजा होता. विश्पला त्याची पत्नी होती. ती जशी महाविदुषी (अतिशय बुद्धिमती) होती तशीच ती रणकुशला (युद्धात पारंगत) सुद्धा होती. खेलराज सुद्धा शूर आणि पराक्रमी होता. तो विश्पलेबरोबर आनंदाने राहत होता. असेच एकदा अचानक शत्रूनी खेलराजाच्या राज्यावर आक्रमण केले. मोठ्या युद्धाला सुरुवात झाली. सेनाप्रमुख खेलराजाने रणांगणात प्रवेश केला.

विश्पलेनेही रणांगणात प्रवेश केला. पृथ्वीवर अवतरलेल्या चामुण्डेश्वरी प्रमाणे तिने शबूंचा संहार केला. तिचे शौर्य आणि पराक्रम पाहून शत्रूसुद्धा आश्चर्यचकित झाले.

There was a king named Khelaraja. Vishpala was his wife. Just as was a great scholar, likewise she was an expert in warfare. Khelaraja was also very brave and courageous. He was living happily with Vishpala.

Then once enemies attacked Khelaraja’s kingdom. A massive war started. Khelaraja, the leader of the army entered the battle field. Vishpala also entered the battle field.

She killed the enemies as if she was goddess Chamunda, who had descended on the earth. The enemies were also astonished seeing her bravery and courage.

परिच्छेद: 2

एषा …………………………. प्रतिगतवन्तः।

‘एषा रणरङ्गात् यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथान प्राप्यते’ इति चिन्तयित्वा शत्रुसैनिकाः युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः । शत्रुसैनिकाः

ते असङ्ख्याः आसन्, विश्पला तु एकाकिनी ! तथापि तस्या: मनसि न भीतिलेशः अपि आसीत्। प्रत्युत द्विगुणितेन उत्साहेन युद्ध कृतवती। युद्धसमये शत्रुसैनिकाः तस्याः एकं पादं कर्तितवन्तः । अनन्तरम् ‘इतः परम् एतस्याः कारणात् पीडा न भविष्यति’ इति निर्णयं कृत्वा ते शिबिरं प्रतिगतवन्तः ।

अनुवादः

Thinking that unless we remove/stop her from the battlefield we will not win completely, the soldiers of the enemy attacked her from both sides and stopped her. Those enemy soldiers were innumerable but Vishpala was alone.

Still, her heart didn’t have even a bit of fear, rather she fought with double energy, While fighting, the enemy soldiers cut down her foot. Then deciding that, Now she will not create trouble anymore they went to the camp.

‘जोपर्यंत हिला रणांगणातून बाजूला करत नाही तोपर्यंत आपल्याला विजय अजिबात प्राप्त होणार नाही’ असा विचार करून शत्रूसैनिकांनी दोन्ही कडून आक्रमण करून त्याचवेळी तिला अडविले. शत्रूचे सैनिक असंख्य होते विश्पला मात्र एकटी!

तरीसुद्धा तिच्या मनात भीतीचा लवलेशही नव्हता, उलट ती द्विगणित उत्साहाने लवली. युद्धाच्या वेळी शत्रूच्या सैनिकांनी तिचा एक पाय कापला. त्यानंतर आता हिच्यामुळे यापुढे अधिक त्रास होणार नाही’ असा निर्णय घेऊन ते छावणीत परत गेले.

परिच्छेद : 3

यद्यपि …………………….. जाता।

यद्यपि विश्पलायाः पादः भान: तथापि सा हतोत्साहा न जाता। चैतन्यमूर्तिः सा वीराङ्गना एवं आसीत्। ‘श: मया युद्ध करणीयम् एव’ इति निश्चित्य सा पादं पुनः प्राप्तुम् ऐच्छत्। अतः सा निश्चलतया उपविश्य अश्विनीकुमारयोः ध्यानं कृतवती। तस्या; भक्तेः कारणात् अश्विनीकुमारौ लोहयुक्तं पादं योजयित्वा तां यथापूर्व कृतवन्तौ। एतस्मात् विश्पला यथापूर्व चलितुं युद्ध कर्तुं च समां जाता।

अनुवादः

जरी विश्पलेचा पाय कापला गेला होता तरीसुद्धा तिचा उत्साह मावळला नाही. चैतन्यमूर्ती प्रमाणे (तेजोमय) असलेली ती वीरांगनाच (शूर योद्धा) होती. ‘उद्या मला युद्ध करायचेच आहे’ असा निश्चय करून पाय पुन्हा मिळवण्याची तिची इच्छा होती. म्हणून तिने एका जागी निश्चयाने बसून अश्विनीकुमारांचे स्मरण केले. अश्विनीकुमारांनी लोखंडाचा पाय जोडून तिला पूर्ववत केले. त्यामुळे विश्पला पूर्वीसारखे चालण्यास व युद्ध करण्यास समर्थ झाली.

Even though Vishpala’s foot was broken she did not lose courage. She was truly a dynamic brave lady. Deciding that, I have to fight tomorrow she wanted to get her foot back Hence, she sat determined and concentrated upon the (twins) Ashwinikumaras.

Due to her devotion, the Ashwinikumaras attached an iron foot to her leg and made it as before. Because of this, before Vishpala could walk and fight as she could do before.

परिच्छेद : 4

अनन्तरदिने …………….. इतिहासः।

अनन्तरदिने प्रातः सा महता उत्साहेन रणरङ्गम् आगतवती। रणरङ्गे तां दृष्ट्वा एवं शत्रुसैनिकाः चकिता: भीताः च। तस्याः दर्शनमात्रेण एव तेषां धैर्य नष्टं जातम्। सा यदा आयुधप्रहारम् आरब्धवती तदा ते सर्वथा हतोत्साहा: जाताः । विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती । सहस्राधिका: सैनिकाः तया संहताः ।

एवं विश्पलायाः शौर्यस्य कारणतः तस्मिन् युद्धे खेलराजस्य एव जयः अभवत्। वीरवनिता विश्पला भर्ना सह रणरङ्गं प्रविश्य शौर्येण युद्धं कृतवती। पादकर्तनानन्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून संहतवती च। एतेन साहसेन सा वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता। विश्पलायाः शौर्य तथा च अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु इति अस्मान् उपदिशति इतिहासः ।

अनुवादः

दुसऱ्या दिवशी ती मोठ्या उत्साहाने रणांगणात आली. रणांगणात तिला पाहूनच शत्रूचे सैनिक चकित झाले आणि घाबरून गेले. तिच्या केवळ दर्शनानेच त्यांचे धैर्य नष्ट झाले. तिने जेव्हा शस्त्राने प्रहार करण्यास सुरुवात केली तेव्हा तर ते सर्व हताश झाले. विश्पलेने शत्रूना कदलीवृक्षाप्रमाणे सहजरित्या छाटले.

हजारोंपेक्षा अधिक सैनिकांचा तिने संहार केला. अशा प्रकारे विश्पलेच्या शौर्यामुळे त्या युद्धात खेलराजाचाच विजय झाला. शूर महिला विश्पलेने पतीबरोबर युद्धात सहभागी होऊन शौर्यान युद्ध केले. पाय कापला गेल्यानंतरही अश्विनीकुमारांच्या कृपेने पाय पुन्हा मिळवला आणि शत्रूचा संहार केला.

तिच्या साहसामुळे ती वेदवाङ्मयात् खूपच प्रशंसनीय ठरली, विश्पलेचे शौर्य आणि तसेच अश्विनीकुमारांचे शल्यक्रियेतील कौशल्य यांचे स्मरण करा (करावे) असा उपदेश इतिहास आपल्याला करतो.

Next day she came to the battlefield with great energy/enthusiasm. Seeing her on the battlefield, the enemy soldiers were surprised as well as scared.

Their courage vanished just by seeing her. When she started to attack with her weapon, they were completely devasted/depressed. Vishpala cut the soldiers as easily like a plantain/ banana tree. She killed more than a thousand soldiers.

This is how because of Vishpala’s valour Khelaraja was victorious in the battle. The brave lady Vishpala courageously fought entering the battle along with her husband. She got her foot back due to Ashwinikumar’s grace even when it was cut in the war and she destroyed the enemies.

Due to this courage she has been abundantly praised in the Vedic literature several times. History directs us, “Remember Vishpala’s courage and Ashwinikumara’s surgical proficiency.”

सन्धिविग्रहः

तथैव – तथा + एव।
तथापि – तथा + अपि।
यद्यपि – यदि + अपि।
तथापि – तथा + अपि।
पादकर्तनानन्तरमपि – पादकर्तनानन्तरम् + अपि ।

समानार्थकशब्दाः

नृपः – राजा, राट्, पार्थिवः, भूपः, माभृत, महीक्षितः।
पत्नी – जाया, दारा, कान्ता, भार्या, सहधर्मचारिणी।
शूरः – धीरः, वीरः।
युद्धम् – समरः, रणः, सङ्ग्रामः।
भूः – भूमिः, पृथिवी, वसुन्धरा, धरा।
संहारः – विध्वंस:, विनाशः।
विदुषी – पण्डिता।
जयः – विजयः।
युगपत् – एकत्र।
मनसि – चित्ते, मानसे।
समयः – कालः।
उत्साहः – जोषः, द्युम्नः।
चिन्तयित्वा – विचार्य।
भीतिलेशः – भीतिः, भयम्।
सैनिकः – शीलधरः, भटः।
सेना – चमूः।
भग्नम् – त्रुटितम्, बोटितम्, दर्दरम्।
कारणम् – हेतुः, निमित्तम्।
युद्धम् – समरः, रणः, सङ्ग्रामः।
हतोत्साह – क्षीणोत्साहा।
निश्चल: – स्थिरः।
प्राप्तुम् – लब्धम्।
ध्यानम् – मननम्, आध्यानम्, अन्वीक्षा, योगः।
पूर्वम् – प्राक्।
प्रातः – प्रभातम्।
कौशलम् – नैपुण्यम्, कौशल्यम्।
भर्ता – पतिः, धवः, प्रियः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

सुखेन × दुःखेन ।
आरब्धम् × समाप्तम् ।
प्रविष्टवान् × निर्गतवान् ।
अवतीर्णा × अधिरूढा।
संहारः × निर्मितिः, निर्माणम्।
अनन्तरम् × पूर्वम्, प्राक्।
भग्नम्र × अखण्डितम्।
इच्छा × अनिच्छा।
उपविश्य × उत्थाय।
निश्चलतया × चालतया।
पूर्वम् × पश्चात्, अनन्तरम्।
जयः × पराजयः।
बहुधा × क्वचित्।
प्रशंसिता × निन्दिता।

शब्दार्थाः

महाविदुषी – scholarly lady – बुद्धिमती
रणकुशला – expert in warfare – युद्धात निपुण
आक्रमणम् – attack, invasion – आक्रमण
महत् – great – महान
अवतीर्णा – appeared – अवतरलेली
भुवम् – on earth – पृथ्वीवर
संहारम् – destruction – संहार, नाश
जयः – victory – विजय
युगपत् – simultaneously, at once – एकाच वेळी
अवरुद्धवन्तः – stopped – थांबवले
इतः परम् – anymore / here on – यापुढे अधिक
एकाकिनी – alone – एकटी
भीतिलेशः – slightest fear – भितीचा लवलेश
कर्तितवन्तः – cut – कापले/छाटले
हतोत्साहा – depressed – निरुत्साही
चैतन्यमूर्तिः – dynamic – लोखंडाचा
लोहयुक्तम् – made of iron – चैतन्याची मूर्ती
प्रात: – morning – सकाळी
आयुधप्रहार: – blow with a weapon – शस्वप्रहार
कदलीवृक्षः – banana tree – केळीचे झाड
भर्त्रा – with husband – पति बरोबर
अनुग्रहेण by grace – कृपेमुळे
संहृतवती destroyed – नाश केला
शल्यक्रियाकौशलम् – surgical skill – शल्यविद्या कौशल्य
संहतः – destroyed – नष्ट

9th Standard Sanskrit Anand Digest Pdf

Sarmayaha Sheelam Class 9 Sanskrit Chapter 13 Question Answer Maharashtra Board

April 10, 2025April 9, 2025 by Bhagya

Class 9th Sanskrit Aamod Chapter 13 सरमाया: शीलम् Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 13 सरमाया: शीलम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 9 Sanskrit Chapter 13 Question Answer

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 13 सरमाया: शीलम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

माध्यमभाषया उत्तरत।

1. सरमायाः कर्तव्यपालने के विघ्नाः अभवन् ?

प्रश्न 1.
सरमायाः कर्तव्यपालने के विघ्नाः अभवन् ?
उत्तरम् :
देवांची कुत्री सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या, त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

पणींच्या देशात जाण्यासाठी सरमेला रसा नदी पार करावी लागणार होती, मात्र ती रसा नदी अतिशय वेगवान होती. ती पार करणे सरमेला शक्य नव्हते; मात्र सोपवलेले काम पूर्ण करायच्या निश्चयाने सरमेने नदीला विनंती केली की तिने तिचा वेग कमी करावा तसेच पाणी उथळ करावे. ज्यामुळे नदी पोहून दुसऱ्या काठावर जाणे शक्य होईल.

मात्र रसा स्वत:ला सर्वश्रेष्ठ समजत असल्याने तिने सरमेची विनंती धुडकावली. रसासारखी वेगवान नदी असूनही सरमेने जराही न डगमगता तिच्यात उडी मारली आणि धैर्याने दुसऱ्या तीरावर पोहोचली. तिथे पोहचल्या नंतर सुद्धा गायी शोधणे सोपे नव्हते. तरीसुद्धा सरमेने चिकाटीने गोधनाचा शोध लावला. इंद्राकडे परतताना पणींनी तिला लालूच दाखवली, तिची निंदा केली. पण सरमेने त्यांना दाद दिली नाही. मार्गात आलेल्या सर्व अडचणींना नेटाने तोंड देऊन सरमेने आपले कर्तव्य बजावले.

In Vedic literature, thestory of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. In order to search the cattle-wealth, the eagle सुपर्ण was sent but the पणिs bribed him. सुपर्ण did not inform Gods about the cattle though he had found it hidden in the cave. Hence, was appointed to search the cattle wealth.

सरमा had to cross the river रसा to reach the country of पणि, रसा was flowing swiftly. It was very difficult for HRAT to cross over; but she did not give up. She requested रसा modestly to slow down her speed so that she would reach the other bank; but the who considered herself superior declined her request.

Yet, without caring for life descended into the current and reached the other bank courageously. She also faced great difficulty in searching the cattle-welath. ufus tried to test her loyalty by trying to bribe her.

Though there were so many difficulties in fulfilling her duty, सरमा overcame those difficulties with determination and accomplished her task.

2. सरमा कर्तव्यपालने विघ्नान् कथं तरति ?

प्रश्न 2.
सरमा कर्तव्यपालने विघ्नान् कथं तरति ?
उत्तरम् :
देवांची कुत्री सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या. त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

पणींच्या देशात जाण्यासाठी सरमेला रसा नदी पार करावी लागणार होती, मात्र ती रसा नदी अतिशय वेगवान होती. ती पार करणे सरमेला शक्य नव्हते; मात्र सोपवलेले काम पूर्ण करायच्या निश्ययाने सरमेने नदीला विनंती केली की तिने तिचा वेग कमी करावा तसेच पाणी उथळ करावे. ज्यामुळे नदी पोहून दुसऱ्या काठावर जाणे शक्य होईल.

मात्र रसा स्वत:ला सर्वश्रेष्ठ समजत असल्याने तिने सरमेची विनंती धुडकावली. रसासारखी वेगवान नदी असूनही सरमेने जराही न डगमगता तिच्यात उडी मारली आणि धैर्याने दुसऱ्या तीरावर पोहोचली. गोधनाच्या शोधासाठी सुद्धा सरमा पणींच्या देशात खूप भटकली. अनेकांना विचारले मात्र कुणीच काही बोलले नाही. शेवटी जंगलातल्या गुहेत शिरुन पणींनी लपवलेल्या गायींचा शोध लावण्यात ती यशस्वी झाली. इंद्राकडे परतताना पणीनी तिला लालूच दाखवली, तिची निंदा केली. पण सरमेने त्यांना दाद दिली नाही.

मार्गात आलेल्या सर्व अडचणींना नेटाने तोंड देऊन सरमेने आपले कर्तव्य बजावले.

In Vedic literature, the story of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. In order to search the cattle-wealth, the eagle सुपर्ण was sent but the पणिs bribed him. सुपर्ण did not inform Gods about the cattle though he had found it hidden in the cave. Hence, सरमा was appointed to search the cattle-wealth.

सरमा had to cross the river रसा to reach the country of पणि. रसा was flowing swiftly. It was very difficult for 1 to cross over; but she did not give up. She requested the modestly to slow down her speed so that she would reach the other bank, but tai who considered herself superior declined her request.

Yet, it without caring for life descended the current and reached the other bank courageously. सरमा wandered here and there to find out the cattlewelath in the country of us. She asked many people there but no one was ready to help her. At the end, she was successful in searching the cattle wealth. wus tried to stop her in every possible manner but सरमा did not step back even a little.

सरमा overcame obstaclescourageously. She was extremly loyal and determined to accomplish her task by defeating all obstacles.

3. पणयः सरमाया: निन्दा कदा अकुर्वन् ?

प्रश्न 3.
पणयः सरमाया: निन्दा कदा अकुर्वन् ?
उत्तरम् :
देवांची कुवी सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या. त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

पणींच्या देशात पोहोचल्यावर सरमैने अतिशय कष्टाने गायींना शोधले. गायींना पाहिल्यावर आनंद झालेली सरमा इंद्राला सांगण्यासाठी निघाली. हे पाहिल्यावर पणींनी तिला अनेक प्रकारे फितवण्याचा, आपल्याकडे वळवण्याचा प्रयत्न केला. तिला दूध, तूप, दही खाण्याचा आग्रह केला. इतकेच नाही तर गोधनातील काही भागही देऊ केला, मात्र सरमा बधली नाही. तेव्हा पणींनी तिची निंदा करण्यास सुरुवात केली. जेणेकरून सरमा इंद्राकडे जाण्यापासून परावृत्त होईल.

In Vedic literature, the story of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. In order to search the cattle-wealth, the eagle you was sent but the पणी bribed him. सुपर्ण did not inform Gods about the cattle though he had found it hidden in the cave. Hence, सरमा was appointed to search the cattle-wealth.

सरमा searched for the cattle-wealth rigorously. There was no help available. She succeeded in finding out the cattle-wealth hidden in one of the caves in the forest. Immediately she started to return to inform the gods. quit tried to bribe her. They offered her milk, butter, ghee. They were ready to share some of the cattle-welath with her; but she refused everything and remained loyal to her duty. Then the Panis started to criticise her to stop from going back to Indra.

4. पणयः सरमां किमर्थं निन्दन्ति ?

प्रश्न 4.
पणयः सरमां किमर्थं निन्दन्ति ?
उत्तरम् :
देवांची कुत्री सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या. त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

देवांच्या गायी पळवून आणल्यानंतर पणींनी त्या गुहेत दडवून ठेवल्या. देवांची कुत्री सरमा हिने अतिशय कष्टाने त्या शोधल्या आणि त्यांची माहिती देण्यासाठी की इंद्राकडे निघाली. सुपर्ण गरुडाप्रमाणे सरमेला आपल्याकडे वळवून घेण्याचा प्रयत्न पणींनी केला मात्र सरमा त्याला बदली नाही. तिने मी लोभाला बळी पडणार नाही. मी इंद्राची स्वामिनिष्ठ सेविका आहे असे ठणकावले.

हे ऐकताच पणी खवळले आणि सरमेचा अपमान केला. सरमा ही मांस खाते असा अपप्रचार केला. यामुळे सरमेचे मनोबल बळेल, असे पणींना वाटले, मात्र अविचल कार्यनिष्ठा असलेली सरमा पणींकडे दुर्लक्ष करून निघाली.

In Vedic literature, the story of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. The was appointed to search the cattle wealth.

They offered her milk, butter, ghee. They were ready to share some of the cattle-welath with her; but सरमा with undisturbed mind igonored पणि, After that पणि criticized सरमा that she consumes meat. for thought that he would get discouraged due to insult and would not inform gods.

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 13 सरमाया: शीलम् Additional Important Questions and Answers

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
दृष्टः	किङ्करः
नियुक्ता, आज्ञप्ता, प्रस्थिता, प्राप्ता, प्रमुदिता, अवरोधिता, निन्दिता	सरमा
दृष्टा, पराभूता	रसा
रुद्धम्	गोधनसर्वस्वम्
समाप्तम्	अन्वेषणकार्यम्
अन्विष्टाः	धेनवः
अपिहितम्	कर्णद्वयम्

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 13 सरमाय शीलम् 1

सरमाया: शीलम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

प्राण्यांच्या चातुर्यकथा, नीतीकथा जगभरातील साहित्यात खूप प्रसिद्ध आहेत. रामायणातसुद्धा सागरी सेतू बांधण्यासाठी श्रीरामाला मदत करणाऱ्या खारीची गोष्ट येते. सरमा नामक कुत्रीची, तिच्या अविचल स्वामिनिष्ठेची कथा प्रसिद्ध आहे. पूर्वी यणी नामक असुरांनी देवांचे गोधन चोरले. ते शोधण्यासाठी सुपर्ण गरुडास देवांनी पणींच्या देशात पाठवले मात्र पणींनी सुपर्णाला लाच देऊन आपल्याकडे वळवले त्यामुळ देवांना गोधनाविषयी माहिती मिळाली नाही.

देवांनी या कामी सरमा नावाच्या कुत्रीला पाठवले. मार्गात येणाऱ्या वेगवान रसा नदीला ओलांडून, पणींच्या देशात निर्भयतेने शोध घेऊन सरमेने गोधन शोधले. पणींच्या लोभाला बळी न पडता सरमेने इंद्राला सर्व वृत्तांत सांगितला. कामात यशस्वी झालेल्या सरमेला इंद्राने वर दिला तर द्रोही गरुडाला शाप. सरमा ही कुत्री असूनही कार्यनिष्ठा, स्वामिनिष्ठा, धैर्य, स्वाभिमान या गुणांच्या जोरावर आदर्श ठरली तिच्या या कर्तृत्वाचे वर्णन पं. प्रभाकर भातखंडे यांनी संस्कृत पोवाड्यातून केले आहे. पोवाडा हा महाराष्ट्रातील लोककलाप्रकार असून त्यात वीररसाचे महत्त्वाचे स्थान आहे. शूरांच्या गाथा सांगण्यासाठी पोवाड्याची रचना केली जाते.

Stories advising morals through animals is very famous idea in literature all over the world. Infact several values are taught through the medium of animals and birds. This is dates back to the vedic period.

In the Ramayana too a story of squirrel helping the monkeys while building the bridge is known. The story of सरमा a dog from the ऋग्वेद is famous for her firm loyalty. It is said that some demons called ufuis once stole the cattle wealth of gods. Indra sent their eagle yup to look for the cattle. But the ufus bribed it and turned it on their side.

So Indra did not get any information about their cattle. Then Indra sent सरमा for the same task. सरमा accomplished her task fighting against all odds. Indra blessed ERCAT with a boon and cursed the eagle सुपर्ण..

सरमा set an example of courage, loyalty and commitment even if she was a bitch (female dog). This पोवाडा composed by पं. प्रभाकर भातखंडे celebrates T’s courageous behaviour. पोवाडाis a type of Marathi folk songs. The essence of bravery (a) is highlighted in these kind of songs. This present day creation is a beautiful example of Vedic story in a form that can reach the modern generation is very attractive manner.

शाहिरः – सभायां ………………… हे जी जी जी जी जी ।।

शाहिरः – सभायां देवराज इन्द्रः
चिन्तयति कः प्रेषितव्यः।
किकरो नैकोऽपि दृष्टः
यो भवेत् सदा स्वामिनिष्ठः।।

गायकवृन्दः – तदा?
शाहिरः – सेवायां तत्परा, देवगणप्रिया,
नियुक्ता गोधनप्राप्त्यर्थम्।
मघवता आज्ञप्ता सरमा,
प्रस्थिता देवशुनी सरमा। हे जी जी जी जी।।

गायकवृन्दः – प्रस्थिता देवशुनी सरमा। हे जी जी जी जी जी।
शाहिरः – तदा मार्गे दृष्टा, तटरुहतरुत्पाटिनी रसा
जलौघसमृद्ध्या पृथुलरभसा याति सरसा।।

रसां दृष्टा सरमया चिन्तितम् –
“अवश्यं गच्छेयं नदी यदि भवेत् अद्य सुसहा।
अतस्तां याचेऽहं विनयवचसा नम्रशिरसा।।
रसे, कुरु कृपाम्।
जलं तवेदम् । महागभीरम्।
कुरुष्व गाधम् । येन तरेयम्।
परं च तीरम् । अहं व्रजेयम् ।
स्वामिनः शोभनकार्यार्थम्,
आर्यगणमङ्गलकार्यार्थम्।

गायकवृन्दः – आर्यगणमङ्गलकार्यार्थम्। हे जी जी जी जी।।
रसा उवाच – “अहं च श्रेष्ठा, त्वं तु क्षुद्रा
न हि त्वदर्थ, जलप्रवाहम्।
करोमि अल्पम्, अपसर अपसर।।
श्रुत्वा तद् वाक्यं सरमया गर्जितम्।
“पश्य मे सामर्थ्य, कार्यनिष्ठासामर्थ्यम्
इति उक्त्वा सा जले अपतत्

शाहिरः – सा गता परं तीरम्।
रसा सा अधोमुखी भूता।
लज्जया म्लानमुखी जाता।
क्षुद्रया कथं पराभूता।
पश्यति क्षुद्रशुनीं सरमाम्।

गायकवृन्दः – पश्यति क्षुद्रशुनीं सरमाम्।
हे जी जी जी जी जी।।

गद्यम्: – एवं सरमा परतीरं प्राप्ता।
इतः पश्यति, ततः पश्यति
वलं पृच्छति, पणीन् पृच्छति।।
वनं गच्छति, गुहां प्रविशति।
गुहायां पणिभिर्यद्रुद्धं प्रभोः गोधनसर्वस्वम्।
समाप्तमन्वेषणकार्य, समाप्तमन्वेषणकार्यम्।।

गायकवृन्दः – प्रमुदिता इन्द्रशुनी सरमा हे जी जी जी जी जी।।
गद्यम्: – सरमया धेनवः अन्विष्टाः।
एतां वार्ताम् इन्द्रं वक्तुं प्रस्थिता सा।
परं वलैः सा अवरोधिता।

गायकवन्दः – हे सरमे, हे सरमे, दुग्धं पिबतु, दधि खादतु।
घृतं पिबतु, अत्र तिष्ठतु
गोधनस्य भागं तुभ्यं दद्यः।।

सरमा – सेविका नाहं लोभस्य,सेविका नाहं मोहस्य।
गायकवृन्दः – सेविका स्वामिनः इन्द्रस्य।
हे जी जी जी जी जी।।
सेविका स्वामिनः इन्द्रस्य।
हे जी जी जी जी जी।।

गद्यम्: – अन्ते पणिभि: सरमा निन्दिता।
“एषा सरमा जारु खादति।
“एषा सरमा जारु खादति।
सरमया किश्चत् तन्त्र श्रुतम्।
अपिहितं दीर्घ कर्णद्वयम्।
“वृत्तान्तं वक्तुं गमनमारभे।
प्रस्थिता सत्यप्रिया सरमा।

गायकवृन्दः – प्रस्थिता देवशुनी सरमा।
हे जी जी जी जी जी।।

अनुवादः

शाहीर – सभेमध्ये देवराज इंद्र (बसला आहे) कोणाला पाठवावे याचा विचार करत आहे. त्याला एकही सेवक दिसला
नाही – जो सदैव स्वामिनिष्ठ असेल.
गायकगण – तेव्हा मग पुढे?
शाहीर – सेवेमध्ये तत्पर असलेली, देवांची लाडकी, गोधन मिळवण्यासाठी नियुक्त झालेली, इंद्राने आशा दिलेली, सरमा देवांची कुत्री सरमा निघाली.
गायकगण – देवांची कुत्री सरमा निघाली.
शाहीर – तेव्हा तिने वाटेत काठावर वाढलेल्या झाडांना उन्मळून (पाडून) टाकणारी रसा (नदी) पाहिली. पाण्याच्या समृद्ध प्रवाहने (ती) रसा वेगाने वाहत होती. रसेला पाहून सरमेने विचार केला, “आज नदी सुसहा (तरुन जाण्यायोग्य झाली) झाली तर मी अवश्य जाईन. म्हणून मी तिला नम्र बोलण्याने, डोके टेकवून विनंती करते. रसे, कृपा कर, तुझे पाणी खूप खोल आहे. ते उथळ कर. जेणेकरुन मी पोहून जाईन. दुसऱ्या तीरावर मी जाईन. स्वामींच्या (इंद्राच्या) कार्यासाठी आर्यांच्या (देवांच्या) मंगल कामासाठी (मी जात आहे.)
गायकगण – आर्यांच्या (देवांच्या) मंगल कामासाठी (मी जात आहे.)
रसा म्हणाली – मी श्रेष्ठ, तू क्षुद्र जलप्रवाह तुझ्यासाठी नाही करणार उथळ! (कमी) मागे हो, मागे हो. ते वाक्य ऐकून सरमा गर्जली. माझे सामर्थ्य बघ, कार्य निष्ठेची शक्ती बघ असे म्हणून ती पाण्यात उतरली.
शाहीर – ती दुसऱ्या तीरावर गेली. त्या रसेने तोंड झुकवले. लाजेने तिचे तोंड उतरले. मी क्षुद्र कुत्रीकडून कशी पराभूत झाले? (असे म्हणत ती) क्षुद्र सरमेला पाहू लागली.
गायकगण – क्षुद्र सरमेला पाहू लागली.
गद्य – अशा रीतीने सरमा दुसऱ्या तीरावर गेली. इथे पाहिले, तिथे पाहिले. वलांना विचारले, पणींना विचारले, वनात गेली, गुहेत शिरली, गुहेमध्ये देवांचे गोधन पणींनी दडवून ठेवले होते. शोधकार्य संपले, शोधकार्य संपले.
गायकगण – इंद्राची कुत्री सरमा आनंदली.
गद्य – सरमेने गायी शोधल्या ही बातमी इंद्राला सांगण्यासाठी ती निघाली मात्र वलांनी तिला अडवले.
गायकगण – अगं सरमे, दूध पी, दही खा. तूप पी, इथेच थांब गोधनाचा भाग तुलाही देतो आम्ही.
सरमा – मी लोभाची सेविका नाही. मी मोहाची सेविका नाही. (मी लोभामोहाने बधणार नाही.)
गायकगण – इंद्राची सेविका.
इंद्राची सेविका.
गद्य – शेवटी पणींनी सरमेची निंदा केली ही सरमा मांस (क्षुद्रान) खाते. सरमेने ते काहीएक ऐकून घेतले नाही. तिने आपले दोन मोठे कान बंद केले. वृत्तांत सांगण्यासाठी मी जात आहे. सत्यप्रिय सरमा निघाली.
गायकगण – देवांची कुत्री सरमा निघाली.

Shahir : In the assembly, Indra the king of Gods thought who should be sent. He didn’t see any servant who would be ever loyal.
Chorus : Then?
Shahir : Sarama, who was prompt in service, liked by the gods was appointed to bring the cows. Sarama the dog of the Gods who was ordered by Indra set off.
Chorus : The dog of the Gods Sarama set off.
Shahir : Then on the way she saw Rasa (river) who uprooted trees that grow on the banks, flowing with force with a strong current. Seeing Rasa Sarama thought, I shall surely go today if the river becomes tolerable (less forceful). So, I shall ask her modestly with modest words) and head bent in modestly. ‘Oh, Rasa, please do a favour. Your water is very deep. Please make it shallow. By which I shall cross to the other bank. I shall go for the good task of the master, for the auspicious task of the noble ones.
Chorus : For the auspicious task of the noble ones.
Rasa said : “I am superior and you are inferior. I shall not reduce the water current, move away, move away.” Listening to those words, Sarama roared, “See my capacity, the power of my dedication.” saying this she fell (jumped) into the water.
Shahir : She went to the other bank. Rasa was ashamed. She became sad due to shame. How was she defeated by some one inferior. Looks at that lowly dog Sarama.
Chorus : (She) looks at that lowly dog sarama.
Prose : Thus Sarama reached the other bank. She looks here, she looks there. She asks the Vala, she asks the demons. She goes to the forest, she enters the cave. In the cave is all the Lord’s cattle wealth trapped by the demons. The search was over, the search was over.
Chorus: Sarama the God’sdog was delighted.
Prose : Sarama had found the cattle. She set off to inform this news to Indra. But she was stopped by the Valas.
Chorus: O Sarama, O Sarama. Drink milk, eat curds, drink ghee, wait here. We shall give you a part of the cattle wealth.
Sarama : I am not servant of greed. I am not servant of illusion
Chorus : Servant of Lord Indra.
Servant of Lord Indra.
Prose : Finally Sarama was criticised by the demons. “This Sarama eats flesh” But. Sarama paid no heed to all that. She closed the two long ears and started to depart to narrate the account. The truth lover Sarama set off.
Chorus : Sarama the god’s dog set off.

शब्दार्थाः

उपहार: – gift – बक्षीस, नजराणा
प्रेषितव्यः – should be sent – पाठवण्याजोगा
किड्करः – servant – नोकर, सेवक
गोधनम् – cattle wealth – गोधन
मघवान् – Lord Indra – इंद्रदेव
‘तटरुहतरुः – tree that grows on the banks – झाड
जलौघः – water-current – पाण्याचा प्रवाह
पृथुलरभसा – with tremendous speed – अत्यंत वेगाने
विनयवचसा – with modest speech – विनयपूर्ण वाणीने
गभीरम् – deep – खोल
म्लानमुखी – sad – खिन्न
परतीरम् – to other bank – पलीकडच्या काठावर
वलम् – community of demons Pani – पणि नावाचे असूर
अन्विष्टाः – found – सापडल्या
घृतम् – ghee – तूप
जारुः – flesh/bad food – मांस, निकृष्ट खाणे

Aamod Sanskrit Book 9th Class Solutions

Suktisudha Class 9 Sanskrit Chapter 9 Question Answer Maharashtra Board

April 10, 2025April 9, 2025 by Bhagya

Class 9th Sanskrit Aamod Chapter 9 सूक्तिसुधा Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 9 सूक्तिसुधा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 9 Sanskrit Chapter 9 Question Answer

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 9 सूक्तिसुधा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कैः धनं न हीयते?
उत्तरम् :
चौरेण, राज्ञा च विद्याधनं न ह्रियते।

प्रश्न आ.
केषु धनं न विभज्यते ?
उत्तरम् :
भ्रातृषु धनं न विभज्यते।

प्रश्न इ.
सर्वधनप्रधानं किम् ?
उत्तरम् :
सर्वधनप्रधानं विद्याधनम् ।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
विद्याधनं व्यये कृते कथं वर्धते ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठामध्ये विविध संस्कृत साहित्यकृतींमधून सुभाषिते संकलित केली आहेत. प्रसङ्गाभरणम् मधील श्लोक विद्येचे महत्त्व सांगतो. विद्या हे धन असे आहे जे कोणी चोरू शकत नाही, जे राजा कुणाकडून घेऊ शकत नाही, विद्याधन हे भावंडांमध्ये इतर मालमत्तेप्रमाणे वाटले जाऊ शकत नाही व त्याचे कधी ओझे सुद्धा होत नाही.

पैसा खर्च केला की तो कमी होतो, पण विद्याधन मात्र जितके वाटू तितके वाढते. आपण आपल्याकडचे ज्ञान जेव्हा दुसऱ्याला देतो तेव्हा त्याच्याकडूनसुध्दा आपल्याला अधिक ज्ञान मिळते. चर्चामधून, ज्ञानाच्या आदान-प्रदानामधून आपल्या ज्ञानात वाढच होते. ज्ञान दिल्याने वाढते, हा संदेश या श्लोकातून दिला आहे.

In the lesson ‘सूक्तिसुधा’ various subhashitas are collected from different literature pieces of Sanskrit. – In the shloka from प्रसङ्गाभरणम् the importance of knowledge is expressed. Knowledge can neither be stolen nor it can be taken away by king. It is indivisible and is not burden either.

Knowledge is that kind of a wealth which increases though spent unlike other riches. When we impart knowledge to someone, through that interaction we gain more knowledge. Here knowledge increases but never decreases. This special feature of knowledge suggests us that we should always share our knowledge and it is the greatest wealth.

3. सन्धिविग्रहं कुरुत ।
वर्धत एव ।

प्रश्न 1.
वर्धत एव ।
उत्तरम् :
वर्धत एव – वर्धते + एव।

4. समानार्थकशब्द लिखत।
चोरः, भारः, नित्यम्, विद्या, धनम्, प्रधानम् ।

प्रश्न 1.
चोरः, भारः, नित्यम्, विद्या, धनम्, प्रधानम् ।
उत्तरम् :

चोरः – तस्करः, स्तेनः।
नित्यम् – सदा, सर्वदा, सदैव।
विद्या – ज्ञानम्।
धनम् – वित्तम्।
प्रधानम् – प्रमुखम्।

5. विरुद्धार्थकशब्द लिखत।
व्ययः, नित्यम्, प्रधानम्।

प्रश्न 1.
व्ययः, नित्यम्, प्रधानम्।
उत्तरम् :

व्ययः × सञ्चयः।
नित्यम् × क्वचित्।
प्रधानम् × गौणम्, तुच्छम्।

श्लोक: 2

1. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. परः + वा + इति
आ. वसुधा + एव
उत्तरम् :
अ. परो वेति – पर: + वा + इति।
आ. वसुधैव – वसुधा + एव।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
‘अयं निजः, अयं परः’ इति केषां गणना ?
उत्तरम् :
अयं निजः, अयं परः इति लघुचेतसाम् गणना।

प्रश्न आ.
केषां कृते वसुधा एव कुटुम्बकम् भवति?
उत्तरम् :
उदारचरितानां कृते वसुधा एव कुटुम्बकम् अस्ति।

3. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
लघुचेतसः उदारचेतसः जनाः कथम् अभिज्ञातव्याः ?
उत्तरम् :
दररोजच्या आयुष्यात आपण अनेक मूल्ये, तत्त्वे पाळतो ज्यांच्यामुळे आपल्या आयुष्याला आकार मिळतो व ते अधिक समृद्ध होते. अशाच काही मूल्यांचा संदेश ‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठातून दिला आहे.

शाईधरपद्धति मधून घेतलेल्या या श्लोकात उदार माणसांच्या गुणांचा गौरव केला आहे. काही माणसे नेहमी हे माझे, हे तुझे असे म्हणून गोष्टींमधे भेद करतात. त्यांच्या स्वत:च्या गोष्टींपुरतेच ते पाहतात व जे परके, आपले नाही त्याच्याशी काही देणे-घेणे ठेवत नाहीत. अशी माणसे कोत्या मनाची समजावीत. या उलट जी माणसे मनाने उदार असतात त्यांच्यासाठी संपूर्ण विश्वच त्यांचे कुटुंब असते. हे विश्वची माझे घर असे म्हणणारे संत हे उदार मन असणाऱ्या माणसांमध्ये गणले जातात.

In our day to day life, we follow certain values, certain morals that enchance our lifestyle. ‘सूक्तिसुधा’ talks about such values.

In the shloka taken from शाईधरपद्धति the nature of noble and generous people is described. It says that those who consider things as mine and not mine are low-minded. They delimit the things as their own and not belonging to them. But to those who are really generous, the whole earth is like their own family.

Great saints treat the whole universe like their own, they never hesitate to enlighten or help others irrespective of who they are. A person with a big heart is always praised and looked upon for help in any difficult situation. Such people are very hard to find. However, people with an inferior mind or nonassimilative nature are known by their attitude of being self-centered.

4. स्तम्भमेलनं कुरुत |

प्रश्न 1.

अ	स्वीयम्	चिन्तनम्	अन्यः	पृथिवी
आ	गणना	वसुधा	निजः	परः

उत्तरम् :

अ	स्वीयम्	चिन्तनम्	अन्यः	पृथिवी
आ	निजः	गणना	परः	वसुधा

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
परोपकाराय वृक्षाः किं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय वृक्षाः फलन्ति ।

प्रश्न आ.
परोपकाराय नद्यः किं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय नद्यः वहन्ति ।

प्रश्न इ.
काः परोपकाराय दुहन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय गाव: दुहन्ति।

प्रश्न ई.
शरीरं किमर्थम् ?
उत्तरम् :
परोपकारार्थ शरीरम्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
परोपकार: नाम किम् ? के परोपकारमग्नाः ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठामध्ये प्रत्यक्ष आयुष्यात आचरणात आणण्यासाठीचे संदेश सुंदर शब्दांत काव्यात्मकप्रकाराने दिले आहेत. ‘विक्रमोर्वशीयम्’ या नाटकातून घेतलेल्या श्लोकामध्ये परोपकाराचे महत्त्व सांगितले आहे. इतरांना कोणत्याही परतफेडीची अपेक्षा न ठेवता मदत करणे म्हणजे परोपकार. काही व्यक्ती या कायमच दुसऱ्याच्या चांगल्याचा विचार करत असतात.

अशा व्यक्तींना आपण संत-महात्मा म्हणून त्यांचा गौरव करतो. प्रस्तुत श्लोकात निसर्गातील उदाहरणे देऊन परोपकाराचे माहात्म्य सांगितले आहेत. वृक्ष इतरांना देण्यासाठीच फळे धारण करतात. त्या फळांच्या बदल्यात ते कशाची अपेक्षा करत नाहीत. नद्या गावोगावांना पाणी पुरवत वाहतात. त्यांचा स्वत:चा त्यात काही वैयक्तिक लाभ नसतो.

गायी इतरांसाठीच दूध देतात. अशाप्रकारे झाडे, नद्या, गायी हे परोपकराचा संदेश नेहमी देत असतात, रोजच्या व्यवहारातील निसर्गाच्या उदाहरणांमधून परोपकाराचे महत्त्व सांगितले आहे.

In the lesson’सूक्तिसुधा’ various shlokas filled with value based messages are given. They teach us many values such as selflessness, charity, knowledge. In the shloka taken from ‘विक्रमोर्वशीयम्’ the greatness of selfless behaviour is emphasized.

परोपकार means helping othersselflessly. To help others and not expecting anything in return is a great virtue. Only noble ones possess such a rare quality. The trees bear fruits for others. They don’t eat the fruits they bear.

The rivers flow for people like us. The cows yield milk for others. They don’t see their benefit in doing so. Likewise, our life is also for helping others. These subhashita gives a message that however busy we may get, we should always spare some time to help others selflessly.

3. एकवचने परिवर्तयत।

प्रश्न अ.
वृक्षाः फलन्ति।
उत्तरम् :
वृक्षाः परोपकाराय फलन्ति ।

प्रश्न आ.
नद्य: वहन्ति ।
उत्तरम् :
नद्यः परोपकाराय वहन्ति।

4. समानार्थकशब्द लिखत।
वृक्षाः, नद्यः, शरीरम्।

प्रश्न 1.
वृक्षाः, नद्यः, शरीरम्।
उत्तरम् :

वृक्ष: – तरुः।
नद्यः – सरित्।
शरीरम् – तनुः, देहः।

5. विरुद्धार्थकशब्द लिखत।

प्रश्न 1.
उपकारः, परः ।
उत्तरम् :
1. उपकार: × अपकारः
2. परः × निजः।

श्लोक: 4

1. रिक्तस्थानं पूरयत।

प्रश्न 1.
अ. सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं ………..।
आ. सत्सङ्गतिः वाचि ……….. सिञ्चति।
इ. सत्सङ्गतिः ……….. दिशति ।
ई. सत्सङ्गतिः पापम् ……….. ।
उ. सत्सङ्गतिः चित्तं ……….. ।
ऊ. सत्सङ्गति दिक्षु ……….. तनोति।
उत्तरम् :
अ. हरति
आ. सत्यम्
इ. मानोन्नतिम्
ई. अपाकरोति
उ. प्रसादयति
ऊ. कीर्तिम्

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
सत्सङ्गतिः जीवने किं किं करोति ?
उत्तरम् :
It is said that one is known by the company he keeps. The people around us lay great impact on our life. Company of good people takes away ignorance of the intellect. It makes us truthful. Due to company of good people one gains more respect. Our sins get wiped away when we are surrounded by virtuous people.

It doesn’t only make us happy but also spreads fame in all directions. Company of good people is always desirable. They always pass on the good qualities to everyone they are around. Company of good people is desirable in every aspect.

‘सुसंगति सदा घडो, सुजन वाक्य कानी पडो’ असे म्हणतात. सज्जनांच्या संगतीमुळे आपला उद्धार होतो हे खरेच आहे. ‘सूक्तिसुधा’ च्या या श्लोकात हे सांगितले आहे. चांगल्या माणसांच्या संगतीमुळे बुद्धीचे अज्ञान दूर होते. ते सत्याची शिकवण देतात. चांगल्या लोकांच्या संगतीत राहिल्यामुळे आपल्याला अधिक मान मिळतो.

सद्संगतीमुळे आपल्यातील वाईट वृत्तींचा नाश होतो. त्यामुळे आपण पापांपासून लांब राहतो. सज्जनांबरोबर राहिल्यामुळे वाईट गोष्टी आपल्यापासून आपोआप लांब राहतात आणि मन प्रसन्न राहते. सज्जनांबरोबर राहिल्यामुळे त्यांच्याप्रमाणेच आपली सुद्धा प्रसिद्धी सर्वदूर परसते.

श्लोक: 5

1. सन्धिविग्रहं कुरुत।
नार्यस्तु, यत्रैताः, एतास्तु, तत्राफलाः, सर्वास्तत्र ।

प्रश्न 1.
नार्यस्तु, यत्रैताः, एतास्तु, तत्राफलाः, सर्वास्तत्र ।
उत्तरम् :

नार्यस्तु – नार्यः + तु।
यौतास्तु – यत्र + एता: + तु।
सर्वास्तत्राफला: – सर्वाः + तत्र + अफलाः।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
देवताः कुत्र रमन्ते ?
उत्तरम् :
यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।

प्रश्न आ.
क्रियाः कुत्र अफलाः भवन्ति ?
उत्तरम् :
यत्र तु एता: न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः अफला: (भवन्ति)।

3. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
‘यत्र नार्यः पूज्यन्ते’। इति सूक्तिं श्लोकस्य आधारेण स्पष्टीकुरुत।
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ पाठामध्ये रोजच्या आयुष्यात आचरणात आणण्यासारखी अशी मूल्ये सांगितली आहेत. महाभारतातील श्लोकामध्ये ‘स्त्रियांचा आदर करावा’ हे त्रिकालाबाधित तत्त्व सांगितले आहे. जिथे स्त्रियांना आदर दिला जातो, तिथे देवता सुद्धा आनंदाने राहतात. मात्र जिथे स्त्रियांचा अनादर होतो तिथे कोणतेही कार्य सफल होत नाही.

ज्या समाजामध्ये स्त्रियांना मानसन्मान मिळतो तो समाज प्रगत समजला जातो. हे तत्त्व आजही लागू होते. ‘देव आनंदाने राहतात’ म्हणजे ते स्थान पवित्र व रम्य मानले जाते. त्या ठिकाणी नेहमी सकारात्मकता, उत्साह राहतो.

In the lesson ‘सूक्तिसुधा’ different values, are taught which we should apply in our life. Averse fromमहाभारत tells an important value to respect women which is absolute irrespective of time or situation. Since ancient times, the scriptures have taught to respect each and every woman.

In this particular shloka, it is said that where the women get respect Gods dwell there happily. But where women are not respected, no action gets accomplished in such place. So respecting women is a sign of good and developed society.

4. एकवचने परिवर्तयत।

प्रश्न अ.
नार्यः पूज्यन्ते।
उत्तरम् :
यत्र नार्यः पूज्यन्ते

प्रश्न आ.
देवताः रमन्ते ।
उत्तरम् :
तत्र देवता: रमन्ते।

प्रश्न इ.
एता: न पूज्यन्ते ।
उत्तरम् :
यत्र तु एता: न पूज्यन्ते

प्रश्न ई.
सर्वाः क्रियाः अफलाः।
उत्तरम् :
तत्र सर्वाः क्रियाः अफला:

5. ‘नारी’ इत्यर्थम् अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

प्रश्न 1.
‘नारी’ इत्यर्थम् अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

श्लोक: 6

1. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. चातक: + ………… = चातकस्त्रिचतुरान् ।
आ. सोऽपि = …………… + अपि।
इ. विश्वम् + अम्भसा = ………………
ई. महताम् + ……………… = महतामुदारता।
उत्तरम् :
अ. चातकस्त्रिचतुरान् – चातकः + त्रिचतुरान्।
इ. सोऽपि – सः + अपि।
इ. विश्वमम्भसा – विश्वम् + अम्भसा।
ई. महतामुदारता – महताम् + उदारता।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
चातकः पय:कणान् कं याचते ?
उत्तरम् :
चातक: पयःकणान् जलधर याचते।

प्रश्न आ.
जलधर: केवलं चातकस्य तृष्णां शाम्यति उत सम्पूर्ण विश्वस्य ?
उत्तरम् :
जलधर: सम्पूर्णविश्वस्य तृष्णां शाम्यति।

प्रश्न इ.
महताम् उदारता कस्य दृष्टान्तेन ज्ञायते ?
उत्तरम् :
महताम् उदारता जलधरस्य दृष्टान्तेन ज्ञायते ।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
महताम् उदारता श्लोके कथं वर्णिता ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पद्यामध्ये सुंदर सुभाषिते एकत्र केली आहेत. पूर्वचातकाष्टकम् मधील या श्लोकात उदार लोकांच्या प्रवृत्तीची स्तुती केली आहे. संस्कृत साहित्यामध्ये अशी कविकल्पना आहे की चातक पक्षी हा केवळ पावसाचे पाणी पितो. ढगातून येणारे पाणी पिऊनच तो स्वत:ची तहान भागवतो. पावसाळ्याच्या सुरुवातीला तो खूप आतुरतेने काळ्या ढगांची वाट पाहतो व आर्त हाक मारून ढगाकडे पाण्याची याचना करतो.

याच कल्पनेचा आधार घेऊन कवी म्हणतो की तहान भागवण्यासाठी चातकाने ढगाकडे काही थेंबांची याचना केली असताना ढग मात्र संपूर्ण पृथ्वीच पाण्याने चिंब करुन टाकतो, अशा ढगाची व दानतत्पर उदार प्रवृत्तीच्या माणसाच्या वर्तनातील साम्य या श्लोकात ‘अन्योक्ती’ द्वारे कविने सांगितले आहे.

उदार वृत्तीचे लोक सुद्धा एक गोष्ट मागितली असता त्यांच्याकडे असणारे सर्वकाही कुणालातरी द्यावे लागले तरी कशाची पर्वा न करता देऊन टाकतात. कुणालाही मदत करताना ते मनापासून व निरपेक्षपणे करतात. पावसाळी ढगाच्या समर्पक उपमेतून कवीने उदार व्यक्तींचा योग्य गौरव केला आहे.

In the poetry ‘सूक्तिसुधा’ various सुभाषितs conveying very deep and beautiful message are compiled. This shloka from ‘पूर्वचातकाष्टकम्’ tells us the greatness of generous people.

There is a famous poetic concept in literature that a bird called chataka drinks rain water directly from the cloud. It doesn’t drink water stored in the ponds or rives. It is said that in the beginning of rainy season it keeps waiting for the black cloud. Hence poet says when chataka asks for a few drops of water out of thirst, the cloud fills the entire world with water.

The behavior of generous people is compared to the magnanimity of cloud. Just like cloud the generous people are always ready to help others even if they have to go beyond their limits. Even if they are asked for less they give to the fullest. They never hesitate to give away everything they have. comparison between the cloud and generous people is very apt.

4. रूपपरिचयं कुरुत।

प्रश्न 1.
अम्भसा, महताम्, पिपासया, पयः
उत्तरम् :

अम्भसा – अम्भस् सकारान्त नाम नपुंसकलिङ्गम् तृतीया विभक्तिः एकवचनम्।
महताम् – महत् तकारान्त विशेषणम् पुल्लिङ्गम् षष्ठी बहुवचनम्।
पिपासया – पिपासा आकारान्त नाम स्त्रीलिङ्गम् तृतीया विभक्तिः एकवचनम्।
पयः – पयस् सकारान्त नाम नपुंसकलिङ्गम् प्रचमा विभक्तिः एकवचनम्।

5. समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
चातकः पयस: कणान् जलधरं याचते।
उत्तरम् :
चातक: जलस्य कणान् मेघ याचते ।

6. अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

प्रश्न 1.
जलधरः, अम्भः
उत्तरम् :
1. जलधरः – अभं मेघो वारिवाहस्तडित्वान् वारिदोऽम्बुभूत्।
2. अम्भः – उदकं जीवनं तोयं पानीयं सलिलं जलम्।

श्लोक: 7

1. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
‘वयं पञ्चाधिकं शतम्’ इति सूक्तिं स्पष्टीकुरुत।
उत्तरम् :
In the lesson ‘सूक्तिसुधा’ different important values are practically told through beautiful सुभाषितः In this particular सुभाषित a saying by युधिष्ठिर implies the principle of ‘unity is strength’. Enmity between कौरक and पाण्डक is very famous in history.

When the tugas were in exile, Once the data were attacked by Gandharvas. Some servants who knew that the पाण्डवs were nearby went to युधिष्ठिर for help. Though भीम was against helping कौरव युधिष्ठिर thought otherwise. At that time keeping all the differences aside uses went to their rescue.

During that incident grafter said that we may have many differences among ourselves but when it is war against someone outside the family the hundred कौरक and five पाण्डक are together and they make hundred and five. This also shows family values. As a family we may fight with each other but when it is time to face some external problem the family is always one.

‘सूक्तिसुधा’ सुक्तिासुधा या पद्यामध्ये विविध मूल्ये व तत्त्वे सुंदर शब्दांत मांडली आहेत. प्रस्तुत श्लोकाला महाभारताची पार्श्वभूमी आहे. कौरव व पांडव या भावडांमधील वैर इतिहासात प्रसिद्ध आहे. जेव्हा पांडव वनवासात असताना एकदा कौरव आणि गंधर्वांमध्ये युद्धप्रसंग निर्माण झाला. काही नोकरांनी पांडवांना या प्रसंगाची बातमी दिली.आणि मदतीला येण्याची विनंती केली.

भीम कौरवांना मदत करण्याच्या पूर्ण विरोधात होता. पण युधिष्ठिराने मात्र तसा विचार केला नाही. पांडव आपापसातील वैर बाजूला ठेवून कौरवांच्या मदतीला गेले. त्यावेळी युधिष्ठिर म्हणतो, की आपापसात वैर असताना आम्ही पाच आणि ते शभंर असले तरी जेव्हा परक्याशी युद्धाची वेळ येईल तेव्हा शंभर आणि पाच मिळून आम्ही एकशेपाच आहोत.

या श्लोकामधून ‘एकी हेच बळ’ हा संदेश तर मिळातोच शिवाय कौटुंबिक एकात्मतेचे मूल्य सुध्दा हा श्लोक सांगतो. कुटुंबातील व्यक्तींमध्ये कितीही मतभेद असेल तरी संकटकाळी संपूर्ण कुटुंब एक होऊन त्यावर मात करते.

2. श्लोकात् सप्तम्यन्तपदानि चिनुत लिखत च ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् सप्तम्यन्तपदानि चिनुत लिखत च ।
उत्तरम् :
स्वकीये, विग्रहे, प्राप्ते।

3. श्लोकात् सङ्ख्यावाचकानि चिनुत लिखत च ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् सङ्ख्यावाचकानि चिनुत लिखत च ।
उत्तरम् :
शतम्, पश।

श्लोकः 8

1. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. पाठकश्चैव = …………… + च + ।
आ. चान्ये = …………. + अन्ये।।
इ. व्यसनिनो ज्ञेयाः = ……….. + ज्ञेयाः।
ई. क्रियावान्स पण्डितः = क्रियावान् + ………….. + पण्डितः।
उत्तरम् :
अ. पाठकश्चैव – पाठक: + च + एव।
आ. चान्ये – च + अन्ये।
इ. व्यसनिनो ज्ञेया – व्यसनिनः + ज्ञेयाः।
ई. क्रियावान्स पण्डितः – क्रियावान् + स + पण्डितः।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
के व्यसनिनः उक्ताः?
उत्तरम् :
पठकः, पाठक: शास्त्रवाचका: च व्यसनिन: ज्ञेया: उक्ताः।

प्रश्न आ.
क: पण्डितः उच्यते ?
उत्तरम् :
यः क्रियावान् स: (एव) पण्डित: उच्यते।

3. माध्यमभाषया उत्तरत।

पाण्डित्यं कस्मिन् वर्तते ? यथार्थः पण्डितः कः ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पाठामधे आचरण्यात आणण्याजोग्या अनेक मूल्यांच्या संदेश सुभाषितांमधून केला आहे. या जगात अनेक लोक अनेक शास्त्रे शिकतात, पदव्या मिळवतात, खूप ज्ञान मिळवात. पण ते सगळेच खरे पंडित नसतात. आपण शिकलेल्या गोष्टी जे व्यवहारात आचरणातसुद्धा आणतात तेच खरे पंडित. केवळ पुस्तके वाचून, पदव्या मिळवून उपयोग नाही. मिळवलेल्या ज्ञानाचा जो प्रत्यक्ष व्यवहारात वापर करतो तोच खरा पंडित होय. मराठीमध्ये ‘क्रियेविण वाचाळता व्यर्थ आहे’ म्हणतात ते योग्यच आहे.

In the lesson ‘सूक्तिसुधा’various values and principles are conveyed through beautiful सुभाषितः There are so many people who learn so many things in their life. But all of them are not real scholars. Some just learn things theoretically. So their knowledge is limited to theories.

But real firs are those who implement their learnings in their behaviour. There may be thousand of learned people but the real पण्डित/scholar is the one who actually behaves according to what he has learnt. This shloka conveys the message ‘actions speak louder than words.’

4. सुभाषितात् समानार्थकशब्दं लिखत ।
वाचकः, अध्यापकः, शास्त्रविदः, कार्यकर्ता, विद्वान्, बोद्धव्याः।

प्रश्न 1.
वाचकः, अध्यापकः, शास्त्रविदः, कार्यकर्ता, विद्वान्, बोद्धव्याः।
उत्तरम् :

पठकः – वाचकः।
पाठकः – अध्यापकः।
शास्त्रवाचकः – शास्त्रविद्।
क्रियावान्- कार्यकर्ता।
पण्डितः – विद्वान्।
ज्ञेयाः – बोद्धव्याः।

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 9 सूक्तिसुधा Additional Important Questions and Answers

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

सर्वधनेषु प्रधानं विद्याधनम् अस्ति।
परोपकाराय वृक्षाः फलन्ति।
परोपकाराय नद्य: वहन्ति।

उत्तरम् :

सर्वधनेषु प्रधानं किम् अस्ति?
परोपकाराय के फलन्ति?
नद्यः किमर्थं वहन्ति?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – चोरहार्यम्, राजहार्यम्, भ्रातृभाज्यम्, भारकारि, निजः, परः, अयम्, गणना, वसुधा, कुटुम्बकम्, वृक्षाः, नद्यः, गावः, शरीरम्,
इदम्, सत्यम्, चातकः, सः, मेघः, उदारता, पठकः, पाठकः, शास्त्रवाचकाः, ते. यः, क्रियावान, सः, पण्डितः, सर्वे, अन्ये, ये, व्यसनिनः ।
द्वितीया – जाड्यम्, मानोन्नतिम्, पापम्, चित्तम्, कीर्तिम्, जलधरम्, त्रिचतुरान्, पय:कणान्, विश्वम्।
तृतीया – पिपासया, अम्भसा।
चतुर्थी – परोपकाराय।
षष्ठी – लघुचेतसाम्, उदारचरितानाम्, धियः, महताम्।
सप्तमी – व्यये, वाचि, दिक्षु।

लकारं लिखत।

वर्धते – वृध्-व धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
फलन्ति – फलधातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
वहन्ति – वह धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
दुहन्ति – दुह् धातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
हरति – ह धातुः प्रथमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
सिञ्चति – सिच् – सिधातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
दिशति – दिश् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
करोति – कृ धातु: अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
प्रसादयति – प्र + सद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं प्रयोजकरूपं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
तनोति – तन् धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
कथय – कथ् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
याचते – याच् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
पूरयति – पूर् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

पद्यांश पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 9 सूक्तिसुधा 1
उत्तरम् :
न चोरहार्यम्, न भ्रातृभाज्यम्, न राजहार्यम्, न भारकारि।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 9 सूक्तिसुधा 2

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 9 सूक्तिसुधा 3

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 9 सूक्तिसुधा 4

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
उदारचरितानां कृते वसुधा कीदृशी भवति?
उत्तरम् :
उदारचरितांना कृते वसुधा कुटुम्बकम् इव भवति।

प्रश्न 2.
सत्सङ्गतिः धियः किं हरति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति।

प्रश्न 3.
सत्सङ्गतिः वाचि किं सिञ्चति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः वाचि सत्यं सिञ्चति।

प्रश्न 4.
सत्सङ्गतिः किम् अपाकरोति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः पापम् अपाकरोति ।

प्रश्न 5.
सत्सङ्गतिः किं प्रसादयति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः चित्तं प्रसादयति ।

प्रश्न 6.
सत्सङ्गतिः दिक्षु किं तनोति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः दिक्षु कीर्तिं तनोति।

प्रश्न 7.
परैः विग्रहे प्राप्ते वयं कति स्मः?
उत्तरम् :
परैः विग्रहे प्राप्ते वयं पञ्चाधिकं शतम्।

प्रश्न 8.
कौरवाः कति सन्ति?
उत्तरम् :
कौरवाः शतं सन्ति।

रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अन्वयं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
लघुचेतसां (कृते) अयं ……….. पर: वा इति ………… (अस्ति)। उदारचरितानां (कृते) तु ………. एव ……….. (अस्ति )।
उत्तरम् :
लघुचेतसां (कृते) अयं निज: पर: वा इति गणना (अस्ति)। उदारचरितानां (कृते) तु वसुधा एव कुटुम्बकम् (अस्ति)।

प्रश्न 2.
1. गाव: ………… दुहन्ति ।
2. इदं शरीरं ……………. (एव अस्ति)।
उत्तरम् :
1. गाव: परोपकाराय दुहन्ति ।
2. इदं शरीरं परोपकारार्थम् (एव अस्ति )।

प्रश्न 3.
सत्सङ्गतिः ………….. जाड्यं हरति, ………. सत्यं सिञ्चति, मानोन्नति दिशति, पापम् ……….., चित्तं …………, दिक्षु कीर्तिं तनोति । कथय! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ।।
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति, वाचि सत्यं सिञ्चति, मानोन्नति दिशति, पापम् अपाकरोति, चित्तं प्रसादयति, दिक्षु कीर्ति तनोति । कथय! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ।।

प्रश्न 4.
(यदा) ………… पिपासया जलधरं त्रिचतुरान् ………… याचते (तदा) सः (मेघः) अपि विश्वम् ………… पूरयति। हन्त हन्त (कियती एषा) महताम् …………
उत्तरम् :
(यदा) चातक :पिपासया जलधरं त्रिचतुरान् पय:कणान्याचते (तदा) सः (मेघः) अपि विश्वम् अम्भसा पूरयति। हन्त हन्त (कियती एषा) महताम् उदारता!

प्रश्न 5.
पठक: पाठक: (तथा) च ये अन्ये ………….. (सन्ति, ते) सर्वे ………… ज्ञेयाः। (यतः) यः ………. स(एव) ………. (अस्ति)।
उत्तरम् :
पठक: पाठक: (तथा) च ये अन्ये शास्त्रवाचका: (सन्ति, ते) सर्वे व्यसनिनः ज्ञेयाः। (यतः) य: क्रियावान् स: (एव) पण्डितः (अस्ति)।

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

नारी – नारी सर्वत्र पूजनीया। स्त्री/महिला/योषा सर्वत्र पूजनीया।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 9 सूक्तिसुधा 5

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
मानोन्नतिः	upliftment of respect	मानस्य उन्नतिः।	षष्ठी तत्पुरुष समासः।

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
हार्यम्, भाज्यम्	धनम्
कृते	व्यये
प्राप्ते	विग्रहे
ज्ञेयाः	व्यसनिनः

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 9 सूक्तिसुधा 8

सूक्तिसुधा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृतसाहित्य गद्य, पद्य, नाट्य अशा सर्व साहित्यप्रकारांनी परिपूर्ण आहे. सुभाषिते हा पद्यप्रकार संस्कृतसाहित्यातील लोकप्रिय साहित्यप्रकार आहे. संस्कृत सुभाषिते केवळ संस्कृतमध्येच नाही तर इतर भाषांमध्ये सुद्धा जशीच्या तशी वापरली जातात. उदा. “विनाशकाले विपरीतबुद्धिः। संपूर्ण सुभाषित लक्षात राहिले नाही तरी त्याचा गर्भितार्थ किंवा महत्त्वाची ओळ नक्कीच लक्षात राहते, जी म्हण किंवा उक्ती म्हणून वापरली जाते. शब्दसंपदा वाढवण्यात सुभाषिते निश्चितच मदत करतात.

Sanskrit literature comprises of prose, poetry and drama.सुभाषितs are well knoron part of the poetic liturature. Parts of which have been used as proverbs or sayings not only in Sanskrit but also in other languages. In fact several Sanskrit sayings are very often used as they are in other Indian languages.

You may recall विनाशकाले विपरीतबुद्धिः. People generally do not remember the entire subhashita but they do remember the phrase of the proverb quite easily. In fact remembering such sayings definitely enhances one’s vocabulary and command over the language.

श्लोकः – 1

न चोरहार्य ………….. सर्वधनप्रधानम् ।।1।। [Knowledge is the best of all riches]

श्लोकः : न चोरहार्य न च राजहार्य न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि ।
व्यये कृते वर्धत एव नित्यं विद्याधनं सर्वधनप्रधानम् ।।1।। (प्रसङ्गाभरणम्)

अन्वयः : विद्याधनं चोरहार्य न (अस्ति), राजहार्य न, भ्रातृभाज्यं न, भारकारि (अपि) न (अस्ति) । व्यये कृते अपि (तत्) नित्यं वर्धते एव ।
(सत्यमेव विद्याधनं) सर्वधनप्रधानम् (अस्ति) ।

अनुवादः

Knowledge which is wealth cannot be stolen by a thief, cannot be taken away by a king, cannot be divided among brothers and is also not a burden. Though it is spent it only always increases. Wealth in the form of knowledge is the foremost among all types of wealth

विद्याधन चोरले जाऊ शकत नाही, राजा ते जप्त करू शकत नाही, याची भावंडामध्ये वाटणी केली जाऊ शकत नाही आणि ते त्याचे ओझे घेत नाही, खर्च केले तरी ते वाढतेच. खरोखर विद्याधन हे नेहमीच सर्व प्रकारच्या धनांमध्ये श्रेष्ठ धन आहे!

श्लोक: – 2

अयं ………………. कुटुम्बकम् ।।2।। [The world is one family]

श्लोकः : अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ।।2।। (शार्ङ्गधरपद्धतिः)

अन्वयः । लघुचेतसां (कृते) अयं निजः पर: वा इति गणना (अस्ति) । उदारचरिताना (कृते) तु वसुधा एव कुटुम्बकम् (अस्ति)।

अनुवादः

हे माझे, हे तुझे असे कोत्या मनाचे लोक मानतात. उदार वृत्तीच्या लोकांसाठी तर संपूर्ण पृथ्वीच कुटुंब असते.
This is mine or it belongs to others is the consideration of the low-minded. Indeed for the | generous/ large-hearted, the entire world is a family.

श्लोकः – 3

परोपकाराय फलन्ति ……………….. शरीरम् ।।3।। [The body is for the welfare of others]
श्लोकः : परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः परोपकाराय वहन्ति नद्यः।
परोपकाराय दुहन्ति गाव: परोपकारार्थमिदं शरीरम् ।।3।। (विक्रमोर्वशीयम्)
अन्वयः : वृक्षाः परोपकाराय फलन्ति। नद्यः परोपकाराय वहन्ति। गाव: परोपकाराय दुहन्ति। इदं शरीर परोपकारार्थम् (एव अस्ति)।

अनुवादः

झाडे परोपकारासाठीच फळे धारण करतात, नद्या इतरांसाठीच वाहतात, गायी दुसऱ्यांनाच दूध देतात आणि हे शरीरसुद्धा परोपकारासाठीच आहे.
Trees bear fruits for the welfare of others, rivers flow for the welfare of others, cows yield milk for the benefit of others. This body is for the welfare of others.

श्लोक: – 4

जाड्यं ………………. पुंसाम् ।।4।। [Good association bestows everything]

श्लोकः : जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं
मानोन्नतिं दिशति पापमपाकरोति । चित्तं प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्ति
सत्सङ्गतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ।।4।। (भर्तृहरिसुभाषितसङ्ग्रहः)

अन्वयः : सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति, वाचि सत्यं सिञ्चति, मानोन्नतिं दिशति, पापम् अपाकरोति, चित्तं प्रसादयति, दिक्षु कीर्ति तनोति । कथय ! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ?

अनुवादः

बुद्धीचे अज्ञान दूर करते. वाणीला सत्याचे वळण लावते (सिञ्चति), आदर वाढवण्यासाठी दिशा दाखवते, पाप दूर करते, मन प्रसन्न करते, सर्व दिशांना कीर्ती पसरवते. सांगा बरे सज्जनांची संगती काय करत नाही!

Say what all can good company not do for men? It takes away the ignorance of the intellect. It sprinkles truth on speech. In directs the progress of respect and takes one away from sin. It delights the mind and spreads fame in all directions.

श्लोकः – 5

यत्र ………………… क्रियाः ।।5।। [Significance of respecting women.]
श्लोकः : यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।
यौतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तवाफला: क्रियाः ।।5।। (महाभारतम्)
अन्वयः : यत्र नार्यः पूज्यन्ते तत्र देवता: रमन्ते। यत्र तु एता: न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः अफला: (भवन्ति)।

अनुवादः

जिथे स्त्रियांची पूजा होते तिथेच देवता आनंदाने राहतात. जिथे त्या (स्त्रिया) पूजल्या जात नाहीत (त्यांचा अनादर होतो) तिथे कोणतेही कार्य सफल होत नाही.

Gods rejoice where women are respected. But where they are not respected, there all actions become futile/unsuccessful.

श्लोकः – 6

चातकस्त्रिचतुरान् ……………….. महतामुदारता ।।6।। [Generosity of the great is amazing]

श्लोकः : चातकस्त्रिचतुरान् पयःकणान् याचते जलधरं पिपासया।
सोऽपि पूरयति विश्वमम्भसा हन्त हन्त महतामुदारता।।6।। (पूर्वचातकाष्टकम्)

अन्वयः : (यदा) चातक: पिपासया जलधरं त्रिचतुरान् पयःकणान् याचते (तदा) सः (मेघ:) अपि विश्वम् अम्भसा पूरयति। हन्त हन्त (कियती एषा) महताम् उदारता!

अनुवाद:

जेव्हा चातक पक्षी (जो केवळ पावसाचे पाणी पितो) मेघाकडे तहान भागवण्यासाठी तीन-चार थेंब पाण्याची याचना करतो. तेव्हा मेघ संपूर्ण जगच पाण्याने भरून टाकतो. खरेच श्रेष्ठ लोकांचा उदारपणा वाखाण्याजोगा आहे!

The chataka bird (which drinks rain water directly from the cloud) asks the cloud for just three or four drops of water out of thirst. The cloud too fills the entire world with water (rains everywhere). Indeed great is the magnanimity of the generous.

श्लोक: – 7

ते शतं …………………. शतम् ।।7।। [Internal differences vanish when the need arises.]

श्लोकः : ते शतं हि वयं पञ्च स्वकीये विग्रहे सति ।
परैस्तु विग्रहे प्राप्ते वयं पञ्चाधिकं शतम् ।।7।। (महाभारत)

अन्वयः (युधिष्ठिर : वदति) – स्वकीये विग्रहे सति ते शतं वयं हि पञ्च (स्म:)। परैः विग्रहे प्राप्ते तु वयं पञ्चाधिक शतं (स्मः)।

अनुवादः

युधिष्ठीर म्हणतो, ‘युद्धात ते (कौरव) शंभर आणि आम्ही (पांडव) पाच आहोत. पण इतरांबरोबरच्या युद्धात मात्र आम्ही शंभर अधिक पाच म्हणजेच एकशे पाच आहोत.’

Yudhisthira says, “In a battle between us they the Kauravas are hundred and we the Pandavas are five. But, in a quarrel against others we are hundred and five more that is a hundred and five.”

श्लोकः – 8

पठकः ……………………. पण्डितः ।।8।। [Difference between a true and so called scholar.]

श्लोकः : पठकः पाठकचैव ये चान्ये शास्ववाचकाः ।
सर्वे व्यसनिनो ज्ञेया य: क्रियावान्स पण्डितः ।।8।।

अन्वयः : पठकः पाठकः (तथा) च ये अन्ये शास्ववाचकाः (सन्ति, ते) सर्वे व्यसनिनः ज्ञेयाः । (यतः) यः क्रियावान् सः (एव) पण्डितः (अस्ति)।

अनुवादः

शिकणारा, शिकवणारा आणि इतर शास्त्र शिकवणारे हे केवळ शास्त्रांचे वाचक आहेत. खरा पंडित तोच समजावा जो (शास्त्र वाचून) तशी क्रिया सुद्धा करतो.
The learner, the teacher and all those who teach the shastras should only be considerd as mere readers of scriptures. The one who puts into action (works) should be known as a scholar.

सन्धिविग्रहः

परोपकारार्थमिदम् – परोपकारार्धम् + इदम्।
धियो हरति – धियः + हरति।
पापमपाकरोति – पापम् + अपाकरोति
परैस्तु – परैः + तु।

समानार्थकशब्दाः

राजा – नृपः, भूपः, भूपतिः।
निजः – स्वस्य।
वसुधा – धरा, पृथ्वी, वसुन्धरा।
चेतः – मनः, चित्तम्।
धीः – मतिः, बुध्दिः।
चित्तम् – मनः, चेतः।
वाच् – वाणी।
कीर्तिः – प्रसिद्धिः।
नारी – वनिता, महिला, स्त्री।
देवताः – दैवतानि।
जलधरः – मेघः, पयोदः।
अम्भः/पयः – जलम्, तोयम्, उदकम्, नीरम, वारि।
विग्रहः – युद्धम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

वर्धत × क्षीयते।
लघुचेतस् × उदारचेतस्।
कीर्तिः × अपकीर्तिः।
धीः × जाड्यम्।
अफला: × सफलाः।
उदारता × कार्पण्यम्।
स्वकीय × परकीय।
ज्ञेयाः × अज्ञेयाः।
पण्डित: × मूढः।

शब्दार्थाः

चोरहार्यम् – stolen by a thief – चोराकडून चोरण्यासारखे
राजहार्यम् – taken away by the king – राजाने जप्त करण्यासारखे
भ्रातृभाज्यम् – divided among brothers – भावंडामध्ये वाटणी करण्यासारखे
व्यये कृते – though it is spent – खर्च केले तरी
नित्यम् – always – नेहमी
भारकारि – burden – ओझे
गणना – consideration – मानणे
लघुचेतसाम् – of the low-minded – कोत्या मनाचे
उदारचरितानाम् – generous hearted / magnanimous – उदार वृत्तीच्या लोकांसाठी
वसुधा – world – पृथ्वी
कुटुम्बकम् – family – कुटुंब
निजः – mine – माझे
परः – others’ – इतरांचे
परोपकाराय – for the welfare of others – परोपकारासाठी
फलन्ति – bear fruits – फळे धारण करतात
वहन्ति – flow – वाहतात
दुहन्ति – yield milk – दूध देतात
गाव: – cows – गायी
जाड्यम् – ignorance – अज्ञान
धियः – of the intellect – बुद्धीचे
अपाकरोति – takes away – दूर करते
प्रसादयति – delights – प्रसन्न करते
हरति – remove/takes away – दूर करते
सिजति – sprinkles – वळण लावते
मानोन्नतिम् – progress of respect – आदर वाढवण्यासाठी
दिशति – directs – दिशा देते
दिक्षु – in directions – दिशांमध्ये
तनोति – Spreads – पसरविते
सत्सङ्गतिः – good company – सज्जनांची संगती
पुंसाम् – of men – माणसांचे
वाचि – in speech – वाणीमध्ये
यत्र – where – जिथे
नार्यः – women – स्त्रिया
पूज्यन्ते – are respected – आदर केला जातो
रमन्ते – rejoice – आनंदाने राहतात
अफला: – futile/unsuccessful – असफल
एताः – these – या
पिपासया – by thirst – तानेने
जलधर – cloud – ढग
त्रिचतुरान् – three or four drops – तीन-चार थेंब
पयः कणान् – rain water – पावसाचे पाणी
अम्भसा – by water – पाण्याने
महताम् – of the great – महान लोकांची
उदारता – generosity – उदारपणा
शतम् – hundred – शंभर
स्वकीये – between us – आपसांतील
विग्रहे – in battle / quarrel – युद्धात
परैः – with others – इतरांबरोबर
पञ्चाधिकम् – five more अधिक पाच
पठकः – learner – शिकणारा
पाठकः – teacher – शिकवणारा
व्यसनिनः – addicts, obsessed – पछाडलेला
ज्ञेयाः – should be known – जाणले जावेत
क्रियावान् – who is endowed with action – क्रिया करणारा

Aamod Sanskrit Book 9th Class Solutions

Pitrubhakta Nachiketa Class 9 Sanskrit Chapter 10 Question Answer Maharashtra Board

April 10, 2025April 9, 2025 by Bhagya

Class 9th Sanskrit Aamod Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 9 Sanskrit Chapter 10 Question Answer

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
वाजश्रवाः कः ?
उत्तरम् :
वाजश्रवाः दानपर: ब्राह्मणः।

प्रश्न आ.
दक्षिणायां किं यच्छेत् इति नियमः ?
उत्तरम् :
दक्षिणायां सर्वदा प्रियं वस्तु यच्छेत् इति नियमः।

प्रश्न इ.
वाजश्रवसः पुत्रः कः ?
उत्तरम् :
बाजश्रवस: पुत्र: नचिकेताः।

प्रश्न ई.
तृतीयवररूपेण नचिकेताः किम् अयाचत ?
उत्तरम् :
तृतीयवररूपेण नचिकेता: आत्मज्ञानम् अयाचत।

प्रश्न उ.
बालः नचिकेताः कति दिनानि यावत् यमस्य प्रतीक्षाम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
बाल: नचिकेता: त्रीणिदिनानि यावत् यमस्य प्रतीक्षाम् अकरोत्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
नचिकेता: यमपुरं किमर्थम् अगच्छत् ?
उत्तरम् :
‘पितृभक्त: नचिकेता: ही लहान पण अतिशय प्रगल्भ अशा ज्ञानपिपासू नचिकेताची कथा आहे. नचिकेताने आपले वडील वाजश्रवा यांना विश्वजित् यज्ञ संपन्न झाल्यावर भाकड गायी दक्षिणा म्हणून देताना पाहिले. दक्षिणा म्हणून सर्वात प्रिय वस्तू द्यावी असा नियम होता, त्यामुळे अयोग्य दक्षिणा देण्याचे पाप लागून आपले वडील नरकात जातील की काय अशी नचिकेताला भिती वाटली.

त्याने वडिलांना विचारले “तुम्हाला सर्वात प्रिय असे काय आहे?” वडिलांनी त्याला लगेच सांगितले की नचिकेताच त्यांना सर्वात प्रिय आहे. नचिकेताने हे ऐकून त्यांना विचारले. “मग तुम्ही मला कोणाला दान करणार?” वडिलांनी दुर्लक्ष करुन सुद्धा नचिकेता तोच प्रश्न विचारत राहिला.

शेवटी चिडून वाजश्रवा म्हणाला “मी तुला मृत्यूला देईन!” वडील चिडून बोलत हे कळूनसुद्धा वडिलांच्या आज्ञेचे पालन करायचे आहेत म्हणून नचिकेता यमाच्या घरी गेला. नचिकेता इतका आज्ञाधारी मुलगा होता की वडिलांची आज्ञा मोडायची नाही म्हणून मृत्यूच्या घरी जाताना सुद्धा त्याने किंचितसाही विचार केला नाही. वडिलांच्या आज्ञेचे पालन करण्यासाठी तो अतिशय तत्पर होता.

In the lesson ‘पितृभक्त: नचिकेता:’ there is story of a small boy Nachiketa who was very thirsty for knowledge. Once the little Nachiketa saw his father giving the old, unmilkable cows in charity to the Brahmins after performing Vishwajit sacrifice.

But the rule was that the most beloved thing has to be given in donation. So Nachiketa was scared that his father might attain hell if he performs improper donation. So he asks his father what was the most dear to him. His father answered that Nachiketa was most dear to him.

So Nachika asked whom he would be given to. Nachiketa kept asking this again and again even when his father ignored him. Nachiketa didn’t give up. His father got angry and told him that he would give him to the death. He knew that his father said so in anger.

Still, he went to the abode of Yama to follow his Father’s order. Nachiketa was such a well-behaved son that he didn’t even think once before following his father’s order.

प्रश्न आ.
के त्रयः वरा: नचिकेतसा याचिताः ?
उत्तरम् :
‘पितृभक्त नचिकेता’ या पाठामध्ये यम-नचिकेता संवाद आला आहे. या संवादातून नचिकेताची जिज्ञासू वृत्ती दिसून येते. वडिलांची आज्ञा पाळण्यासाठी नचिकेता यमाच्या घरी गेला तेव्हा यम तिथे नव्हता. नचिकेताने काहीही न खाता पिता तीन दिवस यमाची वाट पाहिली. चौथ्या दिवशी यम परतला तेव्हा त्याला लहानग्या नचिकेताची खूप दया आली.

नचिकेता तीन दिवस तिथे थांबला म्हणून यमाने नचिकेताला तीन वर मागण्यास सांगितले. नचिकेताने वडिलांचा राग जाऊ दे असा पहिला वर मागितला आणि स्वर्ग प्राप्त करून देणारी अशी अग्निविद्या दुसरा वर म्हणून मागितली. तिसरा वर म्हणून नचिकेताने सामान्य माणसाला तसेच भल्या भल्या विद्वानांनासुद्धा मिळवण्यासाठी अशक्यप्राय असणारे असे आत्मज्ञान मागितले. नचिकेता वयाने लहान असला तरी सुद्धा त्याला असामान्य अशी बुद्धी आणि ज्ञानपिपासा लाभली होती.

In the story ‘पितृभक्त : नचिकेता:’ an incident of small Nachiketa who is eager to attain the ‘knowledge of self is told. When Nachiketa went to Antioch to obey his father’s order. But Yama was not there. Nachiketa waited there for three days, without eating or drinking anything.

When Yama returned on the fourth day his heart went out of compassion for Nachiketa. Yama offered Nachiketa three boons. Nachiketa asked to let his father’s anger get pacified as the first boon and the Agnividya as the second one.

As the third boon, he asked for knowledge of the self which was very difficult to attain even for the learned let alone a normal human being Even if he was young Nachiketa was blessed with immense maturity and great and thirst for knowledge.

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः Additional Important Questions and Answers

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
वाजश्रवाः दक्षिणारूपेण का: अयच्छत् ?
उत्तरम् :
वाजश्रवा दक्षिणारूपेण दुग्धदाने असमर्था: दुर्बला: वृद्धा: च धेनू: अयच्छत्।

प्रश्न 2.
वाजश्रवस: प्रियः कः अस्ति?
उत्तरम् :
वाजश्रवस: प्रिय: स्वपुत्र: नचिकेता: अस्ति।

प्रश्न 3.
नचिकेता: किमर्थं यमपुरम् अगच्छत्?
उत्तरम् :
नचिकेताः पितुः आदेशपालनार्थ यमपुरम् अगच्छत्।

प्रश्न 4.
यमः किमर्थ चकित: अभवतः?
उत्तरम् :
अल्पवयसः बालस्य प्रगल्भा ज्ञानतृष्णां दृष्ट्वा यमः चकितः अभवतः।

प्रश्न 5.
यम: नचिकेतसे कति वरान् अयच्छत्?
उत्तरम् :
यम: नचिकेतसे त्रीन् वरान् अयच्छत्।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

वाजश्रवाः नाम दानपर: द्विज: आसीत्।
वाजश्रवाः सबलाः धेनू: अयच्छत्।
असमीचीनदानेन पिता स्वर्ग गमिष्यति इति नचिकेतस: भीतिः ।
पिता क्रोधावेशे उक्तवान् इति नचिकेता: न अजानात् ।
नचिकेता: त्रीणि दिनानि यावत् यमस्य प्रतीक्षाम् अकरोत्।
पिता कुद्धः अभवत्।।
प्रथमवररूपेण नचिकेता: आत्मज्ञानम् अयाचत।
यमः तृतीयं वरं न अथच्छत्।

उत्तरम् :

सत्यम्
असत्यम्
असत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.

वत्स, त्वमेव मम प्रियतमः।
किं तव अतीव प्रियम्?
“तर्हि मां कस्मै दास्यति, भवान् ?”
“अहं त्वां मृत्यवे ददामि”।

उत्तरम् :

वाजश्रवाः नचिकेतसं वदति।
नचिकेता: वाजश्रवसं वदति।
नचिकेता: वाजश्रवसं वदति।
वाजश्रवाः नचिकेतसं वदति।

प्रश्न 2.
“स्वर्गसाधिकाम् अग्निविद्यां दत्त्वा माम् अनुगृह्णातु।”
उत्तरम् :
नचिकेता: यमं वदति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

दक्षिणायाम् – द् + अ + क् + ष् + इ + ण् + आ + य् + आ + म्।
असमर्थाः – अ + स् + अ + म् + अ + र् + थ् + आः।
वाजश्रवाः – व् + आ + ज् + अ + श + र् + अ + व् + आ:।
यज्ञम् – य् + अ + ज् + ञ् + अ + म्।
क्रुद्धः – क् + र् + उ + द् + ध् + अः।
नचिकेतसम् – न् + अ + व् + इ + क् + ए + त् + अ + स् + अ + म्।
तर्हि – त् + अ + र् + ह् + इ।
त्रिवारम् – त् + र् + इ + व् + आ + र् + अ + म्।
क्षुधातेम – क् + ष् + उ + ध् + आ + र + त् + अ + म्।
दृष्ट्वा – द् + ऋ + ष् + ट् + व् + आ।
क्रोध: – क् + र + ओ + ध् + अः।
प्रगल्भा – प् + र + अ + ग् + अ + ल् + भ् + आ।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

वाजश्रवाः नाम दानपर: ब्राह्मणः आसीत्।
वाजश्रवाः विश्वजित्-यज्ञम् अकरोत्।
दक्षिणायां प्रियं वस्तु यच्छेत्।
अहं त्वां मृत्यवे दास्यामि।
स: यमपुरम् अगच्छत्।
स: त्रीणि दिनानि यावत् प्रतीक्षाम् अकरोत्।
पितुः आदेशपालनार्थ नचिकेताः यमपुरम् अगच्छत्।
चतुर्थ दिवसे यम: यमपुरं प्राप्तः।
नचिकेता: आत्मज्ञानम् अयाचत।
नचिकेतस: निर्णयः निश्चलः।

उत्तरम् :

क: दानपर: ब्राह्मण: आसीत् ?
वाजश्रवाः किम् अकरोत्?
दक्षिणायां कीदृशं वस्तु यच्छेत्?
अहं त्वां कस्मै दास्यामि?
सः कुत्र अगच्छत्?
स: कति दिनानि यावत् प्रतीक्षाम् अकरोत्?
नचिकेता: किमर्थं यमपुरम् अगच्छत्?
यमः कदा यमपुरं प्राप्त:?
नचिकेताः किम् अयाचत?
नचिकेतस: निर्णयः कीदृशः?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.
गद्यांशात् “धेनवः” इति पदस्य कृते विशेषणानि लिखत।
उत्तरम् :
असमर्थाः, दुर्बलाः, वृद्धाः।

प्रश्न 2.

विशेषणम्	विशेष्यम्
त्रीणि	पिता
कुद्धः	यमः
अनुपस्थितः	दिनानि
प्रथमम्	यमः
शान्त:	आत्मज्ञानम्
चकित:	वरम्
दुर्लभम्	क्रोध:

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
त्रीणि	दिनानि
कुद्धः	पिता
अनुपस्थितः	यमः
प्रथमम्	वरम्
शान्त:	क्रोध:
चकित:	यमः
दुर्लभम्	आत्मज्ञानम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – वाजश्रवाः, सः, बाह्मणः, वस्तु, पिता, पुत्रः, त्वम्, नचिकेताः, किम्, नचिकेताः, पिता, दिनानि, वाजश्रवाः, यमः हृदयम्, बालकः, मर्त्यः, ज्ञातुकामः, नचिकेताः।
द्वितीया – पितरम्, यज्ञम, दक्षिणाम्, नचिकेतसम्, यमपुरम, प्रतीक्षाम्, वरम्, अग्निविद्याम्, माम्, प्रार्थनाम्, नचिकेतसम्।
तृतीया – दक्षिणारूपेण, भीत्या, वाजश्रवसा, नचिकेतसा, आनन्देन, प्रलोभनैः।
चतुर्थी – ब्राह्मणेभ्यः, कस्मै, मृत्यवे, तस्मै।
पञ्चमी – तृतीयवरात्।
षष्ठी – मम, तस्य, तव, यमस्य, पितुः, मम, जनकस्य, वाजश्रवसः, तस्य, नचिकेतसः।
सप्तमी – दक्षिणायाम्, यज्ञे, यमपुरे, क्रोधावेशे, चतुर्थे, दिवसे, अन्ते।

लकारं लिखत।

आसीत् – अस् धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
अकरोत् – कृ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
अयच्छत् – ‘दा-यच्छ्’ प्रथमगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
गमिष्यति – गम्-गच्छ् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लुट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
यच्छेत – दा-यच्छ् धातुः, प्रथमगणः, परस्मैपदं, विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
दास्यति – दा धातुः प्रथमगण: तृतीयगण: परस्मैपदं लुट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
ददामि – दा धातुः तृतीयगणः उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुषः एकवचनम्।
अवदत् – वद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
अजानात् – ज्ञा धातुः नवमगणः उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लङ्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
अद्रवत् – द्रु-द्रव् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
याचस्व – याच् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लोट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
अयाचत – याच् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
अनुगृह्यतु – अनु + ग्रह् धातुः नवमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लोट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
उपादिशत्- उप् + दिश् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लङ्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.
अहं त्वां ……………… ददामि।
(अ) मृत्यवे
(आ) इन्द्राय
उत्तरम् :
(अ) मृत्यवे

प्रश्न 2.
यमपुरे यमः ……………… ।
(अ) अनुपस्थितः
(आ) उपस्थितः
उत्तरम् :
(अ) अनुपस्थितः

प्रश्न 3.
नचिकेता: …………….. दिनानि यावत् प्रतीक्षाम् अकरोत्।
(अ) चत्वारि
(आ) त्रीणि
उत्तरम् :
(आ) त्रीणि

प्रश्न 4.
………….. यमपुरम् अगच्छत्।
(अ) भिक्षाटनार्थम्
(आ) आदेशपालनार्थम्
उत्तरम् :
(आ) आदेशपालनार्थम्

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
भूत्वा अपी त्वा अभुक्त्वा दृष्ट्वा	–	–
श्रुत्वा	–	निवारयितुम्
दृष्ट्वा	–	–

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

1. यज्ञ: – सः विश्वजित् – यज्ञम् अकरोत्। – स: विश्वजित्-यागम् अकरोत्।
2. पुत्रः – तस्य पुत्र: नचिकेता: अपश्यत्। – तस्य आत्मज: नचिकेता: अपश्यत् ।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः 1

सर्वनाम – तालिका।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः 2

धातु – तालिका।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः 3

समासाः

समस्तपदम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
यमपुरम्	abode of Yama	यमस्य पुरम्।	षष्ठी तत्पुरुष समास।
दक्षिणारूपेण	in the form of donation	दक्षिणाया: रूपम्, तेन।	षष्ठी तत्पुरुष समास।
क्षुधार्त:	overcome by hunger	क्षुधया आर्तः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
पिपासातः	overcome by thirst	पिपासया आर्तः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
ज्ञानतृष्णा	thirst for knowledge	ज्ञानाय तृष्णा।	चतुर्थी तत्पुरुष समास।

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
समाप्ते	यज्ञे
अनुपस्थितः, प्राप्त:	यमः

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः 4

पितृभक्तः नचिकेताः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः 5

वेद, ब्राह्मणग्रंथ, आरण्यके, उपनिषदे प्राचीन भारतीय साहित्याचा भाग आहेत. त्यातील उपनिषदे भारतीय तत्त्वज्ञानाचे मूळ आहेतच शिवाय अनेक महत्त्वाची मूल्ये सांगणाऱ्या सुंदर कथा हे त्याचे वैशिष्य आहे नचिकेता हा एक लहान हुशार मुलगा आहे जो आपल्या वडिलांना पापापासून परावृत्त करण्याचा प्रयत्न करतो. ही पितृप्रेमाची कथा आपल्याला वडीलधाऱ्यांचा आदर करायला शिकवते. “पितृदेवो भव’ हे तत्त्व सांगतानाच ही कथा प्राचीन यज्ञसंस्थेविषयी, त्यातील दानाविषयी सुद्धा सांगते.

Our ancient Vedic literature comprises of the Vedas, Brahmanas, Aranyakas and Upanishad. The Upanishads are not just a collection of philosophical concepts, but rich treasures of knowledge. Through Upanishads, absolute values can be instilled as they contain many simple yet thought-provoking stories.

There are several Upanishads through tent of them are considered the main ones. One of the ten main Upanishads is Kathopanishad. The story presented here is a part of the famous dialogue between Yama and Nachiketa from the Kathopanishad.

Nachiketa uns a young intelligent lad who tried to prevent his father afar from committing a sin. This story is one of the best examples that conveys the value of love and respect towards the father. Not only does this story depict fugeat a but also presents in what form donation can be done.

परिच्छेद : 1

वाजश्रवाः …………………. प्रियतमः ।
वाजश्रवाः नाम दानपर: ब्राह्मण: आसीत्। एकदा स: विश्वजित्-यज्ञम् अकरोत्। समाप्ते यज्ञे सः ब्राह्मणेभ्य: दक्षिणाम् अयच्छत्। दक्षिणायां सर्वदा प्रियं वस्तु यच्छेत् इति नियमः। किन्तु पिता वाजश्रवाः तु दक्षिणारूपेण दुग्धदाने असमर्थाः दुर्बलाः वृद्धाः च धेनूः अयच्छत्। तस्य पुत्र: नचिकेता: तद् अपश्यत्। असमीचीनदानेन पिता मे नरकं गमिष्यति इति भीत्या सः पितरम् अपृच्छत्, “पितः, किं तव अतीव प्रियम्?” झटिति पिता अवदत, “वत्स, त्वमेव मम प्रियतमः।”

अनुवादः

वाजश्रवा नावाचा अतिश दानशूर ब्राह्मण होता. एकदा त्याने विश्वजितयज्ञ केला. यज्ञाच्या सांगतेच्या वेळी त्याने ब्राह्मणांना दक्षिणा दिली. दक्षिणेमध्ये नेहमी सर्वात प्रिय वस्तू द्यावी असा नियम आहे.

परंतु वाजश्रव्याने दक्षिणा म्हणून दूध न देऊ शकणाऱ्या, (भाकड) अशक्त आणि म्हाताऱ्या गायी दिल्या. त्याचा मुलगा नचिकेता याने ते पाहिले. अयोग्य दानामुळे माझे वडील नरकात जातील या भितीने त्याने वडिलांना विचारले, “बाबा! तुम्हाला सगळ्यात प्रिय काय आहे?” वडिलांनी पटकन उत्तर दिले, “तूच मला सर्वात प्रिय आहेस.”

There was a charitable Brahmin named Vajashrava. Once he performed the Vishwajit sacrifice When the sacrifice was over he gave donations to the brahmins. The rule is whatever is the dearest should be donated. But father Vajashrava gave old and weak cows which were unable to give milk in the form of donation.

His son Nachiketa saw that and due to the fear that his father might attain hell on account of improper donation he asked his father, “O father, what is most dear to you?” The father immediately answered, “Child! you are dear to me.

परिच्छेद : 2

नचिकेताः पुनः अपृच्छत् …………………. प्रतीक्षाम् अकरोत्।

नचिकेताः पुन: अपृच्छत, “तर्हि मां कस्मै दास्यति भवान् ?” वाजश्रवसा किमपि उत्तरं न दत्तम्। द्विवार त्रिवार नचिकेतसा तदेव पृष्टम् । तदा कुद्धः भूत्वा पिता नचिकेतसम् ‘अहं त्वां मृत्यवे ददामि| इति अवदत्। पिता क्रोधावेशे एवम् उक्तवान् इति नचिकेताः अजानत्। तथापि पितुः आदेशपालनार्थ सः यमपुरम् अगच्छत् । यमपुरे यमः अनुपस्थितः । बाल: नचिकेता: तत्रैव त्रीणि दिनानि यावत्, किमपि अभुक्त्वा अपीत्वा यमस्य प्रतीक्षाम् अकरोत् ।

अनुवादः

नचिकेताने पुन्हा विचारले, “मग मला तुम्ही कुणाला देणार?” वाजश्रवाने काहीच उत्तर दिले नाही. नचिकेताने दोन-तीनदा परत तेच विचारले. तेव्हा चिडून वडील नचिकेताला म्हणाले, “मी तुला मृत्यूला देईन!” वडील रागाच्या भरात असे म्हणाले हे नचिकेताला कळले. तरीसुद्धा वडिलांच्या आज्ञेचे पालन करण्यासाठी तो यमपुरी गेला. यमपुरात यम नव्हता. लहानगा नचिकेता तिथेच तीन दिवस काहीही न खाता पिता यमाची वाट पाहत थांबला.

Nachiketa asked again, “Then whom will you give me to?” Vajashrava didn’t answer. Nakita asked the same question two-three times again and again. Then the father who was angry said to Nachiketa, “I’ll give you to death.”

Nachiketa knew that the father said this due to anger, yet, he went to the abode of Yama to follow his father’s order. Yama was not there in Yamapura. Young Nachiketa stayed there for three days without eating or drinking anything waiting for Yama.

परिच्छेद : 3

चतुर्थे दिवसे …………………. उपदिशत्।

चतुर्थे दिवसे यमः यमपुरं प्राप्त: । क्षुधात पिपासात बालातिथिं दृष्ट्वा तस्य हृदयं करुणया अद्रवत्। यम: नचिकेतसे ‘प्रीन् वरान् याचस्व’ इति अवदत्। ततः बालकः प्रथमं वरम् अयाचत, “मम जनकस्य वाजश्रवसः मां प्रति क्रोधः शान्त: भवतु।”

“स्वर्गसाधिकाम् अग्निविद्यां दत्त्वा माम् अनुगृह्यतु’ इति द्वितीयं वरं स: अयाचत। यम: आनन्देन वरौ प्रायच्छत्। ततः तृतीयवररूपेण नचिकेताः आत्मज्ञानम् अयाचत । तस्य प्रार्थनां श्रुत्वा यमः चकितः। न कोऽपि मर्त्यः अद्यपर्यन्तं तद् ज्ञातुकामः । अल्पवयसः बालस्य कथमिव प्रगल्भा ज्ञानतृष्णा? यमः विविधप्रलोभनै: नचिकेतसं तृतीयवरात् निवारयितुं प्रायतत। किन्तु निश्चल: नचिकेतसः निर्णयः । अन्ते वरं दातुं वचनबद्धः यम: तस्मै ज्ञानिनामपि दुर्लभम् आत्मज्ञानम् उपादिशत्।

अनुवादः

चौथ्या दिवशी यम यमपुरी आला. ताहनेने, भुकेने व्याकूळ झालेल्या त्या लानग्या अतिथीला पाहून त्याचे हृदय दयेने पिळवटले. यम नचिकेताला म्हणला, “तीन वर माग!” तेव्हा नचिकेताने पहिला वर मागितला.

“माझ्या वडिलांचा वाजश्रवांचा माझ्यावरचा राग शांत होऊ दे.” “स्वर्ग साधून देणारी अग्निविद्या देऊन माझ्यावर अनुग्रह करा.” असा दुसरा वर त्याने मागितला. यमाने आनंदाने ते दोन वर दिले. त्यानंतर तिसरा वर म्हणून नचिकेताने आत्मज्ञान मागितले.

त्याची ही विनंती ऐकून यम चकित झाला. आजपर्यंत कोणताही मर्त्य मानव आजपर्यंत इतका ज्ञान इच्छिणारा नव्हता. इतक्या लहान मुलाची इतकी प्रगल्भ ज्ञानतृष्णा?

परावृत्त करण्याचा प्रयत्न केला. परंतु नचिकेताचा निश्चय पक्का होता. शेवटी वर देण्यासाठी वचनबद्ध असलेल्या यमाने त्याला भल्या भल्या ज्ञानींसाठी दुर्लभ असणाऱ्या आत्मज्ञानाचा उपदेश केला.

यमाने इतर अनेक प्रलोभने दाखवून नचिकेताला या तिसऱ्या वरापासून On fourth day Yama arrived at his abode. यमपुर : Seeing the thirsty, hungry young guest his heart went out with compassion. Yama said to Nachiketa, “Ask for three boons!” Then the boy asked the first boon.

“May my father Vajashrava’s anger be pacified.” “Please bless me with the heavenly Agnividya”, he asked for the second boon. Yama happily bestowed him with the two boons. Then Nachiketa asked for knowledge of the self as the third boon. Yama was astonished hearing his request. Till then no mortal wished to know that.

How does this small child have such mature thirst for knowledge? Yama tried to dissuade Nachiketa from the third boon by offering different temptations. But Nachiketa’s decision was firm. In the end, being bound to give him the boon as promised, Yama bestowed him with the knowledge which is rare to even the learned.

सन्धिविग्रहः

तद् अपश्यत् – तत् + अपश्यत्
त्वमेव – त्वम् + एव ।
किमपि – किम् + अपि।
तत्रैव – तत्र + एव।
तदेव – तत् + एव।
कथमिव – कथम् + इव।
शानिनामपि – ज्ञानिनाम् + अपि।

समानार्थकशब्दाः

नाम – अभिधानम्, आख्या, नामधेयम्।
सर्वदा – सदा, नित्यम्, सदैव ।
दुग्धम् – क्षीरम्, पयः।
वृद्धा – स्थविरा।
झटिति – सत्वरम्, तूर्णम्, आशु, शीघ्रम्।
ब्राह्मणः – द्विजाः, विप्रः, भूसुरः।
पिता – जन्मदाता, जनकः।
दुर्बलाः – निर्बलाः।
धेनुः – गौः।
दिनानि – दिवसाः।
जनक: – पिता।
श्रुत्वा – आकर्ण्य।
आनन्दः – हर्षः।
पुरम् – नगरी।

विरुद्धार्थकशब्दाः

समाप्ते × आरम्भे।
सर्वदा × क्वचित्।
प्रियम् × अप्रियम्।
दुर्बलाः × सबलाः।
वृद्धा × युवती।
नरक: × स्वर्ग:।
दिवसे × रात्रौ।
अनुपस्थितः × उपस्थितः।
आनन्दः × दु:खः।
निशल: × चञ्चलः।

शब्दार्थाः

वृद्धाः – old – म्हाताऱ्या
असमर्थाः – unable – असमर्थ
भीत्या – due to fear – भितीने
झटिति – fast – लवकर
यज्ञम् – sacrifice – यज्ञ
दक्षिणा – donation – दक्षिणा
नियमः – rule – नियम
दुर्बला – weak – अशक्त
धेनूः – cows – गायी
प्रियतमः – most dear – सर्वात प्रिय
कुद्धः – angry – रागावलेला
प्रतीक्षाम् अकरोत् – waited – वाट पाहिली
अभुक्त्वा – without eating – नखाता
अपीत्वा – without drinking – न पिता
यमपुरम् – abode of यम – यमनगर
अनुपस्थितः – absent – गैरहजर
क्षुधार्त: – overcome by hunger – भुकेने व्याकूळ
पिपासार्त: – overcome by thirst – तहानेने व्याकूळ
हृदयम् – heart – हृदय
वरान् – boon – वर
आत्मज्ञानम् – self-realisation – आत्मज्ञान
अतिथि: – guest – पाहुणा
अल्पवयसः – of young age – लहान
प्रगल्भा – mature – प्रगल्भ
ज्ञानतृष्या – thirst for knowledge – ज्ञानाची तहान
प्रलोभनम् – temptation – लालूच
निश्चल: – firm – पक्का
निवारयितुम् – to dissuade – परतवण्यासाठी
मर्त्यः – mortal – मानव

Aamod Sanskrit Book 9th Class Solutions

Avyaymala Class 9 Sanskrit Chapter 2 Question Answer Maharashtra Board

April 10, 2025April 9, 2025 by Bhagya

Class 9th Sanskrit Anand Chapter 2 अव्ययमाला Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 2 अव्ययमाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 9 Sanskrit Chapter 2 Question Answer

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 2 अव्ययमाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोक: 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
ईश्वरेण श्रोतुं किं दत्तम् ?
उत्तरम् :
ईश्वरेण श्रोतुं कर्णी दत्तौ।

प्रश्न आ.
आस्यं कीदृशम् ?
उत्तरम् :
आस्यं सुहास्यम्।

प्रश्न इ.
ईश्वरेण विहर्तुं किं दत्तम् ?
उत्तरम् :
ईश्वरेण विहाँ पादयुग्मं दत्तम्।

2. तालिकां पूरयत।

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 अव्ययमाला 1
उत्तरम् :

किं दत्तम् ?	किं कर्तुम् ?	किमर्थम् ?
कर्णी दत्तौ	श्रोतुम्	श्रवणार्थम् / श्रवणाय
आस्यं दत्तम्	वक्तुम्	वचनार्थम् / वचनाय
घ्राणं दत्तम्	घ्रातुम्	घ्राणार्थम् / प्राणाय
पादयुग्यं दत्तम्	विहर्तुम्	विहारावम् / विहाराय
नेत्रे दत्ते	द्रष्टुम्	दर्शनार्थम् / दर्शनाय

3. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 अव्ययमाला 2

श्लोकः 2

1. एकवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
के दूतत्वं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
गुणा: दूतत्वं कुर्वन्ति।

प्रश्न आ.
के केतकीम् आजिघ्रन्ति ?
उत्तरम् :
षट्पदा: केतकीम् आजिवन्ति।

2. सत्यं वा असत्यं लिखत ।

प्रश्न अ.
सज्जना: दूतत्वं कुर्वन्ति।

प्रश्न आ.
षट्पदाः स्वयम् आयान्ति ।

प्रश्न इ.
सज्जनाः केतकीगन्धम् आजिघ्रन्ति ।

3. समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
सज्जनाः, भ्रमरा:, आगच्छन्ति ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
सज्जनाः, भ्रमरा:, आगच्छन्ति ।
उत्तरम् :

सज्जनाः – सन्तः, सुजनाः ।
भ्रमराः – अलयः, भृगाः, मधुपाः, षट्पदाः।
आगच्छन्ति – आयान्ति।

4. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
गुणाः, दूरे, आयान्ति।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
गुणाः, दूरे, आयान्ति।
उत्तरम् :

गुणाः × दोषाः, दुर्गुणाः।
दूरे × समीपे, निकटे, निकषा।
आयान्ति × गच्छन्ति, यान्ति।

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
धेनवः किं भुक्त्वा दुग्धं यच्छन्ति ?
उत्तरम् :
धेनवः शुष्काणि तृणानि भुक्त्वा दुग्धं यच्छन्ति ।

प्रश्न आ.
धेनवः जलाशयात् किं पिबन्ति ?
उत्तरम् :
धेनव: जलाशयात् तोयं पिबन्ति ।

प्रश्न इ.
लोकमातर: का:?
उत्तरम् :
लोकमातरः धेनवः ।

2. श्लोकात् त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत

3. वाक्यत: कर्ता, कर्म क्रियापदं च अन्विष्यत लिखत च ।
दुग्धं यच्छन्ति धेनवः।

प्रश्न 1.
वाक्यत: कर्ता, कर्म क्रियापदं च अन्विष्यत लिखत च ।
दुग्धं यच्छन्ति धेनवः।

4. एकवचने परिवर्तयत।
लोकमातरः धेनवः शुष्काणि तृणानि खादन्ति ।

प्रश्न 1.
लोकमातरः धेनवः शुष्काणि तृणानि खादन्ति ।

श्लोकः 4

1. श्लोकात् ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत ।
उत्तरम् :

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ट्वा इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम् / अयितुम्
–	–	श्रोतुम् घातुम् वक्तुम् द्रष्टुम् ध्यातुम् दातुम् विहर्तुम्
–	आघ्राय	–
भुक्त्वा पीत्वा	–	–
अकृत्वा अगत्वा	अनुत्सृज्य	–
–	विहस्य, विहाय	–
–	प्रारभ्य	–
–	विज्ञाय	–
–	सञ्चिन्त्य।	प्राप्तुम्।

2. योग्यं रूपं चिनुत ।

प्रश्न अ.
षष्ठी- विहस्य/देवस्य।
उत्तरम् :
देवस्य।

प्रश्न आ.
चतुर्थी- विहाय/गेहाय।
उत्तरम् :
गेहाय।

प्रश्न इ.
प्रथमा- अहम्/कथम्।
उत्तरम् :
अहम्।

श्लोकः 5

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
स्थानभ्रष्टाः के के न शोभन्ते ?
उत्तरम् :
स्थानभ्रष्टा: दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः न शोभन्ते।

प्रश्न आ.
किं विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत् ?
उत्तरम् :
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः न शोभन्ते इति विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत्।

2. समानार्थकशब्दैः वाक्यं पुनर्लिखत ।
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः केशा: नखाः नरा: न शोभन्ते ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दैः वाक्यं पुनर्लिखत ।
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः केशा: नखाः नरा: न शोभन्ते ।
उत्तरम् :

दन्ताः – रदनाः ।
केशा: – कचा:, कुन्तलाः।
नखाः – नखर:, शङ्कवः, कररुहाः।
नराः – मानवाः, पुरुषाः।

3. श्लोकात प्रथमाविभक्ते: रूपाणि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात प्रथमाविभक्ते: रूपाणि चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :
प्रथमा – स्थानभ्रष्टाः, दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः, मतिमान्, विघ्नविहताः, मध्याः, प्रतिहन्यमानाः, उत्तमजनाः।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 2 अव्ययमाला Additional Important Questions and Answers

विशेषण-विशेष्य- सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. सुहास्यम्	आस्यम्
2. वसताम्	सताम्
3. शुष्काणि	तृणानि

पृथक्करणम्। तालिकां पूरयत ।

किं दत्तम् ?	किं कर्तुम् ?	किमर्थम् ?
चित्तं दत्तम्	ध्यातुम्	ध्यानार्थम् / ध्यानाय
हस्तयुग्मं दत्तम्	दातुम्	दानार्थम् / दानाय

प्रश्न निर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
गुणाः दूतत्वं कुर्वन्ति।
उत्तरम् :
गुणाः किं कुर्वन्ति?

प्रश्न 2.
केतकीगन्धम् आघ्राय षट्पदाः आयान्ति ।
उत्तरम् :
किं कृत्वा षट्पदा: आयान्ति?

प्रश्न 3.
धेनवः लोकेभ्यः दुग्धं यच्छन्ति।
उत्तरम् :
धेनवः केभ्यः दुग्धं यच्छन्ति?

प्रश्न 4.
मनुजेन सतां वर्त्म अनुसतव्यम्।
उत्तरम् :
मनुजेन केषां वर्त्म अनुसतव्यम्?

प्रश्न 5.
नीचैः विघ्नभयेन न खलु प्रारभ्यते।
उत्तरम् :
कैः विघ्नभयेन न खलु प्रारभ्यते?

प्रश्न 6.

ईश्वरेण घ्राणं घातुं दत्तम्।
ईश्वरेण द्रष्टुं नेत्रे दत्ते।
ईश्वरेण दातुं हस्तयुग्मं दत्तम्।
ईश्वरेण चित्तं ध्यातुं दत्तम्।

उत्तरम् :

ईश्वरेण घ्राणं किमर्थं दत्तम्?
ईश्वरेण द्रष्टुं के दत्ते?
ईश्वरेण दातुं किं दत्तम्?
ईश्वरेण चित्तं किमर्थ दत्तम्?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – गुणाः, षट्पदाः, धेनवः, लोकमातरः, स्वल्पम, बहु, षष्ठी, चतुर्थी, अहम, द्वितीया, नरः, कः, दैवम्।
द्वितीया – दूतत्वम्, केतकीगन्धम्, तृणानि, तोयम, दुग्धम्, परसन्तापम, खलमन्दिरम्, वर्त्म, विघ्नभयेन, विनैः, स्वोद्योगम्।
चतुर्थी – लोकेभ्यः।
पञ्चमी – जलाशयात्, तिलेभ्यः।
षष्ठी – सताम्, वसताम्, सताम्, यस्य।

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 अव्ययमाला 3

2.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 अव्ययमाला 4

लेखनकौशलम् :

समानार्थकशब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

नासिका- बालकस्य नासिका दीर्घा। बालकस्य नासा / घोणा दीर्घा ।
नेत्रम् – नेत्रे मुखस्य सौंदर्य वर्धयतः। लोचने / नयने मुखस्य सौंदर्य वर्धयतः।
षट्पदा:- षट्पदाः रसपानं कर्तुम् आयान्ति। भ्रमराः । भृङ्गाः रसपान कर्तुम् आयान्ति।
नराः – नराः स्वस्थानं न त्यजेयुः। मानवाः / मनुष्याः स्वस्थानं न त्यजेयुः।
दैवम् – दैवं पुरुषकार्यम् एव अनुसरति। भाग्यं पुरुषकार्यम् एव अनुसरति।
वर्त्म – सतां वर्त्म अनुत्सृज्य कार्य कुर्यात्। सतां मार्गम् अनुत्सृज्य कार्यं कुर्यात्।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
कर्णी, धेनवः	येन	यच्छन्ति	सुहास्यम्
नेत्रे, लोकमातर:	यस्य	शोभन्ते	वसताम्
षट्पदाः, लोकेभ्यः,	अहम्	कुर्वन्ति	शुष्काणि
तृणानि, तोयम्, नराः	कः	आयान्ति
		परित्यजेत्

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
हस्तयुग्मम्	pair of hands	हस्तयो: युग्मम्।	षष्ठी तत्पुरुष समास

अव्ययमाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

सुभाषिते हे संस्कृत भाषेचे ठळक वैशिष्ट्य आहे. सुभाषिते केवळ गेय नसून कमी शब्दांत महत्त्वपूर्ण अर्थ पोहचवतात. प्रस्तुत अव्ययमालेमध्ये केवळ भाषासौंदर्यच दिसत नाही तर धातुंपासून बनणाऱ्या अव्ययांचे प्रयोजन सुद्धा दिसते. ह्यामध्ये प्रत्येक श्लोकात अव्ययांचा वापर केला आहे. ज्यात काही बदल होत नाही ती अव्यये. त्यांपैकी काही अव्यये धातुंपासून बनतात.

Subhashitas or good sayings form the most beautiful part of Sanskrit language. They are not only rhythmic and melodious but convey a very profound meaning in a few words. In this beautiful collection of slokas we shall not only see the beauty of language but also observe the use of avyayas that are derived from dhatus.

This अव्ययमाला has a theme where in each shloka contains some words which are अव्ययs formed from धातुs. अव्ययs are words that don’t change and these are अव्ययs that are formed from धातुs.

श्लोकः 1

श्रोतुं ……………………….. पातु ।।1।। [Greatness of the creation of the creator]

श्लोकः : श्रोतुं करें, वक्तुमास्यं सुहास्यं
घातुं घ्राणं पादयुग्मं विहर्तुम्।
द्रष्टुं नेत्रे हस्तयुग्मं च दातुं
ध्यातुं चित्तं येन सृष्टं स पातु।।1।। (शालिनी)
अन्वयः : येन श्रोतुं कर्णी, वक्तुं सुहास्यम् आस्य, घातुं घाणं, विहर्तुं पादयुग्मं, द्रष्टुं नेत्रे, दातुं हस्तयुग्मं ध्यातुं च वित्त सृष्ट सः (ईश्वरः) पातु।

अनुवादः

ऐकण्यासाठी कान, बोलण्यासाठी सुंदर हास्य असलेले तोंड, वास घेण्यासाठी नाक, फिरण्यासाठी दोन पाय, देण्यासाठी दोन हात आणि ध्यान करण्यासाठी मन ज्याने निर्माण केले तो (ईश्वर) (आमचे) रक्षण
करो.

May he (the Lord) protect us who has created two ears to hear, smiling face to speak, a nose to smell, a pair of feet to move around, two eyes to see, a pair of hands to give and a mind to think/contemplate.

श्लोकः 2.

गुणा: …………………………….. षट्पदाः ।।2।। [Virtues spread on their own]

श्लोकः : गुणा: कुर्वन्ति दूतत्वं दूरेऽपि वसतां सताम्।
केतकीगन्धमाघ्राय स्वयमायान्ति षट्पदाः ।।2।। (शाङ्गधरपद्धतिः) (अनुष्टुभ)
अन्वयः : दूरे वसताम् अपि सतां, गुणा: दूतत्वं कुर्वन्ति। (यथा) षट्पदाः केतकीगन्धम् आघ्राय (मधुपानाय) स्वयम् आयन्ति।

अनुवादः

दूरवर राहणाऱ्या सज्जनांचे गुण (त्यांचे) दूतत्व करतात. (जसे) भुंगे | केवड्याचा सुगंध घेऊन (मध पिण्यासाठी) स्वत:हून येतात.
Virtues become the messengers of the virtuous though residing far away. Just as having smelt the fragrance of Ketaki, the bees themselves come to it.

श्लोकः 3.

भुक्त्वा ……………. लोकमातरः ।।3।। [Great ones act for the welfare of others]

श्लोकः : भुक्त्वा तृणानि शुष्काणि पीत्वा तोयं जलाशयात्।
दुग्धं यच्छन्ति लोकेभ्यो धेनवो लोकमातरः।।3।। (अनुष्टुभ)
अन्वयः : धेनवः शुष्काणि तृणानि भुक्त्वा जलाशयात् तोयं पीत्वा लोकेभ्य: दुग्धं यच्छन्ति । (ता.) लोकमातर: (खलु)।

अनुवादः

गायी सुके गवत (चारा) खाऊन, जलाशयातील पाणी पिऊन लोकांना दूध देतात. (त्या) खरोखरच लोकमाता होत.
Cows who are indeed the mothers of the world give milk to people after eating dry grass and drinking water from the pond.

श्लोकः 4.

यस्य षष्ठी ………….. कथम् ।।5।। [I can’t marry a person who is ignorant.]

श्लोकः : यस्य षष्ठी चतुर्थी च विहस्य च विहाय च।
अहं कथं द्वितीया स्यात्, द्वितीया स्यामहं कथम्।।5।। (अनुष्टुभ्)
अन्वयः : यस्य (कृते) विहस्य (इति) षष्ठी, विहाय (इति) चतुर्थी, अहं कथं च (इति) द्वितीया स्यात् (तस्य) अहं द्वितीया (पत्नी) कथं स्याम्?

अनुवादः

ज्याच्यासाठी विहस्य ही षष्ठी (विभक्ती) आणि विहाय ही चतुर्थी (विभक्ती) आहे (तसेच) अहम्, कथम् ही द्वितीया (विभक्ती) आहे त्याची मी द्वितीया (पत्नी) कशी होऊ?

स्पष्टीकरण वैय्याकरणी वेदवती तिच्या भावी पतीची परीक्षा घेणार होती. गौरांग या तिच्या होणाऱ्या नवऱ्याला तिने विचारले, विहस्य, विहाय आणि अहम् व कथम् ही कोणती रूपे आहेत? त्याला केवळ ‘देव शब्दाची रूपे पाठ असल्यामुळे षष्ठी, चतुर्थी व द्वितीया असे उत्तर दिले. तेव्हा वेदवतीने वरील उत्तर दिले. ती म्हणाली ज्यासाठी अहम् आणि कथम् द्वितीया आहेत, त्याची मी द्वितीया म्हणजेच पत्नी कशी होऊ?

How can I become the wife of a person for whom the word विहस्य is षष्ठी विभक्ति, विहाय is चतुर्थी विभक्ति and अहम् and कथम् are द्वितीया विभक्ति?

Explanation Vedavati, a lady well-versed with grammar wanted to test the groom she would be marrying. In order to test the knowledge of the groom Gaurang, she asked him what the words विहस्य, विहाय and अहम्, कथम् were grammatically. Gaurang had only learnt the forms of the word and that too with great difficulty.

So, for him the words विहस्य and विहाय which are actually अव्ययs seemed to be षष्ठी and चतुर्थी विभक्ति like देवस्य and देवाय respectively and अहम् and कथम् seemed to be द्वितीया विभक्ति like देवम् SoVedavati remarked that she could not become the file meaning wife of such an ignorant person.

श्लोकः 5.

स्थानभ्रष्टा ………………. परित्यजेत् ।।7।। [Everything has its value only when it is in its right place]

श्लोकः : स्थानभ्रष्टा न शोभन्ते दन्ता: केशा नखा नराः।
इति विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत्।।7।। (हितोपदेश:) (अनुष्टुभ्)
अन्वयः स्थानभ्रष्टा: दन्ताः, केशाः, नखा: नराः च न शोभन्ते इति विज्ञाय मतिमान् (नर:) स्वस्थानं न परित्यजेत्।

अनुवादः

आपल्या स्थानापासून ढळलेले दात, केस, नखे आणि पुरुष शोभून दिसत नाहीत, हे जाणून बुद्धिमान माणसाने स्वत:चे स्थान सोडू नये.
Knowing that teeth, hair, nails and people that are not in the right place don’t look good, a wise person would not give up his place.

सन्धिविग्रहः

स्थानभ्रष्टान – स्थानभ्रष्टाः + न।
वक्तुमास्यम् – वक्तुम् + आस्यम् ।
केतकीगन्धमानाय – केतकीगन्धम् + आघाय।
दूरेऽपि – दूरे + अपि।
स्वयमायान्ति – स्वयम् + आयान्ति।
लोकेभ्यो धेनवो लोकमातरः – लोकेभ्यः + धेनवः + लोकमातरः।
यत्स्वल्पमपि – यत् + स्वल्पम् + अपि ।
विघ्नविहता विरमन्ति – विघ्नविहताः + विरमन्ति।
पुनरपि – पुन: + अपि।
प्रारब्धमुत्तमजना न – प्रारब्धम् + उत्तमजनाः + न।
स्यामहम् – स्याम् + अहम् ।
केशा नखा नरा: – केशा: + नखा: + नराः।
दैवमेवेति – दैवम् + एव + इति।
नरस्त्यजेत् – नरः + त्यजेत्।
कस्तैलम् – कः + तैलम्।
प्राप्तुमर्हति – प्राप्तुम् + अर्हति।

समानार्थकशब्दाः

कर्णः – श्रोत्रम्, श्रुतिः, श्रवः, श्रवणम्।
आस्यम् – वदनम्, तुण्डम्, आननम्, मुखम्।
प्राणम् – नासिका, गन्धवहा, घोणा, नासा।
विहर्तुम् – भ्रमितुम्।
नेत्रम् – नयनम, लोचनम्, चक्षुः, अक्षः।
हस्त: – करः, पाणिः ।
पादः – चरणः।
चित्तम् – मनः, चेतः, अन्त:करणम्।
पातु – रक्षतु।
तृणानि – शष्पाणि।
धेनवः – गावः।
भुक्त्वा – खादित्वा।
मातर: – जनन्यः।
खलः – दुष्टः, दुर्जनः।
सताम् – सज्जनानाम्।
वर्त्म – मार्गः, अध्वा,
पन्थाः, पथः।
अनुत्सृज्य – अत्यक्त्वा।
स्वल्पम् – अल्पम्, स्तोकम्।
बहु – भूरि, अधिकम्।
मन्दिरम् – (अत्र) गृहम्।
विघ्नम् – सङ्कटम्, प्रत्यूहः ।
पुन: पुन: – वारंवारम् ।
द्वितीया – पत्नी, जाया ।
विहस्य – हसित्वा ।
विहाय – त्यक्त्वा ।
प्राप्तुम् – लब्धम्।
अनुद्यमः – आलस्यम्।
सताम् – सज्जनानाम्।
प्रारभ्य – आरभ्य।

विरुद्धार्थकशब्दाः

शुष्काणि × आणि।
खलः × सुजनः।
स्वल्पम् × बहु।
नीचा: × उत्तमाः।
प्रारभ्य × समाप्य।
प्रारब्धम् × समाप्तम्।
परित्यजन्ति × स्वीकृर्वन्ति।
अनुद्यमः × उद्यमः।

शब्दार्थाः

आस्यम् – mouth – तोंड
ध्राणम् – nose – नाक
घातुम् – to smell – वास घेण्यासाठी
पादः – foot/leg – पाय
युग्मम् – pair – जोडी
नेत्रे – eyes – डोळे
दातुम् – to give – देण्यासाठी
चित्तम् – mind – चित्त
विहर्तुम् – to wander – फिरण्यासाठी
सृष्टम् – created – निर्माण केले
षट्पदाः – bees – भुंगे
केतकी – fragrance of Ketaki – केवड्याचा
गन्धम् – (Screw pine) – सुवास
गुणाः – virtues – गुण
दूतत्वम् – as a messenger – दूताचे काम
सताम् – of good people – सज्जनांचे
तृणानि – grass – गवत
शुष्काणि – dry – सुकलेले
तोयम् – water – पाणी
धेनवः – cows – गायी
अकृत्वा – without doing – न करून
परसन्ताप: – troubling others – दुसऱ्याला त्रास, पीडा
अगत्वा – without going – न जाता
खलमन्दिर – abode of the wicked – दुष्टाचे घर
अनुत्सृज्य – without leaving – न सोडता
सताम् – of good people – सज्जनांचा
वर्ती – road, path – मार्ग
विहस्य – having smiled – हसून
बिहाय – having left – सोडून
द्वितीया – second, (here) wife – दुसरी, (इथे)पत्नी
विघ्न – obstacle – अडथळा
विघ्नविहता: – due to obstacles – अडथळ्यांनी हरलेले
प्रतिहन्यमानाः – hammered – मारा झालेले
मध्यमाः – mediocre – मध्यम प्रतीचे लोक
स्थानभ्रष्टा: – not in the proper place – स्थानापासून ढळलेले
विज्ञाय – after knowing – जाणून
मतिमान् – intelligent – बुद्धिमान
दैवम् – fortune – नशीब
सञ्चिन्त्य – thinking – विचार करून
नरः – man – मनुष्य
अनुद्यमेन – without effort – प्रयत्नशिवाय

9th Standard Sanskrit Anand Digest Pdf

Suktisudha Class 9 Sanskrit Chapter 7 Question Answer Maharashtra Board

April 10, 2025April 9, 2025 by Bhagya

Class 9th Sanskrit Anand Chapter 7 सूक्तिसुधा Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 7 सूक्तिसुधा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 9 Sanskrit Chapter 7 Question Answer

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 7 सूक्तिसुधा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कैः धनं न हीयते?
उत्तरम् :
चौरेण, राज्ञा च विद्याधनं न ह्रियते।

प्रश्न आ.
केषु धनं न विभज्यते ?
उत्तरम् :
भ्रातृषु धनं न विभज्यते।

प्रश्न इ.
सर्वधनप्रधानं किम् ?
उत्तरम् :
सर्वधनप्रधानं विद्याधनम् ।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

3. सन्धिविग्रहं कुरुत ।
वर्धत एव ।

प्रश्न 1.
वर्धत एव ।
उत्तरम् :
वर्धत एव – वर्धते + एव।

4. समानार्थकशब्द लिखत।
चोरः, भारः, नित्यम्, विद्या, धनम्, प्रधानम् ।

प्रश्न 1.
चोरः, भारः, नित्यम्, विद्या, धनम्, प्रधानम् ।
उत्तरम् :

चोरः – तस्करः, स्तेनः।
नित्यम् – सदा, सर्वदा, सदैव।
विद्या – ज्ञानम्।
धनम् – वित्तम्।
प्रधानम् – प्रमुखम्।

5. विरुद्धार्थकशब्द लिखत।
व्ययः, नित्यम्, प्रधानम्।

प्रश्न 1.
व्ययः, नित्यम्, प्रधानम्।
उत्तरम् :

व्ययः × सञ्चयः।
नित्यम् × क्वचित्।
प्रधानम् × गौणम्, तुच्छम्।

श्लोक: 2

1. सन्धिं कुरुत।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

3. माध्यमभाषया उत्तरत।

In our day to day life, we follow certain values, certain morals that enchance our lifestyle. ‘सूक्तिसुधा’ talks about such values.

4. स्तम्भमेलनं कुरुत |

प्रश्न 1.

अ	स्वीयम्	चिन्तनम्	अन्यः	पृथिवी
आ	गणना	वसुधा	निजः	परः

उत्तरम् :

अ	स्वीयम्	चिन्तनम्	अन्यः	पृथिवी
आ	निजः	गणना	परः	वसुधा

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न आ.
परोपकाराय नद्यः किं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय नद्यः वहन्ति ।

प्रश्न इ.
काः परोपकाराय दुहन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय गाव: दुहन्ति।

प्रश्न ई.
शरीरं किमर्थम् ?
उत्तरम् :
परोपकारार्थ शरीरम्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

श्लोकः 3

3. समानार्थकशब्द लिखत।
वृक्षाः, नद्यः, शरीरम्।

प्रश्न 1.
वृक्षाः, नद्यः, शरीरम्।
उत्तरम् :

वृक्ष: – तरुः।
नद्यः – सरित्।
शरीरम् – तनुः, देहः।

4. विरुद्धार्थकशब्द लिखत।

प्रश्न 1.
उपकारः, परः ।
उत्तरम् :
1. उपकार: × अपकारः
2. परः × निजः।

श्लोक: 4

1. रिक्तस्थानं पूरयत।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

श्लोक: 5

प्रश्न 1.
नार्यस्तु, यत्रैताः, एतास्तु, तत्राफलाः, सर्वास्तत्र ।
उत्तरम् :

नार्यस्तु – नार्यः + तु।
यौतास्तु – यत्र + एता: + तु।
सर्वास्तत्राफला: – सर्वाः + तत्र + अफलाः।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

3. माध्यमभाषया उत्तरत।

5. ‘नारी’ इत्यर्थम् अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

प्रश्न 1.
‘नारी’ इत्यर्थम् अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 7 सूक्तिसुधा Additional Important Questions and Answers

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

सर्वधनेषु प्रधानं विद्याधनम् अस्ति।
परोपकाराय वृक्षाः फलन्ति।
परोपकाराय नद्य: वहन्ति।

उत्तरम् :

सर्वधनेषु प्रधानं किम् अस्ति?
परोपकाराय के फलन्ति?
नद्यः किमर्थं वहन्ति?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – चोरहार्यम्, राजहार्यम्, भ्रातृभाज्यम्, भारकारि, निजः, परः, अयम्, गणना, वसुधा, कुटुम्बकम्, वृक्षाः, नद्यः, गावः, शरीरम्,
इदम्, सत्यम्, चातकः, सः, मेघः, उदारता, पठकः, पाठकः, शास्त्रवाचकाः, ते. यः, क्रियावान, सः, पण्डितः, सर्वे, अन्ये, ये, व्यसनिनः ।
द्वितीया – जाड्यम्, मानोन्नतिम्, पापम्, चित्तम्, कीर्तिम्, जलधरम्, त्रिचतुरान्, पय:कणान्, विश्वम्।
तृतीया – पिपासया, अम्भसा।
चतुर्थी – परोपकाराय।
षष्ठी – लघुचेतसाम्, उदारचरितानाम्, धियः, महताम्।
सप्तमी – व्यये, वाचि, दिक्षु।

लकारं लिखत।

वर्धते – वृध्-व धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
फलन्ति – फलधातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
वहन्ति – वह धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
दुहन्ति – दुह् धातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
हरति – ह धातुः प्रथमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
सिञ्चति – सिच् – सिधातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
दिशति – दिश् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
करोति – कृ धातु: अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
प्रसादयति – प्र + सद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं प्रयोजकरूपं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
तनोति – तन् धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
कथय – कथ् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
याचते – याच् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
पूरयति – पूर् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

पद्यांश पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 सूक्तिसुधा 1
उत्तरम् :
न चोरहार्यम्, न भ्रातृभाज्यम्, न राजहार्यम्, न भारकारि।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 सूक्तिसुधा 2

3.
Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 सूक्तिसुधा 3

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 सूक्तिसुधा 4

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 2.
सत्सङ्गतिः धियः किं हरति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति।

प्रश्न 4.
सत्सङ्गतिः किम् अपाकरोति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः पापम् अपाकरोति ।

प्रश्न 5.
सत्सङ्गतिः किं प्रसादयति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः चित्तं प्रसादयति ।

प्रश्न 8.
कौरवाः कति सन्ति?
उत्तरम् :
कौरवाः शतं सन्ति।

रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अन्वयं पुनर्लिखत ।

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

नारी – नारी सर्वत्र पूजनीया। स्त्री/महिला/योषा सर्वत्र पूजनीया।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 सूक्तिसुधा 5

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
मानोन्नतिः	upliftment of respect	मानस्य उन्नतिः।	षष्ठी तत्पुरुष समास

सूक्तिसुधा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

श्लोकः – 1

न चोरहार्य ………….. सर्वधनप्रधानम् ।।1।। [Knowledge is the best of all riches]

अनुवादः

श्लोक: – 2

अयं ………………. कुटुम्बकम् ।।2।। [The world is one family]

अनुवादः

श्लोकः – 3

अनुवादः

श्लोक: – 4

जाड्यं ………………. पुंसाम् ।।4।। [Good association bestows everything]

अनुवादः

श्लोकः – 5

अनुवादः

Gods rejoice where women are respected. But where they are not respected, there all actions become futile/unsuccessful.

सन्धिविग्रहः

परोपकारार्थमिदम् – परोपकारार्धम् + इदम्।
धियो हरति – धियः + हरति।
पापमपाकरोति – पापम् + अपाकरोति
परैस्तु – परैः + तु।

समानार्थकशब्दाः

राजा – नृपः, भूपः, भूपतिः।
निजः – स्वस्य।
वसुधा – धरा, पृथ्वी, वसुन्धरा।
चेतः – मनः, चित्तम्।
धीः – मतिः, बुध्दिः।
चित्तम् – मनः, चेतः।
वाच् – वाणी।
कीर्तिः – प्रसिद्धिः।
नारी – वनिता, महिला, स्त्री।
देवताः – दैवतानि।
जलधरः – मेघः, पयोदः।
अम्भः/पयः – जलम्, तोयम्, उदकम्, नीरम, वारि।
विग्रहः – युद्धम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

वर्धत × क्षीयते।
लघुचेतस् × उदारचेतस्।
कीर्तिः × अपकीर्तिः।
धीः × जाड्यम्।
अफला: × सफलाः।

शब्दार्थाः

चोरहार्यम् – stolen by a thief – चोराकडून चोरण्यासारखे
राजहार्यम् – taken away by the king – राजाने जप्त करण्यासारखे
भ्रातृभाज्यम् – divided among brothers – भावंडामध्ये वाटणी करण्यासारखे
व्यये कृते – though it is spent – खर्च केले तरी
नित्यम् – always – नेहमी
भारकारि – burden – ओझे
गणना – consideration – मानणे
लघुचेतसाम् – of the low-minded – कोत्या मनाचे
उदारचरितानाम् – generous hearted / magnanimous – उदार वृत्तीच्या लोकांसाठी
वसुधा – world – पृथ्वी
कुटुम्बकम् – family – कुटुंब
निजः – mine – माझे
परः – others’ – इतरांचे
परोपकाराय – for the welfare of others – परोपकारासाठी
फलन्ति – bear fruits – फळे धारण करतात
वहन्ति – flow – वाहतात
दुहन्ति – yield milk – दूध देतात
गाव: – cows – गायी
जाड्यम् – ignorance – अज्ञान
धियः – of the intellect – बुद्धीचे
अपाकरोति – takes away – दूर करते
प्रसादयति – delights – प्रसन्न करते
हरति – remove/takes away – दूर करते
सिजति – sprinkles – वळण लावते
मानोन्नतिम् – progress of respect – आदर वाढवण्यासाठी
दिशति – directs – दिशा देते
दिक्षु – in directions – दिशांमध्ये
तनोति – Spreads – पसरविते
सत्सङ्गतिः – good company – सज्जनांची संगती
पुंसाम् – of men – माणसांचे
वाचि – in speech – वाणीमध्ये
यत्र – where – जिथे
नार्यः – women – स्त्रिया
पूज्यन्ते – are respected – आदर केला जातो
रमन्ते – rejoice – आनंदाने राहतात
अफला: – futile/unsuccessful – असफल
एताः – these – या

9th Standard Sanskrit Anand Digest Pdf

Amarakosha Class 9 Sanskrit Chapter 9 Question Answer Maharashtra Board

April 10, 2025April 9, 2025 by Bhagya

Class 9th Sanskrit Anand Chapter 9 अमरकोषः Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 9 अमरकोषः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 9 Sanskrit Chapter 9 Question Answer

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 9 अमरकोषः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कोषा: किमर्थम् आवश्यकाः?
उत्तरम् :
कोषाः शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम् आवश्यकाः।

प्रश्न आ.
कोष: नाम किम् ?
उत्तरम् :
कोष: नाम सङ्ग्रहः ।

प्रश्न इ.
क: अमरकोषस्य रचयिता ?
उत्तरम् :
अमरसिंह : नाम पण्डित: अमरकोषस्य रचयिता ।

प्रश्न ई.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं कस्मात् सुलभम् ?
उत्तरम् :
अमरकोषः पद्यमय: गेय: च अतः तस्य कण्ठस्थीकरणं सुलभम्।

प्रश्न उ.
अमरकोषे कति श्लोकाः सन्ति ?
उत्तरम् :
अमरकोषे उपसार्धसहसं (1500) श्लोकाः सन्ति ।

प्रश्न ऊ.
अमरकोषस्य किम् अन्यत् नामद्वयम् ?
उत्तरम् :
त्रिकाण्डकोष: नामलिङ्गानुशासनम् च इति अमरकोषस्य अन्यत् नामद्वयम्।

2. माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
‘अमरकोष’- कण्ठस्थीकरणेन के लाभाः भवन्ति ?
उत्तरम् :
‘अमरकोष’ या संवादात्मक पाठात शिक्षिका व विद्यार्थी यांच्यातील संवादातून ‘अमरकोष’ या संस्कृत कोषाबद्दल माहिती मिळते व त्याचे महत्व कळते. ग्रंथालयातील विविध कोष बघून विद्यार्थी शिक्षिकेला त्यांची माहिती विचारतात. शिक्षिका त्यांना कोष म्हणजे काय, त्यांचे भाषा, शास्त्र हयांच्या अभ्यासातील महत्त्व सांगतात, ‘अमरकोष’ ह्य संस्कृत भाषेतील महत्त्वपूर्ण कोष असून पूर्वीच्या काळात विद्यार्थी विद्यारंभाच्या वेळी तो तोंडपाठ करीत असत. अमरकोषाच्या पाठांतरामुळे शब्दसंपत्ती वाढते. शिवाय स्मरणशक्ती व धारणशक्ती सुद्धा वाढते. अमरकोष तोंडपाठ असेल तर संस्कृत भाषेचे आकलन आणि शब्दांचे उपयोजन सहजपणे करता येते. संस्कृत नाटकांचा, काव्यांचा आस्वाद घेण्यास सुद्धा मदत होते.

The lesson अमरकोषः is dialogue between students and their teacher. Importance of learning 3HC is emphasised in this dialogne. The students ask teacher about various thesauruses which they find in the library. Teacher tells them about various thesaruses and their importance. She tells them about very important thesurus of Sanskrit language. i.e. Amarakosha. If one learns the Amarakosha by heart, his vocabulary increases.

One’s memory as well as understanding increase and pronunciation also gets pure and better. Due to that, language aquisition and usage become easy. It also helps in studying the Sanskrit poetry and drama. Amarakosha is very significant in studying Sanskrit language.

3. अ) शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

सङ्ग्रहम्
प्रयोगः
वर्तन्ते
क्वचित्

उत्तरम् :

सङ्ग्रहम् – स् + अ + ङ् + ग् + र् + अ + ह् + अ + म्।
वर्तन्ते – व् + अ + र + त् + अ + न् + त् + ए।

आ. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. कपाटिका	1. सुलभम्
2. कोषग्रन्थः	2. विशाला
3. कण्ठस्थीकरणम्	3. भिन्ना:
4. अर्थाः	4. पद्यमयः

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. कपाटिका	2. विशाला
2. कोषग्रन्थः	4. पद्यमयः
3. कण्ठस्थीकरणम्	1. सुलभम्
4. अर्थाः	3. भिन्ना:

4. समानार्थकशब्द लिखत।

प्रश्न 1.
कोषः, अमरकोषः, विख्यातः, सुलभम् ।
उत्तरम् :

कोषः – सज्ञयः सङ्ग्रहः, निधिः।
अमरकोषः – त्रिकाण्डकोषः, नामलिङ्गानुशासनम्।
विख्यातः – प्रसिद्धः, ख्यातः।
सुकरम् – सुलभम्।

5. योग्यविशेषणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.

ग्रन्थालये कोषाय कृते एका विशाला कपाटिका विद्यते ।
छात्रा: ग्रन्थालये विविधं पुस्तकानि पश्यन्ति।
अमरकोषे तिस्रः काण्डानि सन्ति ।

उत्तरम् :

ग्रन्थालये कोषाणां कृते एका विशाला कृपाटिका विद्यते।
छात्रा: ग्रन्थालये विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति।
अमरकोषे त्रीणि काण्डानि सन्ति।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 9 अमरकोषः Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
कपाटिकायां के वर्तन्ते?
(अ) ग्रन्थाः
(आ) कोषाः
(इ) चषकाः
(ई) पुत्तलिकाः
उत्तरम् :
(आ) कोषाः

प्रश्न 2.
कोषा: किमर्थम् आवश्यका:?
(अ) पूजार्थम्
(आ) मनोरञ्जनार्थम्
(इ) वाचनार्थम्
(ई) शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम्
उत्तरम् :
(ई) शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम्

प्रश्न 3.
छात्रा: ग्रन्थालये किं पश्यन्ति?
(अ) पुस्तकानि
(आ) सन्दुक:
(इ) आसन्दः
(ई) कृष्णफलक:
उत्तरम् :
(अ) पुस्तकानि

प्रश्न 4.
वित्तकोषे किं भवति?
(अ) धनसङ्ग्रहणम्
(आ) ऊर्जासङ्ग्रहणम्
(इ) पुस्तकसङ्ग्रहणम्
(ई) वस्वसङ्ग्रहणम्
उत्तरम् :
(अ) धनसङ्ग्रहणम्

प्रश्न 5.

अमरकोषः ……………… (पद्यमयः/ गद्यमय:)
तत्र एकस्य शब्दस्य कृते नैके ………………… शब्दाः वर्तन्ते। (समानार्थकाः / विरुद्धार्थकाः)
अमरकोषस्य पठनेन ……………… वर्धते। (स्मरणशक्तिः/ पठनशक्तिः)

उत्तरम् :

पद्यमयः
समानार्थकाः
स्मरणशक्तिः

प्रश्न 6.

अमरकोषे ………… श्लोकाः सन्ति। (उपसार्धसहस्रम् /सहस्रम्/ शतम्)
अमरकोषे …………. काण्डानि सन्ति। (द्वे / त्रीणि/ चत्वारि)
अमरकोषस्य अपरं नाम ………….. । (त्रिकाण्डकोषः / शब्दकोष:)
अमरकोषस्य पठनेन भाषायाः ………… सुकरं भवति। (आकलनं / लेखनं / श्रवणं)

उत्तरम् :

उपसार्धसहस्रम्
त्रीणि
त्रिकाण्डकोषः
आकलनम्

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं सुलभम्, यतः ……….
a. अमरकोषः गेयः अस्ति।
b. अमरकोषः अतीव लघुः अस्ति।
उत्तरम् :
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणमं सुलभम्, यतः अमरकोषः गेयः अस्ति ।

प्रश्न 2.
अमरकोषस्य पठनेन शब्दसम्पत्तिः वर्धते, यतः …………….
a. तस्मिन् नैके समानार्थकाः शब्दाः सन्ति।
b. अमरकोषः सुलभः।
उत्तरम् :
अमरकोषस्य पठनेन शब्दसम्पत्ति: वर्धते, यतः तस्मिन् नैके समानार्थकाः शब्दा: सन्ति।

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
कपाटिकायां छात्राः किं पश्यन्ति?
उत्तरम् :
कपाटिकायां छात्राः विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति ।

प्रश्न 2.
वित्तकोषे कस्य सङ्ग्रहं कुर्मः?
उत्तरम् :
वित्तकोषे धनस्य सङ्गहं कुर्मः।

प्रश्न 3.
भाषाकोषे किं भवति?
उत्तरम् :
भाषाको शब्दानां सङ्ग्रहः भवति।

प्रश्न 4.
अमरकोषस्य अन्यत् वैशिष्ट्यं किम्?
उत्तरम् :
शब्दानां लिङ्गनिर्देश: इति अमकोषस्य अन्यत् वैशिष्ट्यम्।

प्रश्न 5.
लिङ्गनिर्देशेन किं भवति?
उत्तरम् :
लिङ्गनिर्देशेन भाषाया: आकलनं प्रयोग: च सुकर : भवति।

प्रश्न 6.
लिङ्गनिर्देशेन किं विनायासं पठितुं शक्नुमः?
उत्तरम् :
लिङ्गनिर्देशेन संस्कृतकाव्यानि नाटकानि च विनायासं पठितुं शक्नुमः।

प्रश्न 7.
कोषस्य क: उपयोग:?
उत्तरम् :
सम्भाषणे, लेखने च भाषाप्रभुत्वं-प्राप्त्यर्थ , ज्ञानप्राप्यर्थ शब्दसंपत्ति-वर्धनम् इति कोषस्य उपयोगः ।

प्रश्न 8.
ग्रन्थालये के के कोषाः वर्तन्ते?
उत्तरम् :
ग्रन्थालये विश्वकोषाः, सुभाषितकोषाः, संस्कृतिकोषा: चरित्रकोषा: च वर्तन्ते ।

प्रश्न 9.
पुरातनकाले अध्ययनारम्भे छात्राः किं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म?
उत्तरम् :
पुरातनकाले अध्ययनारम्भे छात्रा: अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म।

प्रश्न 10.
अमरकोषः कीदृशः ग्रन्थः?
उत्तरम् :
अमरकोषः पद्यमयः ग्रन्थः ।

प्रश्न 11.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं कीदृशम्?
उत्तरम् :
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं सुभाषितानां पठनम् इव अतीव सुलभम्।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ कोषाणां न आवश्यकता।
वित्तकोषे ऊर्जासज्ञयः भवति ।
भाषाकोषे शब्दानां सङ्ग्रहः भवति।
कोषः नाम सङ्ग्रहः।
अमरकोषः पद्यमयः।
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणम् अतीव दुष्करम्।
अमरकोषस्य पठनेन स्मरणशक्ति: वर्धते।
ज्ञानप्राप्त्यर्थ शब्दसम्पत्तेः सङ्ग्रहणम् आवश्यकम्।
कोषपठनेन भाषाप्रभुत्वं प्राप्तुं शक्यते।
अमरकोष: हिन्दीशब्दानां सङ्ग्रहग्रन्थः।
अध्ययनारम्भे अमरकोषः पठनीयः।
अमरकोषः त्रिकाण्डात्मकः।
अमरकोषे केवलं समानार्थकशब्दाः सन्ति।
अमरकोषे लिङ्गनिर्देशः कृतः।
लिङ्गनिर्देशेन संस्कृतकाव्यानां पठनं दुष्करं भवति।

उत्तरम् :

असत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
सत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
सत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.

कियन्तः विविधाः कोषाः एतस्यां वर्तन्ते।
कोषः नाम किम् ?
क: तस्य उपयोग:? किं
विद्यते अस्मिन् कोथे?
अमरसिंहः नाम पण्डित: एतस्य रचयिता।
वयमपि अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्याम्।
त्रिकाण्डकोष: इति अस्य अपरं नाम।
नामलिङ्गानुशासनम् इति शब्दस्य क: अर्थः?

उत्तरम् :

नयन: आचार्या वदति।
सुमेधा आचार्या वदति।
श्रेया अध्यपिकां वदति।
स्वप्नील: अध्यापिकां वदति।
अध्यापिका छात्रान् वदति।
नयनः अध्यापिकां वदति।
अध्यापिका छात्रान् वदति।
सुमेधा अध्यापिकां वदति।

प्रश्न 2.
एकस्य शब्दस्य नैके भिन्ना: अर्थाः अपि वर्तन्ते ।
उत्तरम् :
अध्यापिका छात्रान् वदति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

छात्राः – छ् + आ + त् + र् + आः।
भिन्ना – भ् + इ + न + न् + आ।
सर्वेषाम् – स् + अ + र + व् + ए + ष + आ + म्।
शास्त्राणाम् – श् + आ + स् + त् + र + आ + ण् + आ + म्।
कुर्मः – कु + उ + र + म् + अः।
सुयोग्यः – स् + उ + य् + ओ + ग् + य् + अः।
प्रश्न: – प् + र + अ + श् + न् + अः।
भाषाप्रभुत्व – भ् + आ + ष + आ + प् + र + अ + भ + उ + त् + व + अ।
ज्ञानप्राप्त्य र्थम् – ज् + ञ् + आ + न् + अ + + र + आ + प् + त् + य् + अ + र + थ् + अ + मा
संस्कृतिकोष: – स् + अ् + म् + स् + क् + ऋ + त् + इ + क् + ओ + ष + अः।
चरित्र – च् + अ + र् + इ + त् + र + अ।
ग्रन्थः – ग् + र + अ + न् + थ् + अः।
कण्ठस्थम् – क् + अ + ण् + ल् + अ + स् + थ् + अ + म्।
पद्यमयः – प् + अ + द् + य् + अ + म् + अ + य् + अः।
श्लोकानाम् – श् + ल् + ओ + क् + आ + न् + आ + म्।
शुद्धम् – श् + उ + द् + ध् + अ + म्।
शब्दस्य – श् + अ + ब् + द् + अ + स् + य् + अ।
क्वचित् – क् + व् + अ + च् + इ + त्।
सार्चयम् – स् + आ + श् + च् + अ + र + य + अ + म्।
वृद्धिम् – व् + ऋ + द् + ध् + इ + म्।
कुयोम – क् + उ + र + य् + आ + म् + अ।
तस्मिन् – त् + अ + स् + म् + इ + न्।
काण्डानि – क् + आ + ण् + ड् + आ + न् + इ।
लिमनिर्देश: – ल् + इ + इ + ग् + अ + न + इ + र + द् + ए + श् + अः।
सर्वः – स् + अ + र + व् + ऐः।
कर्तव्यम् – क् + अ + र् + त् + अ + व् + य् + अ + म्।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

कोष: नाम सङ्ग्रहः।
शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ कोषा: आवश्यकाः।
अमरसिंहः अमरकोषस्य रचयिता।
पुरातनकाले छात्रा: अध्ययनार्थ गुरुकुलं प्रविशन्ति स्म।
छात्राः अध्ययनारम्भे अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म।
अमरकोषे त्रीणि काण्डानि सन्ति।
त्रिकाण्डकोषः इति अमरकोषस्य अपरं नाम।

उत्तरम् :

कोषः नाम किम्?
शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ के आवश्यका:?
कः अमरकोषस्य रचयिता?
पुरातनकाले छात्रा: अध्ययनार्थ कुत्र प्रविशन्ति स्म?
छात्रा: अध्ययनारम्भे किं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म?
अमरकोषे कति काण्डानि सन्ति?
अमरकोषस्य अपरं नाम किम्?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
………..…	कोषा:
……………	पुस्तकानि
सुयोग्यः	प्रश्न:
बहवः	विविधाः
विशेष:	कोषः
उच्चारणम्	शुद्धम्

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
विविधाः	कोषा:
विविधानि	पुस्तकानि
सुयोग्यः	प्रश्न:
बहवः	कोषा:
विशेष:	कोषः
उच्चारणम्	शुद्धम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – छात्रा:, कियन्तः, कोषाः, कपाटिका, वयम्, सङ्ग्रहः, एते, प्रश्नः, संस्कृतिकोषाः, चरित्रकोषाः, विश्वकोषाः, सुभाषितकोषा:,अमरकोषः, सङ्ग्रहान्धः, अमरसिंहः, पण्डितः, रचयिता, छात्राः, लाभः, पद्यमयः, गेयः, समानार्थकशब्दाः, भिन्नाः, स्मरणशक्तिः, धारणाशक्तिः, ग्रन्थः, नैके।
द्वितीया – प्रश्नान, अध्यापिकाम्, गुरुकुलम्, अमरकोषम्, वृद्धिम्, अमरकोषम्।
तृतीया – तेन, पठनेन।
षष्ठी – सर्वेषाम्, शास्त्राणाम्, शब्दानाम्, धनस्य, शब्दसम्पत्तेः, अस्माकम्, एतस्य, कोषस्य, अस्माकम्, एकस्य,शब्दस्य, श्लोकानाम्, सुभाषितानाम् तस्य।
सप्तमी – ग्रन्थालये, वित्तकोषे, भाषाकोषे, सम्भाषणे, लेखने, ग्रन्थालये, तेषु, अस्मिन्, कोषे,पुरातनकाले, अध्ययनारम्भे, तस्मिन्।

लकारं लिखत।

पृच्छन्ति – ‘प्रच्छ-पृच्छ्’ धातुः षष्ठगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
कुर्मः – ‘कृ’ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: बहुवचनम्।
वर्तन्ते – ‘वृत्-वत्’ धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
विद्यते – ‘विद्’ धातुः चतुर्थगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
कुर्वन्ति – ‘कृ’ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
वर्धते – ‘वृध्-वर्ष’ धातुः प्रथमगण:आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: द्विवचनम्।

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
–	–	कण्ठस्थीकर्तुम्
–	–	पठितुम्

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
छात्राः, सुभाषितानाम्	सर्वेषाम्, एतस्य	पश्यन्ति, गच्छति	विविधाः
ग्रन्थालये, वृद्धिम्	ते, अस्माकम् – नः	वर्तन्ते, कुर्याम	भिन्नाः
शास्त्राणाम्, काण्डानि	एषा, अस्मिन्	कुर्मः, शक्नुमः	विविधानि
वित्तकोषे, नाम्ना	कः, तेषु	भवति	सुयोग्य:
कोषस्य, प्रयोगः	एतस्याम्, वयम्	विद्यते	बहवः
शब्दस्य	कियन्तः, तेन	प्रविशन्ति	विशेषः
अमरकोषम्	एषः, किम्	कुर्वन्ति	पद्यमय:
रचयिता	एते	सन्ति	सुलभम्
गुरुकुलम्	तस्य	वर्धते	शुद्धम्

अमरकोषः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

कोणतीही भाषा नव्याने शिकताना त्या भाषेतील शब्दसंपत्ती ग्रहण करण्याकरिता शब्दकोष महत्त्वपूर्ण असतोच. इतर भाषांप्रमाणेच संस्कृतातही अनेक शब्दकोष उपलब्ध आहेत. अमरकोष हा संस्कृतभाषेचा प्रसिद्ध शब्दकोष, संस्कृतविद्वान अमरसिंह यांनी रचला. अमरकोष प्रसिद्ध आहे तो त्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण रचनेमुळे, अमरसिंह यांनी एका शब्दाचे इतर समानार्थ पद्यमय रचनेत मांडल्यामुळे कंठस्थीकरण सहज शक्य होते. चार विद्यार्थी आणि शिक्षिका यांच्या संवादातून प्रस्तुत पाठात अमरकोषाचे महत्त्व प्रतिपादित केले आहे.

Lexicons, dictionaries thesaureses are an important part of learning any language. Just like English, German, French, Marathi or any other language there are many Sanskrit dictionaries which are popular. Amarakosha is one of those celebrated lexicons in Sanskrit. It was composed by an ancient scholar Amarasimha.

Where he tried to enlist synonyms for almost all Sanskrit words. Learning the Amarakosha by heart is the best way to increase vocabulary. It is composed in such a simple way that even a beginner can easily learn it. This lesson talks about importance and significance of Amarakosha through a discussion between four students and their teachers.

परिच्छेद : 1

छात्रा: ग्रन्थालये ………….. सग्रहः भवति।
(छात्रा: ग्रन्थालये विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति अध्यापिका प्रश्नान् च पृच्छन्ति ।)
नयनः – आचार्य, का एषा भिन्ना विशाला कपाटिका ? अहो ! कियन्तः विविधाः कोषाः एतस्यां वर्तन्ते !
अध्यापिका – आम्, सर्वेषां शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम् एते कोषा: आवश्यकाः।
सुमेधा – कोष: नाम किम् ?
अध्यापिका – कोष: नाम सङ्ग्रहः। यथा वयं वित्तकोषे धनस्य सङ्ग्रहणं कुर्मः तथैव भाषाकोषे शब्दानां सङ्ग्रहः भवति ।

अनुवादः

(विद्यार्थी ग्रंथालयात विविध पुस्तके बघतात आणि शिक्षिकेला प्रश्न विचारतात.)
नयनः – बाई ! हे वेगळे मोठे कपाट कोणते ? अरे वा ! यात किती वेगवेगळे कोष आहेत !
शिक्षिका – हो, सर्वशास्वांच्या अभ्यासासाठी कोष आवश्यक असतात.
सुमेधा – कोष म्हणजे काय ?
शिक्षिका – कोष म्हणजे संग्रह. ज्याप्रमाणे आपण बँकेमध्ये पैसे साठवतो तसाच भाषाकोषामध्ये शब्दांचा संग्रह असतो.

(Students see various books in the library and ask questions to the teacher.)
Nayan: Teacher, what is this separate huge cupboard? Oh! So many dictionaries/ thesauruses are here!
Teacher: Yes, to study all sciences/scriptures these dictionaries/thesauruses are necessary.
Sumedha: What is a thesaurus?
Teacher: Thesaurus is a collection. Just like, we deposit money in the bank likewise, there is collection of words in the thesaurus.

परिच्छेद : 2

श्रेया: – क: तस्य ……………… तथैव प्रवर्तते।
श्रेया – क : तस्य उपयोग:?
अध्यापिका – सुयोग्यः प्रश्नः। सम्भाषणे लेखने च भाषाप्रभुत्व-प्राप्त्यर्थ तथैव नैकेषां विषयाणां ज्ञानप्राप्त्यर्थं शब्दसम्पत्तेः सङ्ग्रहणम् अतीव आवश्यकम्। अस्माकं ग्रन्थालये संस्कृतिकोषाः, चरित्रकोषाः, विश्वकोषाः, सुभाषितकोषा: च इत्यादयः बहवः कोषा: वर्तन्ते। तेषु ‘अमरकोषः’ नाम कञ्चन विशेष: कोषः।
स्वप्नीलः – अमरकोषः? ‘अमरकोषः’ इति नाम किमर्थम् ? किं विद्यते अस्मिन् को?
अध्यापिका – एष: संस्कृतशब्दानां सङग्रहग्रन्थः। अमरसिंहः नाम पण्डित: एतस्य रचयिता। अत: कोषस्य नाम अमरकोषः’ इति। परातनकाले यदा छात्रा: अध्ययनाचे गुरुकुलं प्रविशन्ति स्म तदा अध्ययनारम्भे ते अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म। अधुना अपि तथैव प्रवर्तते।

अनुवादः

श्रेया शिक्षिका – त्याचा उपयोग काय?
शिक्षिका – अगदी योग्य प्रश्न आहे ! बोलताना, लिहिताना भाषेवर आहे. आपल्या ग्रंथालयात संस्कृतिकोष, चरित्रकोष, विश्वकोष, सुभाषित कोष असे अनेक कोष आहेत. त्यापैकी ‘अमरकोष’ नावाचा एक विशेष कोष आहे.
स्वफ्नील – अमरकोष? अमरकोष हे नाव का? या कोषात काय आहे?
शिक्षिका – हा संस्कृतशब्दांचा संग्रह आहे. अमरसिंह नावाचा विद्वान याचा रचनाकार आहे. म्हणून या कोषाचे नाव ‘अमरकोष’ आहे. पूर्वीच्या काळी जेव्हा विद्यार्थी शिक्षणासाठी गुरुकुलात जात असत तेव्हा ते अमरकोष तोंडपाठ करत असत. अजूनही तशी प्रथा आहे.

Shreya: What is its use?
Teacher: Very apt question ! While speaking and so many subjects we need vocabulary, In our library there are so many thesauruses like संस्कृतिकोष, चरित्रकोष, विश्वकोष, सुभाषितकोष etc. Among these Amarakosha is one distinct kind of a thesaurus.
Swapnil: Amarakosha? Why its name is Amarakosha? What is there in this thesaurus?
Teacher: This is collection of Sanskrit words. A scholar named Amarsinha is the composet of this thesaurus. Hence, this thesaurus is named as Amarakosha. In Ancient times, when students used to go to teacher’s home to study, they used to learn by heart Amarakosha. Even this prevails in current time.

परिच्छेद : 3

आर्या (साश्चर्यम्) किं कोष: ……………. उच्चारणमपि शुद्धं भवति?
आर्या – (साश्चर्यम्) किं कोषः कण्ठस्थीकर्तुं शक्यः? तेन क; लाभ; भवति?
अध्यापिका – अथ किम् । पद्यमयः एषः ग्रन्थः गेयः । अतः श्लोकानां, सुभाषितानां पठनम् इव तस्य कण्ठस्थीकरणम् अतीव सुलभम् । तत्र एकस्य शब्दस्य कृते नैके समानार्थकशब्दाः वर्तन्ते । क्वचित् एकस्य शब्दस्य नैके भिन्ना: अर्थाः अपि वर्तन्ते । अतः तस्य पठनेन अस्माकं शब्दसम्पत्ति: वद्धिं गच्छति । अस्माकं स्मरणशक्ति: धारणाशक्तिः च वर्धेते, उच्चारणमपि शुद्धं भवति ।

अनुवादः

आर्या – (आश्चर्यचकित होऊन) कोष तोंडपाठ करणे शक्य आहे? त्याने काय फायदा होतो?
शिक्षिका – होय तर ! हा ग्रंथ पद्यमय आहे आणि म्हणूनच गेयसुद्धा. त्यामुळे श्लोक. सुभाषित यांच्यासारखेच अमरकोष पाठ करणे सुद्धा सोपे आहे. त्यात एका शब्दासाठी अनेक समानार्थी शब्द आहेत. काही ठिकाणी एका शब्दाचे अनेक भिन्न अर्थसुद्धा दिले आहेत. त्यामुळे अमरकोषाच्या पाठांतराने आपली शब्दसंपत्ती वृद्धिंगत होते. आपली स्मरणशक्ती, धारणाशक्ती वाढते आणि उच्चारणसुद्धा शुद्ध होते.

Arya : (Surprisingly) Is it possible to learn a thesaurus by heart? What’s the benefit of that?
Teacher: Of course! This book is in the verse form, which is fit to sing. Hence, just like other verses, learning this thesaurus is also very easy. There, for a single word, numerous sysnonyms are given. Sometimes even different meaning of a single word are there. Hence, learing by heart this thesaurus increases our vocabulary. Our memory, retention also increases, Pronunciation also gets better. (pure)

परिच्छेद : 4

नयन: – वयमपि ………………. अवश्यं कर्तव्यमेव।
नयनः – वयमपि अमरकोषं कठस्थं कुर्याम। तस्मिन् कति श्लोकाः सन्ति?
अध्यापिका – उपसार्धसहस्र (1500) श्लोकाः सन्ति। तत्र त्रीणि काण्डानि सन्ति। अत:’त्रिकाण्डकोषः’ इति एतस्य अपरं नाम। तथा ‘नामलिङ्गानुशासनम्’ इति नाम्ना अपि विख्यात: एषः कोषः।
सुमेधा – ‘नामलिङ्गानुशासनम्’ इति शब्दस्य क: अर्थ:?
अध्यापिका – तदपि अस्य ग्रन्थस्य अपरं वैशिष्ट्यम्। अत्र न केवलं समानार्थकशब्दाः अपि तु तेषां लिङ्गनिर्देशः कृतः। तेन भाषायाः आकलनं प्रयोगः च सुकर: भवति।
स्वप्नीलः – आचार्ये, तेन वयं संस्कृतकाव्यानि नाटकानि च विनायासं पठितुं शक्नुमः खलु।
अध्यापिका – निश्चयेन! तर्हि इत:परं सर्वैः अमरकोषस्य पठनम् अवश्यं कर्तव्यमेव।

अनुवादः

नयन – आपणसुद्धा अमरकोष तोंडपाठ करूया. त्यात किती श्लोक आहेत?
शिक्षिका – जवळपास दीड हजार (1500) श्लोक आहेत. त्यात तीन काण्डे विभाग आहेत. म्हणूनच त्याचे दुसरे नाव त्रिकाण्डकोष असे आहे. शिवाय ‘नामलिङ्गानुशासन’ या नावाने सुद्धा हा कोष प्रसिद्ध आहे.
सुमेधा – ‘नामलिङ्गनुशासन’ या शब्दाचा अर्थ काय?
शिक्षिका – तेसुद्धा या ग्रंथाचे दुसरे वैशिष्ट्य आहे. यात फक्त समानार्थी शब्दच नाहीत पण त्यांचा लिंगनिर्देश सुद्धा केला आहे. त्यामुळे भाषा समजणे आणि प्रयोग करणे सोपे होते.
स्वप्नील – बाई! त्यामुळे आपण संस्कृत काव्य आणि नाटक यांचा अगदी सहज करू शकतो.
शिक्षिका – निश्चितच! तर इथूनपुढे आपण सर्वांनी अमरकोषाचा अभ्यास केला पाहिजे.

Nayan: We too shall learn Amarakosha by heart. How many verses are there?
Teacher: There are one thousand and five hundred verses. There are three chapters. Hence its other name is त्रिकाण्डकोष. Apart from this thesaurus is also popularly known as नामलिङ्गानुशासनम्.
Sumedha: What’s the meaning of नामलिङ्गानुशासनम्?
Teacher: That’s the another frature of this thesaurus. It doesn’t have just synonyms for the words but gender specification is also mode. Because of that understanding and use of language gets easy.
Swapnil: Teacher, then we can study the Sanskrit poetry as well as drama without much efforts!
Teacher: Definitely ! so now onwards we all should learn Amarakosha.

सन्धिविग्रहः

तथैव- तथा + एव।
तथैव – तथा + एव ।
उच्चारणमपि – उच्चारणम् + अपि।
वयमपि – वयम् + अपि ।
तदपि – तत् + अपि।
कर्तव्यमेव – कर्तव्यम् + एव।

समानार्थकशब्दाः

आचार्या – अध्यापिका, शिक्षिका।
भाषा – वाक्, वाणी, भारती।
उपयोगः – उपयोजनम्।
पण्डितः – विद्वान्, धीमान्।
छात्राः – विद्यार्थिनः।
लाभः – उपयोगः।
ग्रन्थः – पुस्तकम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

भिन्ना × समाना।
विशाला × लघु।
आवश्यक: × अनावश्यकः।
सुयोग्य: × अयोग्यः।
पण्डित: × मूढः ।
सुलभम् × कठिनम्, दुष्करम्।
शुद्धम् × अशुद्धम्।
विख्यातः × कुख्यातः।
सुकरः × दुष्करः।

शब्दार्थाः

ग्रन्थालयः – library – ग्रंथालय, वाचनालय
आचार्या – teacher – शिक्षिका
शास्त्रम् – science, scripture – विज्ञान, शास्त्र
कोषः – dictionary – कोष
सङ्ग्रह: – collection – साठा / संग्रह
वित्तकोष – bank – बैंक
उपयोग: – usage – उपयोग
सुयोग्य: – apt – बरोबर
संभाषण – conversation – संभाषण
भाषाप्रभुत्वम् – command on language – भाषेवरील प्रभुत्व, पकड
ज्ञानप्राप्त्यर्थम् – to aquire knowledge – ज्ञान मिळवण्यासाठी
विशेषः – special, distinct – विशेष
शब्दसंपत्तिः – vocabulary – शब्दसंपत्ती
पण्डितः – scholar – विद्वान
रचयिता – composer – रचणारा
पुरातनकाले – in ancient times – पुरातन काळात
गुरुकुल – abode of Guru – गुरुकुल
कण्ठस्थम् – learn by heart – पाठांतर
पद्यमयः – in verse form – पद्य
गेयः – fit to sing / melodious – गाण्यायोग्य
वृध्दिं गच्छति – increases – वाढते
स्मरणशक्तिः – memory – स्मरणशक्ती
उच्चारणम् – pronunciation – उच्चार
धारणाशक्ति: – retention power – धारणक्षमता
श्लोकाः – verses – श्लोक
काण्डानि – sections – विभाग, खंड
लिङ्गनिर्देश: – gender – शब्दाच्या लिंगाविषयी
specification – सूचना / उल्लेख
आकलनम् – understanding – आकलन
सुंकारः – easy – सोपा
विनायासम् – easily – सोप्या रीतीने सहजपणे
विख्यातः – famous, known – प्रसिद्ध

9th Standard Sanskrit Anand Digest Pdf

Kim Mithya? Kim Vastavam? Class 9 Sanskrit Chapter 3 Question Answer Maharashtra Board

April 10, 2025April 9, 2025 by Bhagya

Class 9th Sanskrit Anand Chapter 3 किं मिथ्या? किं वास्तवम् ? Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 3 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 9 Sanskrit Chapter 3 Question Answer

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 3 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
चलभाषे काः क्रीडा: सन्ति ?
उत्तरम् :
चलभाषे यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादकन्दुकक्रीडा वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा इत्येता: क्रीडाः सन्ति।

प्रश्न आ.
चलभाषे कीदृशं विश्वम् ?
उत्तरम् :
चलभाषणस्य योग्य: उपयोग: करणीयः।

प्रश्न इ.
किं किं दृष्ट्रा तनयायाः मुखं लालायितम् ?
उत्तरम् :
पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा तनायाया मुखं लालायितम्।

प्रश्न ई.
स्वास्थ्यरक्षणाय किं किम् आवश्यकम् ?
उत्तरम् :
स्वास्थ्यरक्षणाय सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्नं, रात्रौ निद्रा आवश्यकम्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
माता तनयायाः विचारपरिवर्तनं कथं करोति ?
उत्तरम् :
“किं मिथ्या? किं वास्तव्यम्।” ह्या पाठात तनया व तिची आई यांच्या संवादातून तंत्रज्ञानाधारित काल्पनिक जग आणि वास्तव यांच्यातील फरक दाखवला आहे.

तनया नावाची मुलगी मोबाईलमध्ये आणि कुरकुरे खाण्यात मग्न असताना तिच्या मैत्रिणी खेळण्यासाठी तिला बोलवायला येतात. तनयाला मात्र घरात बसून मोबाईलवर गेम्स खेळणेच जास्त आवडते. ती तसे तिच्या मैत्रिणींना सांगते आणि घरातच बसून राहते. तिच्यामते मोबाईलवरच क्रिकेट, फुटबॉल ह्यासारखे खेळ खेळणे शक्य असताना बाहेर जायची काय गरज? असे म्हणून ती फोनमध्येच खेळण्यात मग्न होते.

थोड्यावेळाने जेव्हा तनयाला भूक लागते तेव्हाती आईकडे खायला मागते. आई तिला मोबाईल मधील पिझ्झा, पावभाजी इ. स्वादिष्ट खाद्यपदार्थाचे फोटो दाखवते. ते पाहून तनयाच्या तोंडाला पाणी सुटते. ती आईला काहीतरी खायला दे म्हणून हट्ट करते.

तेव्हा आई म्हणते की फोटो पाहिलेसना आत्ताच, मग आता खायची काय गरज? पण तनया हट्टाने म्हणते, “मोबाईवर फोटो बघून भूक कशी भागेल? तेव्हा तिची आई उत्तर देते, हे कळतंय तर मग मोबाइल वर खेळून व्यायाम होत नाही.

हे नाही कळलं तुला? पण तनयाचे असे म्हणणे होते की तिला मोबाईलवर खेळायला आवडते, आई म्हणते जे जे आवडते जे आरोग्यासाठी चांगले असतेच असे नाही. योग्य खेळ, पौष्टिक अन्न आणि रात्रीची झोप आरोग्यासाठी आवश्यक असते आणि ह्या सगळ्या गोष्टी प्रत्यक्षात करणे गरजेचे आहे, मोबाईलच्या आभासात्मक जगात नाही.

तंत्रज्ञानाचा वापर करावा, पण त्याची गरज ओळखून. ‘अति तेथे मती’ ह्या म्हणीनुसार तंत्रज्ञाचाही अतिवापर वाईटच. आईने तिच्याच शब्दांत समजवल्यामुळे तनयाला तिचे म्हणणे पटले. अशा प्रकारे आईने तनयाला तिचेच उदाहरण देऊन तिचे मतपरिवर्तन केले.

In this mother – daughter conversation “किं मिथ्या? कि वास्तवम्।” written by Smt. Mugdha Risbud, we see how mother cleverly teaches her daughter a valuable lesson of what is real and what is virtual in a very subtle manner.

The girl Tanaya refused to go out and play with her friends and instead preferred to play games on the cellphone. After playing mobile games when Tanaya entered the kitchen saying that she was hungry, her mother asked her to look at some pictures of food items on her mobile phone.

Looking at the pictures of pizza, pav bhaji and sizzlers Tanaya’s mouth watered and she asked for food. Her mother told her that after looking at the pictures there was no need to eat food. Yet Tanaya insistead to give her food.

Then her mother made her realise that if her hunger is not pacified with the pictures of food then how exercise can be done by playing games on the phone? So, for good health, playing games, nutritious food and regular sleep is necessary. The use of gadgets must be according to the requirement.

In this way mother changed Tanaya’s approach about being blindly reliable on gadgets.

प्रश्न आ.
किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? इति पाठस्य तात्पर्य लिखत ।
उत्तरम् :
“किं मिथ्या? किं वास्तवम्।” ह्या पाठात तनया आणि आई यांच्या संवादातून तंत्रज्ञानावर मयदिपेक्षा जास्त विसंबून राहणे कसे हानिकारक आहे हे सांगितले आहे.

तनया ही शाळेत जाणारी मुलगी आहे. ज्या वयात मैदानार जाऊन खेळणे, मित्रमैत्रिणींबरोबर गप्पा मारणे अशा गोष्टी करायच्या त्या वयात ती दिवसभर मोबाइलवरच ह्या सगळ्या गोष्टी करते.

घरी आरामात बसून हातात मोबाइल घेऊन जर खेळता येत असेल, चॅटींग करता येत असेल तर बाहेर जायची काय गरज असे तिला वाटते. मोबाइलवरचे आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद तिला कळत नाही.

हा केवळ तनयाचा नाही तिच्या वयाच्या व त्याहून मोठ्या सगळ्या मुलांचासुद्धा प्रश्न आहे. तंत्रज्ञानामुळे घरी राहून सगळ्या गोष्टी शक्य असताना बाहेर जाण्याची गरज कोणालाच भासत नाही. त्यामुळेच व्हर्चुअल / आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद पुसट होत चालला आहे.

पण चांगले आरोग्यदायी आयुष्य जगण्यासाठी शरीराच्या वास्तवादी गरजा ओळखून त्या प्रकारची जीवनशैली आचारणात आणणे गरजेचे आहे. हेच तनयाची आई तनयाला समजावून सांगत आहे.

या पाठामध्ये तंत्रज्ञानावर आधारित आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद प्रत्यक्ष उदाहरणातून दाखवला
आहे.

Through the conversation “कि मिथ्या? किं वास्तवम्।” between a mother and her thirteen – year old daughter, Smt. Mugdha Risbud, tells us how excessive dependence on technology can be harmful.

Playing on the ground is the best exercise and it is necessary for good health while on the other hand games played on the cellphone are virtual. They don’t provide any benefit to the body.

So by showing the pictures of food and not actully giving food to Tanaya, her mother taught her how the vitural world and real world are different. Playing on the phone virtually, is not beneficial as playing on the ground.

Tanaya believes that when we can do everything just with a cellphone then why do we need to go out. This is not just Tanaya’s problem but that of the whole generation. Children like Tanaya have the same attitude.

Hence, the difference between real and virtual world has become difficult to identify In this lesson author tries to show this difference through the conversation between a mother and daughter and conveys the message that use of anything must be according to the requirement.

3. अ. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
क. तदेव = + …………. एव।
ख. नास्ति = न + …………. ।
उत्तरम् :
क. तदेव – तत् + एव।
ख. नास्ति – न + अस्ति ।

आ. कालवचनपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.

अहं न आगच्छामि । (लङ्लकारे परिवर्तयत।)
बुभुक्षिता अस्मि। (बहुवचने परिवर्तयत ।)
सख्यौ क्रीडार्थं प्रतिगच्छतः। (एकवचने लिखत ।)
एतानि छायाचित्राणि पश्य । (उत्तमपुरुषे परिवर्तयत ।)

उत्तरम् :

अहं न आगच्छम्।
बुभुक्षिताः स्मः।
सखी क्रीडार्थ प्रतिगच्छति।
एतानि छायाचित्राणि पश्यानि।

इ. शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

द्वारम्
स्वास्थ्यम्
बुभुक्षा
पौष्टिकम्

उत्तरम् :

द्वारम् – द् + व् + आ + र् + अ + म्।
स्वास्थ्य म् – स् + व् + आ +स् + थ् + य् + अ + म् ।
बुभुक्षा – ब् + उ + भ + उ + क् + ष् + आ।
पौष्टिकम् – प् + औ + ष् + ट् + इ + क् + अ + म्।

ई. मेलनं करुत।

प्रश्न 1.

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 किं मिथ्या किं वास्तवम् 1
उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
बुभुक्षा	शान्ता
सैनिकाः	मृताः
खेल:	समाप्तः
अन्नम्	पौष्टिकम्
विश्वम	आभासात्मकम्

उ. पाठात् त्वान्त-ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
पाठात् त्वान्त-ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
स्थित्वा, दर्शयित्वा	आकर्ण्य, उपविश्य	–
दृष्ट्वा, क्रीडित्वा	–	–

4. अ. समानार्थकशब्दं चिनुत ।
भटः, क्रीडा, जननी, क्षुधा, स्वापः।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत ।
भटः, क्रीडा, जननी, क्षुधा, स्वापः।
उत्तरम् :

सैनिक – योद्धा, भटः।
क्रीडा – खेलः।
माता – जननी, अम्बा, जन्मदात्री।
बुभुक्षा – अशना, क्षुध् ।
स्वापः – निद्रा, शयनम्, स्वापः, स्वप्नः, संवेशः।

आ. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
समाप्तः, स्वास्थ्यम्, आभासात्मकम्, मृतः ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
समाप्तः, स्वास्थ्यम्, आभासात्मकम्, मृतः ।
उत्तरम् :

प्रारम्भः × समाप्तः।
अस्वास्थ्यम् × स्वास्थ्यम्।
आभासात्मकम् × वास्तवम्।
मृतः × जीवितः।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 3 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
तनया कस्मिन् मग्ना?
(अ) चलभाषे
(आ) पुस्तके
(इ) चित्रपटे
(ई) अध्ययने
उत्तरम् :
(अ) चलभाषे

प्रश्न 2.
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य का द्वारम् उद्घाटयति?
(अ) माता
(आ) तनया
(इ) सखी
(ई) पिता
उत्तरम् :
(अ) माता

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
श्रुतिः किमर्थं तनायाम् आह्वयति?
उत्तरम् :
श्रुतिः बहिः क्रीडनाय तनायाम् आह्वयति।

प्रश्न 2.
तनया किं पश्यति ?
उत्तरम् :
तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति ।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

माता सुखासन्दे उपविश्य हस्तेन कुकुंरिकां खादति।
तनया चलभाषे युद्धक्रीडायां मग्ना अस्ति।
तनया द्वारम् उद्घाटयति।

उत्तरम् :

असत्यम्
सत्यम्
असत्यम्

प्रश्न 2.
1. चलभाषे भोजनं दृष्ट्वा बुभुक्षा शान्ता भवेत् ।
2. सिजलर्स दृष्ट्वा मुखं लालयितम् ।
उत्तरम् :
1. असत्यम्
2. सत्यम्

प्रश्न 3.
1. चलभाषे आभासात्मकं विश्वं न वास्तवम्।
2. सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्न, रात्रौ निद्रा अनारोग्याय भवति ।
उत्तरम् :
1. सत्यम्
2. असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
1. सत्वरं कीडनाय आगच्छ, बहिः खेलामः।
2. किं खेलसि?
उत्तरम् :
1. श्रुति : तनयां वदति।
2. राजसी तनयां वदति।

प्रश्न 2.

अम्ब बुभुक्षिता अस्मि ।
एतानि छायाचित्राणि पश्य ।
चलभाषे दृष्टवती खलु ।

उत्तरम् :

तनया मातरं वदति ।
माता तनयां वदति ।
माता तनयां वदति ।

प्रश्न 3.
आवश्यकतानुसारं योग्य: उपयोग: करणीयः एव।
उत्तरम् :
माता तनयां वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य माता द्वारम् उद्घाटयति यतः ……..।
a. तनया चलभाषे मग्ना अस्ति।
b. तनया गृहकार्ये मग्ना अस्ति।
उत्तरम् :
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य माता द्वारम् उद्घाटयति यतः तनया चलभाषे मग्ना अस्ति।

प्रश्न 2.
क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता नास्ति यतः ……..।
a. चलभाषे क्रीडाः सन्ति।
b. व्यायमस्य आवश्यकता नास्ति।
उत्तरम् :
क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता नास्ति यतः चलभाषे क्रीडा: सन्ति।

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः। (स्तम्भमेलनं कुरुत)।

प्रश्न 1.

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. अपरेण	अ. तनया
2. सर्वाः	ब. हस्तेन
3. मग्ना	क. क्रीडाः
4. योग्यः	इ. उपयोग:

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. अपरेण	ब. हस्तेन
2. सर्वाः	क. क्रीडाः
3. मग्ना	अ. तनया
4. योग्यः	इ. उपयोग:

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

कुकुरिकाम् – क् + उ + र् + क् + उ + र् + इ + क + आ + म्।
द्वारघण्टिकाम् – द् + व् + आ + र् + अ + घ् + अ + ण् + ट् + इ + क् + आ + म्।
आह्वयतः – आ + ह् + व् + अ + य् + अ + त् + अः।
क्रीडाङ्गणम् – क् + र् + ई + ड + आ + इ + ग् + अ + ण् + अ + म्।
समाप्तः – स् + अ + म् + आ + + त् + अः।
पिडा – प् + इ + अ + अ + आ ।
सिजलर्स – स् + इ + ज् + अ + ल् + अ + र + स् + ।
नास्ति – न् + आ + स् + त् + इ।
स्वास्थ्य करम् – स् + व् + आ + स् + थ् + य् + अ + क् + अ + र + अ + म् ।
सम्यक् – स् + अ + म् + य् + अ + क्।
निद्रा – न् + इ + द् + र् + आ।
योग्यः – य + आ + ग् + य् + अः।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा लालायितं मुखम्।
तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति।
तनया सुखासन्दे उपविशति ।
खेलनस्य आवश्यकता एव नास्ति ।

उत्तरम् :

किं किं दृष्ट्वा लालायितं मुखम्?
तनया केषां छायाचित्राणि पश्यति?
तनया कुत्र / कस्मिन् उपविशति?
कस्य आवश्यकता एव नास्ति?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – अहम्, माता, क्रीडाः, तनया, यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादुकन्दुकक्रीडा, वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा, खेल:,
सर्वे, सैनिकाः, सर्वाः, एषः, सैनिकः, स्वास्थरक्षणम्, सर्वे, सैनिकाः, खेल: अहम्, व्यायामः, उपयोगः, क्रीडनम्, हितकरम्, आरोग्यपूर्णम् , पौष्टिकम्, अन्नम्, आभासात्मकम, विश्वम्।
द्वितीया – द्वारम्, चलभाषम्, पाकगृहम्, द्वारघण्टिकाम, ताम, क्रीडाङ्गणम्, स्वास्थ्यरक्षणम्, भोजनम्, पाकगृहम्, एतानि, छायाचित्राणि, उपयोगम्।
तृतीया – हस्तेन, अपरेण, चलभाषेण।
चतुर्थी – कीडनाय, मह्यम्, आरोग्याय।
षष्ठी – खेलनस्य, तनयायाः, खाद्यपदार्थानाम्, चलभाषस्य।
सप्तमी – सुखासन्दे, द्वारे, गृहे, एतस्मिन्, चलभाषे, युद्धक्रीडायाम्, एतस्याम, क्रीडायाम, चलभाषे, रात्रौ।
सम्बोधन – अम्ब, तनये, मातः, तनये, मातः।

लकारं लिखत।

खादति – खाद् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
आह्वयतः – आ + ह्वे धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: द्विवचनम्।
खेलामः – खेल् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: बहुवचनम्।
आगच्छामि – आ + गम् – गच्छ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार : उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
पश्य : दृश् – पश्य् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लोट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
अस्मि – अस् धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
यच्छामि – दा-यच्छ् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकारः उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
भवेत् – भू-भव् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: उत्तमपुरुषः एकवचनम्।
रोचते – रुच् – रोचधातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
वर्जयेत् – वृज् – वर्जु धातुः दशमगण: उभयपदं अत्र परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
करोमि – कृ धातुः अष्टमगण: उभयपदं अत्र परस्मैपदं लट्लकार : उत्तमपुरुष: एकवचनम्।

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सैनिक; – क्रीडायां सर्वे सैनिका: मृताः।
उत्तरम् :
क्रीडायां सर्वे योद्धार:/भटाः मृताः ।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 किं मिथ्या किं वास्तवम् 2

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
सुखासन्दे	seat for pleasure	सुखाय आसन्दः, तस्मिन् ।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
द्वारघण्टिकाम्	bell of door	द्वारस्य घण्टिका, ताम् ।	षष्ठी तत्पुरुष समास
पाकगृहम्	place for cooking	पाका य गृहम् ।	चतुर्थी तत्पुरुष समास

किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

आधुनिक तंत्रज्ञानाने मानवाच्या भौतिकविकासासाठी विस्तीर्ण क्षेत्र खुले केले आहे यात शंकाच नाही. परंतु, तंत्रज्ञानयुक्त साधनांच्या अत्याधुनिक वापरामुळे नवीन प्रश्न, विघ्ने आणि सामाजिक समस्या निर्माण होतात. आभासात्मक आणि वास्तव यामधील फरक आपण जाणून घेतला पाहिजे. आधुनिक काळाची हीच आवश्यकता आहे.

भ्रमणध्वनीचा आवश्यक तेवढाच वापर करावा हा महत्त्वपूर्ण संदेश लेखिका श्रीमती मुग्धा रिसबूड यांनी यांनी तेरा वर्षांची मुलगी आणि तिची आई या दोघींच्या सहज संवादातून पटवून दिला आहे. ‘अति तेथे माती’ या म्हणीनुसार तंत्रज्ञानाचा अति वापर वाईटच हा महत्वाचा विचार संवादरूपाने मांडला आहे.

It is indeed true that modern technology has opened the wide field of materialistic development for humans. Nevertheless, due to the excess usage of technological gadgets new questions and several new social problems have been created.

Yet technology is the necessity of the modern age. This beautiful conversation between a thirteen year old girl and her mother is presented to us by the author Shrimati Mugdha Risbud, where the difference between the real and virtual world is communicated. It tells us that though technology is an important part of our life today, excess should always be avoided.

परिच्छेद : 1

त्रयोदशवर्षीया ……………… युद्धक्रीडायां मग्ना।) (त्रयोदशवर्षीया तनया सुखासन्दे उपविश्य एकेन हस्तेन कुर्कुरिका खादति । अपरेण हस्तेन चलभाषं चालयति। तदानीं द्वारघण्टिकाम् आकर्य
माता द्वारम् उद्घाटयति। तनयाया: सख्यौ द्वारे एव स्थित्वा ताम् आह्वयतः ।)
श्रुतिः – तनये, सत्वरं क्रीडनाय आगच्छ, बहिः खेलामः।
तनया – अहं गृहे एव खेलामि।
राजसी – किं खेलसि?
तनया – (चलभाषं दर्शयित्वा) एतस्मिन् चलभाषे यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादकन्दुकक्रीडा, वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा, इत्यादयः सर्वाः क्रीडाः सन्ति। क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता एव नास्ति। अहं न आगच्छामि। (सख्यौ क्रीडा निर्गच्छतः। माता पाकगृहं गच्छति । तनया चलभाषे युद्धक्रीडायां मग्ना।

अनुवादः

(तेरा वर्षांची मुलगी तनया सोफ्यावर बसून एका हाताने कुरकुरे खात आहे. आणि दुसऱ्या हाताने भ्रमणध्वनी चालवत आहे. तेव्हाच दाराची घंटी (बेल) ऐकून आई दरवाजा उघडते. तनयाच्या दोन मैत्रिणी दारात उभ्या राहून तिला बोलावतात.)
श्रुती – तनया, लवकर खेळायला ये, बाहेर खेळूया.
तनया – मी घरीच खेळते.
राजसी – काय खेळतेस?
तनया – (भ्रमणध्वनी दाखवून) या भ्रमणध्वनीवर हॉकी, फुटबॉल, गाड्यांचा खेळ, पत्त्यांचा खेळ, बुद्धिबळ इ. खेळ आहेत. मैदानावर जाऊन खेळण्याची आवश्यकताच नाही.
मी येणार नाही.
(मैत्रिणी खेळण्यासाठी निघून जातात.
आई स्वयंपाकघरात जाते.
तनया भ्रमणध्वनीवर युद्धाचा खेळ खेळण्यात मग्न होते.)

(Thirteen-year-old Tanaya sitting on the sofa is eating Kurkure with one hand. She is operating the mobile with the other hand.
Then hearing the doorbell ring, her mother opens the door. Standing at the door itself, Tanaya’s friends call out to her.)
Shruti – Tanaya, come to play quickly. We shall play outside.
Tanaya – I shall play at home itself.
Rajasi – What are you playing?
Tanaya – (Showing the mobile) there are many games on this mobile-hockey, football, car games, card games, chess etc.
There is no need to go to the playground to play.
I am not coming
(The friends go to play
The mother goes to the kitchen.
Tanaya is engrossed playing a war game.)

परिच्छेद: 2

तनया – (स्वगतम्) …………………. स्वास्थ्यरक्षणं न भवति?

तनया – (स्वगतम्) एतस्यां क्रीडायाम् एषः सैनिक: मृत: अपर: च मारणीयः। …… सर्वे सैनिकाः मता:। हेड ……. जितं मया। खेलः
समाप्तः । (तनया पाकगृहं गच्छति ।) अम्ब, बुभुक्षिता अस्मि।
माता – तनये, मम चलभाषे एतानि छायाचित्राणि पश्य। (तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति।)
तनया – मातः, पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा लालायितं मे मुखम्। कृपया किमपि यच्छतु।
माता – चलभाष दृष्टवती खलु? अधुना खाद्यपदार्थानाम् आवश्यकता एव नास्ति। अहं न बच्छामि।
तनया – चलभाषे भोजनं दृष्ट्वा बुभुक्षा शान्ता कथं भवेत्? .
माता – यदि एतत् सत्यं, तर्हि कथं न जानासि यत् चलभाषेण क्रीडित्वा व्यायामः न भवति? स्वास्थ्यरक्षणं न भवति?

अनुवादः

तनया – (स्वत:शीच) या खेळात हा सैनिक मेला आता दुसऱ्याला मारूया…. सगळे सैनिक मेले. हे ………… मी जिंकले.
खेळ संपला.
(तनया स्वयंपाकघरात जाते.)
आई, मला भूक लागली आहे.
माता – तनया, माझ्या भ्रमणध्वनीवर ही छायाचित्रे (फोटो) बघ.
(तनया खाद्यपदार्थांची छायाचित्रे पाहते.)
तनया – आई, पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादी खाद्यपदार्थ पाहून माझ्या तोंडाला पाणी सुटले आहे.
कृपया (प्लीज) काहीतरी दे.
माता – भ्रमणध्वनीवर पाहिलेस ना?
आता खाद्यपदार्थांची आवश्यकताच नाही.
मी देणार नाही:
तनया – भ्रमणध्वनीवर जेवणाचे पदार्थ पाहून भूक कशी भागेल?
माता – जे हे खरे असेल, तर मग तुला हे माहीत नाही का की, भ्रमणध्वनीवर खेळून व्यायाम होत नाही? आरोग्याची काळजी घेतली जात नाही?

Tanaya – (to herself) In this game, this soldier is dead and the other should be killed……all soldiers are dead… hey…I have won. . The game is over.
(Tanaya goes to the kitchen).
Mother, I am hungry.
Mother – Tanaya, see these images on my mobile.
(Tanaya sees the images of the foodstuff).
Tanaya – Mother, my mouth is watering seeing the pizza, pavbhaji, Sizzlers etc.
Please give me something
Mother – You saw them on the mobile right?
Now there is no need of the foodstuff.
I shan’t give.
Tanaya – How will hunger be pacified by seeing the food on the mobile?
Mother – If this is true, then how do you not know that by playing on the mobile you don’t exercise?
Health is not taken care off?

परिच्छेद : 3

तनया – परं मात :………………. करोमि?

तनया – परं मातः मह्यं रोचते तत् चलभाषण कीडनम्।
माता – तनये, यद् यद् रोचते तत् तत् सर्व स्वास्थ्यकरं, हितकरम्, आरोग्यपूर्ण न भवति । सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्न, रात्री
निद्रा आरोग्याय भवति। चलभाषे आभासात्मकं विश्वं न वास्तवम्।
तनया – तर्हि किं चलभाषस्य उपयोगः एव न करणीयः ।
माता – तथा न। आवश्यकतानुसार योग्य: उपयोग: करणीयः एव। किन्तु अति सर्वत्र वर्जयेत्।
तनया – आम् मातः । इतः परं चलभाषस्य योग्यम् उपयोगं करोमि।

अनुवादः

तनया – परंतु माता, मला ते भ्रमणध्वनीवर खेळणे आवडते.
माता – तनया, जे जे आवडते ते ते सर्व स्वास्थकारक, हितकारक, आरोग्यदायी नसते.
योग्य प्रकारे खेळणे, पौष्टिक अन्न, रात्रीची झोप आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. भ्रमणध्वनीवरील आभासात्मक विश्व वास्तव नाही.
तनया – तर मग काय भ्रमणध्वनीचा उपयोगच करायचा नाही?
माता – तसे नव्हे.
आवश्यकतेनुसार योग्य उपयोग करावाच.
परंतु अतिरेक सर्वथा टाव्यवा.
तनया – ठीक आहे आई.
यापुढे (मी) भ्रमणध्वनीचा योग्य उपयोग करेन.
Tanaya – But mother, I like that-playing with the mobile.
Mother – Tanaya, all that you like is not healthy, beneficial and healthy. Proper games, nutritious food,
sleep at night will make you healthy. The virtual world on the mobile is not reality.
Tanaya – Then should the mobile not be used at all?
Mother – Not so.
Certainly it should be properly used as required. But excess should be avoided everywhere.
Tanaya – Yes mother.
Henceforth, I shall use the mobile appropriately.

सन्धिविग्रहः

इत्यादयः – इति + आदयः
किमपि – किम् + अपि।
इत्यादीनि – इति + आदीनि ।

समानार्थकशब्दाः

मग्ना – रता, निमग्ना, लीना।
हस्तः – करः, पाणिः।
गृहम् – गेहम, सदनम्, आलयः।
आकर्ण्य – श्रुत्वा, निशम्य।
सत्वरम् – शीघ्रम्, झटिति ।
अधुना – सम्प्रति, इदानीम्।
मुखम् – वदनम्, आननम्, आस्यम्।
चलभाष: – भ्रमणध्वनिः।
लोक: – जगत्, भुवनम्, विश्वम्।
निशाः – रजनी, रात्रिः, शर्वरी, यामिनी।

विरुद्धार्थकशब्दाः

निर्गच्छति × प्रविशति, आगच्छति।
सत्वरम् × शनैः शनैः।
अनावश्यकता × आवश्यकता।
हितकरम् × अहितकरम्।
उपयोगः × निरुपयोगः।
आरोग्यम् × अनारोग्यम्।

शब्दार्थाः

उपविश्य – after stitting – बसून
चलभाष: – mobile – भ्रमणध्वनी
आकर्य – after listening – ऐकून
उद्घाटयति – opens – उघडते
यष्टिकन्दुकक्रीडा – hockey – हॉकी
सुखासन्दः – sofa – कोच
पादकन्दुकक्रीडा – football – फुटबॉल
वाहनक्रीडा – car games – वाहनक्रीडा
पत्रक्रीडा – cards – पत्ते
चतुरङ्गक्रीडा – chess – बुद्धिबळ
आह्वयत: – invite – बोलावतात
द्वारघण्टिका – door bell – दरवाजाची घंटी
बुभुक्षिता – hungry – भुकेलेली
लालयितम् – watering – पाणी सुटले
दृष्टवती – saw – पाहिले
स्वास्थ्यरक्षणम् – care of health – आरोग्याची काळजी
मृतः – dead – मृत झालेलेc
अपर: – another – दुसरा
मारणीयः – worth killing – मारण्याजोगा
बुभुक्षा – hunger – भूक
हितकरम् – beneficial – हितावह
आरोग्यपूर्णम् – healthy – आरोग्यपूर्ण
आभासात्मकम् – virtual – काल्पनिक
वर्जयेत् – should avoid – वयं करावे
पौष्टिकम् – healthy – पौष्टिक

9th Standard Sanskrit Anand Digest Pdf

Manorajyasya Falam Class 9 Sanskrit Chapter 11 Question Answer Maharashtra Board

April 10, 2025April 9, 2025 by Bhagya

Class 9th Sanskrit Anand Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम् Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 9 Sanskrit Chapter 11 Question Answer

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
भिक्षुकस्य नाम किम् ?
उत्तरम् :
भिक्षुकस्य नाम स्वभावकृपणः।

प्रश्न 2.
स्वभावकृपणेन घट: कुत्र बद्धः?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणेन घटः नागदन्ते बद्धः।

प्रश्न 3.
सोमशर्मा कस्मात् भीतः भविष्यति ?
उत्तरम् :
सोमशर्मा कुक्कुरात् भीतः भविष्यति।

प्रश्न 4.
सक्तुपिष्टेन पूर्णः घट: कस्मात् कारणात् भग्नः ?
उत्तरम् :
‘स्वप्नमग्न: ध्यानस्थित : भिक्षुकः लगुडप्रहारम् अकरोत्।’ तस्मात् घट: भग्नः।

प्रश्न 5.
सोमशर्मपितुः नाम किम् ?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः इति सोमशर्मपितुः नाम।

प्रश्न 6.
स्वभावकृपणेन कटः कुत्र प्रसारित: ?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणेन कटः कलशस्य अधस्तात् प्रसारितः।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
स्वभावकृपणः किमर्थं पाण्डुरताम् अगच्छत्?
उत्तरम् :
विष्णुशर्मा विरचित ‘पञ्चतन्त्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ या तंत्रावर आधारित ‘मनोराज्यस्य फलम्’ ही कथा आहे. स्वभावकृपण नावाच्या भिक्षुकाच्या दिवास्वप्न पाहणाच्या स्वैर वृत्तीमुळे अंती त्याला नुकसान सोसावे लागते हे या कथेत मांडले आहे.

स्वभावकृपण नावाचा भिक्षुक भिक्षेतून मिळालेल्या सातूच्या पिठाने भरलेला घड़ा दोरीने खुंटीला अडकवून त्या खाली झोपला. तेव्हाच तो भविष्यात काय काय होईल याचा विचार करू लागला, ते पीठ विकून आपल्याला पैसे मिळतील त्यातून आपण दोन बकऱ्या विकत घेऊ पुढे आधिक श्रीमंत झाल्यावर, गायी त्यानतर म्हैस असे करत करत अनेक घोडेही विकत घेऊ असे दिवास्वप्नच जणू तो पाहू लागला.

त्यातही पुढे सोने मिळवून आपले रूपवती कन्येबरोबर लग्न होईल व आपल्याला सोमशर्मा नावाचा मुलगा असेल एवढे भविष्यातील सर्व विचार करत असताना त्याचा मुलगा सोमशर्मा कुत्र्याला घाबरतो म्हणून स्वभावकृपण कुत्र्याला काठीने मारतो हे सर्व स्वप्नात पाहत असताना, तंद्रीत असल्याने प्रत्यक्षातही स्वभावकृपणाने तीच कृती केली व त्यामुळे वर बांधून ठेवलेला पीठाचा घडा फुटला.

त्यातील पीठ स्वभावकृपणावर सांडल्यामुळे तो पांढरा झाला. जे घडलेलेच नाही त्या भविष्यातील गोष्टींचा सतत विचार करणे या अविवेकी वर्तनामुळे वर्तमानातील गोष्टीही भिक्षुक गमावून बसला.

The story ‘मनोराज्यस्य फलम् is based on the principle of ‘अपरीक्षितकारकम्’ from ‘पञ्चतन्त्र’ composed by विष्णुशर्मा, Amonk named स्वभावकृपण slept under a pot in which he had kept the flour of sattu. He started dreaming about his future.

He thought that he would sell the flour in the time of famine and earn hundred rupees. With those hundred rupees he would buy two goats. With those goats he would buy cows and with cows buffaloes. With them he would buy mares.

This is how he would earn a lot of gold with which he would build a mansion and get married to a beautiful girl. They would have a son whom he would name as सोमशर्मा, Once adog would come near his sons and he would hit that dog with wooden rod. Thinking this he actually hit and shattered the pot and got whitened. Day-dreaming always leads to losing what we actually have.

प्रश्न 2.
‘अपि दिवास्वप्नदर्शनं योग्यम् ?” इति कथायाः आधारेण लिखत ।
उत्तरम् :
विष्णुशर्मा विरचित ‘पञ्चतन्त्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ या तंत्रावर आधारित ‘मनोराज्यस्य फलम्’ ही कथा आहे भिक्षुकाच्या दिवास्वप्न पाहण्याच्या वृत्तीचे कथेच्या अंती त्याला मिळालेले फळ अविवेकी वृत्तीने वर्तन केल्यास नुकसानच पदरी पडते हा उपदेश नकळतपणे मनावर बिंबवणारेच ठरते.

भिक्षेतून मिळालेले सातूचे पीठ एका घड्यात ठेवून तो घडा दोरीने खुंटीला अडकवून स्वभावकूपण त्या खालीच झोपला व तो भविष्यातील गोष्टींची दिवास्वप्ने रंगवू लागला. पीठ विकून पैसे मिळवेन इथपासून ते पुढे पशुपालनाचा व्यवसाय व त्यातून सोने प्राप्त करेन अशी गुंफण स्वभावकृपण स्वप्नात करू लागला, त्याही पुढे लग्नाचे, संसाराचे, अपत्याचे दिवास्वप्न तो रंगवू लागला.

त्याच स्वप्नात मग्न होऊन गेलेले असताना भानावर नसल्यामुळे स्वप्नातील कृती तो प्रत्यक्षातही केली व सातूच्या पिठाचा घडा काठीच्या प्रहाराने फुटला. यावरून हाच उपदेश मिळतो की, दिवास्वप्न पाहणे अयोग्य आहे. स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी कार्य न करताच असलेल्या गोष्टीही हातातून निसटून जातात. त्यामुळे भविष्यात प्रगती साधायची असेल तर त्या ध्येयावर लक्ष केंद्रित करुन सतत त्यादृष्टीने कृती करणे आवश्यक आहे. ‘Preperation is a key to success’ म्हणूनच दिवास्वप्न न पाहता सतत प्रयत्न करत राहिल्यास वर्तमान व भविष्यकाळातही यश संपादन करता येते.

In the lesson ‘मनोराज्यस्य फलम्’ a message about day-dreaming is conveyed through a very interesting story. This story is based on one of the five principles of ‘पञ्चतन्त्र’ i.e ‘अपरीक्षितकारकम्’. A monk had a pot full of flour of sattu. He slept under that pot. He started dreaming how he would get rich after selling that flour in famine. Actually, there was no such situation of famine. He thought that he would sell flour of sattu and earn hundred rupees.

With that money, he would buy many animals and start a poultry business. In this way he would earn a lot of gold and build a mansion. He would get married to a beautiful girl and have a child whose name would beसोमशर्मा. Once when hthyref would be playing, a dog would come there and I would hit him with wooden rod.

While dreaming this he actually hit the pot and the pot got shattered. The flour on the basis of which the beggar was dreaming big things itself was vanished. The story tells us that a man should certainly dream big, but his dreams should be based on the reality.

3. अ. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

तस्याधस्तात्
सोमशर्मेति
ततोऽहम् ।

उत्तरम् :

तस्याधस्तात् – तस्य + अध: + तात्।
सोमशमति – सोमशर्मा + इति।
ततोऽहम् – तत: + अहम्।

आ. वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

दुर्भिक्षम्
रूपाढ्याम्
ध्यानस्थितः
स्वभावकृपणः

उत्तरम् :

दुर्भिक्षम् – द् + उ + र + भ् + इ + क् + ष् + अ + म्।
रूपाढ्याम् – र + ऊ + प् + आ + ढ् + य् + आ + म्।
ध्यानस्थितः – ध् + य् + आ + न् + अ + स् + थ् + इ + त् + अः।
स्वभावकृपणः – स् + व् + अ + भ + आ + व् + अ + क् + ऋ + प् + अ + ग् + अः।

4. समानार्थकशब्द लिखत।
कृपणः, दुर्भिक्षम्, अश्वः, धेनुः, सुवर्णम्, कुक्कुरः ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत।
कृपणः, दुर्भिक्षम्, अश्वः, धेनुः, सुवर्णम्, कुक्कुरः ।
उत्तरम् :

कृपणः – कदर्यः, क्षुद्रः, किम्पचानः।
दुर्भिक्षम् – वर्षाभावः।
अश्वः – हयः, तुरगः, वाजी, घोटकः।
धेनुः – गौः।
सुवर्णम् – कनकम्, हेम, काञ्चनम्, हिरण्यम्।
कुक्कुरः – सारमेयः, शुनकः, कौलेयकः।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम् Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.
कोऽपि भिक्षुकः ………… स्म।
(अ) प्रतिवसामि
(आ) प्रतिवसति
(इ) प्रत्यवसत्
(ई) प्रत्यवसन्
उत्तरम् :
(आ) प्रतिवसति।

प्रश्न 2.
कलशः ………… सम्पूरितः?
(अ) जलेन
(आ) धनेन
(इ) सक्तुपिष्टेन
(ई) रूप्यकेण
उत्तरम् :
(इ) सक्तुपिष्टेन।

प्रश्न 3.
भिक्षुक: अजाभिः प्रभूताः ………… ग्रहीष्यति।
(अ) अश्वाः
(आ) धेनूः
(इ) अश्वान्
(ई) महिषी:
उत्तरम् :
(आ) धेनूः

प्रश्न 4.
स्वभावकृपणस्य पुत्रस्य नाम …………।
(अ) सोमदेवः
(आ) विष्णुशर्मा
(इ) सोमशर्मा
(ई) देवदत्तः
उत्तरम् :
(इ) सोमशर्मा

प्रश्न 5.
कोपाविष्ट: भिक्षुकः काम् अभिधास्यति ?
(अ) सोमशर्माणम्
(आ) अजाम्
(इ) भार्याम्
(ई) बालकम्
उत्तरम् :
(इ) भार्याम्

प्रश्न 6.
स्वप्ने भिक्षुक: कं ताडयिष्यति?
(अ) महिषीम्
(आ) अश्वम्
(इ) अजाम्
(ई) कुक्कुरम्
उत्तरम् :
(ई) कुक्कुरम्

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि कस्य विक्रयणेन भिक्षुक: रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यति?
उत्तरम् :
यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि सक्तुपिष्टेन परिपूर्णघटस्य विक्रयेण रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यति।

प्रश्न 2.
स्वप्ने भिक्षुक: कति अजा: केष्यति?
उत्तरम् :
स्वप्ने भिक्षुक; अजाद्वयं क्रेष्य

प्रश्न 3.
वडवापसवत: किं भविष्यति?
उत्तरम् :
वडवाप्रसवतः प्रभूताः अश्वाः भविष्यन्ति ।

प्रश्न 4.
भिक्षुकः कीदृशीं कन्याम् इच्छति?
उत्तरम् :
भिक्षुकः प्राप्तवयस्का रूपाझ्या कन्याम् इच्छति।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

भिक्षुकेन भिक्षया प्राप्तेन सक्तुपिष्टेन कलश: सम्पूरितः।
भिक्षुकः भूमौ सुप्तः।
भिक्षुकस्य नाम स्वभावकृपणः आसीत्।
सोमशर्मा अन्धकारात् भीत: भविष्यति।
लगुडप्रहारेण जलेन पूर्णः घट: भग्नः अभवत्।
स्वभावकृपणः स्वप्नमग्नः आसीत् ।
अश्वानां विक्रयणात्पभूतं सुवर्ण प्राप्स्यामि।
स्वभावकृपणस्य पिता सोमशर्मा ।
सुवर्णेन चतुःशालं गृहं सम्पत्स्यते।

उत्तरम् :

सत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
सत्यम्

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

कस्मिंश्चित् – क् + अ + स् + म् + इ + न् + श् + च् + ई + त्।
सम्पूरितः – स् + अ + म् + प् + ऊ + र + इ + त् + अः।
रज्ज्वा – र + अ + ज् + ज् + व् + आ।
बद्ध्वा – ब + अ + द् + ध् + व् + आ।
प्रसार्य – प् + र + अ + स् + आ + र + य् + अ।
मत्समीपम् – म् + अ + त् + स् + अ + म् + ई + प् + अ + म्।
कोपाविष्टः – क् + ओ + प् + आ + व् + ई + ष् + ट् + अः।
स्वप्नमग्नः – स् + व् + अ + प् + न् + अ + म् + अ + ग् + न् + अः।
षाण्मासिक – ष् + आ + ण + म् + आ + स् + इ + क + अ।
ग्रहीष्यामि – ग् + र् + अ + ह् + ई + ष् + य् + आ + म् + इ।

प्रवनिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

लगुडप्रहारेण: घट: भग्नः अभवत्।
सोमशर्मा कुक्कुरात् भीत: भविष्यति।
अश्वानां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्णं प्राप्स्यामि।

उत्तरम् :

केन घट: भग्नः अभवत्?
सोमशर्मा कस्मात् भीतः भविष्यति?
केषां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्ण प्रास्यामि?

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
बद्ध्वा	प्रसार्य	–
दृष्ट्वा	समुत्थाय	–

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – भिक्षुकः, कलश:, अयम्, परिपूर्णः, घटः, नाम, अहम्, अजा, वडवाः, अश्वाः, धनिकः, पुत्र:, सः, सोमशर्मा, अहम्, कुक्कुरः,सः, घटः, पाण्डुरः, सोमशमपिता, ध्यानस्थितः।
द्वितीया – तम्, घटम्, कटम्, धेनूः, महिषी:, सुवर्णम्, गृहम, कन्याम, रूपाढ्याम्, बालकम, भार्याम्, कुक्कुरम्, लगुडप्रहारम्, चिन्ताम्, माम्।
तृतीया – तेन, भिक्षया, सक्तुपिष्टेन, विक्रयणेन, रज्ज्वा, अजाभिः, धेनुभिः, महिषीभिः, सुवर्णेन, लगुडेन, प्रहारेण।
चतुर्थी – महाम् पझमी – ताभ्याम्
पञ्चमी – तस्मात्।
षष्ठी – अस्य, तेषाम् , आवयोः, तस्य, मम।
सप्तमी – नगरे, नागदन्ते, विषये।

लकारं लिखत।

प्रतिवसति – प्रति + वस् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
अचिन्तयत् – चिन्त् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लङ्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
प्राप्स्यामि – प्र + आप् धातुः पञ्चमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
वेष्यामि – की धातुः नवमगणः परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
भविष्यति – भू धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लूट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
ग्रहीष्यामि – गृह धातुः नवमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपद लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
दास्यामि – दा धातः प्रथमगण:/तृतीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
करिष्यामि – कृ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
आगमिष्यति – आ + गम् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
अभिधास्यामि – अभि + धा धातु: तृतीयगणः परस्मैपदं लट्ल कार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
श्रोष्यति – शृ धातुः पञ्चमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
ताडयिष्यामि – ताधातुः दशमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
ब्रवीमि – ब्रूधातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
शेते – शी धातु: द्वितीयगण: आत्मनेपदं लट्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्ध: (स्तम्भमेलनं कुरुत)।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. जानुचलनयोग्यः	कन्या
2. चतुःशालम्	सोमशर्मा
3. प्राप्तवयस्का	गृहम्
4. स्वप्नमग्नः	घट:
5. भग्नः	चिन्ता
6. अनागतवती	भिक्षुकः

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. जानुचलनयोग्यः	सोमशर्मा
2. चतुःशालम्	गृहम्
3. प्राप्तवयस्का	कन्या
4. स्वप्नमग्नः	भिक्षुकः
5. भग्नः	घट:
6. अनागतवती	चिन्ता

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
“गृह्मण बालकम्”।
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः/ भिक्षुकः भार्या वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सक्तुपिष्टेन पूर्ण: घट: भग्नः अभवत् यतः……….।
a. स्वप्नमग्न; ध्यानस्थितः भिक्षुक: लगुडप्रहारम् अकरोत्।
b. घट: भूमौ अपतत्।
उत्तरम् :
सक्तुपिष्टेन पूर्ण: घटः भग्नः अभवत् यतः स्वप्नमग्नः ध्यानस्थित : भिक्षुकः लगुडप्रहारम् अकरोत्।

सूचनानुसारं वाक्यपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.
स: अचिन्तयत्।
(लट्लकारं योजयत।)
उत्तरम् :
स: चिन्तयति।

प्रश्न 2.
घटस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यामि।
(लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
घटस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्नवम्।

प्रश्न 3.
अजाभिः प्रभूताः धेनू: ग्रहीष्यामि।
(बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
अजाभिः प्रभूताः धेनूः ग्रहीष्यामः।

प्रश्न 4.
एकदा सोमशर्मा मां दृष्ट्वा मत्समीपम् आगमिष्यति।
(‘त्वान्त’ निष्कासयत।)
उत्तरम् :
एकदा सोमशर्मा मां दर्शविष्यति मत्समीपम् आगमिष्यति च।

प्रश्न 5.
स्वभावकृपणः सः पाण्डुरताम् अगच्छत्।
(‘स्म’ योजयत।)
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः सः पाण्डुरतां गच्छति स्म।

समानार्थकशब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रभूता: – वडवाप्रसवतः प्रभूता: अश्वाः भविष्यन्ति। वडवाप्रसवत: बहवः/प्रचुराः अश्वा: भविष्यन्ति।
पूर्णम् – यत्परिपूर्णोऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते। यत्परिसमग्र:/सकल:/अखण्डे ऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते।
शोभनम् – बालस्य रूपं शोभनम् अस्ति। बालस्य रूपं सुन्दरं/रुचिरं/साधु अस्ति।
कृपणः – कस्मिंश्चित् नगरे कश्चित् स्वभावकृपणो नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म ।
कस्मिंशित् नगरे कश्चित् स्वभावकदर्य:/क्षुद्रः/किंपचान: नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
स्वभावकृपणः, नगरे, भिक्षया, रज्ज्वा, नागदन्ते, कटम्, सक्तुपिष्टेन, अजा, धेनूः, धेनुभिः, महिषीभिः, वडवाः, भार्याम्, कुक्कुरम्, लगुडेन	तेन, तम्, तत्, सः, अयम् अस्यः, अहम्, ताभ्याम्, तेषाम् माम्-मा	प्रतिवसति, वर्तते, भवति, अचिन्तयत्, प्राप्स्यामि, भविष्यति, ग्रहीष्यामि, सम्पत्स्यते, दास्यति, करिष्यामि आगमिष्यति, अभिधास्यामि, श्रोष्यति, ताडयिष्यामि, क्रेष्यामि	सम्पूरित:, परिपूर्णः, प्रभूताः, प्रभूतम्, रूपाढ्याम्, पाण्डुर:

समासाः।

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
स्वभावकृपणः	miser by nature	स्वभावेन कृपणः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
कोपाविष्टः	overcome by anger	कोपेन आविष्टः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
लगुडप्रहार:	blow of a stick	लगुडस्य प्रहारः।	षष्ठी तत्पुरुष समास।
जानुचलनम्	walking by the knees	जानुभ्याम् चलनम्।	तृतीया तत्पुरुष समास।
सक्तुपिष्टेन	with flour of sattu	सक्तो : पिष्टं, तेन।	षष्ठी तत्पुरुष समास।

मनोराज्यस्य फलम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

भारतात कथाकथनाची परंपरा फार पूर्वीपासून आहे. शर्करावगुण्ठित उपदेश करून सहजपणे एखादे मूल्य पटविण्यासाठी गोष्ट हे प्रभावी माध्यम ठरते. विष्णुशर्मारचित पंचतंत्र या कथा संग्रहात पुढील 5 तंत्रे गोष्टीरूपाने मांडली आहेत.1) मित्रभेदः 2) मित्रसम्प्राप्तिः 3)काकोलुकीयम् 4)लब्धपणरा: 5) अपरीक्षितकारकम्. राजा अमरशक्तीच्या तीन मुलांना नीती व राज्यशास्त्राचे शिक्षण देण्यासाठी, व्यवहारज्ञानात चतुर बनविण्यासाठी विष्णुशर्माने हा ग्रंथ रचला.

विष्णुशर्मा विरचित ‘पंचतंत्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ (अविचाराने केलेले काम) या तंत्रावर आधारित प्रस्तुत कथा आहे. आपल्या स्वप्नांच्या पूर्तीसाठी जिद्दीने झटणे आवश्यक असते. केवळ दिवास्वप्न पाहून, न घडलेल्या गोष्टींबद्दल विचार करत राहिल्यास वर्तमानात असलेल्या गोष्टीही हातातून निघून जातात, हा बोध भिक्षुकाच्या या कथेतून मिळतो.

India has a wide history of story literature. Stories have been a very strong and effective method of inculcating moral and ethical things since time immemorial A classical example of this is king Amarshakti whose sons could not be taught by any traditional means.

It uses only when the scholar Vishnusharma took them into this fold and narrated to them stories that could make them proficient in administration. It is these stories which form the basis of the five principles of पञ्चतन्त्र – 1) मित्रभेद: 2) मित्रसम्प्राप्ति: 3) काकोलूकीयम् 4) लब्धप्रणाश: 5) अपरीक्षितकारकम् The present story is taken from the अपरीक्षितकारकम् which deals with the effect of actions done without proper thinking. This story presents to us the ill-effects of daydreaming and building castles in air without proper action to follow it.

परिच्छेद : 1

कस्मिंश्चित् ………………. शतं प्राप्स्यामि।
कस्मिंश्चित् नगरे कश्चित् स्वभावकृपणो नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म । तेन भिक्षया प्राप्तेन सक्तुपिष्टेन कलश: सम्पूरितः । तं च घट नागदन्ते रज्ज्वा बद्ध्वा तस्याधस्तात् कटं प्रसार्य सततं तद्विषये चिन्तयन् सः सुप्तः । स: अचिन्तयत् – “यत्परिपूर्णोऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते । यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि अस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यामि ।

अनुवादः

कोण्या एका नगरात कोणी एक स्वभावकृपण नावाचा भिक्षुक राहात असे. त्याने भिक्षा मागून मिळालेल्या सातूच्या पिठाने घडा पूर्ण भरला, आणि (त्याने) त्या घड्याला दोरीने खुंटीवर बांधून त्याच्या खालीच चटई पसरून सतत त्या विषयीच विचार करत तो (तिथे) झोपला. त्याने विचार केला – “हा घडा सातूच्या पिठाने पूर्ण भरलेला आहे. जर दुष्काळ पडला तर याच्या (सातूच्या पीठाच्या) विक्रीतून शंभर रूपये मिळवेन.

In certain city there lived a certain monk named स्वभावकृपण. He filled a pot with the flour of sattu which he obtained as alms. After hanging that pot with a rope to the nail, spreading a mat exactly below it, he fell asleep constantly thinking about it. He thought this pot is filled with sattu flour. If there is a famine, (scarcity of food) I’ll get hundred rupees by selling it.

परिच्छेद : 2

ततस्तेन ………….. जानुचलनयोग्यः भविष्यति।
ततस्तेन अहम् अजाद्वयं क्रेष्यामि। तत: पाण्मासिक-प्रसववशात् ताभ्यां यूथः भविष्यति। ततोऽजाभिः धेनू: ग्रहीष्यामि, धेनुभिः महिषी:, महिषीभिः वडवाः, वडवाप्रसवतः प्रभूता: अश्वाः भविष्यन्ति । तेषां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्ण प्राप्स्यमि। सुवर्णेन चतु:शालं गृहं सम्पत्स्यते। ततः कश्चित् धनिकः प्राप्तवयस्कां रूपाढ्यां कन्यां मां दास्यति । आवयोः पुत्रः भविष्यति । तस्याहं सोमशमति नाम करिष्यामि । तत: स: जानुचलनयोग्यः भविष्यति।

अनुवादः

त्यानंतर त्यातून मी दोन बकऱ्या विकत घेईन. त्यानंतर सहा महिन्यांनी त्यांच्या प्रजननातून त्यांचा कळप तयार होईल. त्यानंतर पुष्कळ बकऱ्या झाल्यावर गायी विकत घेईन. गाईंनंतर म्हशी, म्हशींनंतर घोड्या, घोड्यांच्या प्रजननातून पुष्कळ घोडे जन्माला येतील. त्यांच्या विक्रीतून पुष्कळ सोने मिळवेन.

त्या सोन्यामुळे चौसोपी घर होईल. तेव्हा कोणी एक धनिक वयात आलेली रूपवती कन्या मला देईल. आम्हां दोघांना मुलगा होईल. त्याचे मी सोमशर्मा असे नाव ठेवेन त्यानंतर तो रांगू लागेल.

Then, with that, I shall buy two goats. Then, after six month of their pro-creation, there will be a flock of them. Then with the goats, I shall get cows, with the cows buffaloes, with the buffaloes, many mares, from many mares there will be many horses.

I shall obtain lots of gold by selling them. With the gold there will be a mansion (four buildings enclosing a quadrangle). Then some rich man will give me his beautiful daughter of marriageable age. Then we will have a son. I will name him as Somasharma. Then he’ll be able crawl on knees.

परिच्छेद : 3

एकदा सोमशर्मा ………… यया ।।
एकदा सोमशर्मा मां दृष्ट्वा मत्समीपम् आगमिष्यति । ततोऽहं कोपाविष्टः अभिधास्यामि भार्याम्, “गृहाण बालकम्’ इति । साऽपि मम वचनं न श्रोष्यति । तावत्काले कश्चन कुक्कुरं तत्र आगमिष्यति । सोमशर्मा तस्मात् भीतः भविष्यति। ततोऽहं समुत्थाय लगुडेन तं कुक्कुर ताडयिष्यामि।” एवं स्वनमग्नः ध्यानस्थितः सः तथैव लगुडप्रहारम् अकरोत् । तेन लगुडपारेण सक्तुपिष्टेन पूर्णः सः घट: भग्नः अभवत् । स्वभावकृपणः सः पाण्डुरताम् अगच्छत् । अत: ब्रवीमि – अनागतवती चिन्तामसम्भाव्यां करोति यः । स एव पाण्डुर: शेते सोमशर्मपिता यथा ।।

अनुवादः

एकदा सोमशर्मा मला पाहून माझ्याजवळ येईल. तेव्हा रागावलेला मी पत्नीला म्हणेन, “मुलाला घे.” ती सुद्धा माझे बोलणे ऐकणार नाही. त्याचवेळी कोणी एक कुत्रा तेथे येईल. सोमशर्मा त्याला घाबरेल. तेव्हा मी उठून काठीने त्या कुत्र्याला मारेन, अशा प्रकारे स्वप्नात गढून गेल्याने विचारमग्न झालेल्या त्याने तशाच प्रकारे काठीचा प्रहार केला. त्या काठीच्या प्रहाराने सातूच्या पिठाने भरलेला तो घडा फुटला. तो स्वभावकृपण पांढरा झाला.

म्हणून म्हणतो – अद्याप न घडलेल्या गोष्टींची आणि अशक्य गोष्टींची जो उगाचच चिंता करतो (विचार करतो), तो झोपलेल्या सोमशाच्या पित्याप्रमाणेच पांढरा होतो.

Once after seeing me Heref will come to me. Then, I will angrily say to my wife ” Take the boy”. She too will not hear my words. By that time, a certain dog will come there. Somasharma will get scared of it. Then after getting up, I shall hit that dog with a stick.

Thus engrossed in the dream he who was thinking, struck a blow with the stick. Due to the blow of the stick, the pot filled with sattu flour was shattered (broke) and that स्वभावकृपण got all whitened. Hence I tell you, he who sleeps over (worries over) something yet to come, or something impossible, gets whitened (pale) just like Somasharma’s father who was sleeping.

सन्धिविग्रहः

कश्चित् – क: + चित्।
ततस्तेन – ततः + तेन। ततोऽजाभिः – ततः + अजाभिः।
तस्याहम् – तस्य + अहम्।
विक्रयणात्प्रभूतम् – विक्रयणात् + प्रभूतम्।
तावत्काले – तावत् + काले।
चिन्तामसम्भाव्याम् – चिन्ताम् + असम्भाव्याम्।
साऽपि – सा + अपि।
तथैव – तथा + एव।
स्वभावकृपणो नाम – स्वभावकृपणः + नाम।
कोऽपि – क: + अपि।
तद्विषये – तत् + विषये।
यत्परिपूर्णोऽयम् – यत् – परिपूर्ण: + अयम्।
घटस्तावत् – घटः + तावत् ।
कस्मिंचित् – कस्मिन् + चित् ।

समानार्थकशब्दाः

भिक्षुकः – भिक्षुः, परिव्राजकः, परिव्राट्।
रज्जुः – गुणः, सूत्रम्।
नगरम् – पत्तनम्, पुरी।
कलशः – घटः, कुम्भः ।
वडवा – अश्वा, वामी।
कन्या – तनया, पुत्री, दुहिता।
पुत्रः – आत्मजः, सुतः, सुनः।
प्रभूताः – बहुलाः, बहवः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

सुप्तः × जागरितः।
पूर्णः × अपूर्णः ।
प्रभूताः × स्तोकाः।
समीपे × दूरे।

शब्दार्थाः

स्वभावकृपणः – miserly by nature – स्वभावाने कंजूष
सक्तुपिष्टम् – saktu flour – सातूचे पीठ
नागदन्तः – bracket on the wall – खुंटी
दुर्भिक्षम् – famine – दुष्काळ
विक्रयणेन – by selling – विकून
बद्ध्वा – having tied – बांधून
प्रसार्य – having spread – पसरून
अजा – goat – बकरी, शेळी
महिषी – buffalo – म्हैस
वडवा – mare – घोड़ी
अश्वः – horse – घोडा
प्रभूतम् – a lot – पुष्कळ
प्राप्तवयस्का – of proper age – वयात आलेली
जानुचलनयोग्य: – able to crawlon knees – रांगण्यायोग्य
भ्यूथः – flock / shed – समूह, कळप
‘चतुःशालम् – quadrangle with four building (mansion) – वाडा
मत्समीपम् – near me – माझ्याजवळ
कोपाविष्टः – angry – अतिशय रागावलेला
अभिधास्यामि – I will say – मी बोलेन
गुहाण – you take – तू घे
कुक्कुरः – dog – कुत्रा
समुत्थाय – after getting up – उठून
लगुडेन – with a stick – काठीने
पाण्डुरः – white – पांढरा
अनागतवती – not arrived – न आलेली
असम्भाव्यम् – impossible – अशक्य
शेते – sleeps – झोपतो

9th Standard Sanskrit Anand Digest Pdf

Dhanyau Tau Datruyachakau Class 9 Sanskrit Chapter 3 Question Answer Maharashtra Board

April 10, 2025April 9, 2025 by Bhagya

Class 9th Sanskrit Aamod Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 9 Sanskrit Chapter 3 Question Answer

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
वरतन्तुः ऋषिः कीदृशः आसीत् ?
उत्तरम् :
वरतन्तुःऋषि: अध्यापने निपुण : प्रकृत्या दवालुः च आसीत्।

प्रश्न आ.
कौत्सेन कति विद्याः अधीताः ?
उत्तरम् :
कौत्सेन चतुर्दशविद्या; अधीताः।

प्रश्न इ.
कौत्सः कस्य शिष्यः आसीत् ?
उत्तरम् :
कौत्सः वरतन्तो: शिष्यः आसीत्।

प्रश्न ई.
रघोः यज्ञस्य नाम किम् ?
उत्तरम् :
रघो: यज्ञस्य नाम विश्वजित्।

प्रश्न उ.
कः स्वर्णवृष्टिम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
कुबेरः स्वर्णवृष्टिम् अकरोत् ।

2. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न अ.
वरतन्तुः अध्यापने निपुणः ।
उत्तरम् :
वरतन्तुः कस्मिन् निपुण:?

प्रश्न आ.
रघु: कौत्सस्य भक्त्या प्रभावितः।
उत्तरम् :
रघुः कस्य भक्त्या प्रभावितः?

3. अ. समूहेतरं पदं चिनुत लिखत च।

प्रश्न क.
यज्ञः, क्रतुः, सप्ततन्तुः वरतन्तुः।
उत्तरम् :
यज्ञः, क्रतुः, सप्ततन्तुः, वरतन्तुः – यज्ञः।

प्रश्न ख.
पर्जन्यः, वर्षा, दृष्टिः, वृष्टिः ।
उत्तरम् :
पर्जन्यः, वर्षा, दृष्टिः, वृष्टिः – दृष्टिः ।

प्रश्न ग.
विज्ञः, अज्ञः, अभिज्ञः, पटुः।
उत्तरम् :
विज्ञः, अज्ञः, अभिज्ञः, पटुः – अज्ञः।

प्रश्न घ.
माभृत्, याचकः, वनीयकः, मार्गणः ।
उत्तरम् :
माभृत, याचकः, वनीयकः, मार्गणः – क्षमाभृत्।

प्रश्न ङ.
कुबेरः, यागः, धनाधिपः, धनदः ।
उत्तरम् :
कुबेरः, यागः, धनाधिपः, धनदः – यागः।

आ. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
प्रभूतम्, समीपम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
प्रभूतम्, समीपम् ।
उत्तरम् :

प्रभूतम् × अल्पम्
समीपम् × दूरे

4. वाक्यं शुद्धं कुरुत।

प्रश्न अ.
अहं मुद्राः गुरुं दातुं ऐच्छम्।
उत्तरम् :
अहं मुद्रा: गुरवे दातुम् ऐच्छम् ।

प्रश्न आ.
वरतन्तुः कौत्सम् अकथयत् ।
उत्तरम् :
बरतन्तुः कौत्साय अकथयत्।

5. पाठात् उकारान्तनामानि विशेषणानि च चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
पाठात् उकारान्तनामानि विशेषणानि च चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :
‘धन्यौ तौ दातृयाचकौ’ या कथेला महाकवी कालिदासच्या ‘रघुवंशम्’ या महाकाव्याचा संदर्भ आहे. आपले गुरु बरतन्तु यांना दक्षिणा देण्यासाठी कौत्स रघूकडे जातो. मात्र सर्वस्वाचे दान केल्याने रघू कौत्साला मदत करू शकत नाही. तरीसुद्धा आपल्या पराक्रमाने ता देवांचा खजिनदार कुबेरावर स्वारी करण्याचा निश्चय करतो आणि कौत्साला मदत करण्याचे आश्वासन देतो.

रघूच्या पराक्रमाची पूर्ण जाणीव असलेला कुबेर त्याला घाबरून अगोदरच सुवर्णवृष्टी करतो. रघू कौत्साला सगळे सोने देऊ पाहतो. मात्र गुरुदक्षिणेसाठी आपल्याला फक्त चौदा कोटी सुवर्णमुद्रांची आवश्यकता असल्याचे सांगत अधिक दान घेण्याचे नमपणे आवश्यकता असल्याचे सांगत नाकारतो.

यज्ञामध्ये संपत्ती सढळहस्ते दान करणाऱ्या आणि सुवर्णवृष्टी होऊनही त्यातील कशाचीही इच्छा न बाळगणाऱ्या नि:स्वार्थी आणि दानशूर रघूचे आणि आवश्यकतेपेक्षा काहीही अधिक नको असलेल्या निरिच्छ कौत्साचे दर्शन होते. ही सत्पात्री आणि कुठल्याही स्वार्थाशिवाय दान कसे करावे, याचे आदर्श उदाहरण प्रस्तुत करते.

The story ‘erit at styret’ is based on ‘रघुवंशम्’ of कालिदास. Sage वरतन्तु’s disciple, air had approached King Raghu to seek help for giving Guru Dakshina. But was unable to help him immediately as he had given away all his wealth in the form of charity in the विश्वजित् sacrifice.

Yet, Raghuhad assured कोत्स of help and set to invade कुबेर, कुबेर, who was aware of रघु’s valour, showed gold coins abundantly even before the could attach him. E is ready to donate all of it but कौत्स modestly refused to take more than required. He took only fourteen crores gold coins as guru dakshina.

This story portrays the ideal, generous donor and selfless seeker where the donor is ready to offer everything he has but the seeker doesn’t want to take anything more than what is required. This story also emphasizes that charity should be done among the deserving ones. Values like charity and selflessness that have stood through ages strike us even today.

6. मञ्जूषात: उचितैः अव्ययैः कोष्टकं पूरयत ।

प्रश्न 1. Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ 1
(उपगम्य, श्रुत्वा, दृष्ट्रा, आहूय, दातुम्, आदातुम्, परीक्षितुम्, विहाय, समाप्य)
उत्तरम् :

पूर्वकालवाचकं त्वान्तम्	पूर्वकालवाचकं ल्यबन्तम्	हेत्वर्थकं तुमन्तम्
श्रुत्वा	समाप्य	दातुम्

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ Additional Important Questions and Answers

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
तपोवने का ऋषिः आसीत् ?
उत्तरम् :
तपोवने वरतन्तुः नाम ऋषिः आसीत्।

प्रश्न 2.
वरतन्तो: आश्रमे कीदृशा: बटव: आसन्?
उत्तरम् :
वरतन्तो: आश्रमे बहवः मेधाविन: बटव: आसन्।

प्रश्न 3.
कौत्सः कः आसीत्?
उत्तरम् :
कौत्सः बदुः आसीत्।

प्रश्न 4.
कौत्सः कदा किमर्थं च गुरुम् उपागच्छत्?
उत्तरम् :
कौत्सः विद्याध्ययनं समाप्य गुरुदक्षिणां दातुम् उत्सुक: गुरुम् उपागच्छत्।

प्रश्न 5.
कौत्सः गुरवे स्वेच्छां कथम् अकथयत्?
उत्तरम् :
कौत्सः गुरवे स्वेच्छां सविनयम् अकथयत्।

प्रश्न 6.
वरतन्तुः केन भृशं प्रीतोऽस्ति?
उत्तरम् :
वरतन्तुः कौत्सस्य अध्ययनेन सेवया भृशं प्रीतोऽस्ति।

प्रश्न 7.
वरतन्तुः किं न इच्छति?
उत्तरम् :
वरतन्तुः कामपि दक्षिणां न इच्छति।

प्रश्न 8.
कौत्स: वारंवारं किम् ऐच्छत्?
उत्तरम् :
कौत्सः वारंवारं दक्षिणां दातुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 9.
कौत्स: केन निवारितः?
उत्तरम् :
कौत्सः गुरुणा वरतन्तुना निवारितः।

प्रश्न 10.
कौत्स: कम् उपागच्छत्?
उत्तरम् :
कौत्स: गुरुम् उपागच्छत्।

प्रश्न 11.
कति सुवर्णमुद्रा: आनेतुं वरतन्तुः अकथयत्?
उत्तरम् :
चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्रा: आनेतुं वरतन्तुः अकथयत्।

प्रश्न 12.
चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्रा: दातुं क : समर्थ:?
उत्तरम् :
चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्रा: दातुं महाराजः रघुः समर्थः ।

प्रश्न 13.
कौत्सः कस्य समीपम् अगच्छत् ?
उत्तरम् :
कौत्सः रघो: समीपम् अगच्छत्।

प्रश्न 14.
दिग्विजयानन्तरं रघुः किम् अकरोत्?
उत्तरम् :
दिग्विजयानन्तरं रघुः “विश्वजित्’ नाम्नि यज्ञे अशेष धनं दानरूपेण अयच्छत्।

प्रश्न 15.
कं दृष्ट्वा कौत्स: निवृत्तः?
उत्तरम् :
रिक्तहस्तं रचुं दृष्ट्वा कौत्स: निवृत्तः।

प्रश्न 16.
रघुः कौत्सम् आहूय किम् अपृच्छत्?
उत्तरम् :
रघुः कौत्सम् आहूय आगमनस्य प्रयोजनम् अपृच्छत्।

प्रश्न 17.
कुत्र विश्राम कर्तुं रघुः कौत्साय अकथयत्?
उत्तरम् :
रघो: यज्ञशालायां विश्रामं कर्तुं रघुः कौत्साय अकथयत्।

प्रश्न 18.
रघुः केन / कथं प्रभावित: जात:?
उत्तरम् :
रघु: कौत्सस्य गुरुभक्त्या प्रभावितः जातः।

प्रश्न 19.
रघुः किं कर्तुं सङ्कल्पम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
रघुः कुबेरम् आक्रान्तुम् सङ्कल्पम् अकरोत्।

प्रश्न 20.
कुबेर: किम् अकरोत्?
उत्तरम् :
कुबेर: रघो: भयात् आक्रमणात् पूर्वमेव प्रभूतां सुवर्णवृष्टिम् अकरोत्।

प्रश्न 21.
साकेतजनानां कृते को पूजनीयौ अभवताम्?
उत्तरम् :
साकेतजनानां कृते दानशूरः रघुः तथा निरिच्छ: कौत्सः पूजनीयौ अभवताम्।

प्रश्न 22.
कौत्सः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
कौत्स: नि:स्पृहः / निरिच्छ: आसीत्।

प्रश्न 23.
कथायाः किं नाम?
उत्तरम् :
कथायाः नाम धन्यौ तौ दात्याचकौ।

प्रश्न 24.
अत्र क: दाता?
उत्तरम् :
अत्र रघुः दाता।

प्रश्न 25.
अत्र क: याचकः?
उत्तरम् :
अत्र कौत्स : याचकः।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
रघुः कौत्साय सर्वं सुवर्णं दातुम् ऐच्छत्।
उत्तरम् :
रघुः कौत्साय किं दातुम् ऐच्छत्?

प्रश्न 2.
अहं गुरुदक्षिणार्थ केवलं चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः अभिलषामि।
उत्तरम् :
अहं किमर्थं केवलं चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः अभिलषामि?

प्रश्न 3.
द्वावपि साकेतजनानां कृते पूजनीयौ अभवताम्।
उत्तरम् :
द्वावपि केषां कृते पूजनीयौ अभवताम्?

प्रश्न 4.
कस्मिंश्चित् तपोवने वरतन्तुः आसीत्।
उत्तरम् :
कुत्र वरतन्तुः आसीत्?

प्रश्न 5.
कौत्स: स्वस्य इच्छां गुरवे अकथयत्।
उत्तरम् :
कौत्स: स्वस्य इच्छां कस्मै अकथयत् ?

प्रश्न 6.
कौत्स परीक्षितुं बरतन्तुः अकथयत्।
उत्तरम् :
कं परीक्षितुं वरतन्तुः अकथयत्?

प्रश्न 7.
गुरोः वचनं श्रुत्वा कौत्स: चिन्ताकुलः जातः।
उत्तरम् :
कस्य वचनं श्रुत्वा कौत्स: चिन्ताकुलः जातः ।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

वरतन्तु: नाम ऋषिः नदीतटे वसति स्म।
वरतन्तो: स्वभावे दयालुता आसीत्।
वरतन्तो: आश्रमे मूढाः बटव: आसन् ।
कौत्सः नाम बटुः तस्य सेवया गुरुं प्रसन्नम् अकरोत् ।
कौत्सः गुरवे किमपि दातुं न ऐच्छत्।
विद्याध्ययनस्य पश्चात् कौत्स: दक्षिणां दातुमैच्छत्।

उत्तरम् :

असत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
सत्यम्

प्रश्न 2.

कौत्सेन चतसः विद्या: अधीताः।
गुरु: रजतमुद्राः इच्छति।
गुरुवचनं श्रुत्वा कौत्सः चिन्तितः जातः ।
रघुणा ‘अश्वमेधः’ यज्ञः कृतः ।
कौत्सस्य इच्छा पूरयितुं रघुः तत्परः।

उत्तरम् :

असत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
असत्यम्
सत्यम्

प्रश्न 3.

रघो: गुरुभक्त्या कौत्सः प्रभावितः।
कुबेर: आक्रमणस्य पश्चात् सुवर्णवृष्टिम् अकरोत्।
कौत्स: केवलं चतुर्दशकोटिमुद्राः इच्छति।
याचक: अधिकं ग्रहीतुं न ऐच्छत्।
राजा सर्वस्वस्य दाता।
साकेतनगरी नाम अयोध्यानगरी।

उत्तरम् :

असत्यम्
असत्यम्
सत्यम्
सत्यम्
सत्यम्
सत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
गच्छ, स्वस्ति तुभ्यम्।
उत्तरम् :
बरतन्तु: गुरु: कौत्सं वदति।

प्रश्न 2.

“अत: चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्रा: आनय।”
“रघु प्रति गच्छामि।”
“रघो, अहं गुरुदक्षिणार्थ चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः गुरवे दातुमिच्छामि। किन्तु भवान् पूर्वमेव सर्वस्ववानम् अकरोत्। अत: अहम् अन्यत्र गच्छामि।”
“हे कौत्स, तिष्ठ। मम यज्ञशालायां विश्रामं कुरु । अहं निश्चयेन तव साहाय्यं करोमि।”

उत्तरम् :

बरतन्तु:/गुरु: कौत्सं वदति।
कौत्स: आत्मानं वदति।
कौत्सं रघु वदति।
रघुः कौत्सं वदति।

प्रश्न 3.
“भोः राजन्, अहं केवलं गुरुदक्षिणार्थं चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः अभिलषामि। न वाञ्छामि अधिकम्।”
उत्तरम् :
कौत्स: रघु वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
कौत्स: गुरुम् उपागच्छत् यतः ………..।
a. सः विद्याम् अध्येतुम् ऐच्छत्।
b. सः गुरवे दक्षिणां दातुम् ऐच्छत्।
उत्तरम् :
कौत्सः गुरुम् उपागच्छत् यतः सः गुरवे दक्षिणां दातुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 2.
गुरु: वरतन्तु: अतीव प्रसन्नः अभवत् यतः ………..।
a. तस्य सर्वे शिष्या: मेधाविनः।
b. तस्मै कौत्सस्य सेवा अरोचत।
उत्तरम् :
गुरुः वरतन्तुः अतीव प्रसन्नः अभवत् यतः तस्मै कौत्सस्य सेवा अरोचत।

प्रश्न 3.
वरतन्तुः चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः इच्छति यतः……..।
a. स: निर्धन: आचार्य: आसीत्।
b. स: कौत्सं चतुर्दशविद्या: पाठितवान्।
उत्तरम् :
वरतन्तुः चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः इच्छति यतः सः कौत्सं चतुर्दशविद्या: पाठितवान्।

प्रश्न 4.
कौत्स: रघु प्रति गच्छति यतः……..,
a. स: “विश्वजित्’ यज्ञस्य मुख्यः पुरोहितः।
b. स: रघु सुवर्णमुद्राः याचितुम् ऐच्छत्।
उत्तरम् :
कौत्सः रघु प्रति गच्छति यतः, सः रघु सुवर्णमुद्रा: याचितुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 5.
रघुःसुवर्णमुद्रा: तत्क्षणमेव दातुम् असमर्थः यतः……..।
a. स: सर्वस्वदानम् अकरोत्।
b. स: दानं दातुं नैच्छत्।
उत्तरम् :
रघुः सुवर्णमुद्राः तत्क्षणमेव दातुम् असमर्थः यतः सः सर्वस्वदानम् अकरोत्।

प्रश्न 6.
रघु: कुबेरमाकान्तुम् ऐच्छत् यतः ………..।
a. स: कौत्साय दानं दातुम् ऐच्छत्।
b. सः स्वस्य कृते धनम् ऐच्छत्।
उत्तरम् :
रघुः कुबेरमाकान्तुम् ऐच्छत् यतः सः कौत्साय दानं दातुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 7.
कुबेर: सुवर्णवृष्टिम् अकरोत् यतः ……
a. स: कौत्सस्य गुरुभक्त्या प्रभावितः ।
b. स: रघो: तस्य आक्रमणात् च भीतः।
उत्तरम् :
कुबेर: सुवर्णवृष्टिम् अकरोत् यतः सः रघो: तस्य आक्रमणात् च भीतः।

प्रश्न 8.
राजा सर्वस्वं दातुम् ऐच्छत् यतः ………..।
a. स: पूर्वमेव धनान्यः आसीत्।
b. स: दानशील: आसीत्।
उत्तरम् :
राजा सर्वस्वं दातुम् ऐच्छत् यतः सः दानशील : आसीत्।

प्रश्न 9.
कौत्स: अधिकं नैच्छत् यतः ………..।
a. स: नि:स्पृहः आसीत्।
b. तस्य समीपे मुद्राः आसन्।
उत्तरम् :
कौत्स: अधिकं नैच्छत् यतः सः नि:स्पृहः आसीत्।

प्रश्न 10.
कौत्स: रघुः च पूजनीयौ अभवताम् यतः ………..।
a. तौ साकेतजनान् शत्रुभ्य: अरक्षताम्।
b. तयोः नि:स्पृहता, दानशूरता अवर्णनीया।
उत्तरम् :
कौत्सः रघुः च पूजनीयौ अभवताम् यतः तयोः नि:स्पृहता, दानशूरता अवर्णनीया।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रकृत्या – प्+ र + क् + ऋ + त् + य् + आ।
कश्चित् – क् + अ + श् + च् + इ + त्।
कौत्सः – क् + औ + त् + स् + अः।
चतुर्दशविद्या:- च् + अ + त् + र + द् + अ + श् + व् + इ + द् + य् + आः।
श्रुत्वा – श् + र + उ + त् + व् + आ।
गुरुभक्त्या – ग् + उ + र् + उ + भ् + अ + क् + त् + य् + आ।
आक्रान्तुम् – आ + क् + + आ + न् + त् + उ + म्।
नि:स्पृहः – न् + इ + स् + स् + प् + + + + अः।
सङ्कल्पम् – स् + अ् + ङ् + क् + अ + ल् + प् + अ।
द्वावपि – द् + व् + आ + व् + अ + प् + इ।

विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

प्रश्न 1.

विशेषणम्	विशेष्यम्
निपुणः, दयालुः, प्रीतः	……….
बहवः, मेधाविनः	……….
निवारितः	……….
अधीताः	……….
चिन्ताकुलः	……….
……….	मुद्राः
……….	धनम्
प्रभावितः, सन्तुष्टः, दानशूर:	……….
……….	सुवर्णवृष्टिम
नि:स्पृहः, निरिच्छः	……….
……….	दातृयाचको

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
निपुणः, दयालुः, प्रीतः	वरतन्तु:
बहवः, मेधाविनः	बटवः
निवारितः	कौत्सः
अधीताः	चतुर्दशविद्याः
चिन्ताकुलः	कौत्सः
एतावती:	मुद्राः
अशेषम्	धनम्
प्रभावितः, सन्तुष्टः, दानशूर:	रघु:
प्रभूताम्	सुवर्णवृष्टिम
नि:स्पृहः, निरिच्छः	कौत्स:
पूजनीयौ	दातृयाचको

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ट्वा इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम् / अयितुम्
दृष्ट्वा	विहाय	परीक्षितुम्
श्रुत्वा	विचार्य	दातुम्
दृष्ट्वा	आहूय	दातुम्, आदातुम्, आक्रान्तुम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – वरतन्तुः, ऋषिः, निपुणः, दयालुः, सः, कौत्सः, बटुः, गुरुः, प्रीतः, निवारितः, बटवः, मेधाविनः, वरतन्तुः, चतुर्दशविद्याः, अधीताः, मुद्राः, रघुः, अहम्, भवान्, रघुः, कौत्सः, राजा, दानशूरः, निरिच्छः, द्वौ, पूजनीयौ।
द्वितीया – विद्याध्ययनम्, गुरुदक्षिणाम्, गुरुम्, काम, इच्छाम्, अन्याम्, तम्, महाराजम्, रघुम्, कुबेरम्, सङ्कल्पम्, प्रभूताम, सुवर्णवृष्टिम्, कौत्सम्।
तृतीया – अध्ययनेन, सेवया, त्वया, अनेन, प्रसङ्गेन।
चतुर्थी – गुरवे, गुरवे, तस्मै।
षष्ठी – तस्य, स्वस्य, गुरोः, मम, तव, साकेतजनानाम्।
सप्तमी – अध्यापने, आश्रमे, यज्ञे, यज्ञशालायाम्, रघोः, भयात्, आक्रमणात्।

समूहेतरपदं चिनुत।

दृष्ट्वा, अवलोक्य, द्रष्टुम्, विलोक्य – द्रष्टुम्।
गुरवे, वरतन्तवे, कौत्साय, रघवे – कौत्साय।

समानार्थकशब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

1. राजा – भोज: नाम राजा सुप्रसिद्धः ।
भोज: नाम पार्थिवः / भूपति:/क्ष्माभृत् सुप्रसिद्धः।

2. गुरुः – अहं गुरुं नमामि ।
अहं आचार्य /अध्यापकं नमामि ।

3. निपुणः – विनायक: चित्रकलायां निपुणः।
विनायक: चित्रकलायां पारङ्गत:/ कुशल:।

4. यज्ञः – युधिष्ठिरः यज्ञे दानम् अयच्छत्।
युधिष्ठिरः मखे/क्रतौ/यागे दानम् अयच्छन्।

5. कुबेरः – देवानां कोषाधिकारी कुबेरः।
देवानां कोषाधिकारी धनाधिप:/धनदः।

6. याचक:- याचक: दानं याचते।
वनीयक:/मार्गण: दानं याचते।

7. बचः – सज्जनानां वच: श्रवणीयम्।
सज्जनानां उक्ति: श्रवणीया।
सज्जनानां भाषितं/वचनं श्रवणीयम्।

8. प्रभूतम् – नरः प्रभूतं धनम् इच्छति।
नर: प्रचुरं/बहु धनम् इच्छति।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ 2

सर्वनाम – तालिका।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ 3.1

धातु – तालिका।

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ 4

समासाः।

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
दातृयाचको	donor and seeker	दाता च याचकः च।	इतरेतर द्वन्द्व समास
तपोवनम्	forest for penance	तपसे वनम् ।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
गुरुदक्षिणा	dakshina for guru	गुरवे दक्षिणा।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
गुरुदक्षिणार्थम्	for guru dakshina	गुरुदक्षिणायै इदम्।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
सुवर्णवृष्टिः	shower of gold	सुवर्णस्य वृष्टिः।	षष्ठी तत्पुरुष समास
दानशूर:	brave in charity	दाने शूरः।	सप्तमी तत्पुरुष समास

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
प्रीत:	गुरु: बरतन्तु:
निवारितः	कौत्स:
अधीताः	चतुर्दशविद्या:
निवृत्तः	कौत्स:
प्रभावित:	रघुः

Maharashtra Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ 5

धन्यौ तौ दातृयाचकौ Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

महाकवी कालिदासांचे ‘रघुवंशम्’ हे महाकाव्य सुप्रसिद्ध आहे. त्यातील पाचव्या सर्गात महाराज रघू यांच्या आयुष्यात घडलेल्या प्रसंगांचे वर्णन कवीने केले आहे. रघू महाराजांनी विश्वजित यज्ञ करून त्या यज्ञात सर्वस्वाचे दान केले. त्यामुळे त्यांचा खजिना रिकामा झाला. त्यावेळी कौत्स नावाचा एक विद्यार्थी तेथे आला.

कौत्साने आपल्या गुरुंना दक्षिणा देण्यासाठी त्याने रघूपाशी धनाची इच्छा प्रकट केली. हाच प्रसंग येथे वर्णिला आहे. रघुव कौत्स यांच्या रूपाने दानशूरता व निःस्वार्थी वृत्तीचे दर्शन घडते.

Raghuvansham the epic poetry composed by Kalidasa is world famous There, in the fifth canto, the poet describes an incident that took place in the life of King Raghu. King Raghu had performed the Vishuvajit sacrifice and performed Sartastxadakshina that is he had given away all the wealth in the form of charity and had become completely empty.

His coffers too were completely empty. It was then that a young student named Kautsa came there. He wished for wealth in order to give it as Guru Dakshina. This very event is described here. Through this episode values like charity and selflessness are made live in the form of Raghu and Kausta respectively.

परिच्छेद : 1.

कस्मिंश्चित् ……………… ऐच्छत्।
कस्मिंश्चित् तपोवने वरतन्तुः नाम ऋषिः आसीत्। सः अध्यापने निपुणः प्रकृत्या दयालुः च आसीत्। तस्य आश्रमे बहवः मेधाविनः वटव: आसन्। तेषु कश्चित् कौत्स: नाम बटुः आसीत्। विद्याध्ययनं समाप्य गुरुदक्षिणां दातुमुत्सुक: कौत्सः गुरुम् उपागच्छत् । सविनयं च स्वस्य इच्छां गुरवे अकथयत् । तस्य वचः श्रुत्वा गुरुः उक्तवान्, “वत्स कौत्स, तव अध्ययनेन सेवया च भृशं प्रीतोऽस्मि । अन्य कामपि दक्षिणां नेच्छामि। गच्छ, स्वस्ति तुभ्यम् ।” गुरुणा वरतन्तुना निवारितः अपि कौत्स: वारंवार दक्षिणां दातुम् ऐच्छत्।

अनुवादः

कोण्या एका तपोवनात वरतंतू ऋषी होते. ते शिकवण्यात कुशल आणि स्वभावाने दयाळू होते. त्याच्या आश्रमात अनेक हुशार ब्राह्मण मुले होती. त्यापैकी कौत्स नावाचा कोणी एक ब्राह्मण मुलगा (बटू) होता. शिक्षण संपवून गुरुदक्षिणा देण्यास उत्सुक असलेला कौत्स गुरुंजवळ गेला.

आणि त्याने नम्रपणे स्वतःची इच्छा गुरुंना सांगितली. त्याचे बोलणे ऐकून गुरु म्हणाले, “बाळ कौत्स, तुझ्या अभ्यासाने आणि सेवेने अतिशय प्रसन्न झालो आहे. मला दुसरी कुठलीही दक्षिणा नको. तू जा, तुझे कल्याण असो.” वरतंतू गुरुंनी नको म्हणूनही (अडवूनही) कौत्साची दक्षिणा द्यायची वारंवार इच्छा होती.

In a certain penance grove there was a sage named Varatantu. He was skilled in teaching and compassionate by nature. There were many intelligent brahmin boys in his hermitage. Among them was a certain boy named Kautsa.

Kautsa who was eager to offer Guru Dakshina after completing his studies approached the Guru. And modestly told his Guru of his desire. Hearing his words the preceptor said, “Child Kautsa, I am extremely pleased by your studies and service.

I do not wish for any other Dakshina. Go, may all be well with you.” Despite being refused by the preceptor Varatantu, Kautsa again and again wished to offer Dakshina.

परिच्छेद : 2.

तदा ………………. करोमि।
तदा तं परीक्षितुं वरतन्तुः कथयत् – ” त्वया मम सकाशात् चतुर्दशविद्याः अधीताः । अत: चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः आनय।” गुरोः वचनं श्रुत्वा कौत्स: चिन्ताकुलः जातः । एतावती: सुवर्णमुद्राः कुत: आनयानि ? महाराज रघु विहाय न कोऽपि एतावती: मुद्राः दातुं समर्थः । अतः ‘रघु प्रति गच्छामि’ इति विचार्य कौत्स: रघो: समीपम् अगच्छत् । दिग्विजयानन्तरं रघुः ‘विश्वजित्’ नाम्नि यज्ञे अशेषं धनं दानरूपेण अयच्छत्।

रिक्तहस्तं रघु दृष्ट्वा कौत्स: निवृत्तः। रघुः तम् आहूय आगमनस्य प्रयोजनम् अपृच्छत्। तदा कौत्सः अवदत् “रघो, अहं गुरुदक्षिणार्थ चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्रा गुरवे दातुमिच्छामि। किन्तु भवान् पूर्वमेव सर्वस्वदानम् अकरोत्। अत: अहम् अन्यत्र गच्छामि।” रघुः अवदत्, “हे कौत्स, तिष्ठ। मम यज्ञशालायां विश्रामं कुरु । अहं निश्चयेन तव साहाय्यं करोमि।”

अनुवादः

तेव्हा त्याची परीक्षा घेण्यासाठी वरतंतू म्हणाले, तू माझ्याकडे चौदा विद्या शिकलास. म्हणून चौदा कोटी सुवर्णमुद्रा (सोन्याची नाणी) आण. गुरुंचे बोलणे ऐकून कौत्स चिंतित झाला. ‘एवढ्या सुवर्णमुद्रा मी कुठून आणू?’ महाराज रचूंशिवाय इतक्या सुवर्णमुद्रा देण्यास कोणीही समर्थ नाही.

म्हणून ‘मी रघूकडे जाता’ असा विचार करून कौत्स रघूजवळ गेला. दिग्विजयानंतर रघूने ‘विश्वजित्’ नावाच्या यज्ञात सगळे धन दानरूपाने दिले. मोकळ्या हातांच्या (दान देण्यास असमर्थ) रघूला पाहून कौत्स (तेथून) मागे फिरला. रघूने त्याला बोलावून (त्याच्या) येण्याचे कारण विचारले.

तेव्हा कौत्स म्हणाला, “अहो रघूमहाराज, गुरुदक्षिणेसाठी चौदा कोटी सुवर्णमुद्रा मी गुरुंना देऊ इच्छितो; पण आपण तर अगोदरच सर्वस्वाचे दान केलेत. म्हणून मी दुसरीकडे जातो.” रघू म्हणाले, “हे कौत्स, थांब. माझ्या यज्ञमंडपात तू विश्रांती घे. मी तुला नक्कीच मदत करतो.”

Then in order to test him, Varatantu said, “You have learnt the fourteen vidyas from me. So bring fourteen crore gold coins.” Hearing the words of the preceptor, Kautsa became worried.

From where shall I bring so many gold coins? None other than king Raghu will be able to give so many coins.’ Hence, thinking that ‘Ishall go to Raghu’ Kautsa went to Raghu.

After conquering the directions, Raghu gave away all the wealth in the form of charity in the Vishwajit sacrifice. Seeing Raghu empty-handed Kautsa turned back. Calling him Raghu ask him the purpose of his arrival.

Then Kautsa said, “O Raghu, I wish to give the preceptor fourteen crore gold coins as Guru Dakshina. But your respected one has given away everything in charity before itself. Hence I am going elsewhere”. Raghu replied, OKautsa, wait. Rest in the sacrificial hall. I shall surely help you”.

परिच्छेद : 3.

कौत्सस्य ……………… अभवताम्।
कौत्सस्य गुरुभक्त्या प्रभावित: रघुः कुबेरमाकान्तुं सङ्कल्पम् अकरोत्। कुबेरः रघो: भयात् आक्रमणात् पूर्वमेव प्रभूतां सुवर्णवृष्टिमकरोत्। तत् दृष्ट्वा सन्तुष्टः रघुः कौत्सम् आहूय सर्व सुवर्ण तस्मै दातुमैच्छत् । किन्तु नि:स्पृहः कौत्सः अवदत् – “भो: राजन, अहं केवलं गुरुदक्षिणार्थ चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः अभिलषामि।

न वाञ्छामि अधिकम्।” राजा सर्वस्वं दातुम् ऐच्छत् किन्तु याचक: अधिकमादातुं न अध्यलषत्। अनेन प्रसङ्गेन दानशूर; रघु तथा निरिच्छ: कौत्सः च द्वावपि साकेतजनानां (अयोध्यावासिना) कृते पूजनीयौ अभवताम्।

अनुवादः

कौत्साच्या गुरुभक्तीने प्रभावित झालेल्या रघूने कुबेरावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला. रघूच्या भीतीने कुबेराने आक्रमणापूर्वीच मोठ्या प्रमाणावर सुवर्णवृष्टी (सोन्याच्या नाण्यांचा पाऊस) केली. ते पाहून प्रसन्न झालेल्या रघूने कौत्साला बोलावून त्याला सगळे सोने
देण्याची इच्छा व्यक्त केली.

पण निर्लोभी कौत्स म्हणाला, “हे राजन्, मला गुरुदक्षिणेसाठी फक्त चौदा कोटी सुवर्णमुद्रा पाहिजेत. त्यापेक्षा जास्त नको.” राजाची सर्वस्व दान करण्याची इच्छा होती, मात्र याचकाला अधिक स्वीकारण्याची इच्छा नव्हती. या प्रसंगामुळे दानशूर रघू तसेच निरिच्छ कौत्स हे दोघेही अयोध्यावासीयांसाठी वंदनीय झाले.

Raghu who was impressed by the devotion towards his preceptor decided to attack Kuber. Kubera out of fear of Raghu showered abundant gold coins before the attack itself. Seeing that, Raghu who was happy called Kautsa and wished to give him all the gold.

But the desireless Kautsa said, “O King, I only wish for fourteen crore gold coins as Guru Dakshina. I do not want more. King wished to give everything, but the seeker did not desire to take more. Due to this incident, the charitable Raghu and the selfless (desireless) Kautsa became respectable for the people of Saket (Ayodhya).

सन्धिविग्रहः

दातुमुत्सुक: – दातुम् + उत्सुक:
प्रीतोऽस्मि – प्रीतः + अस्मि।
कामपि – काम् + अपि।
नेच्छामि – न + इच्छामि।
कोऽपि – कः + अपि।
दातुमिच्छामि – दातुम् + इच्छामि।
पूर्वमेव – पूर्वम् + एव।
कुबेरमाकान्तुम् – कुबेरम् + आक्रान्तुम्।
सुवर्णवृष्टिमकरोत् – सुवर्णवृष्टिम् + अकरोत्।
अधिकमादातुम् – अधिकम् + आदातुम्।
द्वावपि – द्वौ + अपि।

समानार्थकशब्दाः

ऋषिः – मुनिः, साधुः, तपोधनः।
निपुणः – कुशलः, पारङ्गतः, प्रवीणः ।
प्रकृत्या – स्वभावेन/स्वभावतः।
श्रुत्वा – आकर्ण्य।
भृशम् – बहु, प्रभूतम्।
प्रीतः – प्रसन्नः।
वारंवारम् – पुनः पुनः।
वचः – उक्तिः , वचनम्।
गुरुः – आचार्यः, अध्यापकः।
सकाशात् – समीपे, निकटे, निकषा।
चिन्ताकुलः – चिन्तितः, चिन्ताग्रस्तः।
विचार्य – चिन्तयित्वा, मत्वा।
यज्ञः – क्रतुः, मखः, यागः।
अशेषम् – नि:शेषम्।
धनम् – वित्तम्, अर्थम्, द्रविणम्।
विश्रामः . विश्रान्तिः, अनायासः।
सङ्कल्पः – प्रतिज्ञा, निश्चयः ।
कनकम, हेम, काञ्चनम् – सुवर्णम्।
नि:स्पृहः – निरिच्छः ।
अभिलषामि – वाञ्छामि।
ग्रहीतुम् – आदातुम्।
दानी, दानवीरः – दानशूरः।
वन्दनीयौ – पूजनीयौ।
धनाधिपः, धनदः – कुबेरः।
राजा – पार्थिवः, माभृत, भूपः, महीक्षितः

विरुद्धार्थकशब्दाः

निपुण: × अकुशल:
दयालुः × कूरः
मेधाविनः × मूढाः, मूर्खा:
बहवः × अल्पाः, स्तोकाः
समाप्य × आरभ्य, प्रारभ्य
उत्सुक: × अनुत्सुकः
भृशम् × अल्पम्, स्तोकम् .
प्रीतः × कुद्धः
वारंवारम् × कदाचित्
असन्तुष्टः × सन्तुष्टः ।
न्यूनम्, अल्पम् × अधिकम्।
कृपणः × दानशूरः।
लोभी × निरिच्छ:, निस्पृहः।
नय × आनय।
निश्चिन्तः × चिन्ताकुलः।
शेषम् × अशेषम्।
पश्चात् × पूर्वम्।

शब्दार्थाः

तपोवनम् – penance grove – तपस्येकरिता वन
निपुणः – expert – कुशल
प्रकृत्या – by nature – स्वभावाने
मेधाविनः – intelligent – हुशार
बटुः – brahmin boy – ब्राह्मण मुलगा
समाप्य – having finished – संपवून
सविनयम् – politely – नम्रपणे
उपागच्छत् – approached, went near – जवळ गेला
श्रुत्वा – by hearing – ऐकून
उक्तवान् – said – म्हटले
भृशम् – a lot – अतिशय
स्वस्ति – may all be well – कुशल असो
निवारितः – refused – प्रतिबंधित, अडवलेला
परीक्षितुम् – to test – परीक्षा घेण्यासाठी
सकाशात् – near – कडे
अधीताः – learnt – शिकलेल्या
चिन्ताकुल: – worried – चिंतित
विहाय – except – शिवाय
एतावती – this much – इतक्या
विचार्य – after thinking – विचार करून
अशेषम् – all – सगळे
आहूय – after calling – बोलावून
प्रयोजनम् – purpose – हेतु
विश्रामः – rest – वित्रांती
सुवर्णमुद्राः – gold coins – सोन्याची नाणी
गुरुभक्त्या – by devotion towards the preceptor – गुरुभक्तीने
‘आक्रान्तुम् – to invade, attack – आक्रमण करण्यासाठी
नि:स्पृहः – desireless – निरिच्छ, निर्लोभी
चिन्ताकुल: worried – चिंतित
पूजनीयौ respectable – बंदनीय
प्रभावितः – impressed – प्रभावित
सङ्कल्पम् अकरोत् – vowed – निशय केला
वाञ्छामि / अभिलषामि – I desire – मी इच्छितो
प्रभूता – a lot – पुष्कळ

Aamod Sanskrit Book 9th Class Solutions