Class 9

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम्

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
भिक्षुकस्य नाम किम् ?
उत्तरम् :
भिक्षुकस्य नाम स्वभावकृपणः।

प्रश्न 2.
स्वभावकृपणेन घट: कुत्र बद्धः?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणेन घटः नागदन्ते बद्धः।

प्रश्न 3.
सोमशर्मा कस्मात् भीतः भविष्यति ?
उत्तरम् :
सोमशर्मा कुक्कुरात् भीतः भविष्यति।

प्रश्न 4.
सक्तुपिष्टेन पूर्णः घट: कस्मात् कारणात् भग्नः ?
उत्तरम् :
‘स्वप्नमग्न: ध्यानस्थित : भिक्षुकः लगुडप्रहारम् अकरोत्।’ तस्मात् घट: भग्नः।

प्रश्न 5.
सोमशर्मपितुः नाम किम् ?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः इति सोमशर्मपितुः नाम।

प्रश्न 6.
स्वभावकृपणेन कटः कुत्र प्रसारित: ?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणेन कटः कलशस्य अधस्तात् प्रसारितः।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
स्वभावकृपणः किमर्थं पाण्डुरताम् अगच्छत्?
उत्तरम् :
विष्णुशर्मा विरचित ‘पञ्चतन्त्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ या तंत्रावर आधारित ‘मनोराज्यस्य फलम्’ ही कथा आहे. स्वभावकृपण नावाच्या भिक्षुकाच्या दिवास्वप्न पाहणाच्या स्वैर वृत्तीमुळे अंती त्याला नुकसान सोसावे लागते हे या कथेत मांडले आहे.

स्वभावकृपण नावाचा भिक्षुक भिक्षेतून मिळालेल्या सातूच्या पिठाने भरलेला घड़ा दोरीने खुंटीला अडकवून त्या खाली झोपला. तेव्हाच तो भविष्यात काय काय होईल याचा विचार करू लागला, ते पीठ विकून आपल्याला पैसे मिळतील त्यातून आपण दोन बकऱ्या विकत घेऊ पुढे आधिक श्रीमंत झाल्यावर, गायी त्यानतर म्हैस असे करत करत अनेक घोडेही विकत घेऊ असे दिवास्वप्नच जणू तो पाहू लागला.

त्यातही पुढे सोने मिळवून आपले रूपवती कन्येबरोबर लग्न होईल व आपल्याला सोमशर्मा नावाचा मुलगा असेल एवढे भविष्यातील सर्व विचार करत असताना त्याचा मुलगा सोमशर्मा कुत्र्याला घाबरतो म्हणून स्वभावकृपण कुत्र्याला काठीने मारतो हे सर्व स्वप्नात पाहत असताना, तंद्रीत असल्याने प्रत्यक्षातही स्वभावकृपणाने तीच कृती केली व त्यामुळे वर बांधून ठेवलेला पीठाचा घडा फुटला.

त्यातील पीठ स्वभावकृपणावर सांडल्यामुळे तो पांढरा झाला. जे घडलेलेच नाही त्या भविष्यातील गोष्टींचा सतत विचार करणे या अविवेकी वर्तनामुळे वर्तमानातील गोष्टीही भिक्षुक गमावून बसला.

The story ‘मनोराज्यस्य फलम् is based on the principle of ‘अपरीक्षितकारकम्’ from ‘पञ्चतन्त्र’ composed by विष्णुशर्मा, Amonk named स्वभावकृपण slept under a pot in which he had kept the flour of sattu. He started dreaming about his future.

He thought that he would sell the flour in the time of famine and earn hundred rupees. With those hundred rupees he would buy two goats. With those goats he would buy cows and with cows buffaloes. With them he would buy mares.

This is how he would earn a lot of gold with which he would build a mansion and get married to a beautiful girl. They would have a son whom he would name as सोमशर्मा, Once adog would come near his sons and he would hit that dog with wooden rod. Thinking this he actually hit and shattered the pot and got whitened. Day-dreaming always leads to losing what we actually have.

प्रश्न 2.
‘अपि दिवास्वप्नदर्शनं योग्यम् ?” इति कथायाः आधारेण लिखत ।
उत्तरम् :
विष्णुशर्मा विरचित ‘पञ्चतन्त्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ या तंत्रावर आधारित ‘मनोराज्यस्य फलम्’ ही कथा आहे भिक्षुकाच्या दिवास्वप्न पाहण्याच्या वृत्तीचे कथेच्या अंती त्याला मिळालेले फळ अविवेकी वृत्तीने वर्तन केल्यास नुकसानच पदरी पडते हा उपदेश नकळतपणे मनावर बिंबवणारेच ठरते.

भिक्षेतून मिळालेले सातूचे पीठ एका घड्यात ठेवून तो घडा दोरीने खुंटीला अडकवून स्वभावकूपण त्या खालीच झोपला व तो भविष्यातील गोष्टींची दिवास्वप्ने रंगवू लागला. पीठ विकून पैसे मिळवेन इथपासून ते पुढे पशुपालनाचा व्यवसाय व त्यातून सोने प्राप्त करेन अशी गुंफण स्वभावकृपण स्वप्नात करू लागला, त्याही पुढे लग्नाचे, संसाराचे, अपत्याचे दिवास्वप्न तो रंगवू लागला.

त्याच स्वप्नात मग्न होऊन गेलेले असताना भानावर नसल्यामुळे स्वप्नातील कृती तो प्रत्यक्षातही केली व सातूच्या पिठाचा घडा काठीच्या प्रहाराने फुटला. यावरून हाच उपदेश मिळतो की, दिवास्वप्न पाहणे अयोग्य आहे. स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी कार्य न करताच असलेल्या गोष्टीही हातातून निसटून जातात. त्यामुळे भविष्यात प्रगती साधायची असेल तर त्या ध्येयावर लक्ष केंद्रित करुन सतत त्यादृष्टीने कृती करणे आवश्यक आहे. ‘Preperation is a key to success’ म्हणूनच दिवास्वप्न न पाहता सतत प्रयत्न करत राहिल्यास वर्तमान व भविष्यकाळातही यश संपादन करता येते.

In the lesson ‘मनोराज्यस्य फलम्’ a message about day-dreaming is conveyed through a very interesting story. This story is based on one of the five principles of ‘पञ्चतन्त्र’ i.e ‘अपरीक्षितकारकम्’. A monk had a pot full of flour of sattu. He slept under that pot. He started dreaming how he would get rich after selling that flour in famine. Actually, there was no such situation of famine. He thought that he would sell flour of sattu and earn hundred rupees.

With that money, he would buy many animals and start a poultry business. In this way he would earn a lot of gold and build a mansion. He would get married to a beautiful girl and have a child whose name would beसोमशर्मा. Once when hthyref would be playing, a dog would come there and I would hit him with wooden rod.

While dreaming this he actually hit the pot and the pot got shattered. The flour on the basis of which the beggar was dreaming big things itself was vanished. The story tells us that a man should certainly dream big, but his dreams should be based on the reality.

3. अ. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. तस्याधस्तात्
2. सोमशर्मेति
3. ततोऽहम् ।

उत्तरम् :

1. तस्याधस्तात् – तस्य + अध: + तात्।
2. सोमशमति – सोमशर्मा + इति।
3. ततोऽहम् – तत: + अहम्।

आ. वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. दुर्भिक्षम्
2. रूपाढ्याम्
3. ध्यानस्थितः
4. स्वभावकृपणः

उत्तरम् :

1. दुर्भिक्षम् – द् + उ + र + भ् + इ + क् + ष् + अ + म्।
2. रूपाढ्याम् – र + ऊ + प् + आ + ढ् + य् + आ + म्।
3. ध्यानस्थितः – ध् + य् + आ + न् + अ + स् + थ् + इ + त् + अः।
4. स्वभावकृपणः – स् + व् + अ + भ + आ + व् + अ + क् + ऋ + प् + अ + ग् + अः।

4. समानार्थकशब्द लिखत।
कृपणः, दुर्भिक्षम्, अश्वः, धेनुः, सुवर्णम्, कुक्कुरः ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत।
कृपणः, दुर्भिक्षम्, अश्वः, धेनुः, सुवर्णम्, कुक्कुरः ।
उत्तरम् :

• कृपणः – कदर्यः, क्षुद्रः, किम्पचानः।
• दुर्भिक्षम् – वर्षाभावः।
• अश्वः – हयः, तुरगः, वाजी, घोटकः।
• धेनुः – गौः।
• सुवर्णम् – कनकम्, हेम, काञ्चनम्, हिरण्यम्।
• कुक्कुरः – सारमेयः, शुनकः, कौलेयकः।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम् Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.
कोऽपि भिक्षुकः ………… स्म।
(अ) प्रतिवसामि
(आ) प्रतिवसति
(इ) प्रत्यवसत्
(ई) प्रत्यवसन्
उत्तरम् :
(आ) प्रतिवसति।

प्रश्न 2.
कलशः ………… सम्पूरितः?
(अ) जलेन
(आ) धनेन
(इ) सक्तुपिष्टेन
(ई) रूप्यकेण
उत्तरम् :
(इ) सक्तुपिष्टेन।

प्रश्न 3.
भिक्षुक: अजाभिः प्रभूताः ………… ग्रहीष्यति।
(अ) अश्वाः
(आ) धेनूः
(इ) अश्वान्
(ई) महिषी:
उत्तरम् :
(आ) धेनूः

प्रश्न 4.
स्वभावकृपणस्य पुत्रस्य नाम …………।
(अ) सोमदेवः
(आ) विष्णुशर्मा
(इ) सोमशर्मा
(ई) देवदत्तः
उत्तरम् :
(इ) सोमशर्मा

प्रश्न 5.
कोपाविष्ट: भिक्षुकः काम् अभिधास्यति ?
(अ) सोमशर्माणम्
(आ) अजाम्
(इ) भार्याम्
(ई) बालकम्
उत्तरम् :
(इ) भार्याम्

प्रश्न 6.
स्वप्ने भिक्षुक: कं ताडयिष्यति?
(अ) महिषीम्
(आ) अश्वम्
(इ) अजाम्
(ई) कुक्कुरम्
उत्तरम् :
(ई) कुक्कुरम्

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि कस्य विक्रयणेन भिक्षुक: रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यति?
उत्तरम् :
यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि सक्तुपिष्टेन परिपूर्णघटस्य विक्रयेण रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यति।

प्रश्न 2.
स्वप्ने भिक्षुक: कति अजा: केष्यति?
उत्तरम् :
स्वप्ने भिक्षुक; अजाद्वयं क्रेष्य

प्रश्न 3.
वडवापसवत: किं भविष्यति?
उत्तरम् :
वडवाप्रसवतः प्रभूताः अश्वाः भविष्यन्ति ।

प्रश्न 4.
भिक्षुकः कीदृशीं कन्याम् इच्छति?
उत्तरम् :
भिक्षुकः प्राप्तवयस्का रूपाझ्या कन्याम् इच्छति।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. भिक्षुकेन भिक्षया प्राप्तेन सक्तुपिष्टेन कलश: सम्पूरितः।
2. भिक्षुकः भूमौ सुप्तः।
3. भिक्षुकस्य नाम स्वभावकृपणः आसीत्।
4. सोमशर्मा अन्धकारात् भीत: भविष्यति।
5. लगुडप्रहारेण जलेन पूर्णः घट: भग्नः अभवत्।
6. स्वभावकृपणः स्वप्नमग्नः आसीत् ।
7. अश्वानां विक्रयणात्पभूतं सुवर्ण प्राप्स्यामि।
8. स्वभावकृपणस्य पिता सोमशर्मा ।
9. सुवर्णेन चतुःशालं गृहं सम्पत्स्यते।

उत्तरम् :

1. सत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्
4. असत्यम्
5. असत्यम्
6. सत्यम्
7. सत्यम्
8. असत्यम्
9. सत्यम्

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• कस्मिंश्चित् – क् + अ + स् + म् + इ + न् + श् + च् + ई + त्।
• सम्पूरितः – स् + अ + म् + प् + ऊ + र + इ + त् + अः।
• रज्ज्वा – र + अ + ज् + ज् + व् + आ।
• बद्ध्वा – ब + अ + द् + ध् + व् + आ।
• प्रसार्य – प् + र + अ + स् + आ + र + य् + अ।
• मत्समीपम् – म् + अ + त् + स् + अ + म् + ई + प् + अ + म्।
• कोपाविष्टः – क् + ओ + प् + आ + व् + ई + ष् + ट् + अः।
• स्वप्नमग्नः – स् + व् + अ + प् + न् + अ + म् + अ + ग् + न् + अः।
• षाण्मासिक – ष् + आ + ण + म् + आ + स् + इ + क + अ।
• ग्रहीष्यामि – ग् + र् + अ + ह् + ई + ष् + य् + आ + म् + इ।

प्रवनिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. लगुडप्रहारेण: घट: भग्नः अभवत्।
2. सोमशर्मा कुक्कुरात् भीत: भविष्यति।
3. अश्वानां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्णं प्राप्स्यामि।

उत्तरम् :

1. केन घट: भग्नः अभवत्?
2. सोमशर्मा कस्मात् भीतः भविष्यति?
3. केषां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्ण प्रास्यामि?

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
बद्ध्वा	प्रसार्य	–
दृष्ट्वा	समुत्थाय	–

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – भिक्षुकः, कलश:, अयम्, परिपूर्णः, घटः, नाम, अहम्, अजा, वडवाः, अश्वाः, धनिकः, पुत्र:, सः, सोमशर्मा, अहम्, कुक्कुरः,सः, घटः, पाण्डुरः, सोमशमपिता, ध्यानस्थितः।
• द्वितीया – तम्, घटम्, कटम्, धेनूः, महिषी:, सुवर्णम्, गृहम, कन्याम, रूपाढ्याम्, बालकम, भार्याम्, कुक्कुरम्, लगुडप्रहारम्, चिन्ताम्, माम्।
• तृतीया – तेन, भिक्षया, सक्तुपिष्टेन, विक्रयणेन, रज्ज्वा, अजाभिः, धेनुभिः, महिषीभिः, सुवर्णेन, लगुडेन, प्रहारेण।
• चतुर्थी – महाम् पझमी – ताभ्याम्
• पञ्चमी – तस्मात्।
• षष्ठी – अस्य, तेषाम् , आवयोः, तस्य, मम।
• सप्तमी – नगरे, नागदन्ते, विषये।

लकारं लिखत।

• प्रतिवसति – प्रति + वस् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• अचिन्तयत् – चिन्त् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लङ्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• प्राप्स्यामि – प्र + आप् धातुः पञ्चमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• वेष्यामि – की धातुः नवमगणः परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• भविष्यति – भू धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लूट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• ग्रहीष्यामि – गृह धातुः नवमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपद लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• दास्यामि – दा धातः प्रथमगण:/तृतीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• करिष्यामि – कृ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• आगमिष्यति – आ + गम् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• अभिधास्यामि – अभि + धा धातु: तृतीयगणः परस्मैपदं लट्ल कार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• श्रोष्यति – शृ धातुः पञ्चमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• ताडयिष्यामि – ताधातुः दशमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• ब्रवीमि – ब्रूधातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• शेते – शी धातु: द्वितीयगण: आत्मनेपदं लट्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्ध: (स्तम्भमेलनं कुरुत)।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. जानुचलनयोग्यः	कन्या
2. चतुःशालम्	सोमशर्मा
3. प्राप्तवयस्का	गृहम्
4. स्वप्नमग्नः	घट:
5. भग्नः	चिन्ता
6. अनागतवती	भिक्षुकः

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. जानुचलनयोग्यः	सोमशर्मा
2. चतुःशालम्	गृहम्
3. प्राप्तवयस्का	कन्या
4.  स्वप्नमग्नः	भिक्षुकः
5. भग्नः	घट:
6. अनागतवती	चिन्ता

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
“गृह्मण बालकम्”।
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः/ भिक्षुकः भार्या वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सक्तुपिष्टेन पूर्ण: घट: भग्नः अभवत् यतः……….।
a. स्वप्नमग्न; ध्यानस्थितः भिक्षुक: लगुडप्रहारम् अकरोत्।
b. घट: भूमौ अपतत्।
उत्तरम् :
सक्तुपिष्टेन पूर्ण: घटः भग्नः अभवत् यतः स्वप्नमग्नः ध्यानस्थित : भिक्षुकः लगुडप्रहारम् अकरोत्।

सूचनानुसारं वाक्यपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.
स: अचिन्तयत्।
(लट्लकारं योजयत।)
उत्तरम् :
स: चिन्तयति।

प्रश्न 2.
घटस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यामि।
(लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
घटस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्नवम्।

प्रश्न 3.
अजाभिः प्रभूताः धेनू: ग्रहीष्यामि।
(बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
अजाभिः प्रभूताः धेनूः ग्रहीष्यामः।

प्रश्न 4.
एकदा सोमशर्मा मां दृष्ट्वा मत्समीपम् आगमिष्यति।
(‘त्वान्त’ निष्कासयत।)
उत्तरम् :
एकदा सोमशर्मा मां दर्शविष्यति मत्समीपम् आगमिष्यति च।

प्रश्न 5.
स्वभावकृपणः सः पाण्डुरताम् अगच्छत्।
(‘स्म’ योजयत।)
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः सः पाण्डुरतां गच्छति स्म।

समानार्थकशब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

1. प्रभूता: – वडवाप्रसवतः प्रभूता: अश्वाः भविष्यन्ति। वडवाप्रसवत: बहवः/प्रचुराः अश्वा: भविष्यन्ति।
2. पूर्णम् – यत्परिपूर्णोऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते। यत्परिसमग्र:/सकल:/अखण्डे ऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते।
3. शोभनम् – बालस्य रूपं शोभनम् अस्ति। बालस्य रूपं सुन्दरं/रुचिरं/साधु अस्ति।
4. कृपणः – कस्मिंश्चित् नगरे कश्चित् स्वभावकृपणो नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म ।
   कस्मिंशित् नगरे कश्चित् स्वभावकदर्य:/क्षुद्रः/किंपचान: नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
स्वभावकृपणः, नगरे, भिक्षया, रज्ज्वा, नागदन्ते, कटम्, सक्तुपिष्टेन, अजा, धेनूः, धेनुभिः, महिषीभिः, वडवाः, भार्याम्, कुक्कुरम्, लगुडेन	तेन, तम्, तत्, सः, अयम् अस्यः, अहम्, ताभ्याम्, तेषाम् माम्-मा	प्रतिवसति, वर्तते, भवति, अचिन्तयत्, प्राप्स्यामि, भविष्यति, ग्रहीष्यामि, सम्पत्स्यते, दास्यति, करिष्यामि आगमिष्यति, अभिधास्यामि, श्रोष्यति, ताडयिष्यामि, क्रेष्यामि	सम्पूरित:, परिपूर्णः, प्रभूताः, प्रभूतम्, रूपाढ्याम्, पाण्डुर:

समासाः।

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
स्वभावकृपणः	miser by nature	स्वभावेन कृपणः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
कोपाविष्टः	overcome by anger	कोपेन आविष्टः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
लगुडप्रहार:	blow of a stick	लगुडस्य प्रहारः।	षष्ठी तत्पुरुष समास।
जानुचलनम्	walking by the knees	जानुभ्याम् चलनम्।	तृतीया तत्पुरुष समास।
सक्तुपिष्टेन	with flour of sattu	सक्तो : पिष्टं, तेन।	षष्ठी तत्पुरुष समास।

मनोराज्यस्य फलम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

भारतात कथाकथनाची परंपरा फार पूर्वीपासून आहे. शर्करावगुण्ठित उपदेश करून सहजपणे एखादे मूल्य पटविण्यासाठी गोष्ट हे प्रभावी माध्यम ठरते. विष्णुशर्मारचित पंचतंत्र या कथा संग्रहात पुढील 5 तंत्रे गोष्टीरूपाने मांडली आहेत.1) मित्रभेदः 2) मित्रसम्प्राप्तिः 3)काकोलुकीयम् 4)लब्धपणरा: 5) अपरीक्षितकारकम्. राजा अमरशक्तीच्या तीन मुलांना नीती व राज्यशास्त्राचे शिक्षण देण्यासाठी, व्यवहारज्ञानात चतुर बनविण्यासाठी विष्णुशर्माने हा ग्रंथ रचला.

विष्णुशर्मा विरचित ‘पंचतंत्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ (अविचाराने केलेले काम) या तंत्रावर आधारित प्रस्तुत कथा आहे. आपल्या स्वप्नांच्या पूर्तीसाठी जिद्दीने झटणे आवश्यक असते. केवळ दिवास्वप्न पाहून, न घडलेल्या गोष्टींबद्दल विचार करत राहिल्यास वर्तमानात असलेल्या गोष्टीही हातातून निघून जातात, हा बोध भिक्षुकाच्या या कथेतून मिळतो.

India has a wide history of story literature. Stories have been a very strong and effective method of inculcating moral and ethical things since time immemorial A classical example of this is king Amarshakti whose sons could not be taught by any traditional means.

It uses only when the scholar Vishnusharma took them into this fold and narrated to them stories that could make them proficient in administration. It is these stories which form the basis of the five principles of पञ्चतन्त्र – 1) मित्रभेद: 2) मित्रसम्प्राप्ति: 3) काकोलूकीयम् 4) लब्धप्रणाश: 5) अपरीक्षितकारकम् The present story is taken from the अपरीक्षितकारकम् which deals with the effect of actions done without proper thinking. This story presents to us the ill-effects of daydreaming and building castles in air without proper action to follow it.

परिच्छेद : 1

कस्मिंश्चित् ………………. शतं प्राप्स्यामि।
कस्मिंश्चित् नगरे कश्चित् स्वभावकृपणो नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म । तेन भिक्षया प्राप्तेन सक्तुपिष्टेन कलश: सम्पूरितः । तं च घट नागदन्ते रज्ज्वा बद्ध्वा तस्याधस्तात् कटं प्रसार्य सततं तद्विषये चिन्तयन् सः सुप्तः । स: अचिन्तयत् – “यत्परिपूर्णोऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते । यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि अस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यामि ।

अनुवादः

कोण्या एका नगरात कोणी एक स्वभावकृपण नावाचा भिक्षुक राहात असे. त्याने भिक्षा मागून मिळालेल्या सातूच्या पिठाने घडा पूर्ण भरला, आणि (त्याने) त्या घड्याला दोरीने खुंटीवर बांधून त्याच्या खालीच चटई पसरून सतत त्या विषयीच विचार करत तो (तिथे) झोपला. त्याने विचार केला – “हा घडा सातूच्या पिठाने पूर्ण भरलेला आहे. जर दुष्काळ पडला तर याच्या (सातूच्या पीठाच्या) विक्रीतून शंभर रूपये मिळवेन.

In certain city there lived a certain monk named स्वभावकृपण. He filled a pot with the flour of sattu which he obtained as alms. After hanging that pot with a rope to the nail, spreading a mat exactly below it, he fell asleep constantly thinking about it. He thought this pot is filled with sattu flour. If there is a famine, (scarcity of food) I’ll get hundred rupees by selling it.

परिच्छेद : 2

ततस्तेन ………….. जानुचलनयोग्यः भविष्यति।
ततस्तेन अहम् अजाद्वयं क्रेष्यामि। तत: पाण्मासिक-प्रसववशात् ताभ्यां यूथः भविष्यति। ततोऽजाभिः धेनू: ग्रहीष्यामि, धेनुभिः महिषी:, महिषीभिः वडवाः, वडवाप्रसवतः प्रभूता: अश्वाः भविष्यन्ति । तेषां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्ण प्राप्स्यमि। सुवर्णेन चतु:शालं गृहं सम्पत्स्यते। ततः कश्चित् धनिकः प्राप्तवयस्कां रूपाढ्यां कन्यां मां दास्यति । आवयोः पुत्रः भविष्यति । तस्याहं सोमशमति नाम करिष्यामि । तत: स: जानुचलनयोग्यः भविष्यति।

अनुवादः

त्यानंतर त्यातून मी दोन बकऱ्या विकत घेईन. त्यानंतर सहा महिन्यांनी त्यांच्या प्रजननातून त्यांचा कळप तयार होईल. त्यानंतर पुष्कळ बकऱ्या झाल्यावर गायी विकत घेईन. गाईंनंतर म्हशी, म्हशींनंतर घोड्या, घोड्यांच्या प्रजननातून पुष्कळ घोडे जन्माला येतील. त्यांच्या विक्रीतून पुष्कळ सोने मिळवेन.

त्या सोन्यामुळे चौसोपी घर होईल. तेव्हा कोणी एक धनिक वयात आलेली रूपवती कन्या मला देईल. आम्हां दोघांना मुलगा होईल. त्याचे मी सोमशर्मा असे नाव ठेवेन त्यानंतर तो रांगू लागेल.

Then, with that, I shall buy two goats. Then, after six month of their pro-creation, there will be a flock of them. Then with the goats, I shall get cows, with the cows buffaloes, with the buffaloes, many mares, from many mares there will be many horses.

I shall obtain lots of gold by selling them. With the gold there will be a mansion (four buildings enclosing a quadrangle). Then some rich man will give me his beautiful daughter of marriageable age. Then we will have a son. I will name him as Somasharma. Then he’ll be able crawl on knees.

परिच्छेद : 3

एकदा सोमशर्मा ………… यया ।।
एकदा सोमशर्मा मां दृष्ट्वा मत्समीपम् आगमिष्यति । ततोऽहं कोपाविष्टः अभिधास्यामि भार्याम्, “गृहाण बालकम्’ इति । साऽपि मम वचनं न श्रोष्यति । तावत्काले कश्चन कुक्कुरं तत्र आगमिष्यति । सोमशर्मा तस्मात् भीतः भविष्यति। ततोऽहं समुत्थाय लगुडेन तं कुक्कुर ताडयिष्यामि।” एवं स्वनमग्नः ध्यानस्थितः सः तथैव लगुडप्रहारम् अकरोत् । तेन लगुडपारेण सक्तुपिष्टेन पूर्णः सः घट: भग्नः अभवत् । स्वभावकृपणः सः पाण्डुरताम् अगच्छत् । अत: ब्रवीमि – अनागतवती चिन्तामसम्भाव्यां करोति यः । स एव पाण्डुर: शेते सोमशर्मपिता यथा ।।

अनुवादः

एकदा सोमशर्मा मला पाहून माझ्याजवळ येईल. तेव्हा रागावलेला मी पत्नीला म्हणेन, “मुलाला घे.” ती सुद्धा माझे बोलणे ऐकणार नाही. त्याचवेळी कोणी एक कुत्रा तेथे येईल. सोमशर्मा त्याला घाबरेल. तेव्हा मी उठून काठीने त्या कुत्र्याला मारेन, अशा प्रकारे स्वप्नात गढून गेल्याने विचारमग्न झालेल्या त्याने तशाच प्रकारे काठीचा प्रहार केला. त्या काठीच्या प्रहाराने सातूच्या पिठाने भरलेला तो घडा फुटला. तो स्वभावकृपण पांढरा झाला.

म्हणून म्हणतो – अद्याप न घडलेल्या गोष्टींची आणि अशक्य गोष्टींची जो उगाचच चिंता करतो (विचार करतो), तो झोपलेल्या सोमशाच्या पित्याप्रमाणेच पांढरा होतो.

Once after seeing me Heref will come to me. Then, I will angrily say to my wife ” Take the boy”. She too will not hear my words. By that time, a certain dog will come there. Somasharma will get scared of it. Then after getting up, I shall hit that dog with a stick.

Thus engrossed in the dream he who was thinking, struck a blow with the stick. Due to the blow of the stick, the pot filled with sattu flour was shattered (broke) and that स्वभावकृपण got all whitened. Hence I tell you, he who sleeps over (worries over) something yet to come, or something impossible, gets whitened (pale) just like Somasharma’s father who was sleeping.

सन्धिविग्रहः

• कश्चित् – क: + चित्।
• ततस्तेन – ततः + तेन। ततोऽजाभिः – ततः + अजाभिः।
• तस्याहम् – तस्य + अहम्।
• विक्रयणात्प्रभूतम् – विक्रयणात् + प्रभूतम्।
• तावत्काले – तावत् + काले।
• चिन्तामसम्भाव्याम् – चिन्ताम् + असम्भाव्याम्।
• साऽपि – सा + अपि।
• तथैव – तथा + एव।
• स्वभावकृपणो नाम – स्वभावकृपणः + नाम।
• कोऽपि – क: + अपि।
• तद्विषये – तत् + विषये।
• यत्परिपूर्णोऽयम् – यत् – परिपूर्ण: + अयम्।
• घटस्तावत् – घटः + तावत् ।
• कस्मिंचित् – कस्मिन् + चित् ।

समानार्थकशब्दाः

• भिक्षुकः – भिक्षुः, परिव्राजकः, परिव्राट्।
• रज्जुः – गुणः, सूत्रम्।
• नगरम् – पत्तनम्, पुरी।
• कलशः – घटः, कुम्भः ।
• वडवा – अश्वा, वामी।
• कन्या – तनया, पुत्री, दुहिता।
• पुत्रः – आत्मजः, सुतः, सुनः।
• प्रभूताः – बहुलाः, बहवः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• सुप्तः × जागरितः।
• पूर्णः × अपूर्णः ।
• प्रभूताः × स्तोकाः।
• समीपे × दूरे।

शब्दार्थाः

1. स्वभावकृपणः – miserly by nature – स्वभावाने कंजूष
2. सक्तुपिष्टम् – saktu flour – सातूचे पीठ
3. नागदन्तः – bracket on the wall – खुंटी
4. दुर्भिक्षम् – famine – दुष्काळ
5. विक्रयणेन – by selling – विकून
6. बद्ध्वा – having tied – बांधून
7. प्रसार्य – having spread – पसरून
8. अजा – goat – बकरी, शेळी
9. महिषी – buffalo – म्हैस
10. वडवा – mare – घोड़ी
11. अश्वः – horse – घोडा
12. प्रभूतम् – a lot – पुष्कळ
13. प्राप्तवयस्का – of proper age – वयात आलेली
14. जानुचलनयोग्य: – able to crawlon knees – रांगण्यायोग्य
15. भ्यूथः – flock / shed – समूह, कळप
16. ‘चतुःशालम् – quadrangle with four building (mansion) – वाडा
17. मत्समीपम् – near me – माझ्याजवळ
18. कोपाविष्टः – angry – अतिशय रागावलेला
19. अभिधास्यामि – I will say – मी बोलेन
20. गुहाण – you take – तू घे
21. कुक्कुरः – dog – कुत्रा
22. समुत्थाय – after getting up – उठून
23. लगुडेन – with a stick – काठीने
24. पाण्डुरः – white – पांढरा
25. अनागतवती – not arrived – न आलेली
26. असम्भाव्यम् – impossible – अशक्य
27. शेते – sleeps – झोपतो

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 4 विध्यर्थमाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 4 विध्यर्थमाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
विद्यार्थी किं त्यजेत् ?
उत्तरम् :
विद्यार्थी सुखं त्यजेत् ।

प्रश्न आ.
सुखार्थी किं त्यजेत् ?
उत्तरम् :
सुखार्थी विद्या त्यजेत् ।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. त्यजेद्विद्याम्
2. त्यजेत्सुखम्
3. कुतो विद्या
4. कुतो विद्यर्थिनः

उत्तरम् :

1. त्यजेद्विद्याम् – त्यजेत् + विद्याम् ।
2. त्यजेत्सुखम् – त्यजेत् + सुखम् ।
3. कुतो विद्या – कुतः + विद्या ।
4. कुतो विद्यार्थिन: – कुतः + विद्यार्थिनः ।

3. समानार्थकशब्दं लिखत।

प्रश्न 1.
1. विद्या
2. विद्यार्थी
उत्तरम् :
1. विद्या – ज्ञानम्, शिक्षा ।
2. विद्यार्थी – छात्र:, शिष्यः, अन्तेवासी।

श्लोक: 2.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कीदृशं जलं पिबेत् ?
उत्तरम् :
वस्त्रपूतं सुखं त्यजेत्।

प्रश्न आ.
कीदृशीं वाणी वदेत् ?
उत्तरम् :
सत्यपूतां वाणी वदेत्।

2. समानार्थकशब्दं चित्वा लिखत ।
वाक्, पवित्रम्, ऋतम्, उदकम् ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चित्वा लिखत ।
वाक्, पवित्रम्, ऋतम्, उदकम् ।
उत्तरम् :

1. वाक् – वाणी।
2. पवित्रम् – पूतम्।
3. ऋतम् – सत्यम्।
4. उदकम् – जलम्।

3. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
दृष्टिपूतः	पादः
वस्त्रपूतम्	जलम्
मनः पूतम्	आवरणम्
सत्यपूता	वाणी

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
मनुजः कीदृशं धनं काङ्केत ?
उत्तरम् :
मनुज: अलब्ध धनं काक्षेत।

प्रश्न आ.
वृद्धं धनं कुत्र निक्षिपेत् ?
उत्तरम् :
वृद्धं धनं तीर्थेषु निक्षिपेत्।

2. क्रमानुसारं रचयत।

प्रश्न 1.

1. धनस्य रक्षणम्।
2. तीर्थेषु दानम्।
3. धनस्य इच्छा ।
4. धनस्य वर्धनम्।

उत्तरम् :

1. धनस्य इच्छा।
2. धनस्य रक्षणम् ।
3. धनस्य वर्धनम् ।
4. तीर्थेषु दानम् ।

श्लोकः 4

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
क्रोधं केन जयेत्?
उत्तरम् :
क्रोधं अक्रोधेन जयेत्।

प्रश्न आ.
दानेन किं जयेत् ?
उत्तरम् :
दानेन कदर्य जयेत्।

प्रश्न इ.
सत्येन किं जयेत्?
उत्तरम् :
सत्येन अनृतं जयेत्।

2. विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
क्रोधः, असाधुः, सत्यम्, दानम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
क्रोधः, असाधुः, सत्यम्, दानम् ।
उत्तरम् :

• क्रोध: × अक्रोधः, क्षमा।
• असाधुः × साधुः।
• सत्यम् × अनृतम्।
• दानम् × कदर्यम् ।

3. श्लोकात् तृतीयान्तपदानि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् तृतीयान्तपदानि चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :
तृतीया – अक्रोधेन, साधुना, दानेन, सत्येन

4. सन्धिविग्रहं कुरुत ।
चानृतम्।

प्रश्न 1.
चानृतम्।
उत्तरम् :
चानृतम् – च + अनृतम्।

श्लोक: 5

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
प्रत्यहं किं प्रत्यवेक्षेत ?
उत्तरम् :
प्रत्यहं आत्मन: चरितं प्रत्यवेक्षेत।

प्रश्न आ.
चरितं केन तुल्यं माऽस्तु ?
उत्तरम् :
चरितं पशुभि: तुल्यं माऽस्तु।

प्रश्न इ.
चरितं केन तुल्यम् अस्तु ?
उत्तरम् :
चरितं सत्पुरुषै : तुल्यम् अस्तु।

2. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न अ.
पशुभिः + तुल्यम्
उत्तरम् :
पशुभिस्तुल्यम् – पशुभिः + तुल्यम् ।

प्रश्न आ.
किम् + नु
उत्तरम् :
किन्नु – किम् + नु।

प्रश्न इ.
सत्पुरुषैः + इति
उत्तरम् :
सत्पुरुषैरिति – सत्पुरुषैः + इति।

प्रश्न ई.
नरः + चरितम्
उत्तरम् :
नरश्चरितमात्मनः – नरः + चरितम् + आत्मनः ।

3 समानार्थकशब्दानां युग्मं चिनुत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

अ	आ
प्रत्यहम्	प्रतिदिनम्
नर:	मनुज:
चरितम्	वर्तनम्
पशुः	मृगः
तुल्यः	समः
सत्पुरुषाः	सज्जनाः

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला Additional Important Questions and Answers

विभक्त्यन्तरूपाणि।

1. प्रथमा – विद्या, सुखम्, विद्यार्थी, सुखार्थी।
2. द्वितीया – विद्याम, सुखम्।

लकारं लिखत।

1. त्यजेत् – त्यज् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
2. न्यसेत् – न्यस् धातुः चतुर्थगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
3. पिबेत् – पा – पिब् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
4. वदेत् – वद् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम।
5. समाचरेत् – सम् + आ + चर् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम।
6. वर्धयेत् – वृध् – वर्धधातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं प्रयोजकरूपम् विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
7. जयेत् – जि – जय् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
8. पश्येत् – दृश् – पश्य् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
9. अयित् – ऋधातुः प्रथमगणः परस्मैपदं प्रयोजकरूपम्, विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
10. प्रत्यवेक्षेत – प्रति + अव + ईश् धातुः प्रथमगण:आत्मनेपदं विधिलिङ्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
11. चिन्तयेत् – चिन्त् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
12. पराक्रमेत् – परा + क्रम् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
13. अवलुम्पेत – अव + लुम्प् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र आत्मनेपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
14. विनिष्पतेत् – वि + निस् + पत् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

प्रश्न 2.

उत्तरम् :

प्रश्न 3.

उत्तरम् :

प्रश्न 4.

उत्तरम् :

प्रश्न 5.

उत्तरम् :

प्रश्न 6.

उत्तरम् :

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
1. दृष्टिपूतं पादं न्यसेत्।
2. मन:पूतं समाचारेत्।
उत्तरम् :
1. कथं पादं न्यसेत?
2. मन:पूतं किं कुर्यात् ? (पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत। )

प्रश्न 2.
1. लब्धं धनं प्रयत्नतः रक्षेत्।
2. रक्षितं धनं सम्यक् वर्धयेत।
उत्तरम् :
1. लब्धं धनं कथं रक्षेत?
2. कीदृशं धनं सम्यक् वर्धयेत?

प्रश्न 3.
1. असाधुं साधुना जयेत्।
2. दानेन कदर्य जयेत्।
उत्तरम् :
1. असा, केन जयेत्?
2. दानेन किं जयेत्?

विभक्त्यन्तरूपाणि

• प्रथम – नरः।
• द्वितीया – दुःखाधिकान्, सुखाधिकान्, आत्मानम्।
• तृतीया – पशुभिः, सत्पुरुषैः।
• चतुर्थी – शोकहर्षाभ्याम्, शत्रुभ्याम्।
• सप्तमी – दुःखे, सुखे।

प्रवनिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
शत्रुभ्याम् इव शोकहर्षाभ्याम् आत्मानं न अर्पयेत्।
उत्तरम् :
काभ्याम् इव शोकहर्षाभ्याम् आत्मानं न अर्पयेत्?

प्रश्न 2.

1. नर: आत्मनःचरितं प्रत्यवेक्षेत।
2. प्रत्यहम् आत्मनः चरितं प्रत्यवेक्षेत।
3. मे चरितं पशुभिः तुल्यम्।
4. मे चरितं सत्पुरुषै : तुल्यम्।
5. नृपः बकवत् अर्थान् चिन्तयेत्।
6. नृपः सिंह: इव पराक्रमेत् ।

उत्तरम् :

1. कआत्मनःचरितं प्रत्यवेक्षेत?
2. कदा आत्मन: चरितं प्रत्यवेक्षेत?
3. मे चरितं कै: तुल्यम्?
4. मे चरितं कै: तुल्यम्?
5. नृपः बकवत् कान् चिन्तयेत्?
6. नृपः कः इव पराक्रमेत्?

सूचनानुसारं कृती: कुरुत।

प्रश्न 1.
विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।
‘धनम्’ इति शब्दस्य चत्वारि विशेषणनि चिनुत ।
उत्तरम् :
अलब्धम्, लब्धम्, रक्षितम्, वृद्धम्।

लेखनकौशलम् 

• हर्षः – वर्षाकाले हर्ष : भवेत्। वर्षाकाले प्रमोदः/ आनन्द: भवेत्।
• वचः – गुरोः वच: अनुकरणीयः। गुरोः व्याहार : अनुकरणीयः।
• शत्रुः – सः शत्रु: अतीव बलवान् आसीत्। सः रिपुः / वैरी अतीव बलवान् आसीत्।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
विद्या, साधुना, सत्पुरुषैः	त्यजेत्, न्यसेत्, निक्षिपेत्, जयेत्	दृष्टिपूतम्
विद्याम्, दुःखे	पिबेत्, वदेत्, पश्येत्, अर्पयेत्, विनिष्पतेत्	वस्त्रपूतम्
वाणीम्, शत्रुभ्याम्	समाचारेत्, काक्षेत, प्रत्यवेक्षेत, चिन्तयेत्	मन:पूतम्
क्रोधम, पशुभिः	रक्षेत्, वर्धयेत्, पराक्रमेत्	सत्यपूताम्

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
शोकहर्षाभ्याम्	grief and happiness	शोकःच, हर्ष:च, ताभ्याम्।	इतरेतर द्वन्द्व समास
दृष्टिपूतम्	purified by sight	दृष्ट्या पूतम्।	तृतीया तत्पुरुष समास
वस्त्रपूतम्	purified by cloth	वस्त्रेण पूतम्।	तृतीया तत्पुरुष समास
सत्यपूताम्	purified with truth	सत्येन पूता, ताम्।	तृतीया तत्पुरुष समास
मन:पूतम्	purified with mind	मनसा पूतम्।	तृतीया तत्पुरुष समास

विध्यर्थमाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

सुभाषिते हा संस्कृत साहित्याचा अविभाज्य भाग आहे. सुभाषिते कमी शब्दात खोल अर्थ सांगतात. सुभाषिते मनोरंजक तसेच माहितीपर असतात. काही सुभाषिते आपण कसे वागावे, काय करावे, काय करू नये हे सांगतात.

प्रस्तुत पद्य पाठामध्ये अशाच सुभाषितांचा समावेश आहे, जी आपल्याला काय करावे आणि काय करू नये ते सांगतात. “विध्यर्थ’ (विधि-अर्थ) हा शब्द आपल्याला क्रियेची गरज सांगतो.

We know that subhashitas that are an integral part of Sanskrit literature convey a very deep meaning. They are entertaining, as well as informative. Some subhashitas guide us as to how we should behave, what we should do and what are the things we should not do.

As the name suggests विध्यार्थमाला is a collection of beautiful slokas that tell us what we should do and what we should not do. The word foraf (विधि-अर्थ) tells the worth, necessity of an action.

श्लोकः 1

सुखार्थी ………………….. सुखम् ।।1।।

श्लोकः : सुखार्थी चेत् त्यजेद्विद्यां विद्यार्थी चेत् त्यजेत्सुखम्।
सुखार्थिनः कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम् ।।1।। (अनुष्टुभ्)

अन्वयः सुखार्थी चेत् विद्यां त्यजेत्। विद्यार्थी चेत् सुखं त्यजेत्। सुखार्थिन: विद्या कुतः? विद्यार्थिनः सुखं कुतः?

अनुवादः

सुखाची इच्छा असणाऱ्याने विद्येचा त्याग करावा. विद्येची इच्छा असणाऱ्याने सुखाचा त्याग करावा. सुखाची इच्छा असणाऱ्यांस विद्या कुठून मिळणार? विद्येची इच्छा असणाऱ्यांस सुख कुठून मिळणार?

If a person desires comforts he should give up knowledge. If a person desires knowledge he should give up comforts. From where do the ones yearning for comforts get knowledge? From where do the ones desiring knowledge get comfort?

श्लोकः 2

दृष्टिपूतं …………………….. समाचारेत् ।।2।।

श्लोकः : दृष्टिपूतं न्यसेत् पादं वस्त्रपूतं पिबेत् जलम्।
सत्यपूतां वदेत् वाणीं मनःपूतं समाचारेत् ।।2।। (मनुस्मृतिः) (अनुष्टुभ)

अन्वयः दृष्टिपूतं पादं न्यसेत् । वस्त्रपूतं जल पिबेत् । सत्यपूतां वाणी वदेत् । मन:पूतं समाचरेत्।

अनुवादः

योग्यरीत्या पाहून पाय ठेवावा. वस्त्राने गाळून घेतलेले पाणी प्यावे. सत्याने पवित्र झालेली भाषा बोलावी आणि योग्य रीतीने विचार करुन (मनन करून) वर्तन करावे.

One should take a step after seeing. One should drink water purified by a cloth. One should speak words purified with truth and one should act after thinking.

श्लोकः 3

धनमलब्ध …………………….. निक्षिपेत् ।।3।।

श्लोकः : धनमलब्धं काङ्क्षत, लब्धं रक्षेत् प्रयत्नतः।
रक्षितं वर्धयेत् सम्यक्, वृद्ध तीर्थेषु निक्षिपेत् ।।3।। (अनुष्टुभ)

अन्वयः : अलब्धं धनं काहक्षेत। लब्ब (धन) प्रयत्नतः रक्षेत्। रक्षितं (धन) सम्यक् वर्धयेत्। वृद्धं (धन) तीर्थेषु निक्षिपेत्।।

अनुवादः

न मिळालेल्या धनाची इच्छा करावी. प्राप्त झालेल्या धनाचे प्रयत्नपुर्वक रक्षण करावे. रक्षण केलेले धन चांगल्या रीतीने वाढवावे. अधिक (वाढलेले) धन तीर्थक्षेत्री / चांगल्या ठिकाणी (कार्यात) दान करावे.

One should wish for wealth which is not obtained. One should protect that which is obtained with efforts. That which is protected should be enhanced properly and the wealth which is enhanced should be put into good use. (given in charity)

श्लोकः 4

अक्रोयेन ………………. चानृतम् ।।4।।
श्लोकः : अक्रोधेन जयेत् क्रोधम् असाधु साधुना जयेत्।
जयेत् कदयं दानेन जयेत् सत्येन चानृतम् ।।4।।(अनुष्टुभ्)

अन्वयः : अक्रोधेन क्रोधं जयेत् । साधुना असाधुं जयेत् । दानेन कदर्य जयेत् । सत्येन च अनृतम् जयेत्।

अनुवादः

क्रोधाला शांततेने (क्षमेने) जिंकावे, सज्जनाने दुष्टाला जिंकावे (चांगल्याने | वाईटाला जिंकावे), कंजूषपणाला दानाने जिंकावे आणि सत्याने असत्याला जिंकावे.

One should win over anger with calmness. One should win over the wicked with goodness. One should win over miserliness with charity and one should win over falsehood with truth.

श्लोकः 5

प्रत्यहं ……………………… सत्पुरुषैरिति ।।6।।

श्लोकः : प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत नरश्चरितमात्मनः ।
किन्नु मे पशुभिस्तुल्यं किन्नु सत्पुरुषैरिति ।।6।। (अनुष्टुभ)

अन्वयः नर: आत्मन: चरितं प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत किं नु मे (चरित) पशुभि: तुल्यम्? किं नु (मे चरित) सत्पुरुषैः (तुल्यम्) इति।

अनुवादः

मनुष्याचे स्वत:च्या चारित्र्याकडे (वर्तनाकडे) बारकाईने दररोज पाहावे (आणि विचारावे) “खरेच माझे बर्तन पशूसमान आहे की सज्जनांसमान?”
Man should observe his behaviour daily (and ask) “Did I behave like animals? Or did I behave like good people?”

सन्धिविग्रहः

• धनमलब्धम् – धनम् + अलब्धम् ।
• सिंहवच्च – सिंहवत् + च।
• वृकवच्च – वृकवत् + च।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• त्यजेत् × स्वीकुर्यात, गृह्णीयात् ।
• सुखम् × दुःखम् ।
• अलब्धम् × लब्धम्।
• सत्यम् × असत्यम्।
• पूतम् × मलिनम्, अस्वच्छम, अमङ्गलम् ।
• सत्पुरुषाः × दुर्जनाः, खलाः, दुष्टाः।

समानार्थकशब्दाः

1. वाणी – वाक्, भाषा, ब्राह्मी, भारती, गिर् ।
2. पूतम् – पवित्रम्, पावनम् ।
3. सत्यम् – ऋतम् ।
4. जलम् – नीरम्, उदकम्, तोयम्, अम्बु, पयः ।
5. काक्षेत – इच्छेत्।
6. लब्धम् – प्राप्तम्।
7. धनम् – वित्तम्, अर्थम्, द्रविणम्।
8. सम्यक् – सुष्ठु ।
9. कोधः – रोषः।
10. असाधुः – दुष्ट, दुर्जनः।
11. कदर्यम् – कृपणता।
12. सत्यम् – ऋतम्।
13. असत्यम् – अनृतम्।
14. दु:खम् – शोकः।
15. हर्षः – आनन्दः।
16. शत्रुः – रिपुः, अरिः, वैरी।
17. अधिकम् – प्रभूतम्, बहु।
18. सिंहः – वनराजः, केसरी, मृगेन्द्रः।
19. शश: – शशकः।
20. प्रत्यहम् – प्रतिदिनम्।
21. नरः – मनुजः, पुरुषः।
22. चरितम् – वर्तनम्।
23. पशुः – प्राणी, मृगः।
24. तुल्यः – समः।
25. सत्पुरुषाः – सज्जनाः।

शब्दार्थाः

1. सुखार्थी – one who wishes happiness – सुखाची इच्छा असणारा
2. चेत् – if – जर
3. विद्या – knowledge – विद्या, ज्ञान
4. त्यजेत् – should leave – त्याग करावा
5. कुतः – from where/how – कुठून
6. सुखम् – happiness – सुख
7. दृष्टिपूतम् – after seeing (purified by sight) – नीट पाहून
8. न्यसेत् – should place – ठेवावे
9. समाचरेत् – should act – वागावे
10. काङ्क्षेत – should wish – इच्छा करावी
11. रक्षेत् – shoul protect – रक्षण करावे
12. प्रयत्नतः – with efforts – प्रयत्नपूर्वक
13. वर्धयेत् – should enhance – वाढवावे
14. सम्यक् – properly – योग्यरीत्या
15. क्रोध – anger – राग
16. अक्रोधेन – with calmness – शांततेने
17. असाधु – wicked – दुष्ट
18. कदर्यम् – miserliness – कंजूषपणा
19. अनृतम् – falsehood – असत्य
20. दुःखे – in sorrow – दुःखात
21. आत्मानम् – oneself – स्वत:ला
22. सुखे – in happiness – सुखात
23. शोकहर्षाभ्याम् – to sorrow and happiness – दु:ख व सुखाला
24. न अर्पयेत् – should not surrender – समर्पित करू नये
25. आत्मनः – of oneself – स्वत:चे
26. चरितम् – behaviour – वर्तन
27. प्रत्यहम् – everyday – दररोज
28. प्रत्यवेक्षेत – observe – परीक्षण करावे
29. तुल्यम् – like – सारखे, तुलना करण्यायोग्य
30. बकवत् – like a crane – बगळ्याप्रमाणे
31. सिंहवत् – like a lion – सिंहाप्रमाणे
32. वृकवत् – like a wolf – लांडग्याप्रमाणे
33. शशवत् – like a rabit – सश्याप्रमाणे
34. अवलुम्पेत – should tear down – फाडावे, नामोहरम करावे
35. विनिष्पतेत् – should get out of – बाहेर पडावे
36. चिन्तयेत् – should think – विचार करावा
37. पराक्रमेत् – should be brave – पराक्रम करावा

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 8 मनसः स्वच्छता Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 मनसः स्वच्छता

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 8 मनसः स्वच्छता Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
निद्रा कदा उत्तमा भवति?
उत्तरम् :
शरीरं मन: च स्वच्छे तर्हि निद्रा उत्तमा भवति।

प्रश्न 2.
स्नानेन किं भवति?
उत्तरम् :
स्नानेन शरीरं स्वच्छं, सतेजः, लघुभारमिव च भासते।

प्रश्न 3.
कदा प्रार्थनां बदामः?
उत्तरम् :
रात्रौ निद्रायाः पूर्व प्रार्थनां वदामः ।

प्रश्न 4.
माता श्यामस्य चरणौ केन मार्जयति?
उत्तरम् :
माता श्यामस्य चरणौ शाटिकाशलेन मार्जयति।

प्रश्न 5.
वयं प्रतिदिनं किमर्थ प्रयतामहे ?
उत्तरम् :
वयं पावित्र्यार्थ, स्वच्छतायै प्रतिदिनं प्रयतामहे ।

2. माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
मनसः स्वच्छताविषये माता श्यामं कथं बोधितवती?
उत्तरम् :
‘श्यामची आई’ या पुस्तकातील कथेवर आधारित ‘मनस: स्वच्छता’ या पाठात मनाची शुद्धता व आत्मिक समाधान यावर भाष्य केले आहे. श्याम शारीरिक स्वच्छतेबद्दल खूप जागरुक होता. तो लहानपणापासून दररोज न चुकता दोनदा आंघोळ करीत असे. एकदा संध्याकाळी खेळून आल्यावर श्यामने आंघोळ केली.

आईने त्याचे अंग नेहमीप्रमाणे पदराने स्वच्छ पुसले नंतर तिने श्यामला देवपूजेसाठी फुले आणण्यासाठी जा असे सांगितले पण श्याम म्हणाला, ‘माझे तळवे ओले आहेत त्यांना माती लागेल. तू आधी मोझे तळवे पूस. आईने श्यामचे तळवे पुसले. श्याम फुले घेऊन आल्यावर आई त्याच्याजवळ गेली आणि म्हणाली, ‘श्याम पायाला माती लागू नये, म्हणून जसे जपतोस तसेच मनाला मळ लागू म्हणून सुध्दा जप! देवाकडे प्रार्थना कर, शुद्ध बुद्धी दे!’ श्यामचा शरीर स्वच्छ ठेवण्याचा हट्ट बघून आईला कौतुक वाटलेच पण ही संधी साधून तिने श्यामच्या कोवळ्या मनावर एक सुंदर विचार बिंबवला. शरीराप्रमाणेच आपले मन स्वच्छ ठेवणे गरजेचे आहे. श्यामच्या आईने श्यामला दिलेला हा विचार सर्वांनीच आचरणात आणायला हवा.

In the lesson ‘मनसः स्वच्छता।’ Shyam’s mother has given him the moral about purity of mind. Shyam was very keen about his physical cleanliness. He used to take a bath twice a day without fail ever since his childhood.

Once he came home and took bath after playing in the evening. His mother wiped his body clean as she used to do every day. Then she asked Shyam to bring some flowers for worship.

He refused to keep his feet on soil fearing his wet feet would get dirty. Mother spreaded her pallu on the floor then Shyam dried his feet went. After getting the flowers, he came to his mother.

That time his mother told his that just as you take care of your feet not to get dirty also take care about purity of mind. Pray to God for a pure mind. In this way, with the instance of Shyam’s own habit physical cleanliness, mother enlightens Shyam to strive for purity of the mind.

3. अ. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न 1.

1. लघुभारमिव
2. इत्यपि
3. इतोऽपि
4. तथैव
5. कदापि

उत्तरम् :

1. लघुभारमिव – लघुभारम् + इव।
2. इत्यपि – इति + अपि।
3. इतोऽपि – इत: + अपि।
4. तथैव – तथा + एव।
5. कदापि – कदा + अपि।

आ. वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
1. पादतलौ
2. स्नानस्य
उत्तरम् :
1. पादतलौ – प् + आ + द् + अ + त् + अ + ल् + औ।
2. स्नानस्य – स् + न् + आ + न् + अ + स् + य् + अ ।

इ. विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
पादतलौ	सतेजः
अभ्यासः	मलिनम्
मनः	आर्द्रो
शरीरम्	उत्तमः

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
पादतलौ	आर्द्रो
अभ्यासः	उत्तमः
मनः	मलिनम्
शरीरम्	सतेजः

4. समानार्थकशब्दयुग्मं चिनुत ।
शरीरम्, मृत्तिका, चरणौ, मित्रम्, मनः, मृद्, सुहृद्, चित्तम्, पादी, देहः

प्रश्न 1.
शरीरम्, मृत्तिका, चरणौ, मित्रम्, मनः, मृद्, सुहृद्, चित्तम्, पादी, देहः
उत्तरम् :

• शरीरम् – तनुः, कायः, देहः
• मृत्तिका – मृद्।
• चरणौ – पादौ।
• सुहृद् – मित्रम्, वयस्यः, सखा।
• मन: – चित्तम्, चेतः, अन्त:करणम्।

5. विरुद्धार्थक शब्द लिखत ।
पवित्रम्, शुष्कम्, नीचैः, स्वच्छम्, अधिकम्, सत्वरम् ।

प्रश्न 1.
पवित्रम्, शुष्कम्, नीचैः, स्वच्छम्, अधिकम्, सत्वरम् ।
उत्तरम् :

• पवित्रम् × अपवित्रम्, मलिनम्।
• शुष्कम् × आर्द्रम्।
• नीचैः × उच्चैः।
• स्वच्छम् × अस्वच्छम् ।
• अधिकम् × स्वल्पम्, न्यूनम् ।
• सत्वरम् × शनैः।

6. उपपदविभक्तिं योजयत ।

प्रश्न 1.
1. …………. पूर्वं वयं प्रार्थनां वदामः । (निद्रायाः/निद्रायै)
2. एकदा नित्यमिव खेलित्वा अहं ………. आगतः। (गृहे/गृहम्)

7. उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।।

प्रश्न 1.
मात्रा स्वशाटिका आर्द्रा कृता यतः …..।
अ) सा वर्षायां क्लिन्ना।
आ) तेन पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत्।
उत्तरम् :
आ) तेन पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत्।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 8 मनसः स्वच्छता Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.

1. बाल्यादेव ……… स्नानं करोमि स्म। (त्रिवार, द्विवार)
2. ……… निद्रायाः पूर्व प्रार्थना करणीया। (दिने, रात्रौ)
3. अहं ……… आगत्य स्नानार्थं गतवान् । (गृहे / गृहम्)
4. सायङ्कालस्य स्नानार्थं ……… जलस्य आवश्यकता न भवति। (अधिकं / अधिकस्य)
5. ………… पुष्पाणि आनय। (देवपूजार्थं / देवपूजया)
6. मम………… आज़े। (पादतलं / पादतलौ)
7. ………… पाषाणे विस्तारय। (वस्त्रं / शाटिकाञ्चल)
8. मातुः वस्त्रम् ………… अभवत्। (शुष्कम् / आम्)

उत्तरम् :

1. द्विवारं
2. रात्रौ
3. गृहम्
4. अधिकस्य
5. देवपूजार्थम्
6. पादतलौ
7. शाटिकाञ्चलम्
8. आर्द्रम्

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
मनसः स्नानं नाम किम्?
उत्तरम् :
निद्रायाः पूर्वं कृता प्रार्थना नाम मनसः स्नानम्।

प्रश्न 2.
श्यामः कतिवारं स्नानं करोति स्म?
उत्तरम् :
श्यामः द्विवारं स्नानं करोति स्म।

प्रश्न 3.
कस्य स्नानस्य कृते अधिकस्य जलस्य आवश्यकता नास्ति?
उत्तरम् :
सायङ्कालस्य स्नानस्य कृते अधिकस्य जलस्य आवश्यकता नास्ति।

प्रश्न 4.
श्यामस्य माता कश्यं तस्य शरीरं मार्जयति स्म?
उत्तरम् :
श्यामस्य माता स्वशाटिकया तस्य शरीर मार्जयति स्म।

प्रश्न 5.
मात्रा किमर्थ स्वशाटिका आाकृता?
उत्तरम् :
मात्रा पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत् एतदर्थ स्वशाटिका आर्द्राकृता।

प्रश्न 6.
माता किं गृहीत्वा आगतवती?
उत्तरम् :
माता दीपं गृहीत्वा आगतवती।

प्रश्न 7.
वस्त्रस्वच्छतार्थ किम् अस्ति?
उत्तरम् :
वस्त्रस्वच्छतार्थ क्षालनचूर्णम् अस्ति।

प्रश्न 8.
शरीरस्वच्छतार्थ किम् अस्ति?
उत्तरम् :
शरीरस्वच्छतार्थ चन्दनफेनकानि अस्ति।

प्रश्न 9.
सर्वे किमर्थं प्रयत्नं कुर्वन्ति?
उत्तरम् :
शरीरं वस्त्राणि च मलिनानि न भवन्तु अत: सर्वे प्रयत्न कुर्वन्ति।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. श्यामः बाल्ये एकवारमेव स्नानं करोति स्म।
2. द्विवारं सानस्य अभ्यास: उत्तमः।
3. निद्रायाः पूर्वं स्नानं कृतं चेत् शरीरं बहुभारमिव भासते।
4. निद्रायाः पूर्व स्नानं कृतं चेत् शरीरं स्वच्छं भवति।
5. निद्रायाः पूर्व स्नानं कृतं चेत् शरीरं सतेजः भवति।
6. प्रार्थना नाम शरीरस्य स्नानम् ।
7. शरीरमनसो: स्वच्छतया निद्रा उत्तमा भवति।
8. मातुः वस्त्रं शुष्कम् अभवत्।
9. मात्रा शाटिकाञ्चलं विस्तारितम्।
10. माता श्यामस्य अङ्गं न मार्जितवती।
11. मात्रा शाटिकापरिवर्तनं कर्तुं शक्यते।
12. माता पुत्रार्थ किमपि न करोति।
13. वयं प्रतिदिनं स्वच्छतार्थ प्रयतामहे ।
14. वयं मनसः स्वच्छतायै न प्रयतामहे।
15. शरीरस्वच्छतायै क्षालनचूर्णम् अस्ति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्
4. सत्यम्
5. सत्यम्
6. असत्यम्
7. सत्यम्
8. असत्यम्
9. सत्यम्
10. असत्यम्
11. असत्यम्
12. असत्यम्
13. सत्यम्
14. सत्यम्
15. असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
“शुष्कय मे अङ्गम्।”
उत्तरम् :
श्याम: मातरं वदति।

प्रश्न 2.
“जलं समाप्त, सत्वरं शुष्कय मे अङ्गम्’
उत्तरम् :
श्याम: मातरं वदति।

प्रश्न 3.
“बाल्यादेव द्विवारं स्नानं करोमि स्म अहम् ।”
उत्तरम् :
श्यामः सर्वान् वदति।

प्रश्न 4.
“देवपूजार्थं पुष्पाणि आनय।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

प्रश्न 5.
“मम पादतलौ अपि स्वच्छीकुरु।”
उत्तरम् :
श्याम : मातरं वदति।

प्रश्न 6.
“अधुना केन वस्रेण मार्जयामि।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

प्रश्न 7.
“तव शाटिकाञ्चलं पाषाणे विस्तारय।”
उत्तरम् :
श्याम: मातरं वदति।

प्रश्न 8.
“प्रार्थय देवं शुद्धबुद्ध्यर्थम्।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

प्रश्न 9.
“मन: मलिनं न भवतु एतदर्थम् अपि प्रयतस्व।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
रात्रौ निद्रायाः पूर्व स्नानं करणीयम् यतः ……….।
a. शरीरं स्वच्छं, सतेज: लघुभारमिव भासते।
b. प्रार्थना करणीया।
उत्तरम् :
रात्रौ निद्रायाः पूर्व स्नानं करणीयं यतः शरीरं स्वच्छं, सतेज: लघुभारमिव भासते।

प्रश्न 2.
निद्रायाः पूर्व प्रार्थना करणीया, यतः ……….।
a. शरीरं स्वच्छं भवति।
b. मनः स्वच्छं भवति।
उत्तरम् :
निद्रायाः पूर्व प्रार्थना करणीया, यत: मन: स्वच्छं भवति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• निद्रायाः – न् + इ + द् + र + आ + य् + आः।
• प्रार्थनाम् – प् + र + आ + र + थ् + अ + न् + आ + म्।
• स्व च्छे – स् + व् + अ + च + छ् + ए।
• खेलित्वा – + ए + ल् + इ + त् + व् + आ।
• गृहम् – ग् + ऋ + ह् + अ् + म्।
• सायकालस्य – स् + आ + य् + अ + ङ् + क् + आ + ल + अ + स् + य् + ।
• शुष्कय – श् + उ + ष् + क् + अ + य् + अ। .
• अङ्गम् – अ + इ + ग् + अ + म्।
• समाप्तम् – स् + अ + म् + आ + प् + त् + अ + म्।
• उच्चैः – उ + च् + च् + ऐः।
• मार्जयति – म् + आ + र + ज् + अ + य् + अ + त् + इ।
• पुष्पाणि – प् + उ + ष् + प् + आ + ण् + इ।
• आर्द्रम् – आ + र + द् + र + अ + म्।
• मृत्तिकया – म् + ऋ + त् + त् + इ + क् + अ + य् +आ।
• भविष्यत: – भ + अ + व + इ + ष् + य् + अ + त् + अः।
• तर्हि – त् + अ + र + ह् + इ।
• वखम् – व् + अ + स् + त् + र् + अ + म्।
• उक्त्वा – उ + क् + त् + व् + आ।
• मात्रा – म् + आ + त् + र + आ।
• तस्मिन् – त् + अ + स् + म् + इ + न्।
• कर्तुम् – क् + अ + र् + त् + उ + म्।
• पुत्रेच्छा – प् + उ + त् + र् + ए + च् + छ + आ।
• गृहीत्वा – ग् + ऋ + ह् + ई + त् + व् + आ।
• प्रयतस्व – प् + र + अ + य् + अ + त् + अ + स् + व् + अ।
• शब्दाः – श् + अ + ब् + द् + आः।
• प्रयत्नम् – प् + र + य् + अ + त् + न् + अ + म्।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. द्विवारं स्नानस्य अभ्यासः उत्तमः।
2. निद्रायाः पूर्वं प्रार्थना करणीया।
3. शरीरः मनः च स्वच्छे तर्हि निद्रा उत्तमा भवति ।
4. पूजार्थं पुष्पाणि आवश्यकानि।
5. पादतलौ आद्रौं स्तः।
6. मृत्तिकया पादतलौ मलिनौ भविष्यतः।
7. शाटिकाचलं पाषाणे विस्तारय।
8. शाटिकापरिवर्तनं कर्तुं न शक्यते।
9. मन: मलिनं न भवतु एतदर्थं प्रयतस्व।
10. प्रार्थय देवं शुद्धबुर्ध्वम्।

उत्तरम् :

1. द्विवारं स्नानस्य अभ्यास: कीदृशः?
2. निद्रायाः पूर्व का करणीया?
3. निद्रा कदा उत्तमा भवति?
4. किमर्थं पुष्पाणि आवश्यकानि?
5. को आज़े स्त:?
6. कया पादतलौ मलिनौ भविष्यतः?
7. शाटिकाञ्चलं कुत्र विस्तारय?
8. किं कर्तुं न शक्यते?
9. किं मलिनं न भवतु एतदर्थं प्रयतस्व?
10. किमर्थं देवं प्रार्थय?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
शुष्की	चरणौ
आर्दम्	वखम्
आर्द्रा	स्वशाटिका
मधुरा:	शब्दाः
पूर्णा	वस्त्राणि
मलिनानि	पुत्रेच्छा

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
शुष्की	चरणौ
आर्दम्	वखम्
आर्द्रा	स्वशाटिका
मधुरा:	शब्दाः
पूर्णा	पुत्रेच्छा
मलिनानि	वस्त्राणि

वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
खेलित्वा	समाप्य	–
उक्त्वा	–	–
स्थापयित्वा	–	–
कारयित्वा	–	–
गृहीत्वा	–	–

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
बाल्यात्, श्यामेन, कथा, रात्रौ, प्रार्थनाम्, मनसः, जलस्य, शाटिकया, मृत्तिकया, पाषाणे, मात्रा, मनः, देवम्, वस्त्रम्, स्वच्छतायै, चरणौ, पादतलौ, पुष्पाणि, वस्त्राणि	अहम्, एतत्, मया, मम-मे, तव – ते, तया, सर्वः	करोमि, भासते, भवति, मार्जयति, अस्ति, असि, शक्यते, करोति, सहते, समर्पयति, प्रयतसे, अभवत्, शुष्कय, आनय, भवेत्, स्तः, भविष्यतः, भवेताम्, कुर्मः, सन्ति, कुर्वन्ति, प्रयतामहे	आर्द्रा, मधुराः, मलिनौ, भारकारि, पूर्णा, मलिनानि, उत्तमः, सतेजः, स्वच्छम्, लघुभारम, आर्दी, शुष्कौ, आर्द्रम्

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
प्रतिदिनम्	every day	दिने दिने।	अव्ययीभाव समास
स्नानार्थम्	for bath	स्नानाय इंदम्।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
स्वशाटिकया	with own saree	स्वस्य शाटिका, तया।	षष्ठी तत्पुरुष समास
शाटिकाञ्चलम्	pallu of saree	शाटिकाया: आञ्चलम्	षष्ठी तत्पुरुष समास
पूजार्थम्	for worship	पूजाय इदम्।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
पादतलौ	surface of feet	पादयो: तलौ।	षष्ठी तत्पुरुष समास
वस्त्रस्वच्छतार्थम्	for cleaning the clothes	वस्त्रस्वच्छताय इदम्।	चतुर्थी तत्पुरुष समास

मनसः स्वच्छता Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

प्रख्यात समाजसुधारक आणि लेखक पांडुरंग सदाशिव साने उर्फ सानेगुरुजी यांच्या ‘श्यामची आई’ या आत्मकथनपर पुस्तकातून ही कथा घेतली आहे. मनाच्या स्वच्छतेचे महत्व सांगणारी ही कथा डॉ. मंजूषा कुलकर्णी यांनी संस्कृतात अनुवादित केली आहे. ‘श्यामची आई’ म्हणजे मातृप्रेमाचा आदर्शच.

आजच्या चंगळवादी युगात मनाच्या शुद्धतेचे महत्त्व सांगणारी ही कथा आत्मिक समाधानाकडेही नेणारी आहे. लोक मनाच्या शुद्धतेपेक्षा शरीराच्या स्वच्छतेकडेच जास्त लक्ष देतात. या कथेत श्यामची आई त्याला मनाच्या शुद्धतेचे महत्व पटवून

This story is based on a small extract from a celebrated Marathi story collection ‘श्यामची आई’ by a renowned social activist and author Panduranga Sadashiv Sane popularly known as सानेगुरुजी. This story translated by Dr. Manjusha Kulkarni renders a valuable message about the purity of heart.

‘श्यामची आई’ is a legend of motherhood. In the era of materialistic acquisitions, one really needs this message for inner purity which leads to eternal satisfaction. Generally, people focus on keeping their body clean but they don’t bother much about the purity of the mind and heart. In this story a mother addresses her son and tells him to be keen about the purity of the mind and thoughts.

परिच्छेद : 1

बाल्यादेव द्विवारं ……………. मार्जयति स्म।

“बाल्यादेव द्विवार स्नान करोमि स्म अहम्।” श्यामेन कथा आरब्धा। “द्विवार स्नानस्य अभ्यासः उत्तमः एव। रात्री निद्रायाः पूर्व स्नानं कुर्मः चेत् शरीरं स्वच्छं, सतेजः, लघुभारमिव च भासते। निद्रायाः पूर्व वयं प्रार्थनां कुर्मः, एतत् भवति मनसः स्नानम्। शरीरं मनः च स्वच्छे तर्हि निद्रा उत्तमा भवति। एकदा प्रतिदिनमिव खेलित्वा अहं गृहम् आगत्य स्नानार्थं गतवान्।

सायकालस्य स्नानार्थम् अधिकस्य जलस्य आवश्यकता न भवति । स्नानं समाप्य मया उक्तम्, “अम्ब, शुष्कय मे अङ्गम्। जलं समाप्त, सत्वरं शुष्कय मे अङ्गम्” इति उच्चैः अवदम् अहम्। सायङ्काले में माता स्वशाटिकया एव मम शरीरं मार्जयति स्म।

अनुवादः

“लहानपणापासूनच मी दोनदा आंघोळ करत असे,” श्यामने गोष्ट सुरु केली. दोनदा आंघोळ करण्याची सवय चांगलीच! रात्री झोपण्यापूर्वी आपण आंघोळ केली तर शरीर स्वच्छ, तेजस्वी आणि हलके वाटते! रात्री झोपण्यापूर्वी आपण प्रार्थना करतो, हे मनाचे सान! शरीर आणि मन स्वच्छ असेल तर झोप कशी गाढ लागते.

एकदा नेहमीप्रमाणे खेळून झाल्यावर घरी आल्यानंतर मी आंघोळीला गेलो. संध्याकाळच्या आंघोळीसाठी जास्त पाण्याची गरज नसते. आंघोळ उरकून मी म्हणालो, “आई! माझे अंग कोरडे कर गं! पाणी संपले. लवकर कोरडे कर माझे अंग!” मी मोठ्याने ओरडू लागलो. संध्याकाळी माझी आई स्वत:च्या साडीनेच माझे अंग पुसत असे.

Shyam started the story, “Since childhood itself, I used to bathe twice a day. Taking a bath twice is indeed a good habit If we take a bath at the night before going to bed, our body remains clean, glowing and seems light. Before sleeping we pray, that itself is cleansing of the mind.

If body and mind are clean, we get sound sleep. Once like every day having come home after playing I went to take a bath. Much water is not needed for the evening bath. After finishing my bath I said, “O mother! please make my body dry. Water is over. Please dry up my body fast!” I shouted loudly. In the evening my mother used to wipe my body with her own saree.

परिच्छेद : 2

माता आगता, …………… आर्द्रम् अभवत्?

माता आगता, मम अङ्ग मार्जितवती आज्ञां च दत्तवती “देवपूजार्थं पुष्पाणि आनय, श्याम” इति। “मम पादतलौ आद्रौं स्तः। मृत्तिकया मलिनी भविष्यतः। अतः मम पादतली अपि स्वच्छीकुरु।” इति “पादतलौ आद्रौ स्त: तर्हि किं जातं रे श्याम? अधुना केन वस्त्रेण मार्जयामि?” “अम्ब, तव शाटिकाशलं पाषाणे विस्तारय।” श्याम, अतीव हठस्वभावः असि।” इति उक्त्वा मात्रा शाटिकाञ्चल विस्तारितम्। अहं चरणी तदुपरि स्थापयित्वा शुष्कौ कारयित्वा निर्गतवान्। मातु: वस्त्रम् आर्द्रम् अभवत्।

अनुवादः

आई आली. माझे अंग पुसले आणि म्हणाली, “श्याम! देवपूजेसाठी फुले “माझे तळवे ओले आहेत. मातीने खराब होतील. म्हणून माझे तळवे पण स्वच्छ कर!” मी म्हणालो. तळवे ओले असले म्हणून काय झालं रे श्याम? आता कोणत्या कापडाने पुसू?” “आई तुझा पदर दगडावर पसर.” “खूप हट्टी आहेस हो श्याम! असे म्हणून आईने पदर पसरला. मी त्यावर पाय ठेवून कोरडे करून गेलो. आईचा पदर ओला झाला.

Mother came, wiped my body and ordered me, “O Shyam! bring some flowers for worshipping god.” “The soles of my feet are wet. They will get dirty with the mud. Hence wipe my feet too.” “I told mother, So what if your soles get wet Shyam? Now with which cloth should I wipe?” “O mother! spread the pallu of your saree on the rock.”

“OShyam! you are very stubborn!” Saying this the mother spread the pallus of her saree. I went putting my feet on that and drying them. Mother’s saree got wet.

परिच्छेद : 3

तस्मिन् समये …………….. स्वच्छतायै प्रयतामहे?

तस्मिन् समये तया शाटिकापरिवर्तनं कर्तुं न शक्यते इत्यपि मया न चिन्तितम्। परन्तु पुत्रचरणौ मलिनी न भवेताम, पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत् एतदर्थ तया स्वशाटिका आा कृता। माता पुत्रार्थ किं किं न करोति, किं किं न सहते, किं किं न समर्पयति ? अहं गृहस्य अन्तर्भागं गतवान, पूजार्थ पुष्पाणि स्थापितवान्।

माता दीपं गृहीत्वा आगतवती उक्तवती च, “श्याम, चरणी मलिनी न भवतः अतः यथा प्रयतसे तयैव मनः मलिनं न भवतु एतदर्थम् अपि प्रयतस्व। प्रार्थय देवं शुद्धबुद्ध्यर्थम्।” भो मित्राणि, कियन्त; मधुराः शब्दाः! पावित्र्याचं स्वच्छतायै वयं प्रतिदिनं प्रयतामहे । वस्त्रस्वच्छतार्थ क्षालनचूर्णम् अस्ति, शरीरा) चन्दनफेनकानि सन्ति। शरीरं वस्त्राणि च मलिनानि न भवन्तु अत: सर्वे प्रयत्नं कुर्वन्ति । अपि वयं मनसः स्वच्छतायै प्रयतामहे?”

अनुवादः

त्यावेळी तिला साडी बदलणं शक्य नव्हते, याचासुद्धा मी विचार केला नाही. पण मुलाचे पाय खराब होऊ नयेत, मुलाची इच्छा पूर्ण व्हावी म्हणून तिने स्वत:ची साड़ी ओली केली. आई मुलासाठी काय काय नाही करत, काय काय सहन नाही करत, कशाचा त्याग नाही करत. मी घरात गेलो, पूजेसाठी फुले ठेवली.

आई दिवा घेऊन आली आणि म्हणाली, “श्याम, तळवे खराब होऊ नयेत म्हणून जशी काळजी घेतोस, तशीच मनसुद्धा अस्वच्छ होऊ नये म्हणून जप हो! देवाला सांग शुद्ध बुद्धी दे!” मित्रांनो ! किती सुंदर शब्द ! पावित्र्यासाठी, स्वच्छतेसाठी आपण दररोज प्रयत्न करतो. कपडे धुण्यासाठी साबण आहे, शरीरासाठी चंदनाचा साबण आहे. शरीर, कपडे खराब होऊ नयेत म्हणून सगळे प्रयत्न करतात. पण आपण मनाच्या पावित्र्यासाठी झटतो का?

That time I did not even think that it was not possible for her to change the saree. But she let her saree get wet. So that her son’s feet don’t get wet, her son’s wish get fulfilled. What a mother wouldn’t do for her child! What all she bears with! What all she sacrifices.

I went inside the house and put flowers for God’s worship, Mother came with a lamp in her hand and said, “O Shyam! Just as you try for not getting feet dirty, exactly likewise try hard, so that your mind won’t get dirty. Pray to god for pure intellect.

My friends!How sweet words! for purity,cleanliness we try everyday. For cleaning clothes we have detergents, for | (cleaning) body there is sandalwood soap. Everyone tries not to make one’s body and clothes dirty. But do we strive to keep our mind clean/pure?

सन्धिविग्रहः

• बाल्यादेव – बाल्यात् + एव।
• प्रतिदिनमिव – प्रतिदिनम् + इव।

समानार्थकशब्दाः

• रात्रिः – निशा, शर्वरी, यामिनी।
• माता – जननी, अम्बा, जन्मदात्री।
• पुष्पाणि – सुमनानि, कुसुमानि, प्रसूनानि।
• वस्त्रम् – वासः, वसनम्।
• इच्छा – आकाङ्क्षा।
• प्रयत्न: – यत्नः।
• देवः – ईश्वरः, ईशः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• रात्रिः × दिनः ।
• पूर्वम् × पश्चात् ।
• पूर्णा × अपूर्णा।
• मधुर: × कटुः/तिक्तः।
• उपरि × अधः।
• शुद्धम् × अशुद्धम्।

शब्दार्थाः

1. द्विवारम् – twice – दोनदा
2. आरब्धा – started – सुरु केली
3. अभ्यास: – practice, habit – पद्धत, सवय
4. सतेज: – glowing – तेजस्वी, निर्मळ
5. लघुभारम् – light – हलके
6. भासते – feels – वाटते
7. प्रार्थना – prayer – प्रार्थना
8. मनसः स्नानम् – cleansing of the mind – मनाची आंघोळ/ स्वच्छता
9. स्नानार्थम् – for bath – आंघोळीकरिता
10. शुष्कय – please dry – कृपया कोरडे कर
11. समाप्तम् – over, finished – संपले
12. स्वशाटिकया – with own saree – स्वत:च्या साडीने
13. मार्जयति – wipes out – पुसते
14. देवपूजार्थम् – for worshiping – देवपूजेसाठी
15. आनय – bring – आण
16. पादतलौ – surface of feet – तळवे
17. आर्द्रः – wet, moist – ओले
18. मृत्तिकया – by soil – मातीने
19. मलिनी – dirty – मळकट
20. अत: – hence – म्हणून
21. अधुना – now – आता
22. शाटिकाशलम् – pallu of sarees – साडीचा पदर
23. पाषाणे – on rock – दगडावर
24. हठस्वभाव: – stubborn – हड़ी
25. स्थापयित्वा – after putting – ठेवून
26. पुत्रेच्छा – son’s wish – मुलाची इच्छा
27. शाटिका – परिवर्तनम् – changing the saree – साडी बदलणे
28. मधुराः – sweet – गोड
29. पुत्रार्थम् – for son – मुलासाठी
30. प्रयतसे – you try – प्रयत्न करतोस
31. शुद्धबुद्ध्यर्थम् – for pure intellect – शुद्ध बुद्धीसाठी
32. पावित्र्यार्थम् – for purity – पावित्र्यासाठी
33. सहते – bears – सहन करते
34. समर्पयति – sacrifices, gives, offers – समर्पित करते
35. प्रयतामहे – we try, strive – आपण प्रयत्न करतो
36. क्षालनचूर्णम् – detergents – कपड्याचा साबण
37. चन्दनफेनकानि – sandalwood soap – चंदन साबण

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न अ.
पत्रवाहक: किं पठित्वा पत्रं वितरति ?
1. देवनागरीलिपीम्
2. कन्नडलिपीम्
3. आङ्ग्लभाषाम्
4. सङ्केतक्रमाङ्कम्
उत्तरम् :
4. सङ्केतक्रमाङ्कम्

प्रश्न आ.
पिन्कोक्रमाङ्कः अत्र न आवश्यकः।
1. रुग्णालये
2. सद्यस्क-क्रयणे
3. ATM शाखा-अन्वेषणे
4. पुस्तकपठने
उत्तरम् :
4. पुस्तकपठने

प्रश्न इ.
पिनकोड्-प्रणालिः केन समारब्धा ?
1. इन्दिरामहोदयया
2. गान्धीमहोदयेन
3. प्रधानमन्त्रिणा
4. वेलणकरमहोदयेन
उत्तरम् :
4. वेलणकरमहोदयेन

प्रश्न ई.
पिनकोड्क्रमाङ्के कति सङ्ख्या:?
1. 6
2. 4
3. 3
4. 2
उत्तरम् :
1. 6

2. माध्यमा भाषाया लिखत।

प्रश्न 1.
वेलणकरमहोदयस्य कार्यवैशिष्ट्यानि लिखत।
उत्तरम् :
‘पिनकोड् प्रवर्तकः, महान् संस्कृतज्ञः’ या पाठात पत्रव्यवहार बिनचूक होण्यासाठी आवश्यक अशा पिन-कोड् प्रणालीविषयी माहिती मिळते. श्रीराम भिकाजी वेलणकर हे कलकत्ता पत्रविभागाचे संचालक म्हणून कार्यरत होते. त्यांच्याकडे एक सैनिक एक समस्या घेऊन आला.

त्याला आपल्या आई-वडिलांच्या तब्येतीविषयी माहिती कळत नव्हती कारण तो अरुणाचल प्रदेशात राहत होता व त्याचे आई – वडील केरळमध्ये, केरळहून अरुणाचलला पत्र पोहोचण्यास एक महिन्याहून अधिक काळ लागत असे. त्याची समस्या ऐकून वेलणकर महोदयांनी त्याची दखल घेतली व विचार सुरु केला.

त्यांनी सर्वप्रथम पत्रवाटप कार्यातील नेमकी समस्या जाणून घेतली. लिखाणातील संदिग्धतेमुळे समस्या निर्माण होते हे लक्षात घेऊन त्यांनी अंकाधारित पिनकोड पद्धत निर्माण केली. त्यासाठी त्यांनी देशाचे आठ भाग करून त्यांना राज्यनिहाय क्रमांक दिले.

अशाप्रकारे सहा अंकांचा स्थानसंकेतांक असणारी पिनकोड पद्धत त्यांनी भारतात सुरु केली. वेलणकर महोदय गणितज्ञ असल्यामुळे पत्रविभागातील कार्यातसुद्धा त्यांनी त्यांच्या गणित ज्ञानाचा कौशल्याने वापर केला. ते आपल्या कार्याशी प्रामाणिक व कर्तव्यदक्ष होते.

In the lesson ‘पिनकोड् प्रवर्तकः, महान संस्कृतज्ञ’ we get to know about a great mathematician and a dedicated sanskrit scholar Mr. Velankar who invented PIN Code System. Mr. Velankar was director of Kolkata post office.

Once a soldier came to him and told that he was facing a problem in getting information regarding his parents’ health as it used to take more than a month for a letter to reach Kerala from Arunachal Pradesh.

Hearing his problem Mr. Velankar immediately started to think about the solution. He first tried to analyse the reasons behind the problem. He realised that due to bad handwriting, incomplete address etc. such problems arise.

He then divided the country in eight and numbered these divisions based on the states. This number has six-digits. This sixdigit number is PIN code. He was a very efficient post office director and was very devoted to his work.

प्रश्न 2.
वेलणकरमहोदय: केन प्रसङ्गेन पिनकोडनिर्माणे प्रेरित:?
उत्तरम् :
‘पिनकोड् प्रवर्तकः, महान् संस्कृतज्ञः’ या पाठात पिनकोड प्रणाली कशी व कधी अस्तित्वात आली याबद्दल माहिती मिळते. श्रीराम वेलणकर हे कोलकता पोस्टविभागात कार्यरत होते. एके दिवशी अरुणाचलप्रदेशात राहणारा सैनिक दुःखी होऊन त्यांच्याकडे आला. अरुणाचलप्रदेशाहून केरळला पत्र जाण्यासाठी महिन्याभरापेक्षा अधिक वेळ लागत असे. त्यामुळे त्याला त्याच्या आई-वडीलांच्या तब्येतीविषयी कळत नव्हते.

त्या सैनिकाची समस्या ऐकून वेलणकरांनी त्यावर विचार करून त्यावर उपाय शोधण्याचा प्रयत्न सुरु केला व त्यातूनच पिनकोडपद्धती अस्तित्वात आली.

In the lesson ‘पिनकोड् प्रवर्तकः, महान संस्कृतज्ञ’, greatness of Mr. Velankar is described. Mr. Velankar was working in Kolkata post office as director. During his tenure, one soldier came to him. He was sad because he was unable to know about his parent’s health. He was on posting at Arunachat pradesh and his parents were staying in Kerala.

It used to take more than a month for a letter to reach Kerala from Arunachal pradesh. After listening to his problem. Mr. Velankar analysed tue reason behind this problem and eventually invented the PIN-code system.

A genuine problem of a solder drove Mr. Velankar to invent the PIN-code system.

3. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
वेलणकरमहोदयस्य कः प्रियः विषयः ?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयस्य सङ्गीतं प्रिय: विषयः।

प्रश्न आ.
वेलणकरमहोदयः के वाद्ये वादयति स्म ?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयः व्हायोलिन तबला च इति वाद्ये वादयति स्म।

प्रश्न इ.
वेलणकरमहोदयेन रचितः सङ्गीतविषयकः ग्रन्थः कः ?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयः रचितः सङ्गीतविषयक: ग्रन्च: गीतगीर्वाणम्।

प्रश्न ई.
पिनकोड्प्रणालिनिमित्तं वेलणकरमहोदयेन देशस्य कति विभागाः कृताः ?
उत्तरम् :
पिनकोप्रणालिनिमित्तं वेलणकरमहोदयेन देशस्य अष्ट विभागा: कृताः ।

प्रश्न उ.
वेलणकरमहोदयः कस्य विभागस्य निर्देशकः आसीत् ?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयः डाकतारविभागस्य निर्देशकः आसीत्।

प्रश्न ऊ.
वेलणकरमहोदयस्य अभिमतः साहित्यप्रकार: कः?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयस्य अभिमतः साहित्यप्रकार: नाट्यलेखनम्।

5. विशेषणानि अन्विष्य लिखत।

प्रश्न 1.
अ. ………………. प्रणालिः।
आ. …………… सैनिकः ।
इ. ………………. भाषाः।
ई. ………………. हस्ताक्षरम् ।
ए. ………………. विषयः।
ऐ. ………………. रचनाः।

उत्तरम् :
आ. दुःखितः, केरलं प्रदेशीयः
इ. भिन्ना:
ई. दुबोधम्
ए. प्रियः
ऐ. विविधाः

अन्विष्यत लिखत च।

1. एताः सङ्ख्याः किं निर्दिशन्ति।

2. विविधदेशेषु अपि पत्रसङ्केताङ्कप्रणालिः वर्तते वा?

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 6 पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.
…………. प्रधानमन्त्रिमहोदयायै कदा उपहारीकृता एषा पिन्कोड् महत्त्वपूर्णा प्रणालि:?
(अ) ऑगस्ट 1972
(आ) ऑगस्ट 1929
(इ) सप्टेंबर 1972
(ई) ऑगस्ट 1927
उत्तरम्
(अ) ऑगस्ट 1972

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
1. पत्रालय-अधिकारी संस्कृतपण्डितः गणितज्ञः श्रीराम भिकाजी वेलणकरमहोदयः।
2. वयं पत्रपेटिकायां पत्रं क्षिपामः।
उत्तरम्
1. पत्रालय-अधिकारी क: अस्ति?
2. वयं कुत्र पत्रं क्षिपाम:?

उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.

1. वेलणकरमहोदय: डाकतार-विभागस्य निर्देशकरूपेण ………. आसीत्। (कार्यविभागे / कार्यमग्नः)
2. पत्रस्य प्रवासकाल: ……… आसीत्। (मासः / मासाधिक:)
3. वेलणकरमहोदयेन ……… अङ्कानाम् उपयोगः कृतः? (शास्त्रज्ञेन / गणितज्ञेन)
4. वेलणकरमहोदयस्य प्रियविषयः ……… आसीत्। (सङ्गीतम् / इतिहास:)
5. ……….. ख्याति: नाटकानाम् आसीत्। (सबकुछ श्रीः / सबकुछ श्रीभिः)

उत्तरम् :

1. कार्यमग्नः
2. मासाधिकः
3. गणितज्ञेन
4. सङ्गीतम्
5. सबकुछ श्रीभिः

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
कः कोलकतानगरे कार्यरतः आसीत्?
उत्तरम् :
श्रीराम-भिकाजी-वेलणकरमहोदय : कोलकतानगरे कार्यरतः आसीत्।

प्रश्न 2.
वेलणकरमहोदयस्य कार्यकाले क: आगतः?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयस्य कार्यकाले केरल-प्रदेशीयः सैनिक: मेलितुम् आगतः।

प्रश्न 3.
वेलणकरमहोदयस्य चिन्तनं किम् आसीत्?
उत्तरम् :
“कश्यं पत्रस्य प्राप्तिकालं न्यूनं कर्तुं शक्नोमि?” इति वेलणकरमहोदयस्य चिन्तनम् आसीत्।

प्रश्न 4.
वेलणकरमहोदयेन केषाम् उपयोगः कृतः?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयेन अङ्कानाम् उपयोगः कृतः।

प्रश्न 5.
वेलणकरमहोदयः कस्मिन् वादने निपुण: आसीत्?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयः व्हायोलिनवादने तथा तबलावादनेऽपि निपुणः आसीत्।

प्रश्न 6.
वेलणकरमहोदयः किं रचितवान् ?
उत्तरम् :
वेलणकरमहोदयः गीतगीर्वाणम् इति सङ्गीतविषयकं शास्त्रीयग्रन्थं रचितवान्।

प्रश्न 7.
पत्राणाम् वितरणव्यवस्था कथं शक्या भवति?
उत्तरम् :
पत्राणां वितरणव्यवस्था पिनकोड्प्रणाल्या शक्या भवति।

प्रश्न 8.
एषा महत्त्वपूर्णा प्रणालिः कस्यै उपहारीकृता?
उत्तरम् :
एषा महत्त्वपूर्णा प्रणालि: प्रधानमन्त्रि-इन्दिरा-गान्धी महोदयायै उपहारीकृता।

प्रश्न 9.
पिन्कोक्रमाङ्के कति सङ्ख्या:?
उत्तरम् :
पिन्कोक्रमाङ्के षट् सङ्ख्याः ।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. पत्रस्य प्रवासकाल: मासाधिको नासीत्।
2. अधुनापि वयं विनायासं शीघ्र पत्र लभामहे।
3. वेलणकर: महोदयः न अनुशासनप्रियः ।
4. वेलणकरमहोदयः सर्वमेव कर्तुं न समर्थः ।
5. पत्रालयात् निर्दिष्टं स्थानं प्रति पत्राणि गच्छन्ति।
6. पत्रलस्य अधिकारी संस्कृतपण्डितः शास्त्रज्ञः च।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्
4. असत्यम्
5. सत्यम्
6. असत्यम्

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• दुर्बोधम् – द् + उ + र् + ब् + ओ + ध् + अ + म् ।
• विनायासम् – व् + इ + न् + आ + य् + आ + स् + अ + म्।
• क्रमाङ्कनम् – क् + र् + अ + म् + आ + ङ् + क् + अ + न् + अ + म्।
• कर्तुम् – क् + अ + र + त् + उ + म्।
• विद्वद्वरेण्यः – व् + इ + द् + व् + अ + द्  + व् + अ + र + ए + ण् + य् + अः।
• प्राप्नोति – प् + र + आ + प् + न् + ओ + त् + इ।
• महोदयायै – म् + अ + ह् + ओ + द् + अ + य् + आ + य् + ऐ।
• प्रणालिः – प् + र् + अ + ण् + आ + ल् + इ:।

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – मित्राणि, वयम्, एषा, सः, विभागाः, सैनिकः, वयम्, प्रत्यूहाः, नैके, वयम्, रचनाः, गीतानि, कथाः, साहित्यप्रकारः।
• द्वितीया – पत्रालयः, स्थानम्, पत्रम्, नाट्यलेखनम्, सर्वम्, दिग्दर्शनम्।
• तृतीया – केन, निर्देशकरूपेण, तेन, संस्कृतेन, तेन, येन।
• षष्ठी – अस्माकम्, एतस्य, प्रश्नस्य, डाकतारविभागस्य, पत्रस्य, तेषाम् पित्रोः, तस्य, नाटकानाम्।
• सप्तमी – देशे, पत्रपेटिकायाम्, कोलकतानगरे, एकस्मिन, दिने।

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
–	–	मेलितुम्
–	–	ज्ञातुम्
–	–	कर्तुम्

विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः

प्रश्न 1.
……… साहित्यप्रकारः।
उत्तरम् :
अभिमतः

पिनकोड्प्रवर्तकः महान् संस्कृतज्ञः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

आजच्या इंटरनेट युगात आपण पत्रव्यवहार कमी करत असलो तरीसुद्धा आजही भारतामध्ये पत्रविभाग हा महत्वाचा प्रशासकीय विभाग आहे. ह्य विभाग ज्या प्रणालीमुळे गेली अनेक वर्षे अव्याहतपणे चालू आहे ती पिनकोड प्रणाली पत्र-व्यवहाराचा आधार आहे. प्रस्तुत गद्यांश वेलणकर महोदयांनी प्रचलित केलेल्या पिनकोड प्रणाली विषयी माहिती देतो.

वेलणकर महोदय हे श्रेष्ठ गणितज्ञ तसेच संस्कृत विषयाचे गाढे अभ्यासक होते. त्यांनी अनेक संस्कृत नाटके, काव्ये रचली. सङ्गीतसौभद्रम् कालिदासचरितम्, जन्म रामायणस्य, तनयो राजा भवति कथं मे? राज्ञी दुर्गावती, रणश्रीरङ्गम्, कालिन्दी, स्वातन्त्र्यलक्ष्मीः, कौटिलीयार्थनाट्यम् या त्यांच्या काही सुप्रसिद्ध रचना आहेत.

Even though in the era of ‘e-mail’, we are not much acquainted with writing the traditional letter, in India postal service is still one of the most important pillars of the administrative system. PIN-code system is unique feature of this service.

This system was invented by Mr. Velankar, He was a great mathematician and Sanskrit scholar. He has composed several Sanskrit poems, plays etc. Torname a fear सङ्गीतसौभद्रम्,कालिदासचरितम्, जन्म रामायणस्य,तनयो राजा भवति कथं मे? राज्ञी दुर्गावती, रणबीरङ्गम् कालिन्दी, स्वातन्त्र्यलक्ष्मी:, कौटिलीयार्थनाट्यम् are his popular compositions.

उपोद्घात:

• गौरवः – अरे अमेय, कुछ गच्छसि?
• अमेयः – समीपे एव पत्रपेटिका वर्तते। मातुलं प्रति पत्रं प्रेषयितुं तत्र गच्छामि।
• गौरवः – दर्शय पत्रम्। अपि बेङ्गलुरुनगरे निवसति तव मातुल:? तत् तु अतीव दूरे किल? कदा पत्रं विन्देत् स:?
• अमेयः – सामान्यत: त्रीणि दिनानि अपेक्षितानि तदर्थम्।
• गौरवः – जीणि दिनानि एव? एतावत् शीघ्रम्?
• अमेयः – सत्यम्।
• गौरवः – किन्तु सङ्केत: तु देवनागरीलिप्यां लिखितः। कर्णाटके तु कन्नडलिपिः प्रयुज्यते नु? तहि कथं पत्रवाहकः तत् पठितुं शक्नुयात्?
• अमेयः – पश्य एतत्। सङ्केतस्य अन्ते आङ्ग्लभाषया कश्चन क्रमाङ्क: लिखितः अस्ति। जानासि खलु तद्विषये?
• गौरवः – आम, सः तु पिन्कोक्रमाङ्कः । अहं पत्रं न लिखामि किन्तु सद्यस्क – क्रयणसमये (Online Shopping) पिन्कोक्रमाङ्क: अनिवार्यः एव। इतोऽपि च अस्माकं विभागे ATM शाखाः, रुग्णालयाः, विशिष्टसेवा: वा कुत्र सन्ति इति ज्ञातुं पिन्कोक्रमाङ्क: आवश्यक: एव।
• गौरव – अरे अमये, कुठे जात आहेस?
• अमेय – जवळच टपालपेटी आहे. मामाला पत्र पाठविण्यासाठी तिथे जात आहे.
• गौरव  – पत्र दाखव, तुझा मामा बंगळुरूला राहतो का? ते तर खूप दूर आहे ना? त्याला पत्र केव्हा मिळेल?
• अमेय – साधारणपणे त्यासाठी तीन दिवस लागतात.
• गौरव – केवळ तीनच दिवस? एवढ्या लवकर?
• अमेय – खरेच.
• गौरव – परंतु पत्ता तर देवनागरी लिपीमध्ये लिहिलेला आहे. कर्नाटकात तर कन्नड लिपी वापरली जाते ना? तर मग टपालवाहकाला ते वाचणे कसे शक्य होईल?
• अमेय – हे बघ. पत्त्याच्या शेवटी इंग्रजी भाषेत काही क्रमांक लिहिलेले आहेत. त्याविषयी काही माहिती आहे का?
• गौरव – हो, तो तर पिनकोड क्रमांक आहे. मी पत्र लिहीत नाही परंतु ऑनलाईन शॉपिंग करतेवेळी पिनकोड क्रमांक अनिवार्यच आहे. आपल्या विभागातील ATM शाखा, रुग्णालये अथवा विशिष्ट सेवा कुठे आहेत हे जाणून घेण्यासाठी पिनकोड क्रमांक आवश्यकच आहे.
• Gaurav – Ameya, where are you going?
• Ameya – I have a post box near by. I am going there to send the letter to my uncle.
• Gaurav – Show me the letter! Does your uncle live in Bengaluru city? That is really far, isn’t it? When will he get the letter?
• Ameya – Generally two three days are expected for that.
• Gaurav – Just three days? So fast?
• Ameya – Yes, true!
• Gaurav – But the address is written in Devnagari. But in Karnataka, Kannada script is used, right? Then how would the postman be able to read it?
• Ameya – See this. At the end of the address, a certain number is written. Do you know about that?
• Gaurav – Yes, that is the PIN code number. I do not write a letter, but while shopping online, PIN-code number is necessary. Apart from this, to know where ATM branches, hospitals or any special services are, it is essential to know the PIN code number.

परिच्छेद : 1

अयि मित्राणि, ………… वेलणकरमहोदयः।

अयि मित्राणि, भारतसदृशे विशाले देशे सुदूरपान्तेभ्यः अन्यप्रान्तं प्रति प्रेषितानि पत्राणि बिना विलम्बं विना प्रमादं कथं लभ्यन्ते ? वयम् अस्माकं निवासविभागे पत्रपेटिकायां पत्रं क्षिपामः । तत: तत् पत्रालयं प्रति गच्छति। तत: च निर्दिष्टं स्थानं प्रति प्राप्नोति। कथं शक्या भवति एषा वितरणव्यवस्था? “पिन्कोमणालिः’ इत्येव एतस्य प्रश्नस्य उत्तरम्। पिन्कोक्रमाङ्कः नाम पत्रसङ्केतस्य अन्ते लिखिताः षट् सङ्ख्याः । पिनकोड् नाम स्थानसङ्केताङ्कः ।

(PIN – Postal Index Number), ऑगस्ट 1972 – तमे खिस्ताब्दे स्वातन्त्र्यदिनसमारोहे प्रधानमन्त्रि-इन्दिरा-गान्धी-महोदयायै उपहारीकृता एषा महत्वपूर्णा प्रणालिः । केन खलु प्रवर्तिता इयं सङ्केताङ्कप्रणालिः? स: पत्रालय-अधिकारी आसीत् संस्कृतपण्डित: गणितज्ञः श्रीराम-भिकाजी-वेलणकरमहोदयः।

अनुवादः

अहो मित्रहो, भारतासारख्या विशालदेशात दूरवरच्या प्रांतातून इतर प्रांतात पाठवलेली पत्रे उशीर न होता व कोणत्याही चुकीशिवाय कशी बरे मिळतात? निवास विभागातील टपालपेटीत पत्र टाकतो. त्यानंतर ते पत्रालयात जाते. आणि तिथून निर्दिष्ट केलेल्या स्थळी पोहोचते. ही वितरणव्यवस्था कशी शक्य होते?

“पिनकोड्पद्धत’ हेच या प्रश्नाचे उत्तर, पिनकोड क्रमांक म्हनजे पत्रावरील पत्त्याच्या शेवटी लिहिलेल्या सहा संख्या होय, पिनकोड म्हणजे स्थानसंकेतांक (स्थानाचा निर्देश करणारे विशिष्ट अंक) ऑगस्ट 1972 रोजी स्वातंत्र्यदिनाच्या समारंभाला भेट केलेली ही महत्त्वपूर्ण प्रणाली आहे. ही संकेतांक प्रणाली कोणी बरे निर्माण केली? ते पत्रालय-अधिकारी होते. संस्कृतपंडित, गणितज्ञ श्रीराम भिकाजी वेलणकरमहोदय.

O friends, in a huge country like India, how do letters sent from far-flunged region to other places reach without delay and without errors? We drop the letter in a post box, which is there in our residential area. Then it goes to the post office.

And then reaches the place indicated. How does this distribution system become possible? ‘PIN-code system’ is the answer to this question. PIN-code number means the six digits written at the end of the letter’s address. PIN-code means Postal Index Number.

This system handed over to the Prime Minister Indira Gandhi in August 1972 on the occasion of the Independence Day, However, who invented this PIN-code system? That post-office officer was a Sanskrit scholar and mathematician Mr. Shriram Bhikaji Velankar.

परिच्छेद : 2

स: कोलकतानगरे ……………… लभामहे ।

स: कोलकतानगरे डाकतारविभागस्य निर्देशकरूपेण कार्यरतः आसीत् । तस्य कार्यकाले एकस्मिन् दिने कोऽपि दुःखितः केरल-प्रदेशीयः सैनिक: महोदयं मेलितुम् आगतः । सः तस्य पित्रो: स्वास्थ्यविषये किञ्चिदपि ज्ञातुम् असमर्थः । यतः तदा पत्रस्य प्रवासकालः केरलत:अरुणाचलप्रदेशपर्यन्त क्वचित् मासाधिकोऽपि आसीत्।

तेन पं. वेलणकरमहोदयस्य चिन्तनम् आरब्धम्, ‘कथं पत्रस्य प्राप्तिकालं न्यून कर्तुं शक्नोमि ? दुर्बोध हस्ताक्षरं, भिन्नाः प्रान्तीया: भाषा:, अपूर्णः पत्रसङ्केत: इति नैके प्रत्यूह्यः । अत: गणितज्ञेन तेन अङ्कानाम् उपयोगः कृतः । तेन देशस्य अष्ट विभागाः कृताः । तेषां च उपविभाग-जनपदाधारण क्रमाङ्कनं कृतम्। तेन अधुनापि वयं विनायासं शीघ्र पत्रं लभामहे।

अनुवादः

ते कोलकतानगरात डाकतार विभागाचे निर्देशक म्हणून कार्यरत होते. त्यांच्या कार्यकाळात एके दिवशी कोणी एक दुःखी केरळ प्रदेशातील सैनिक (त्या) महोदयांना भेटण्यासाठी आला. तो त्याच्या आई-वडिलांच्या स्वास्थाविषयी अजिबात जाणून घेऊ शकत नव्हता. कारण तेव्हा पत्राचा प्रवासकाळ केरळपासून अरुणाचलप्रदेशापर्यंत एक महिन्याहूनही अधिक होता.

त्यामुळे पं, वेलणकर महोदयांनी विचार करण्यास सुरुवात केली, पत्र पोहचण्याचा काळ कसा बरे कमी करता येईल?’ दुर्बोध (समजण्यासाठी कठीण) हस्ताक्षर, वेगवेगळ्या प्रांतातील वेगवेगळ्या भाषा, अपूर्ण पत्ते अशा अनेक समस्या होत्या.

म्हणून गणितज्ञ असलेल्या त्यांनी अंकांचा उपयोग केला. त्यांनी देशाचे आठ विभाग पाडले. आणि त्यांचे उपविभाग, राज्यांच्या आधाराने क्रमांकन केले. त्यामुळे आत्तासुद्धा आपल्याला विनासायास (सहजपणे) त्वरित पत्र मिळते.

He worked as the director of postal department at Kolkata. During his tenure, a certain grieved soldier who was native of Kerala came to meet Mr. Velankar. He was totally unable to know about his parent’s health Because at that time, travelling time of a letter from Kerala to Arunachal Pradesh was sometimes even more than a month.

Hence, Mr. Velankar started thinking ‘how can I reduce the time for the letter to reach? There are many obstacles like bad handwriting, different regional languages, incomplete address etc. Hence, the digits were used by that mathematician.

He made eight divisions of the country, They were numbered on the basis of subdivision states. Because of that, we still get the letter fast without much effort.

परिच्छेद : 3

अनुशासनप्रियस्य …………… उपकृताः ।

अनुशासनप्रियस्य वेलणकरमहोदयस्य सङ्गीतमपि प्रियः विषयः । स: व्हायोलिनवादने तथा तबलावादनेऽपि अतीव निपुणः। अतः एव सः ‘गीतगीर्वाणम् इति सङ्गीतविषयक शास्त्रीयग्रन्थं संस्कृतेन रचितवान्। कथाः, गीतानि, बालगीतानि, नृत्यनाट्यम् इति बहुविधाः रचना: तेन कृताः तथापि नाट्यलेखन तस्य अभिमत: साहित्यप्रकार: ।

लेखन, दिग्दर्शनं, नाट्यनिर्मितिः, व्यवस्थापन, सङ्गीतसंयोजनम् इति सर्वमेव कर्तुं सः समर्थः अत: “सबकुछ श्रीभिः” इति तस्य नाटकानां ख्यातिः आसीत्। धन्यः सः विद्रद्वरेण्यः येन वयं पिनकोड्प्रणाल्या उपकृताः।

अनुवादः

शिस्तप्रिय वेलणकर महोदयांचा संगीत सुद्धा आवडता विषयोता. ते व्हायोलिनवादनात तसेच तबला वादनातही अतिशय पारंगत होते. म्हणूनच त्यांनी ‘गीतगीर्वाणम्’ हा संगीत विषयक शास्त्रीय ग्रंथ संस्कृतात रचला. कथा, गाणी, बालगीते, नृत्यनाट्य अशा पुष्कळ रचना त्यांनी केल्या. तरी नाट्यलेखन त्यांचा आवडता साहित्य प्रकार होता.

ते लेखन, दिग्दर्शन, नाट्यनिर्मिती, व्यवस्थापन, संगीतसंयोजन हे सर्व काही करु शकत म्हणून “सबकुछ श्रीभिः” अशी त्यांच्या नाटकांची ख्याती होती. धन्य ते श्रेष्ठ विद्वान (वेलणकर महोदय) ज्यांनी आपल्याला पिनकोडप्रणालीने उपकृत केले.

Mr. Velankar who liked discipline was also fond of music He was expert in playing the violin and tabla. Hence, he even composed a book, in Sanskrit “गीतगीर्वाणम्” which is related to music. He has composed many songs, songs for kids, danceplays and many compositions, yet play-writing was his favorite literature genre.

He was able to do writing, direction, production of dramas, management and music composition and hence his plays were famous as ‘सबकुछ श्रीभि:’. He was a great scholar who has indebted us with PINcode system.

सन्धिविग्रहः

• इत्येव – इति + एव ।
• कोऽपि – कः + अपि ।
• किञ्चिदपि – किचित् + अपि ।
• मासाधिकोऽपि – मासाधिक: + अपि ।
• अधुनापि – अधुना + अपि ।
• तबलावादनेऽपि – तबलावादने + अपि ।
• तथापि – तथा + अपि ।
• सर्वमेव – सर्वम् + एव ।

समानार्थकशब्दाः

• मित्राणि – वयस्याः।
• नाम – अभिधानम्।
• देशे – राष्ट्रे।
• ख्रिस्ताब्दे – संवत्सरे।
• रतः – मग्नः ।
• दिने – दिवसे।
• जनकः – पिता।
• समयम् – कालः।
• अधुना – इदानीम्।
• नुिपणः – पारङ्गतः।
• ग्रन्थः – पुस्तकम्।
• ख्यातिः – प्रसिद्धिः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• मित्राणि × रिपवः।
• पण्डितः × मूढः।
• अन्ते × आरम्भे।
• विशाल: × लघुः।
• शक्या × अशक्या।
• दुःखितः × आनन्दितः।
• असमर्थः × समर्थः।
• न्यूनम् × बहु, दीर्घम्।
• उपयोग: × निरुपयोगः।
• शीघ्रम् × शनैः शनैः।
• प्रियः × अप्रियः।
• समर्थम् × असमर्थम्।

शब्दार्थाः

1. विलम्ब: – delay – उशीर
2. प्रमादः – mistake – चूक
3. पत्रपेटिकायाम् – in letter box – पत्रपेटीत
4. क्षिपाम: – we drop – टाकतो
5. उपहारीकृता – handed over to – सुपूर्द करणे
6. प्रणालिः – system – प्रणाली, पद्धती
7. गणितज्ञः – mathematician – गणितज्ञ
8. कार्यरतः – engrossed in work – कार्यरत
9. पित्रोः – parents – आई-वडिलांचे
10. असमर्थः – unable – असमर्थ
11. दुर्बोधम् – difficult to understand – अवघड
12. विनायास – easily, without effort – सहजपणे
13. निपुणः – expert – निपुण
14. अभिमतः – favourite – आवडता
15. ख्यातिः – fame, popularity – प्रसिद्धी
16. विद्वद्वरेण्यः – great scholar – श्रेष्ठ विद्वान
17. उपकृताः – blessed, indebted – उपकृत
18. रचितवान् – composed – रचले

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 5 वीरवनिता विश्पला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 वीरवनिता विश्पला

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 5 वीरवनिता विश्पला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

1. उचितं पर्यायं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत ।

प्रश्न 1.
अ. शत्रवः …………. । (कृतवान्/कृतवन्तः)
आ. खेलराजः …………. । (प्रविष्टवन्तः/प्रविष्टवान्)
इ. विश्पला …………. । (प्रविष्टवान्/प्रविष्टवती)
ई. सा युद्धं …………. । (कृतवान्/कृतवती)
उ. शत्रुसैनिकाः …………. । (अवरुद्धवन्तौ/अवरुद्धवन्तः)
ऊ. सैनिकाः शिबिरं …………. । (गतवन्त:/गतवन्ती)
ए. शत्रुसैनिकाः पादं …………. । (कर्तितवन्त:/कर्तितवन्तौ)
ऐ. सा रणाङ्गणम् …………. । (आगतवत्यौ/आगतवती)
ओ. विश्पला ध्यानम् …………. । (आरब्धवान्/आरब्धवती)
औ. अश्विनीकुमारौ तां यथापूर्वं …………. । (कृतवन्तौ/कृतवत्यौ)
उत्तरम् :
अ. कृतवन्तः ।
आ. प्रविष्टवन्तः
इ. प्रविष्टवती।
ई. कृतवती।
उ. अवरुद्धवन्तः।
ऊ. गतवन्तः।
ए. कर्तितवन्तः।
ऐ. आगतवती।
ओ आरब्धवती।
औ कृतवन्तौ।

2. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

अ	आ
1. लोहयुक्तम्	4. पादम्
2. वीराङ्गना	5. विश्पला
3. भीताः	2. शत्रुसैनिकाः
4. महत्	1. युद्धम्
5. शूरः	3. खेलराजः

3. अधोदत्तेषु विशेषणेषु यानि विशेषणानि विश्पलां न वर्णयन्ति तानि पृथुक् कुरुत ।
चकिताः, प्रशंसिता, भीता, समर्था, निश्चला, एकाकिनी, चैतन्यमूर्तिः, अवरुद्धा, चामुण्डेश्वरी, महाविदुषी, रणकुशला, शूरः, नायिका, दुःखिता।।

प्रश्न 1.
अधोदत्तेषु विशेषणेषु यानि विशेषणानि विश्पलां न वर्णयन्ति तानि पृथुक् कुरुत ।
चकिताः, प्रशंसिता, भीता, समर्था, निश्चला, एकाकिनी, चैतन्यमूर्तिः, अवरुद्धा, चामुण्डेश्वरी, महाविदुषी, रणकुशला, शूरः, नायिका, दुःखिता।।

4. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न 1.
विश्पलायाः शौर्यस्य वर्णनं कुरुत ।
उत्तरम् :
‘सम्भाषणसन्देश’ या प्रसिद्ध संस्कृत मासिकातून ‘वीरवनिता विश्पला’ ही कथा घेतलेली आहे. ऋग्वेदातून उद्धृत केलेली प्रस्तुत कथा अतिशय अद्भुत आणि रोमांचकारी आहे. स्त्रियांच्या सामर्थ्यांचे दर्शन घडविणारी ही प्रेरणादायी कथा आहे.

खेलराज राजाची पत्नी विश्पला ही अतिशय बुद्धिमती होती. तसेच युद्धातही ती निपुण होती. खेलराजाच्या राज्यावर एकदा अचानक शजूंनी आक्रमण केले आणि घनघोर युद्धाला सुरुवात झाली. सेनाप्रमुख खेलराजांबरोबर त्यांची पत्नी विश्पलासुद्धा रणांगणात युद्ध करण्यास सज्ज झाली पृथ्वीवर चामुण्डेश्वरी अवतरल्याप्रमाणे विश्पला शबूंचा संहार करत होती.

तिचे शौर्य आणि पराक्रम पाहून शत्रूसैनिक सुद्धा चकित झाले होते. तिला शत्रूच्या सैनिकांनी योजनेसह अडवून तिच्यावर आक्रमण केले. असंख्य शत्रूसैनिक व विश्पला एकटी अशा विषम परिस्थितीत भीतीचा लवलेशही मनात न आणता द्विगुणित उत्साहाने विश्पलेने युद्ध केले. या युद्धाच्यावेळी विश्पलेचा पाय कापला गेला.

जरी तिचा पाय तुटला होता तरीसुद्धा ती निराश झाली नाही. चैतन्यमूर्ती असलेल्या त्या वीरांगनेला त्या परिस्थितीतही दुसऱ्या दिवशी लढण्याची प्रबळ इच्छा मनात होती. यातूनच तिच्या शौर्याचे दर्शन घडते. तिने अश्विनीकुमारांच्या मदतीने कृत्रिम लोहयुक्त पाय प्राप्त केला व पुन्हा युद्धाच्या रणांगणात उत्साहाने युद्ध केले.

विश्पलेला रणांगणात पाहूनच शत्रूसैनिकांचे धैर्य नष्ट झाले होते. तिच्या मानसिक शौयनि तिने अर्धे युद्ध जिंकले होतेच व अंती रणांगणात युद्धकलेच्या कौशल्याने सर्वशबूंचा लीलया संहार करुन युद्धात खेलराजाला विजय प्राप्त करवून दिला.

विश्पला ही दृढ निश्चयाचे आणि अतुलनीय धैर्याचे प्रतीक आहे. थोरांच्या कार्यसिद्धीसाठी साधनांची आवश्यकता नसते केवळ त्यांची प्रबळ इच्छाशक्तीच पुरेशी ठरते, हे तिच्या उदाहरणावरून समजते.

In the lesson वीरवनिता विश्पला’ a story of the lady warrior Vishpala’s courage and Ashwinikumar’s medical skills have been described. Vishpala was the queen of the king Khelaraj.

She was not only great scholar but also a brave warrior. Once their state was attacked/invaded by the enemies. Vishpala accompanied her husband in the battle field. She fought fiercely and destructed the enemy’s army.

The oponent soldiers were so scared of her fierce war-skills that they attacked Vishpala at once and cut her foot so that she would be unable to fight. But Vishpala’s will for fighting and winning was so strong that she didn’t loose hope upon her broken foot.

She meditated upon the twins Ashwinikumara’s the divine doctors who were the expert surgons. They joined an iron foot to her leg. She fought with double energy the next day. She wiped out the enemies with her ferocious warfare skills.

Vishpala is an example of great determination and incredible courage.
She was great warrior in a true sense and the one for whom resources did not matter. She stood true to the words “क्रियासिद्धिः सत्त्वे वसति महतां नोपकरणे।’

प्रश्न 2.
विश्पला अश्विनीकुमारयोः ध्यानं किमर्थ कृतवती?
उत्तरम् :
‘वीरवनिता विश्पला’ ही कथा रणरागिनी विश्पलेच्या शौर्याचे गुणगान आहे. ऋग्वेदापासून चालत आलेली विश्पलेची कथा भारतीय स्त्रियांच्या पराक्रमाची साक्ष आहे. खेलराजाची पत्नी विश्पला ही विदूषी तसेच शूर होती. राज्यावर आक्रमण झाल्यावर ती खेलराजाच्या बरोबरीने लढायला उभी राहिली. शत्रुसैनिक तिचा दुर्गावतार पाहून भयभीत झाले.

शवसैनिकांनी योजना करून विश्पलेला अडविले आणि तिच्यावर आक्रमण केले. आपल्या सैन्याचे रक्षण करण्यासाठी विश्पलेला रणांगणातून बाहेर काढणे हाच एकमेव मार्ग आहे या आसुरी विचाराने शत्रुसैनिकांनी विश्पलेचा पाय कापला. विश्पला तरीसुद्धा तिच्या निग्रहापासून ढळली नाही.

उलट उद्या युद्ध भूमीवर जाता यायला हवेच असा निग्रहाने तिने अश्विनीकुमारांकडे प्रार्थना केली अश्विनीकुमार हे देवांचे वैद्य ते शल्यक्रियेत कुशल होते. त्यांनी विश्पलेच्या पायाला लोखंडी पाऊल जोडून तिला पूर्ववत् केले, प्रस्तुत कथा विश्पलेचे शौर्य व प्राचीन भारतीय वैद्यकशास्त्र यांचे जिवंत द्योतक आहे.

‘वीरवनिता विश्पला’ is a story of brave lady who stood to the enemies accompanying her husband with a great courage. Vishpala was a queen with a great intellect and exceptional courage. She was King Khelaraj’s wife. When their kingdom was attacked by their enemies she also fought with the enemies with equal energy.

The enemy soldiers were frightened of her vigorous warfare. They purposely attacked her all for once and broke down her foot. Even then Vishpala didn’t fail. She was so determined that she decided to get back her foot anyhow.

She called the twins Ashwinikumaras who were the doctors of the gods and experts in surgery. She sat still and concentrated fully on them. Since they were the experts, she knew that they would definitely help her get the foot back.

Not losing hopes at all Vishpala called them and didn’t give up on fighting. The twins Ashwinikumaras were blessed with divine medicinal skills. Because of their expertise and skills Vishpala could fight and win the battle.

पाठात् धातुसाधित-अव्ययानि चिनुत पृथक्कुरुत च ।

प्रश्न 1.
पाठात् धातुसाधित-अव्ययानि चिनुत पृथक्कुरुत च ।
उत्तरम् :

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
आरब्धम्, करणीयम्	युद्धम्
अवतीर्णा, प्रशंसिता	विश्पला
भग्नः	पादः
नष्टम्	धैर्यम्
संहताः	सैनिकाः

5. समानार्थकशब्दं पाठात् लिखत।
अरिः, चरणः, वीर्यम्, सङ्गरः, रणाङ्गणम्, रक्षकाः, पण्डिता, वीक्ष्य, वेदना, अगणिताः।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं पाठात् लिखत।
अरिः, चरणः, वीर्यम्, सङ्गरः, रणाङ्गणम्, रक्षकाः, पण्डिता, वीक्ष्य, वेदना, अगणिताः।
उत्तरम् :

• शत्रुः – अरिः, रिपुः।
• पादः – चरणः।
• वीर्यम् – शौर्यम्, पराक्रमः।
• रणरङ्गः – रणभूमिः, रणाङ्गणम्
• दृष्ट्वा – वीक्ष्य, अवलोक्य।
• पीडा – वेदना, व्यथा, बाधा।
• असङ्ख्या: – अगणिताः।

6. विरुद्धार्थकशब्द पाठात् लिखत।
मित्रम्, कातरता, असमर्था, कातरः, पराजयः ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्द पाठात् लिखत।
मित्रम्, कातरता, असमर्था, कातरः, पराजयः ।
उत्तरम् :

• शत्रुः × मित्रम्।
• शौर्यम् × कातरता।
• समर्था × असमर्था ।
• शुर: × कातरः
• जयः × पराजयः।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 5 वीरवनिता विश्पला Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
1. खेलराज: नाम कश्चित् ………… । (महीक्षितः / महीरुहः)
2. सः ………..सह सुखेन जीवति स्म। (विश्पला/विश्पलया)
उत्तरम् :
1. महीक्षितः।
2. विश्पलया।

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
विश्पला कीदृशी आसीत्?
उत्तरम् :
विश्पला महाविदुषी रणकुशला च आसीत्।

प्रश्न 2.
खेलराजः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
खेलराजः शूरः पराक्रमी च आसीत्।

प्रश्न 3.
शत्रवः किं दृष्ट्वा चकिता: अभवन्?
उत्तरम् :
शत्रवः विश्पलायाः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा चकिता: अभवन्।

प्रश्न 4.
सेनायाः नायकः कः?
उत्तरम् :
सेनायाः नायक: खेलराजः।

प्रश्न 5.
विश्पला कर्थ संहारं कृतवती?
उत्तरम् :
भुवम् अवतीर्णा चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।

प्रश्न 6.
शत्रवः किं कृतवन्तः?
उत्तरम् :
शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।

प्रश्न 7.
युद्धसमये शत्रुसैनिकाः किं कर्तितवन्तः?
उत्तरम् :
युद्धसमये शत्रुसैनिकाः विश्पलाया: एक पादं कर्तितवन्तः ।

प्रश्न 8.
शत्रुसैनिकाः किं चिन्तयित्वा युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः?
उत्तरम् :
यावत् विश्पला रणरङ्गात् न निवार्यते तावत् सर्वथा जय: न प्राप्यते इति चिन्तयित्वा युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः ।

प्रश्न 9.
विश्पला कदा हतोत्साह्य न जाता?
उत्तरम् :
यद्यपि विश्पलायाः पादः भग्नः तथापि सा हतोत्साहा न जाता।

प्रश्न 10.
विश्पला कीदृशी?
उत्तरम् :
विश्पला चैतन्यमूर्तिः वीराङ्गना च।

प्रश्न 11.
किं निश्चित्य विश्पला पुन: पादं प्राप्तुम् ऐच्छत्?
उत्तरम् :
श्व: मया युद्धं करणीयम् एव इति निश्चित्य विश्पला पुन: पादं प्राप्तुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 12.
विश्पलायाः भक्तेः कारणात् किम् अभवत् ?
उत्तरम् :
विश्पलाया: भक्तेः कारणात् अश्विनीकुमारी लोहयुक्तं पाद योजयित्वा तां यथापूर्वं कृतवन्तौ। .

प्रश्न 13.
लोहयुक्तेन पादेन किम् अभवत्?
उत्तरम् :
लोहयुक्तेन पादेन विश्पला यथापूर्व चलितुं युद्धं कर्तुं च समर्था जाता।

प्रश्न 14.
कस्याः दर्शनमात्रेण सैनिकानां धैर्य नष्टं जातम्?
उत्तरम् :
विश्पलाया: दर्शनमात्रेण सैनिकानां धैर्य नष्टं जातम्।

प्रश्न 15.
यदा विश्पला आयुधप्रहारम् आरब्धवती तदा किम् अभवत्?
उत्तरम् :
यदा विश्पला आयुधप्रारम् आरब्धवती तदा शत्रुसैनिकाः सर्वथा हतोत्साहा: जाताः।

प्रश्न 16.
इतिहासः अस्मान् किम् उपदिशति?
उत्तरम् :
विश्पलायाः शौर्य तथा च अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु इति इतिहासः अस्मान् उपदिशति।

प्रश्न 16.
विश्पला किमर्थं वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता?
उत्तरम् :
विश्पला पादकर्तनानन्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च। एतेन साहसेन विश्पला वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. विश्पला खेलराज: नाम्नः नृपस्य पत्नी।
2. सेनाया: नायक: विश्पला आसीत्।
3. चामुण्डेश्वरी इव विश्पला शत्रूणां संहारं कृतवती।
4. शत्रुसैनिक: एक: एव आसीत्।
5. विश्पलायाः मनसि भयम् उपजातम्।
6. विश्पला तु एकाकिनी।
7. शत्रुसैनिकाः खेलराजस्य एक पादं कर्तितवन्तः।
8. द्विगुणितेन उत्साहेन विश्पला युद्धं कृतवती।

उत्तरम् :

1. सत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्
4. असत्यम्
5. असत्यम्
6. सत्यम्
7. असत्यम्
8. सत्यम्

प्रश्न 2.

1. यदा विश्पलायाः पादः भग्नः तदा सा हतोत्साहा अभवत्।
2. विश्पला निश्चलतया अश्विनीकुमारयो: ध्यानं कृतवती।
3. पुनरेकवारं विश्पलया युद्धं कृतवती।
4. अनन्तरदिने रात्रौ सा महता उत्साहेन रणरङ्गम् आगतवती।’
5. विश्पलायाः साहसं वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।
6. वीरवनिता विश्पला एकाकिनी एव रणरङ्गं प्रविश्य युद्धं कृतवती।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. सत्यम्
4. असत्यम्
5. सत्यम्
6. असत्यम्

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सेनायाः नायक: खेलराजः रणरङ्गं प्रविष्टवान् यतः…|
a. शत्रुसैनिकाः असङ्ख्या: आसन् विश्पला तु एकाकिनी।
b. अकस्मात् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।
उत्तरम् :
सेनाया: नायक: खेलराज: रणरङ्ग प्रविष्टवान् यत: अकस्मात् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।

प्रश्न 2.
शत्रवः चकिताः अभवन् यतः…।
a. भुवम्अवतीर्णां चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।
b. खेलराज: विश्पलया सह सुखेन जीवति स्म।
उत्तरम् :
शत्रवः चकिता: अभवन् यतः भुवम् अवतीर्णा चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।

प्रश्न 3.
सहस्राधिका: सैनिका: पराभूता: यतः …………….।
अ) शत्रुसैनिकानां सङ्ख्या न्यूना आसीत्।
आ) विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती।
उत्तरम् :
सहस्साधिका; सैनिकाः पराभूताः यतः विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती।

प्रश्न 4.
वेदवाङ्मये विश्पला बहुधा प्रशंसिता यतः ……………..।
अ) विश्पला वीराङ्गना न भवति।
आ) पादकर्तनान्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च।
उत्तरम् :
वेदवाङ्मये विश्पला बहुधा प्रशंसिता यतः पादकर्तनान्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुन: प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• कश्चित् – क् + अ + श् + च + + त् ।
• विश्पला – व् + इ + श् + प् + अ + ल् + आ।
• तथैव – त् + अ + थ् + ऐ + व् + अ ।
• चामुण्डेश्वरी – च् + आ + म् + उ + ण् + ड् + ए + श् + व् + अ + र + ई।
• दृष्ट्वा – द् + ऋ + ष् + ट् + व् + आ।
• शौर्यम् – श् + औ + र् + य् + अ + म्।
• निवार्यते – न् + इ + व् + आ + र + य् + अ + त् + ए।
• आक्रम्य – आ + क् + र + अ + म् + य् + अ ।
• कर्तितवन्तः – क् + अ + र + त् + इ + त् + अ + व् + अ + न् + त् + अः।
• कृत्वा – क् + ऋ + त् + व् + आ।
• अवरुद्धवन्तः – अ + व् + अ + र + उ + द् + + अ + व् + अ + न् + त् + अः।
• चैतन्यमूर्तिः – च् + ऐ + त् + अ + न् + य् + अ + म् + ऊ + र + त् + इः।
• यथापूर्वम् – य् + अ + थ् + आ + प् + ऊ + र + व् + अ + म्।
• योजयित्वा – य् + ओ + ज् + अ + य् + इ + त् + व् + आ।
• वीराङ्गना – व् + ई + र + आ + ड् + ग् + अ + न् + आ।
• दर्शनमात्रेण – द् + अ + र् + श् + अ + न् + अ + म् + आ + त् + र् + ए + ण् + अ।
• शौर्येण – श् + औ + र + य् + ए + ण् + ।
• स्मरन्तु – स् + म् + अ + र् + अ + न् + त् + उ।
• सर्वथा – स् + अ + र + व् + अ + थ् + आ।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. विश्पला तु एकाकिनी।
2. विश्पला रणरङ्गात् यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथा न प्राप्यते।
3. शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।
4. विश्पला खेलराजस्य पत्नी।
5. विश्पलायाः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः चकिताः अभवन्।
6. महत् युद्धम् आरब्धम्।

उत्तरम् :

1. विश्पला कीदृशी?
2. विश्पला कस्मात् / कुत: यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथा न प्राप्यते?
3. के खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः?
4. विश्पला कस्य पत्नी?
5. स्याः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः चकिता: अभवन् ?
6. कीदृशं युद्धम् आरब्धम्?

प्रश्न 2.

1. अनन्तरदिने सा महता उत्साहेन रणरङ्गं आगतवती।
2. अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु।
3. रणरङ्गे विश्पलां दृष्ट्वा एव शत्रुसैनिकाः भीताः अभवन्।
4. एतेन साहसेन विश्पला वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।

उत्तरम् :

1. कदा सा महता उत्साहेन रणरङ्गं आगतवती?
2. कयो : शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु?
3. रणरङ्गे कां दृष्ट्वा एव शत्रुसैनिकाः भीताः अभवन् ?
4. एतेन साहसेन विश्पला कुत्र बहुधा प्रशंसिता?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः। (मेलनं कुरुत।)

प्रश्न 1.

विशेषणम्	विशेष्यम्
रणकुशला	खेलराज:
चकिता:	विश्पला
पराक्रमी	शत्रवः
…………….	शत्रुसैनिकाः
एकाकिनी	………………..
……………	पादम
द्विगुणितेन	…………………
……………	पादः
चैतन्यमूर्तिः	……………………

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
रणकुशला, एकाकिनी, चैतन्यमूर्तिः	विश्पला
चकिता:	शत्रवः
पराक्रमी	खेलराज:
असङ्ख्या:	शत्रुसैनिकाः
एकम्	पादम
द्विगुणितेन	उत्साहेन
भग्नः	पादः

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
दृष्ट्वा	–	–
कृत्वा	निश्चित्य	प्राप्तुम्, चलितुम्
योजयित्वा	–	कर्तुम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – नृपः, खेलराजः, विश्पला, महाविदुषी, शत्रवः, युद्धम्, नायकः, चामुण्डेश्वरी, एषा, जयः, शत्रुसैनिकाः, असङ्ख्याः, विश्पला, एकाकिनी, एकम, पादम्, पीडा, पत्नी, पादः, मग्नः, सा, भग्नः, पादः, चैतन्यमूर्तिः, वीराङ्गना, युद्धम्, हतोत्साहा, अश्विनीकुमारौ, समर्था, सा, चकिताः, भीताः, नष्टम्, धैर्यम्, विश्पला।
द्वितीया – आक्रमणम्, रणरङ्गम्, संझरम्, पराक्रमम्, शौर्यम्, ताम्, शिबिरम्, पादम्, ध्यानम्, पादम, ताम्, रणरङ्गम, आयुधप्रहारम्, कदलीवृक्षान, शत्रून, अस्मान्।
तृतीया – सुखेन, विश्पलया, उत्साहेन, मया, निश्चलतया, मया, निश्चलतया, महता, उत्साहेन, लीलया, तया, एतेन, साहसेन, शौर्येण, दर्शनमात्रेण, भा।
पञ्चमी – रणरङ्गात्, एतस्याः, कारणात, भक्तेः, एतस्मात्, एतस्मात्, कारणात् ।
षष्ठी – तस्य, सेनायाः, खेलराजस्य, तस्याः, विश्पलायाः, तस्याः, भक्तेः, विश्पलायाः, अश्विनीकुमारयोः, तेषाम, तस्याः, शौर्यस्य, विश्पलायाः, खेलराजस्य।
सप्तमी – राज्ये, भुवम्, मनसि, युद्धसमये, तस्मिन, युद्धे।

लकारं लिखत।

• निवार्यते – ‘नि + व’ धातुः दशमगण: परस्मैपदं (कर्मवाच्य) लट्लकार : प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• प्राप्यते – ‘प्र + आप्’ धातुः पशमगण: परस्मैपदं (कर्मवाच्य) लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• आसन् – ‘अस्’ धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• भविष्यति- ‘भू-भत्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• आसीत् – ‘अस्’ धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• जीवति – ‘जीव्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• अभवन् – ‘भू-भव्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• ऐच्छत् – ‘इष-इच्छ’ धातुः षष्ठगणः परस्मैपदं लङ्लकारः। प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• उपदिशति – ‘उप + दिश्’ धातुः षष्ठगणः उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• स्मरन्तु – ‘स्मृ’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लोट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
रणकुशला	expertin the battle	रणे कुशला।	सप्तमी तत्पुरुष समास
शल्यक्रियाकौशलम्	skillin surgery	शल्यक्रिया कौशलम्।	सप्तमी तत्पुरुष समास

वीरवनिता विश्पला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

भारताच्या उज्ज्वल इतिहासाने अनेक स्त्री योद्ध्यांना स्वत:च्या देशासाठी लढताना पाहिले आहे. राणी वेलू नाचियार ही 1८ व्या भारतीय शतकातील राणी ब्रिटीशांशी लढली. 17 व्या शतकातील केलाडी चेन्नमा म्हणजे तर मूर्तिमंत शौर्यच. उल्लल राज्याच्या राणीने पोर्तुगीजांशी झालेल्या युद्धात पराक्रम गाजवला.

राणी लक्ष्मीबाई निर्भीडपणे ब्रिटीशांशी लढली. ही भारतीय स्त्रियांच्या शौर्याची काही उदाहरणे झाली, अशाच काही स्त्रियांपैकी एक म्हणजे विश्पला. तिची कथा पुरातनकाळापासून प्रसिद्ध आहे. तिची कथा ऋग्वेदातसुद्धा येते.

प्रस्तुत कथा प्राचीन भारतात अस्तित्वात असलेल्या प्रगत वैद्यकशास्त्राचे उदाहरण आहे. इतकेच नव्हे तर ही कथा शस्त्रक्रियेत पारंगत अश्विनीकुमार आधुनिक वैद्यकीय तंत्रज्ञानाचे मूलाधार कसे होते याचे ही द्योतक आहे. रुद्र, मरुत गण, सोम, व्यवनऋषी हे काही प्राचीन वैद्य होऊन गेलेत.

चरक, सुश्रुत, वाग्भट हे काही सुप्रसिद्ध आयुर्वेदाचार्य होऊन गेलेत. ‘सम्भाषणसन्देश’ या संस्कृत मासिकातून प्रस्तुत कथा निवडलेली आहे. यात केवळ विश्पलेचे शौर्यगान नसून पुढे निरवयत्व प्राप्त करून युद्ध करण्याचे सामर्थ्य तिला कृत्रिम अवयवामुळे प्राप्त झाले हेही समजते.

Indian history has witnessed many brave women warriors who fought with great might for their nations.

Rani Velu Nachiyar, the 18th century Indian queen from Sivaganga fought against the british. Rani Keladi Chennamma, the 17th century queen of Keladi in Karnataka was the epitome of women’s palour.

Rani Abbakka, the queen of Ullal fought against the portugese. Rani Laxmibai fought against the British These are a few examples of some brave ladies who fought for their nation. Much before that was Vishpala who belonged to the ancient era. Her legend of bravery is a part of Rigveda.

This story is also an example of advanced medical science that existed in the Vedic age. The twins Ashwinikumanas were the doctors of gods.

They were also known for their expertise in surgery. Rudra, Maruts, Soma, Rishi Chyaana are the other ancient physicians. Charak, Sushrut, Vagbhata are the renowned Ayurvedacharyas.

This story taken from the Sanskrit periodical ‘सम्भाषणसन्देश’ highlights hors the brave lady Vishpala not only fought bravely in battle but also how she was given an artificial leg so she could fight ably.

 

परिच्छेद : 1

खेलराजः ……………. अभवन्।

खेलराजः नाम कश्चित् नृपः । विश्पला तस्य पत्नी। सा यथा महाविदुषी आसीत् , तथैव रणकुशला अपि आसीत्। खेलराज: अपि शूरः पराक्रमी च आसीत्। सः विश्पलया सह सुखेन जीवति स्म। Bideo अथ कदाचित् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः महत् युद्धम् आरब्धम्। सेनायाः नायक: खेलराज: रणरङ्गं प्रविष्टवान् । विश्पला अपि रणरङ्ग प्रविष्टवती । भुवम् अवतीर्णां चामुण्डेश्वरी इव सा शत्रूणां संहारं कृतवती। तस्याः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः अपि चकिता: अभवन्।

अनुवादः

खेलराज नावाचा कोणी एक राजा होता. विश्पला त्याची पत्नी होती. ती जशी महाविदुषी (अतिशय बुद्धिमती) होती तशीच ती रणकुशला (युद्धात पारंगत) सुद्धा होती. खेलराज सुद्धा शूर आणि पराक्रमी होता. तो विश्पलेबरोबर आनंदाने राहत होता. असेच एकदा अचानक शत्रूनी खेलराजाच्या राज्यावर आक्रमण केले. मोठ्या युद्धाला सुरुवात झाली. सेनाप्रमुख खेलराजाने रणांगणात प्रवेश केला.

विश्पलेनेही रणांगणात प्रवेश केला. पृथ्वीवर अवतरलेल्या चामुण्डेश्वरी प्रमाणे तिने शबूंचा संहार केला. तिचे शौर्य आणि पराक्रम पाहून शत्रूसुद्धा आश्चर्यचकित झाले.

There was a king named Khelaraja. Vishpala was his wife. Just as was a great scholar, likewise she was an expert in warfare. Khelaraja was also very brave and courageous. He was living happily with Vishpala.

Then once enemies attacked Khelaraja’s kingdom. A massive war started. Khelaraja, the leader of the army entered the battle field. Vishpala also entered the battle field.

She killed the enemies as if she was goddess Chamunda, who had descended on the earth. The enemies were also astonished seeing her bravery and courage.

परिच्छेद: 2

एषा …………………………. प्रतिगतवन्तः।

‘एषा रणरङ्गात् यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथान प्राप्यते’ इति चिन्तयित्वा शत्रुसैनिकाः युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः । शत्रुसैनिकाः

ते असङ्ख्याः आसन्, विश्पला तु एकाकिनी ! तथापि तस्या: मनसि न भीतिलेशः अपि आसीत्। प्रत्युत द्विगुणितेन उत्साहेन युद्ध कृतवती। युद्धसमये शत्रुसैनिकाः तस्याः एकं पादं कर्तितवन्तः । अनन्तरम् ‘इतः परम् एतस्याः कारणात् पीडा न भविष्यति’ इति निर्णयं कृत्वा ते शिबिरं प्रतिगतवन्तः ।

अनुवादः

Thinking that unless we remove/stop her from the battlefield we will not win completely, the soldiers of the enemy attacked her from both sides and stopped her. Those enemy soldiers were innumerable but Vishpala was alone.

Still, her heart didn’t have even a bit of fear, rather she fought with double energy, While fighting, the enemy soldiers cut down her foot. Then deciding that, Now she will not create trouble anymore they went to the camp.

‘जोपर्यंत हिला रणांगणातून बाजूला करत नाही तोपर्यंत आपल्याला विजय अजिबात प्राप्त होणार नाही’ असा विचार करून शत्रूसैनिकांनी दोन्ही कडून आक्रमण करून त्याचवेळी तिला अडविले. शत्रूचे सैनिक असंख्य होते विश्पला मात्र एकटी!

तरीसुद्धा तिच्या मनात भीतीचा लवलेशही नव्हता, उलट ती द्विगणित उत्साहाने लवली. युद्धाच्या वेळी शत्रूच्या सैनिकांनी तिचा एक पाय कापला. त्यानंतर आता हिच्यामुळे यापुढे अधिक त्रास होणार नाही’ असा निर्णय घेऊन ते छावणीत परत गेले.

परिच्छेद : 3

यद्यपि …………………….. जाता।

यद्यपि विश्पलायाः पादः भान: तथापि सा हतोत्साहा न जाता। चैतन्यमूर्तिः सा वीराङ्गना एवं आसीत्। ‘श: मया युद्ध करणीयम् एव’ इति निश्चित्य सा पादं पुनः प्राप्तुम् ऐच्छत्। अतः सा निश्चलतया उपविश्य अश्विनीकुमारयोः ध्यानं कृतवती। तस्या; भक्तेः कारणात् अश्विनीकुमारौ लोहयुक्तं पादं योजयित्वा तां यथापूर्व कृतवन्तौ। एतस्मात् विश्पला यथापूर्व चलितुं युद्ध कर्तुं च समां जाता।

अनुवादः

जरी विश्पलेचा पाय कापला गेला होता तरीसुद्धा तिचा उत्साह मावळला नाही. चैतन्यमूर्ती प्रमाणे (तेजोमय) असलेली ती वीरांगनाच (शूर योद्धा) होती. ‘उद्या मला युद्ध करायचेच आहे’ असा निश्चय करून पाय पुन्हा मिळवण्याची तिची इच्छा होती. म्हणून तिने एका जागी निश्चयाने बसून अश्विनीकुमारांचे स्मरण केले. अश्विनीकुमारांनी लोखंडाचा पाय जोडून तिला पूर्ववत केले. त्यामुळे विश्पला पूर्वीसारखे चालण्यास व युद्ध करण्यास समर्थ झाली.

Even though Vishpala’s foot was broken she did not lose courage. She was truly a dynamic brave lady. Deciding that, I have to fight tomorrow she wanted to get her foot back Hence, she sat determined and concentrated upon the (twins) Ashwinikumaras.

Due to her devotion, the Ashwinikumaras attached an iron foot to her leg and made it as before. Because of this, before Vishpala could walk and fight as she could do before.

परिच्छेद : 4

अनन्तरदिने …………….. इतिहासः।

अनन्तरदिने प्रातः सा महता उत्साहेन रणरङ्गम् आगतवती। रणरङ्गे तां दृष्ट्वा एवं शत्रुसैनिकाः चकिता: भीताः च। तस्याः दर्शनमात्रेण एव तेषां धैर्य नष्टं जातम्। सा यदा आयुधप्रहारम् आरब्धवती तदा ते सर्वथा हतोत्साहा: जाताः । विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती । सहस्राधिका: सैनिकाः तया संहताः ।

एवं विश्पलायाः शौर्यस्य कारणतः तस्मिन् युद्धे खेलराजस्य एव जयः अभवत्। वीरवनिता विश्पला भर्ना सह रणरङ्गं प्रविश्य शौर्येण युद्धं कृतवती। पादकर्तनानन्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून संहतवती च। एतेन साहसेन सा वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता। विश्पलायाः शौर्य तथा च अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु इति अस्मान् उपदिशति इतिहासः ।

अनुवादः

दुसऱ्या दिवशी ती मोठ्या उत्साहाने रणांगणात आली. रणांगणात तिला पाहूनच शत्रूचे सैनिक चकित झाले आणि घाबरून गेले. तिच्या केवळ दर्शनानेच त्यांचे धैर्य नष्ट झाले. तिने जेव्हा शस्त्राने प्रहार करण्यास सुरुवात केली तेव्हा तर ते सर्व हताश झाले. विश्पलेने शत्रूना कदलीवृक्षाप्रमाणे सहजरित्या छाटले.

हजारोंपेक्षा अधिक सैनिकांचा तिने संहार केला. अशा प्रकारे विश्पलेच्या शौर्यामुळे त्या युद्धात खेलराजाचाच विजय झाला. शूर महिला विश्पलेने पतीबरोबर युद्धात सहभागी होऊन शौर्यान युद्ध केले. पाय कापला गेल्यानंतरही अश्विनीकुमारांच्या कृपेने पाय पुन्हा मिळवला आणि शत्रूचा संहार केला.

तिच्या साहसामुळे ती वेदवाङ्मयात् खूपच प्रशंसनीय ठरली, विश्पलेचे शौर्य आणि तसेच अश्विनीकुमारांचे शल्यक्रियेतील कौशल्य यांचे स्मरण करा (करावे) असा उपदेश इतिहास आपल्याला करतो.

Next day she came to the battlefield with great energy/enthusiasm. Seeing her on the battlefield, the enemy soldiers were surprised as well as scared.

Their courage vanished just by seeing her. When she started to attack with her weapon, they were completely devasted/depressed. Vishpala cut the soldiers as easily like a plantain/ banana tree. She killed more than a thousand soldiers.

This is how because of Vishpala’s valour Khelaraja was victorious in the battle. The brave lady Vishpala courageously fought entering the battle along with her husband. She got her foot back due to Ashwinikumar’s grace even when it was cut in the war and she destroyed the enemies.

Due to this courage she has been abundantly praised in the Vedic literature several times. History directs us, “Remember Vishpala’s courage and Ashwinikumara’s surgical proficiency.”

सन्धिविग्रहः

• तथैव – तथा + एव।
• तथापि – तथा + अपि।
• यद्यपि – यदि + अपि।
• तथापि – तथा + अपि।
• पादकर्तनानन्तरमपि – पादकर्तनानन्तरम् + अपि ।

समानार्थकशब्दाः

• नृपः – राजा, राट्, पार्थिवः, भूपः, माभृत, महीक्षितः।
• पत्नी – जाया, दारा, कान्ता, भार्या, सहधर्मचारिणी।
• शूरः – धीरः, वीरः।
• युद्धम् – समरः, रणः, सङ्ग्रामः।
• भूः – भूमिः, पृथिवी, वसुन्धरा, धरा।
• संहारः – विध्वंस:, विनाशः।
• विदुषी – पण्डिता।
• जयः – विजयः।
• युगपत् – एकत्र।
• मनसि – चित्ते, मानसे।
• समयः – कालः।
• उत्साहः – जोषः, द्युम्नः।
• चिन्तयित्वा – विचार्य।
• भीतिलेशः – भीतिः, भयम्।
• सैनिकः – शीलधरः, भटः।
• सेना – चमूः।
• भग्नम् – त्रुटितम्, बोटितम्, दर्दरम्।
• कारणम् – हेतुः, निमित्तम्।
• युद्धम् – समरः, रणः, सङ्ग्रामः।
• हतोत्साह – क्षीणोत्साहा।
• निश्चल: – स्थिरः।
• प्राप्तुम् – लब्धम्।
• ध्यानम् – मननम्, आध्यानम्, अन्वीक्षा, योगः।
• पूर्वम् – प्राक्।
• प्रातः – प्रभातम्।
• कौशलम् – नैपुण्यम्, कौशल्यम्।
• भर्ता – पतिः, धवः, प्रियः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• सुखेन × दुःखेन ।
• आरब्धम् × समाप्तम् ।
• प्रविष्टवान् × निर्गतवान् ।
• अवतीर्णा × अधिरूढा।
• संहारः × निर्मितिः, निर्माणम्।
• अनन्तरम् × पूर्वम्, प्राक्।
• भग्नम्र × अखण्डितम्।
• इच्छा × अनिच्छा।
• उपविश्य × उत्थाय।
• निश्चलतया × चालतया।
• पूर्वम् × पश्चात्, अनन्तरम्।
• जयः × पराजयः।
• बहुधा × क्वचित्।
• प्रशंसिता × निन्दिता।

शब्दार्थाः

1. महाविदुषी – scholarly lady – बुद्धिमती
2. रणकुशला – expert in warfare – युद्धात निपुण
3. आक्रमणम् – attack, invasion – आक्रमण
4. महत् – great – महान
5. अवतीर्णा – appeared – अवतरलेली
6. भुवम् – on earth – पृथ्वीवर
7. संहारम् – destruction – संहार, नाश
8. जयः – victory – विजय
9. युगपत् – simultaneously, at once – एकाच वेळी
10. अवरुद्धवन्तः – stopped – थांबवले
11. इतः परम् – anymore / here on – यापुढे अधिक
12. एकाकिनी – alone – एकटी
13. भीतिलेशः – slightest fear – भितीचा लवलेश
14. कर्तितवन्तः – cut – कापले/छाटले
15. हतोत्साहा – depressed – निरुत्साही
16. चैतन्यमूर्तिः – dynamic – लोखंडाचा
17. लोहयुक्तम् – made of iron – चैतन्याची मूर्ती
18. प्रात: – morning – सकाळी
19. आयुधप्रहार: – blow with a weapon – शस्वप्रहार
20. कदलीवृक्षः – banana tree – केळीचे झाड
21. भर्त्रा – with husband – पति बरोबर
22. अनुग्रहेण by grace – कृपेमुळे
23. संहृतवती destroyed – नाश केला
24. शल्यक्रियाकौशलम् – surgical skill – शल्यविद्या कौशल्य
25. संहतः – destroyed – नष्ट

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 English Solutions My English Coursebook Chapter 1.2 The Fun they Had Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 My English Coursebook Solutions Chapter 1.2 The Fun they Had

My English Coursebook Std 9 Digest Chapter 1.2 The Fun they Had Textbook Questions and Answers

Warming up!

Chit-chat:

• What do you like best about your school?
• Do you think school is fun?
• Which is the part that you don’t like?
• How often should the teacher ‘? give you a test?

Classify!

1. Listen carefully and write each word in the appropriate column/columns.

Question 1.
Listen carefully and write each word given on textbook page no. 5 in the appropriate column/columns:
Answer:

ancient	modem	futuristic
earthen stoves	bicycles	flying cars
tonga	telephone	spaceships
horse-drawn	audio-video
carriages	cassettes
	computers

2. Listen to the pronunciation of these words and practise saying them properly yourself. 

• grandfather
• geography
• satisfactory
• superior
• pronouncing
• betcha
• nonchalantly

Question 1.
Listen to the pronunciation of these words and practise saying them properly yourself. V

• grandfather
• geography
• satisfactory
• superior
• pronouncing
• betcha
• nonchalantly

English Workshop:

1. Use the proper punctuation mark

Question a.
Where did you find it
Answer:
“Where did you find it?”

Question b.
What’s it about
Answer:
“What’s it about?”

Question c.
They had a teacher.
Answer:
“They had a teacher.”

Question d.
How could a man be a teacher
Answer:
“How could a man be a teacher?”

Question e.
sure, if they were the same age
Answer:
“Sure, if they were the same age.”

2. The following sentences have an unusual meaning in the context of the story. Write what these sentences would mean today, and what they mean in the context of the story.

Question a.
She had been hoping they would take the teacher away altogether.
Answer:

• Meaning today: She had been hoping they would officially dismiss the teacher from his job forever.
• Meaning in the content of the story: She had been hoping they would remove the teacher from the screen permanently.

Question b.
They had taken Tommy’s teacher away for nearly a month.
Answer:
Meaning today: They had suspended Tommy’s teacher for nearly one month.

Question c.
It wasn’t a regular teacher. It was a man.
Answer:

• Meaning today: It wasn’t the teacher who regularly did the teaching work in school. It was some person who taught the students.
• Meaning in the context of the story: It was the mechanical teacher who gave lessons to students on screen, regularly.

Question d.
How could a man be a teacher?
Answer:
Meaning today: This question is meaningless in these days because teaching work is always done by some person (male teacher or female teacher).
Meaning in the context of the story: They had the mechanical teacher and they didn’t expect a man in place of the mechanical teacher.

Question e.
A teacher has to be adjusted to fit the mind of each boy and girl it teaches.
Answer:
Meaning today: The teacher has to deal with the students according to the need of the whole class and use a suitable method of teaching.
Meaning in the context of the story: The mechanical teacher has to be repaired and made suitable according to the need of individual students or the subject taught.

3. Write words related to the following words. (At least ten words each.)

Question 1.
Write words related to the following words. (At least ten words each.)
Answer:

4. Discuss: How would you like to learn from a human teacher or a mechanical teacher? Present your arguments in the form of a chart.

Question 1.
Discuss: How would you like to learn from a human teacher or a mechanical teacher? Present your arguments in the form of a chart.
Answer:
No, I wouldn’t like to have my own mechanical teacher because I won’t get the joy of learning together with my friends and the love and affection we get from our teachers.

5. Rewrite the following using complete words instead of contracted forms.
(a) … when you’re through.
(b) …. and it’s good for plenty more.
(c) I wouldn’t throw it away.
(d) She hadn’t seen as many tale books.
(e) “What’ s it about?”
(f) I’ve slowed it up.
(g) I don’t know.
(h) It wasn’t a regular teacher.

Question a.
… when you’re through.
Answer:
… when you are through.

Question b.
…. and it’s good for plenty more.
Answer:
… and it is good for plenty more.

Question c.
I wouldn’t throw it away.
Answer:
I would not throw it away.

Question d.
She hadn’t seen as many tale books.
Answer:
She had not seen as many tale books.

Question e.
“What’s it about?”
Answer:
“What is it about?”

Question f.
I’ve slowed it up.
Answer:
I have slowed it up.

Question g.
I don’t know.
Answer:
I do not know.

Question h.
It wasn’t a regular teacher.
Answer:
It was not a regular teacher.

Language study:

6. Underline the verbs and choose the correct option from the brackets.

Thus, we see that verb forms show tense, number, etc. Here, the verb form changes according to the subject. A verb form which is decided by and changes according to the subject of the sentence is known as a finite verb.
Example: ‘You are very kind.’ If the subject ‘you’ is changed to ‘she’, the sentence will be ‘She is very kind.’
Now change the verb form according to the change in the subject.

• I don’t know: Change ‘I’ to ‘She’.
• My father knows: Change ‘My father’ to ‘We’
• I am following in your footsteps: Change ‘I’ to ‘He’.

Question 1.
Underline the verbs and choose the correct options from the brackets:

1. Margie even wrote about it. (present tense/past tense)
2. Today Tommy found a new book. (present tense/past tense)
3. Margie was scornful, (singular/plural)
4. What’s there to write about school? (singular/plural)

Answer:

1. Margie even wrote about it. – past tense.
2. Today Tommy found a new book. – past tense
3. Margie was scornful, (singular/plural)
4. What’s there to write about school? (singular/plural)

7. Activity: Live English: Online shopping

Question a.
Read the following conversation between two cousins.

• Tejaswini: Hi, Santosh. What are you thinking about?
• Santosh: Hi, Teju. Next week’s Didi’s birthday. We want to give her a surprise gift.
• Tejaswini: Great idea! What is your surprise gift?
• Tejaswini: Great idea’ What is your surprise gift?
• Santosh: Well, we don’t have any big shops here, there’s little to choose from. Nothing new or surprising.
• Tejaswini: So why don’t you try online shopping?
• Santosh: Is it safe?
• Tejaswini: Yes, it is. If we take proper care, it is one of the most convenient ways of shopping. Plus, you will get so much variety.
• Santosh: True. But I don’t know how to do it.
• Tejaswini: It’s ok. I will show you. Do you have an internet connection?
• Santosh: Yes.
• Tejaswini: That’s good, then. We can do it in five easy steps. Let’s start.

Question b.
Write in a step-by-step manner, how Tejaswini and Santosh bought a gift for Didi online.
Answer:
They signed up and created their account in the website. Then they selected the gift of their choice from the given categories. They added the gift to the cart and paid the total amount via online banking. When the gift was delivered to them they checked and ensured that the gift was genuine.

Question c.
Use this website (www.chalashikuva.com) to try your hand at a practicaL/mock trial of online shopping.
Look at the above webpage and tell :

1. The name of the website
2. What we can buy there
3. The offer on poster colours

Answer:

1. The name of the website: www.chalashikuya.com
2. What we can buy there: we can buy books, educational toys, stationery, e-leaming.
3. The offer on poster colours: a paint brush free

Question d.
Read the following questions and answers. Form pairs and frame similar questions and answers for this website.How to use this website:
1. If I want to buy a story book on this website, where can I find it?
– In the categories on the left, in the options under Books you will find story books. Click that option.

2. I want a CD of the dictionary.
– Go to ‘e-learning’. Under that Click the ‘dictionary’ option.

3. Where can I look for books in the Hindi language?
– You can go to the Languages option on the left and tick the box before Hindi.

4. How can I find what discounts are available?
– Under the filters on left you will find discounts.

5. Are there any specific deals/offers on specific days?
– There is a CSY (Chalashikuya) deal. You can click on it and find out the deal of the day.

6. Can I purchase only one thing at a time?
– No, you can buy many things at a time. Select whatever you want and add to the cart and then browse again for another product.

7. When will my order be delivered?
– Maximum in 10 working days. You can also track your order by clicking the icon ‘track order.

8. There is one icon ‘Gift Coupons’. What does it mean?
– You can give a gift coupon to your friend by using this icon and he/she can purchase the product of his/her choice with the help of it.

9. Is this site only for purchasing?
– No, you can also sell your old books and other educational things here.

10. How can I find out whether the product is good or not?
– You can see the ratings and reviews of users below each product.
Answer:
Students do this activity on their own.

Question e.
Suppose one of your parents or an older relative wants to know about online shopping and you are explaining how to do it. Write a conversation between you and your parent/relative about it:
Answer:
A conversation about online shopping between me and Dad.
(Dad enters while you are surfing on the internet)

• Dad: Son, I need to buy sport shoes for my marathon next week. I wish to try online shopping, but I don’t know the process.
• Me: Don’t you worry, Dad! I’m there to help you. Let’s sign you up first.
• Dad: I suppose it’s quite complicated.
• Me: Not at all, Dad. Now go on the search bar and type whichever shoes you need.
• Dad: I don’t have any particular shoes in mind.
• Me: Well, then we will click here on the ‘shoes’ option and select sport shoes.
• Dad: These seem nice and are in my budget.
• Me: Then add them to the cart. Now we have ordered the sports shoes. They will deliver the product within 10 days.
• Dad: Very good! It’s very simple, isn’t it?
• Me: Sure it is. Now, do you want to pay via net banking, credit card or cash on delivery?
• Dad: I prefer cash on delivery.
• Me: O.K. we are done here. We can even track our order to find where your shoes have reached.
• Dad: That’s very impressive! Thank you, son.
• Me: It’s my pleasure, dad.

Question f.
Form pairs. Discuss the advantages and disadvantages of online shopping and fill the following table.
Answer:

Advantages	Disadvantages
1. Time-saving	(a) Delay in delivery.
2. Wide concessional	(b) Required Internet connection.
3. Cheap/concessional	(c) Quality and condition of product uncertain.
4. Various filters to find our pick	(d) Delivery and shipping.
5. Quick payments	(e) Delivery and shipping charges are expensive.

Write a paragraph on ‘Online Shopping’ using the points in the above table.

Question 1.
Write a paragraph on ‘Online Shopping’ using the points in the above table.

My English Coursebook 9th Class Solutions Chapter 1.2 The Fun they Had Additional Important Questions and Answers

Read the following passage and do the activities:

Simple Factual Activity:

Question 1.
Complete the following sentences:
(Answers are directly given.)

1. The incident in the story has taken place on 17 May 2157.
2. Their television screen must have had a million books on it.
3. Margie’s great grandfather told that in old times all stories were printed on paper.
4. According to Margie, ‘a real book’ means a printed book.

Note: Here we have given the complete passage. However henceforward, only the first and last lines of the related passage of prose lessons have been given. Refer to the Textbook for the complete passages.

Question 2.
Read the sentences and fill in the blank with correct alternatives:
(Answers are directly given.)
Answer:
1. The County Inspector was a round little man with a red face.
(a) The teacher
(b) The County Inspector.

2. Margie hated most was the slot where she had to put homework and test papers.
(a) the teacher
(b) the slot.

3. Large and black and ugly is the description of the teacher.
(a) the teacher
(b) the Inspector

4. Margie had hoped the Inspector wouldn’t know how to put the teacher together.
(a) take the teacher apart.
(b) put the teacher together.

Question 3.
Say whether the following statements are True or False: (Answers are directly given.)
Answer:

1. Tommy is Margie’s brother. – False
2. Tommy found the old book in the attic.- True
3. Margie was older than Tommy. – False
4. The old book was about school. – True

Question 4.
Complete the following sentences using proper words from the passage:
(Answers are directly given.)

1. Father knew as much as his teachers.
2. How can a man be a teacher?
3. They had a teacher, but it wasn’t a regular teacher.
4. Margie wouldn’t want a strange man in her house to teach her.

Question 5.
Write if the following statements are True or False:
Answer:

1. Margie’s school was in her house. – True
2. In those old days kids went to a special building for learning. – True
3. Margie was not interested in reading the old book. – False
4. Tommy went away home with the book. – True

Question 6.
Complete the following sentences using the information from the passage:
(Answers are directly given.)

1. The arithmetic lesson was on the addition of proper fractions.
2. And the teachers were people.
3. The mechanical teacher was flashing on the screen.
4. Margie inserted yesterday’s homework in the slot with a sigh.

Complex Factual Activity:

Question 1.
Complete the following web:
(Answers are directly given.)
Answer:

Question 2.
Complete the following:
Answer:
(Answers are directly given.)

1. She always hated school.
2. Now she hated more than ever.
3. The mechanical teacher had given her test after test in geography.
4. She had been doing worse and worse in the tests.

Question 3.
Arrange the following in order of occurrence:
1. She wrote them out in a punch code.
2. All the lessons were shown and questions were asked on the screen.
3. The County Inspector took the teacher apart and then put it together again.
4. The mechanical teacher calculated the marks.
Answer:
3. The County Inspector took the teacher apart and then put it together again.
2. All the lessons were shown and questions were asked on the screen.
1. She wrote them out in a punch code.
4. The mechanical teacher calculated the marks,

Question 4.
What was the fault with the mechanical teacher? How was the fault repaired?
Answer:
There was a fault in the geography sector of the mechanical teacher. It was geared a little too quick. The County Inspector repaired it and slowed it up to an average ten-year level.

Question 5.
Complete the web about the ‘Old School’, using the information told by Tommy.
(Answers are directly given.)
Answer:

Question 6.
Complete the web:
Answer:

Question 7.
What do you know from the passage about j the teachers, the school and the students of the old times?
Answer:
Unlike the mechanical teacher, the teacher in old times didn’t live in the house. They went to a special building called school to teach the children who also went there. The students learnt the same things if they were in the same age group or the same class.

Question 8.
Complete the web:
(Answers are directly given.)
Answer:

Activities based on vocabulary:

Question 1.
Match the words in Column ‘A’ with their

‘A’	‘B’
1. real	(a) very amusing
2. crinkly	(b) exactly the one/ones referred to
3. same	(c) having a lot of thin folds
4. awfully funny	(d) genuine and not false

Answer:

‘A’	‘B’
1. real	(d) genuine and not false
2. crinkly	(c) having a lot of thin folds
3. same	(b) exactly the one/ones referred to
4. awfully funny	(a) very amusing

Question 2.
Write at least ten words related to book:
(Answers are directly given.)
Answer:
teacher-author book depot bookseller lessons

Question 3.
Write any four adjectives like ‘scornful’.
Answer:

1. faithful
2. helpful
3. careful
4. sorrowful.

Question 4.
Write at least ten words related to family:
Answer:
pride

Question 5.
Match the words in Column ‘A’ with their meaning in Column ‘B’:

‘A’	‘B’
1. betcha	(a) in superior manner
2. pronouncing	(b) to debate
3. loftily	(c) expressing the word strongly
4. dispute	(d) surely, bet you

Answer:

‘A’	‘B’
1. betcha	(d) surely, bet you
2. pronouncing	(c) expressing the word strongly
3. loftily	(a) in superior manner
4. dispute	(b) to debate

Question 6.
Match the similar meaning words:

‘A’	‘B’
1. kid	(a) under
2. same	(b) fast
3. beneath	(c) similar
4. quickly	(d) child

Answer:

‘A’	‘B’
1. kid	(d) child
2. same	(c) similar
3. beneath	(a) under
4. quickly	(b) fast

Question 7.
What do the following words describe in the passage.

1. same
2. funny
3. dusty
4. special.

Answer:

1. age
2. schools
3. book
4. building.

Question 8.
Write the words from the passage that show actions taken place in the old school:
Answer:
came, laughing, shouting, sitting, going, learned, help, talk

Activities based on contextual grammar:

Question 1.
My father knows. (Change ‘My father’ to ‘We’.)
Answer:
We know.

Question 2.
I am following in your footsteps.
Answer:
He is following in your footsteps.

Question 3.
He wouldn’t know.
Answer:
He would not know.

Question 4.
That wasn’t so bad.
Answer:
That was not so bad.

Question 5
It’s not the little girl’s fault.
Answer:
It is not the little girl’s fault.

Question 6.
Underline the verb and choose the correct option from the brackets:
(Answers are underlined directly)
1. He patted Margie’s head.
(present tense/past tense)
2. He gave her an apple.
(present tense/past tense)
3. Those things happen sometimes.
(present tense/past tense)
4. Her progress is satisfactory.
(present tense/past tense)

Question 7.
The kids were laughing and shouting.
(Use simple past tense and rewrite the sentence.)
Answer:
The kids laughed and shouted.

Question 8.
I sing a song. (Change the subject T to ‘she’ and rewrite the sentence.)
Answer:
She sings a song.

Question 9.
He went to school today. (Make the sentence negative using the word ‘not’).
Answer:
He did not go to school today.

Question 10.
… are you going now? (who, what, where) (Choose the correct wh-word from the brackets to frame a question)
Answer:
Where are you going now?

Personal Response:

Question 1.
Do you sometimes hate your school? Why?
Answer:
No, never. I always love my school because I regard it as my Mother. My progress in life depends on the knowledge and education that I receive in school.

Question 2.
About what did Tommy say, “What a waste!” Why, do you think, did he say so?
Answer:
Tommy said it about the old printed book. I think he said so because he thought that it is a waste of paper. After reading the book its purpose is lost and it becomes useless. He did not think of its importance and thought of throwing it away.

Question 3.
Do you like to take tests? Give the reason for your answer:
Answer:
Yes, I like to take tests, because the result of the tests shows our progress in learning. We know our drawbacks and we can try to improve our weak subjects.

Question 4.
Do you think the school described in the ‘book’ existed centuries ago?
Answer:
Yes, the school described in the ‘old book’ did exist centuries ago, but the educational institutions were of different kinds and their methods of teaching were different.

Question 5.
Would you like to have your own mechanical teacher? why?
Answer:
Yes, I would like to have my own mechanical teacher if it is affordable to my family. Though my school teachers are there to guide me in my school, this mechanical teacher will help me to have individual teaching and guidance. I can prepare well in all my subjects with the help provided by the mechanical teacher.

Write the following using complete words instead of contracted forms:

Question 1
They weren’t even half finished.
Answer:
They were not even half finished.

Question 2.
And it’s probably time for Tommy, too.
Answer:
And it is probably time for Tommy, too.

Question 3.
you don’t know much.
Answer:
you do not know much.

Question 4.
They didn’t do it that way.
Answer:
They did not do it that way.

Rewrite the sentences with a different words for the underlined word.

Question 1.
It is probably time for Tommy.
Answer:
It is probably time for lunch.

Question 2.
They had a special building.
Answer:
They had a special invitation.

Activities Based on Language study

Do as directed:

Question 1.
Complete the following words by using correct letters: 2

1. ab _ ut
2. f _ nny
3. ni _ ht
4. qu _ ck

Answer:

1. about
2. funny
3. night
4. quick.

Question 2.
Copy the following sentences correctly in your notebook:
Answer:
1. On the page headed 17 May, 2057, she wrote, ‘Today Tommy found a real book !’
2. “A man? How could a man be a teacher?”

Question 3.
Put the following words in alphabetical order:
1. progress, teacher, homework, answers.
2. superior, shaken, screamed, shouting.
Answer:
1. answers, homework, progress, teacher.
2. screamed, shaken, shouting, superior.

Question 4.
Punctuate the following sentences:
(Note: Two sentencess will be asked.)

Question a.
i hate school
Answer:
“I hate school.”

Question b.
same with mine said margie
Answer:
“Same with mine,” said Margie.

Question c.
can I read the book some more with you after school
Answer:
“Can I read the book some more with you after school?”

Question 5.
Write four small words (minimum 3 letters each) using the letters in the given word:
“schoolyard”
Answer:

1. school
2. cool
3. holy
4. yard.

Question 6.
Spot the error and rewrite the correct sentences:

1. I doesn’t know what kind of school they had all that time ago.
2. Margie’s grandfather said to her, when he was a little boy his grandfather told him that there is a time when all stories are printed on paper.

Answer:

1. I don’t know what kind of school they had all that time ago.
2. Margie’s grandfather said to her when he was a little boy his grandfather told him that there was a time when all stories were printed on paper.

Question 7.
Write related words as shown in the example:
(Answer is directly given.)
Answer:

Question 8.
Complete the following word-chain of nouns. Add four words each beginning with the last letter of the previous word:
screen → ……………… → ………….. → ……………. → ………………..
Answer:
screen → number → rabbit → trainer → routes.

Question 9.
Make your own meaningful sentence by using the phrase ‘to be able to’.
Answer:
My friend was in financial problem but I was not able to help him.

Question 10.
Add a prefix or suffix to make new words and use any one of the root words to make your own sentence:
1. miracle
2. hazard
Answer:
1. miraculous
2. hazardous
Sentence: We must know the hazards of junk food.

Question 11.
Make the following sentence bigger by adding clause:
The police captured the thief
Answer:
The police captured the thief who was trying to break the shop.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 English Solutions My English Coursebook Chapter 3.1 Coromandel Fishers Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 My English Coursebook Solutions Chapter 3.1 Coromandel Fishers

My English Coursebook Std 9 Guide Chapter 3.1 Coromandel Fishers Textbook Questions and Answers

Warming up:
Chit-chat

1. What time do you get up in the morning?
2. What time do you go to bed?
3. Where do you spend your holidays?
4. What adventures do you like boating, trekking, scuba diving, mountaineering or something else?
5. After you finish your education, would you like to work close to nature?
6. What would you like to do?

Expanding Horizons

Question (a)
Write as many words as you can, related to the following. You should have at least twenty words each. You may refer to your geography textbook or other sources for that purpose. Then try to find English words/items for the ones you have written.

Answer:

Question (b)
Prepare a bilingual glossary for each of these topics:

Question (c)
Arrange the glossary in two ways:
1. According to the alphabetical order of letters in your mother tongue.
2. According to the alphabetical order ‘a-z’
[Students may attempt (b) & (c) above on ther own.

English Workshop:

Answer the following questions.

Question (a)
How many stanzas are there in the poem?
Answer:
There are three stanzas in the poem.

Question (b)
How many lines are there in the poem?
Answer:
There are twelve lines in the poem.

Question (c)
List the rhyming words in each stanza:
Answer:

1. First stanza: light – night, free – sea
2. Second stanza: call – all, drives – lives
3. Third stanza: grove – love, glee – sea

2. You know that many poems have rhyming words or rhymes at the end of the lines in each stanza. The pattern of rhyming is usually shown with the help of small letters such as ‘a’, ‘b’, ‘c’, etc. This pattern of rhyme is known as the rhyme scheme. The rhyme scheme of each stanza in this poem is aabb. Verify.

Question 1.
You know that many poems have rhyming words or rhymes at the end of the lines in each stanza. The pattern of rhyming is usually shown with the help of small letters such as ‘a’, ‘b’, ‘c’, etc. This pattern of rhyme is known as the rhyme scheme. The rhyme scheme of each stanza in this poem is aabb. Verify.

3. What do the following expressions refer to? Write in a word or phrase:

Question 1.
What do the following expressions refer to? Write in a word or phrase:

1. leaping wealth of the tide: …………
2. kings of sea: …………..
3. at the fall of the sun: …………
4. the edge of the verge: ………..

Answer:

1. leaping wealth of the tide: fish
2. kings of sea : fishermen
3. at the fall of the sun : at the sunset
4. the edge of the verge : horizon

4. Match the following:

Question 1.
Match the following:

Answer:
(a) the wind – child
(b) dawn – mother holding her child
(c) sea – mother
(d) cloud – brother
(e) waves – comrades

5. Find and write the lines in the poem that refer to:

Question 1.
Find and write the lines in the poem that refer to:
(a) early morning
(b) evening
(c) full moon night
Answer:
(a) early morning: Rise, brother, rise; the wakening skies pray to the morning light.
(b) evening: What though we toss at the fall of the sun where the hand of the sea-god drives?
(b) full moon light: And sweet are the sands at the full o’ the moon with the sound of the voices we love

6. Write the lines that show that the fishermen are not afraid of the sea or of drowning.

Question 1.
Write the lines that show that the fishermen are not afraid of the sea or of drowning.
Answer:
He who holds the storm by the hair, will hide in his breast our lives.

7. In the last stanza, two lines refer to a landscape, and two lines refer to a ‘seascape’. Which are they? Copy them from the poem correctly:

Question 1.
In the last stanza, two lines refer to a landscape, and two lines refer to a ‘seascape’. < Which are they? Copy them from the poem correctly:

Answer:

Landscape	Seascape
Sweet is the shade of the coconut glade, and the scent of the mango grove, And sweet are the sands at the full o’ the moon with the sound of the voices we love.	But sweeter, brothers, the kiss of the spray and the dance of the wild foam’s glee; Row, brothers, row to the edge of the verge, where the low sky mates with the sea.

8. Using the internet, find photographs /pictures of landscapes /seascapes to illustrate the images used in the poem.

Question 1.
Using the internet, find photographs /pictures of landscapes /seascapes to illustrate the images used in the poem.

9. Select a few lines from your favourite nature poem in your mother tongue and translate them into English.

Question 1.
Select a few lines from your favourite nature poem in your mother tongue and translate them into English.
Answer:
1. Title: Coromandel Fishers
2. Poet/Poetess: This poem is written by Sarojini Naidu.

3. Theme/Central Idea: The theme of the poem is that when human beings come together for a common purpose, no force or adversary can adversary can block their way. There could be risk in any challenging enterprise, but human progress depends on facing them courageously.

4. Rhyme Scheme: The rhyme scheme of the poem is ‘aabb’.

5. Figure of Speech: Simile, Metaphor

6. Special Feature: This is a didactic poem. A didactic poem is an instructive one. It is aimed at imparting certain advice or some moral principles. “When we come together for a common purpose and put our faith in God, we can accomplish great things” – This is the moral principle of this poem.

7. Favourite Lines: My favourite lines from the poem are :

• “He who holds the storm by the hair, will hide in his breast our lives”.
• But sweeter, O brothers, the kiss of the spray and the dance of the wild foam’s glee.

8. Why I like the poem: I like this poem because it imparts a very positive message. It says that if we trust in God and do our work promptly, success is ours.

My English Coursebook 9th Class Solutions Chapter 3.1 Coromandel Fishers Additional Important Questions and Answers

Simple Factual Activities:

Question 1.
Who holds the storm by the hair?
Answer:
God holds the storm by the hair.

Question 2.
What type of boat do the fishermen use?
Answer:
The fishermen use catamaran boats.

Complex Factual Activities :

Question 1.
As the sea-gull flies away calling it appears as though, he is showing the way-What does the way lead to?
Answer:
The way leads the fishermen to the sea where plenty of fish can be caught.

Paragraph format:

The title of the poem is ‘Coromandel Fishers.’ The poem is written by Sarojini Naidu. The theme of the poem is that when human beings come together for a common purpose, no force or adversary can block their way. There could be risk in any challenging enterprise, but human progress depends on facing them courageously. The fishermen in the poem prove this fact.

The rhyme scheme of the poem is ‘aabb’. The figures of speech in the poem are simile and Metaphor. The special feature of this poem is that it a didactic poem. It is an instructive poem which is aimed at imparting certain advice or some moral principles. “ When we come together for a common purpose and put our faith in God, we can accomplish great things. ” This is the moral principle of this poem.

My favourite lines from the poem are:

1. “He who holds the storm by the hair, will hide in his breast our lives.” This line shows the fishermen put their full faith in the sea-god.
2. “But sweeter, O brothers, the kiss of spray and the dance of the wild foam’s glee.” I like the poem because it gives a very positive message. It says that if we trust in God and do our work promptly, success is ours.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 7 सूक्तिसुधा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 सूक्तिसुधा

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 7 सूक्तिसुधा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कैः धनं न हीयते?
उत्तरम् :
चौरेण, राज्ञा च विद्याधनं न ह्रियते।

प्रश्न आ.
केषु धनं न विभज्यते ?
उत्तरम् :
भ्रातृषु धनं न विभज्यते।

प्रश्न इ.
सर्वधनप्रधानं किम् ?
उत्तरम् :
सर्वधनप्रधानं विद्याधनम् ।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
विद्याधनं व्यये कृते कथं वर्धते ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठामध्ये विविध संस्कृत साहित्यकृतींमधून सुभाषिते संकलित केली आहेत. प्रसङ्गाभरणम् मधील श्लोक विद्येचे महत्त्व सांगतो. विद्या हे धन असे आहे जे कोणी चोरू शकत नाही, जे राजा कुणाकडून घेऊ शकत नाही, विद्याधन हे भावंडांमध्ये इतर मालमत्तेप्रमाणे वाटले जाऊ शकत नाही व त्याचे कधी ओझे सुद्धा होत नाही.

पैसा खर्च केला की तो कमी होतो, पण विद्याधन मात्र जितके वाटू तितके वाढते. आपण आपल्याकडचे ज्ञान जेव्हा दुसऱ्याला देतो तेव्हा त्याच्याकडूनसुध्दा आपल्याला अधिक ज्ञान मिळते. चर्चामधून, ज्ञानाच्या आदान-प्रदानामधून आपल्या ज्ञानात वाढच होते. ज्ञान दिल्याने वाढते, हा संदेश या श्लोकातून दिला आहे.

In the lesson ‘सूक्तिसुधा’ various subhashitas are collected from different literature pieces of Sanskrit. – In the shloka from प्रसङ्गाभरणम् the importance of knowledge is expressed. Knowledge can neither be stolen nor it can be taken away by king. It is indivisible and is not burden either.

Knowledge is that kind of a wealth which increases though spent unlike other riches. When we impart knowledge to someone, through that interaction we gain more knowledge. Here knowledge increases but never decreases. This special feature of knowledge suggests us that we should always share our knowledge and it is the greatest wealth.

3. सन्धिविग्रहं कुरुत ।
वर्धत एव ।

प्रश्न 1.
वर्धत एव ।
उत्तरम् :
वर्धत एव – वर्धते + एव।

4. समानार्थकशब्द लिखत।
चोरः, भारः, नित्यम्, विद्या, धनम्, प्रधानम् ।

प्रश्न 1.
चोरः, भारः, नित्यम्, विद्या, धनम्, प्रधानम् ।
उत्तरम् :

• चोरः – तस्करः, स्तेनः।
• नित्यम् – सदा, सर्वदा, सदैव।
• विद्या – ज्ञानम्।
• धनम् – वित्तम्।
• प्रधानम् – प्रमुखम्।

5. विरुद्धार्थकशब्द लिखत।
व्ययः, नित्यम्, प्रधानम्।

प्रश्न 1.
व्ययः, नित्यम्, प्रधानम्।
उत्तरम् :

• व्ययः × सञ्चयः।
• नित्यम् × क्वचित्।
• प्रधानम् × गौणम्, तुच्छम्।

श्लोक: 2

1. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. परः + वा + इति
आ. वसुधा + एव
उत्तरम् :
अ. परो वेति – पर: + वा + इति।
आ. वसुधैव – वसुधा + एव।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
‘अयं निजः, अयं परः’ इति केषां गणना ?
उत्तरम् :
अयं निजः, अयं परः इति लघुचेतसाम् गणना।

प्रश्न आ.
केषां कृते वसुधा एव कुटुम्बकम् भवति?
उत्तरम् :
उदारचरितानां कृते वसुधा एव कुटुम्बकम् अस्ति।

3. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
लघुचेतसः उदारचेतसः जनाः कथम् अभिज्ञातव्याः ?
उत्तरम् :
दररोजच्या आयुष्यात आपण अनेक मूल्ये, तत्त्वे पाळतो ज्यांच्यामुळे आपल्या आयुष्याला आकार मिळतो व ते अधिक समृद्ध होते. अशाच काही मूल्यांचा संदेश ‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठातून दिला आहे.

शाईधरपद्धति मधून घेतलेल्या या श्लोकात उदार माणसांच्या गुणांचा गौरव केला आहे. काही माणसे नेहमी हे माझे, हे तुझे असे म्हणून गोष्टींमधे भेद करतात. त्यांच्या स्वत:च्या गोष्टींपुरतेच ते पाहतात व जे परके, आपले नाही त्याच्याशी काही देणे-घेणे ठेवत नाहीत. अशी माणसे कोत्या मनाची समजावीत. या उलट जी माणसे मनाने उदार असतात त्यांच्यासाठी संपूर्ण विश्वच त्यांचे कुटुंब असते. हे विश्वची माझे घर असे म्हणणारे संत हे उदार मन असणाऱ्या माणसांमध्ये गणले जातात.

In our day to day life, we follow certain values, certain morals that enchance our lifestyle. ‘सूक्तिसुधा’ talks about such values.

In the shloka taken from शाईधरपद्धति the nature of noble and generous people is described. It says that those who consider things as mine and not mine are low-minded. They delimit the things as their own and not belonging to them. But to those who are really generous, the whole earth is like their own family.

Great saints treat the whole universe like their own, they never hesitate to enlighten or help others irrespective of who they are. A person with a big heart is always praised and looked upon for help in any difficult situation. Such people are very hard to find. However, people with an inferior mind or nonassimilative nature are known by their attitude of being self-centered.

4. स्तम्भमेलनं कुरुत |

प्रश्न 1.

अ	स्वीयम्	चिन्तनम्	अन्यः	पृथिवी
आ	गणना	वसुधा	निजः	परः

उत्तरम् :

अ	स्वीयम्	चिन्तनम्	अन्यः	पृथिवी
आ	निजः	गणना	परः	वसुधा

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
परोपकाराय वृक्षाः किं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय वृक्षाः फलन्ति ।

प्रश्न आ.
परोपकाराय नद्यः किं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय नद्यः वहन्ति ।

प्रश्न इ.
काः परोपकाराय दुहन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय गाव: दुहन्ति।

प्रश्न ई.
शरीरं किमर्थम् ?
उत्तरम् :
परोपकारार्थ शरीरम्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
परोपकार: नाम किम् ? के परोपकारमग्नाः ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठामध्ये प्रत्यक्ष आयुष्यात आचरणात आणण्यासाठीचे संदेश सुंदर शब्दांत काव्यात्मकप्रकाराने दिले आहेत. ‘विक्रमोर्वशीयम्’ या नाटकातून घेतलेल्या श्लोकामध्ये परोपकाराचे महत्त्व सांगितले आहे. इतरांना कोणत्याही परतफेडीची अपेक्षा न ठेवता मदत करणे म्हणजे परोपकार. काही व्यक्ती या कायमच दुसऱ्याच्या चांगल्याचा विचार करत असतात.

अशा व्यक्तींना आपण संत-महात्मा म्हणून त्यांचा गौरव करतो. प्रस्तुत श्लोकात निसर्गातील उदाहरणे देऊन परोपकाराचे माहात्म्य सांगितले आहेत. वृक्ष इतरांना देण्यासाठीच फळे धारण करतात. त्या फळांच्या बदल्यात ते कशाची अपेक्षा करत नाहीत. नद्या गावोगावांना पाणी पुरवत वाहतात. त्यांचा स्वत:चा त्यात काही वैयक्तिक लाभ नसतो.

गायी इतरांसाठीच दूध देतात. अशाप्रकारे झाडे, नद्या, गायी हे परोपकराचा संदेश नेहमी देत असतात, रोजच्या व्यवहारातील निसर्गाच्या उदाहरणांमधून परोपकाराचे महत्त्व सांगितले आहे.

In the lesson’सूक्तिसुधा’ various shlokas filled with value based messages are given. They teach us many values such as selflessness, charity, knowledge. In the shloka taken from ‘विक्रमोर्वशीयम्’ the greatness of selfless behaviour is emphasized.

परोपकार means helping othersselflessly. To help others and not expecting anything in return is a great virtue. Only noble ones possess such a rare quality. The trees bear fruits for others. They don’t eat the fruits they bear.

The rivers flow for people like us. The cows yield milk for others. They don’t see their benefit in doing so. Likewise, our life is also for helping others. These subhashita gives a message that however busy we may get, we should always spare some time to help others selflessly.

श्लोकः 3

3. समानार्थकशब्द लिखत।
वृक्षाः, नद्यः, शरीरम्।

प्रश्न 1.
वृक्षाः, नद्यः, शरीरम्।
उत्तरम् :

• वृक्ष: – तरुः।
• नद्यः – सरित्।
• शरीरम् – तनुः, देहः।

4. विरुद्धार्थकशब्द लिखत।

प्रश्न 1.
उपकारः, परः ।
उत्तरम् :
1. उपकार: × अपकारः
2. परः × निजः।

श्लोक: 4

1. रिक्तस्थानं पूरयत।

प्रश्न 1.
अ. सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं ………..।
आ. सत्सङ्गतिः वाचि ……….. सिञ्चति।
इ. सत्सङ्गतिः ……….. दिशति ।
ई. सत्सङ्गतिः पापम् ……….. ।
उ. सत्सङ्गतिः चित्तं ……….. ।
ऊ. सत्सङ्गति दिक्षु ……….. तनोति।
उत्तरम् :
अ. हरति
आ. सत्यम्
इ. मानोन्नतिम्
ई. अपाकरोति
उ. प्रसादयति
ऊ. कीर्तिम्

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
सत्सङ्गतिः जीवने किं किं करोति ?
उत्तरम् :
It is said that one is known by the company he keeps. The people around us lay great impact on our life. Company of good people takes away ignorance of the intellect. It makes us truthful. Due to company of good people one gains more respect. Our sins get wiped away when we are surrounded by virtuous people.

It doesn’t only make us happy but also spreads fame in all directions. Company of good people is always desirable. They always pass on the good qualities to everyone they are around. Company of good people is desirable in every aspect.

‘सुसंगति सदा घडो, सुजन वाक्य कानी पडो’ असे म्हणतात. सज्जनांच्या संगतीमुळे आपला उद्धार होतो हे खरेच आहे. ‘सूक्तिसुधा’ च्या या श्लोकात हे सांगितले आहे. चांगल्या माणसांच्या संगतीमुळे बुद्धीचे अज्ञान दूर होते. ते सत्याची शिकवण देतात. चांगल्या लोकांच्या संगतीत राहिल्यामुळे आपल्याला अधिक मान मिळतो.

सद्संगतीमुळे आपल्यातील वाईट वृत्तींचा नाश होतो. त्यामुळे आपण पापांपासून लांब राहतो. सज्जनांबरोबर राहिल्यामुळे वाईट गोष्टी आपल्यापासून आपोआप लांब राहतात आणि मन प्रसन्न राहते. सज्जनांबरोबर राहिल्यामुळे त्यांच्याप्रमाणेच आपली सुद्धा प्रसिद्धी सर्वदूर परसते.

श्लोक: 5

1. सन्धिविग्रहं कुरुत।
नार्यस्तु, यत्रैताः, एतास्तु, तत्राफलाः, सर्वास्तत्र ।

प्रश्न 1.
नार्यस्तु, यत्रैताः, एतास्तु, तत्राफलाः, सर्वास्तत्र ।
उत्तरम् :

• नार्यस्तु – नार्यः + तु।
• यौतास्तु – यत्र + एता: + तु।
• सर्वास्तत्राफला: – सर्वाः + तत्र + अफलाः।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
देवताः कुत्र रमन्ते ?
उत्तरम् :
यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।

प्रश्न आ.
क्रियाः कुत्र अफलाः भवन्ति ?
उत्तरम् :
यत्र तु एता: न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः अफला: (भवन्ति)।

3. माध्यमभाषया उत्तरत। 

प्रश्न 1.
‘यत्र नार्यः पूज्यन्ते’। इति सूक्तिं श्लोकस्य आधारेण स्पष्टीकुरुत।
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ पाठामध्ये रोजच्या आयुष्यात आचरणात आणण्यासारखी अशी मूल्ये सांगितली आहेत. महाभारतातील श्लोकामध्ये ‘स्त्रियांचा आदर करावा’ हे त्रिकालाबाधित तत्त्व सांगितले आहे. जिथे स्त्रियांना आदर दिला जातो, तिथे देवता सुद्धा आनंदाने राहतात. मात्र जिथे स्त्रियांचा अनादर होतो तिथे कोणतेही कार्य सफल होत नाही.

ज्या समाजामध्ये स्त्रियांना मानसन्मान मिळतो तो समाज प्रगत समजला जातो. हे तत्त्व आजही लागू होते. ‘देव आनंदाने राहतात’ म्हणजे ते स्थान पवित्र व रम्य मानले जाते. त्या ठिकाणी नेहमी सकारात्मकता, उत्साह राहतो.

In the lesson ‘सूक्तिसुधा’ different values, are taught which we should apply in our life. Averse fromमहाभारत tells an important value to respect women which is absolute irrespective of time or situation. Since ancient times, the scriptures have taught to respect each and every woman.

In this particular shloka, it is said that where the women get respect Gods dwell there happily. But where women are not respected, no action gets accomplished in such place. So respecting women is a sign of good and developed society.

5. ‘नारी’ इत्यर्थम् अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

प्रश्न 1.
‘नारी’ इत्यर्थम् अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 7 सूक्तिसुधा Additional Important Questions and Answers

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. सर्वधनेषु प्रधानं विद्याधनम् अस्ति।
2. परोपकाराय वृक्षाः फलन्ति।
3. परोपकाराय नद्य: वहन्ति।

उत्तरम् :

1. सर्वधनेषु प्रधानं किम् अस्ति?
2. परोपकाराय के फलन्ति?
3. नद्यः किमर्थं वहन्ति?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – चोरहार्यम्, राजहार्यम्, भ्रातृभाज्यम्, भारकारि, निजः, परः, अयम्, गणना, वसुधा, कुटुम्बकम्, वृक्षाः, नद्यः, गावः, शरीरम्,
  इदम्, सत्यम्, चातकः, सः, मेघः, उदारता, पठकः, पाठकः, शास्त्रवाचकाः, ते. यः, क्रियावान, सः, पण्डितः, सर्वे, अन्ये, ये, व्यसनिनः ।
• द्वितीया – जाड्यम्, मानोन्नतिम्, पापम्, चित्तम्, कीर्तिम्, जलधरम्, त्रिचतुरान्, पय:कणान्, विश्वम्।
• तृतीया – पिपासया, अम्भसा।
• चतुर्थी – परोपकाराय।
• षष्ठी – लघुचेतसाम्, उदारचरितानाम्, धियः, महताम्।
• सप्तमी – व्यये, वाचि, दिक्षु।

लकारं लिखत।

• वर्धते – वृध्-व धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• फलन्ति – फलधातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• वहन्ति – वह धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• दुहन्ति – दुह् धातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• हरति – ह धातुः प्रथमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• सिञ्चति – सिच् – सिधातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• दिशति – दिश् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• करोति – कृ धातु: अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• प्रसादयति – प्र + सद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं प्रयोजकरूपं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• तनोति – तन् धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• कथय – कथ् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• याचते – याच् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• पूरयति – पूर् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

पद्यांश पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

उत्तरम् :
न चोरहार्यम्, न भ्रातृभाज्यम्, न राजहार्यम्, न भारकारि।

2.

3.

4.

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
उदारचरितानां कृते वसुधा कीदृशी भवति?
उत्तरम् :
उदारचरितांना कृते वसुधा कुटुम्बकम् इव भवति।

प्रश्न 2.
सत्सङ्गतिः धियः किं हरति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति।

प्रश्न 3.
सत्सङ्गतिः वाचि किं सिञ्चति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः वाचि सत्यं सिञ्चति।

प्रश्न 4.
सत्सङ्गतिः किम् अपाकरोति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः पापम् अपाकरोति ।

प्रश्न 5.
सत्सङ्गतिः किं प्रसादयति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः चित्तं प्रसादयति ।

प्रश्न 6.
सत्सङ्गतिः दिक्षु किं तनोति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः दिक्षु कीर्तिं तनोति।

प्रश्न 7.
परैः विग्रहे प्राप्ते वयं कति स्मः?
उत्तरम् :
परैः विग्रहे प्राप्ते वयं पञ्चाधिकं शतम्।

प्रश्न 8.
कौरवाः कति सन्ति?
उत्तरम् :
कौरवाः शतं सन्ति।

रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अन्वयं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
लघुचेतसां (कृते) अयं ……….. पर: वा इति ………… (अस्ति)। उदारचरितानां (कृते) तु ………. एव ……….. (अस्ति )।
उत्तरम् :
लघुचेतसां (कृते) अयं निज: पर: वा इति गणना (अस्ति)। उदारचरितानां (कृते) तु वसुधा एव कुटुम्बकम् (अस्ति)।

प्रश्न 2.
1. गाव: ………… दुहन्ति ।
2. इदं शरीरं ……………. (एव अस्ति)।
उत्तरम् :
1. गाव: परोपकाराय दुहन्ति ।
2. इदं शरीरं परोपकारार्थम् (एव अस्ति )।

प्रश्न 3.
सत्सङ्गतिः ………….. जाड्यं हरति, ………. सत्यं सिञ्चति, मानोन्नति दिशति, पापम् ……….., चित्तं …………, दिक्षु कीर्तिं तनोति । कथय! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ।।
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति, वाचि सत्यं सिञ्चति, मानोन्नति दिशति, पापम् अपाकरोति, चित्तं प्रसादयति, दिक्षु कीर्ति तनोति । कथय! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ।।

प्रश्न 4.
(यदा) ………… पिपासया जलधरं त्रिचतुरान् ………… याचते (तदा) सः (मेघः) अपि विश्वम् ………… पूरयति। हन्त हन्त (कियती एषा) महताम् …………
उत्तरम् :
(यदा) चातक :पिपासया जलधरं त्रिचतुरान् पय:कणान्याचते (तदा) सः (मेघः) अपि विश्वम् अम्भसा पूरयति। हन्त हन्त (कियती एषा) महताम् उदारता!

प्रश्न 5.
पठक: पाठक: (तथा) च ये अन्ये ………….. (सन्ति, ते) सर्वे ………… ज्ञेयाः। (यतः) यः ………. स(एव) ………. (अस्ति)।
उत्तरम् :
पठक: पाठक: (तथा) च ये अन्ये शास्त्रवाचका: (सन्ति, ते) सर्वे व्यसनिनः ज्ञेयाः। (यतः) य: क्रियावान् स: (एव) पण्डितः (अस्ति)।

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

नारी – नारी सर्वत्र पूजनीया। स्त्री/महिला/योषा सर्वत्र पूजनीया।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
मानोन्नतिः	upliftment of respect	मानस्य उन्नतिः।	षष्ठी तत्पुरुष समास

सूक्तिसुधा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृतसाहित्य गद्य, पद्य, नाट्य अशा सर्व साहित्यप्रकारांनी परिपूर्ण आहे. सुभाषिते हा पद्यप्रकार संस्कृतसाहित्यातील लोकप्रिय साहित्यप्रकार आहे. संस्कृत सुभाषिते केवळ संस्कृतमध्येच नाही तर इतर भाषांमध्ये सुद्धा जशीच्या तशी वापरली जातात. उदा. “विनाशकाले विपरीतबुद्धिः। संपूर्ण सुभाषित लक्षात राहिले नाही तरी त्याचा गर्भितार्थ किंवा महत्त्वाची ओळ नक्कीच लक्षात राहते, जी म्हण किंवा उक्ती म्हणून वापरली जाते. शब्दसंपदा वाढवण्यात सुभाषिते निश्चितच मदत करतात.

Sanskrit literature comprises of prose, poetry and drama.सुभाषितs are well knoron part of the poetic liturature. Parts of which have been used as proverbs or sayings not only in Sanskrit but also in other languages. In fact several Sanskrit sayings are very often used as they are in other Indian languages.

You may recall विनाशकाले विपरीतबुद्धिः. People generally do not remember the entire subhashita but they do remember the phrase of the proverb quite easily. In fact remembering such sayings definitely enhances one’s vocabulary and command over the language..

श्लोकः – 1

न चोरहार्य ………….. सर्वधनप्रधानम् ।।1।। [Knowledge is the best of all riches]

श्लोकः : न चोरहार्य न च राजहार्य न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि ।
व्यये कृते वर्धत एव नित्यं विद्याधनं सर्वधनप्रधानम् ।।1।। (प्रसङ्गाभरणम्)

अन्वयः : विद्याधनं चोरहार्य न (अस्ति), राजहार्य न, भ्रातृभाज्यं न, भारकारि (अपि) न (अस्ति) । व्यये कृते अपि (तत्) नित्यं वर्धते एव ।
(सत्यमेव विद्याधनं) सर्वधनप्रधानम् (अस्ति) ।

अनुवादः

Knowledge which is wealth cannot be stolen by a thief, cannot be taken away by a king, cannot be divided among brothers and is also not a burden. Though it is spent it only always increases. Wealth in the form of knowledge is the foremost among all types of wealth

विद्याधन चोरले जाऊ शकत नाही, राजा ते जप्त करू शकत नाही, याची भावंडामध्ये वाटणी केली जाऊ शकत नाही आणि ते त्याचे ओझे घेत नाही, खर्च केले तरी ते वाढतेच. खरोखर विद्याधन हे नेहमीच सर्व प्रकारच्या धनांमध्ये श्रेष्ठ धन आहे!

श्लोक: – 2

अयं ………………. कुटुम्बकम् ।।2।। [The world is one family]

श्लोकः : अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ।।2।। (शार्ङ्गधरपद्धतिः)

अन्वयः । लघुचेतसां (कृते) अयं निजः पर: वा इति गणना (अस्ति) । उदारचरिताना (कृते) तु वसुधा एव कुटुम्बकम् (अस्ति)।

अनुवादः

हे माझे, हे तुझे असे कोत्या मनाचे लोक मानतात. उदार वृत्तीच्या लोकांसाठी तर संपूर्ण पृथ्वीच कुटुंब असते.
This is mine or it belongs to others is the consideration of the low-minded. Indeed for the | generous/ large-hearted, the entire world is a family.

श्लोकः – 3

परोपकाराय फलन्ति ……………….. शरीरम् ।।3।। [The body is for the welfare of others]
श्लोकः : परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः परोपकाराय वहन्ति नद्यः।
परोपकाराय दुहन्ति गाव: परोपकारार्थमिदं शरीरम् ।।3।। (विक्रमोर्वशीयम्)
अन्वयः : वृक्षाः परोपकाराय फलन्ति। नद्यः परोपकाराय वहन्ति। गाव: परोपकाराय दुहन्ति। इदं शरीर परोपकारार्थम् (एव अस्ति)।

अनुवादः

झाडे परोपकारासाठीच फळे धारण करतात, नद्या इतरांसाठीच वाहतात, गायी दुसऱ्यांनाच दूध देतात आणि हे शरीरसुद्धा परोपकारासाठीच आहे.
Trees bear fruits for the welfare of others, rivers flow for the welfare of others, cows yield milk for the benefit of others. This body is for the welfare of others.

श्लोक: – 4

जाड्यं ………………. पुंसाम् ।।4।। [Good association bestows everything]

श्लोकः : जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं
मानोन्नतिं दिशति पापमपाकरोति । चित्तं प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्ति
सत्सङ्गतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ।।4।। (भर्तृहरिसुभाषितसङ्ग्रहः)

अन्वयः : सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति, वाचि सत्यं सिञ्चति, मानोन्नतिं दिशति, पापम् अपाकरोति, चित्तं प्रसादयति, दिक्षु कीर्ति तनोति । कथय ! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ?

अनुवादः

बुद्धीचे अज्ञान दूर करते. वाणीला सत्याचे वळण लावते (सिञ्चति), आदर वाढवण्यासाठी दिशा दाखवते, पाप दूर करते, मन प्रसन्न करते, सर्व दिशांना कीर्ती पसरवते. सांगा बरे सज्जनांची संगती काय करत नाही!

Say what all can good company not do for men? It takes away the ignorance of the intellect. It sprinkles truth on speech. In directs the progress of respect and takes one away from sin. It delights the mind and spreads fame in all directions.

श्लोकः – 5

यत्र ………………… क्रियाः ।।5।। [Significance of respecting women.]
श्लोकः : यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।
यौतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तवाफला: क्रियाः ।।5।। (महाभारतम्)
अन्वयः : यत्र नार्यः पूज्यन्ते तत्र देवता: रमन्ते। यत्र तु एता: न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः अफला: (भवन्ति)।

अनुवादः

जिथे स्त्रियांची पूजा होते तिथेच देवता आनंदाने राहतात. जिथे त्या (स्त्रिया) पूजल्या जात नाहीत (त्यांचा अनादर होतो) तिथे कोणतेही कार्य सफल होत नाही.

Gods rejoice where women are respected. But where they are not respected, there all actions become futile/unsuccessful.

सन्धिविग्रहः

• परोपकारार्थमिदम् – परोपकारार्धम् + इदम्।
• धियो हरति – धियः + हरति।
• पापमपाकरोति – पापम् + अपाकरोति
• परैस्तु – परैः + तु।

समानार्थकशब्दाः

• राजा – नृपः, भूपः, भूपतिः।
• निजः – स्वस्य।
• वसुधा – धरा, पृथ्वी, वसुन्धरा।
• चेतः – मनः, चित्तम्।
• धीः – मतिः, बुध्दिः।
• चित्तम् – मनः, चेतः।
• वाच् – वाणी।
• कीर्तिः – प्रसिद्धिः।
• नारी – वनिता, महिला, स्त्री।
• देवताः – दैवतानि।
• जलधरः – मेघः, पयोदः।
• अम्भः/पयः – जलम्, तोयम्, उदकम्, नीरम, वारि।
• विग्रहः – युद्धम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• वर्धत × क्षीयते।
• लघुचेतस् × उदारचेतस्।
• कीर्तिः × अपकीर्तिः।
• धीः × जाड्यम्।
• अफला: × सफलाः।

शब्दार्थाः

1. चोरहार्यम् – stolen by a thief – चोराकडून चोरण्यासारखे
2. राजहार्यम् – taken away by the king – राजाने जप्त करण्यासारखे
3. भ्रातृभाज्यम् – divided among brothers – भावंडामध्ये वाटणी करण्यासारखे
4. व्यये कृते – though it is spent – खर्च केले तरी
5. नित्यम् – always – नेहमी
6. भारकारि – burden – ओझे
7. गणना – consideration – मानणे
8. लघुचेतसाम् – of the low-minded – कोत्या मनाचे
9. उदारचरितानाम् – generous hearted / magnanimous – उदार वृत्तीच्या लोकांसाठी
10. वसुधा – world – पृथ्वी
11. कुटुम्बकम् – family – कुटुंब
12. निजः – mine – माझे
13. परः – others’ – इतरांचे
14. परोपकाराय – for the welfare of others – परोपकारासाठी
15. फलन्ति – bear fruits – फळे धारण करतात
16. वहन्ति – flow – वाहतात
17. दुहन्ति – yield milk – दूध देतात
18. गाव: – cows – गायी
19. जाड्यम् – ignorance – अज्ञान
20. धियः – of the intellect – बुद्धीचे
21. अपाकरोति – takes away – दूर करते
22. प्रसादयति – delights – प्रसन्न करते
23. हरति – remove/takes away – दूर करते
24. सिजति – sprinkles – वळण लावते
25. मानोन्नतिम् – progress of respect – आदर वाढवण्यासाठी
26. दिशति – directs – दिशा देते
27. दिक्षु – in directions – दिशांमध्ये
28. तनोति – Spreads – पसरविते
29. सत्सङ्गतिः – good company – सज्जनांची संगती
30. पुंसाम् – of men – माणसांचे
31. वाचि – in speech – वाणीमध्ये
32. यत्र – where – जिथे
33. नार्यः – women – स्त्रिया
34. पूज्यन्ते – are respected – आदर केला जातो
35. रमन्ते – rejoice – आनंदाने राहतात
36. अफला: – futile/unsuccessful – असफल
37. एताः – these – या

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.
कस्य धनस्यूत: लुप्त: ?
(अ) देवदत्तस्य
(आ) वीरबलस्य
(इ) भृत्यस्य
(ई) नृपस्य
उत्तरम् :
(अ) देवदत्तस्य

प्रश्न 2.
गृहे कति भृत्याः आसन् ?
(अ) पञ्च
(आ) सप्त
(इ) षड्
(ई) एक:
उत्तरम् :
(इ) षड्

प्रश्न 3.
वीरबलः कस्य मित्रम् ?
(अ) भृत्यस्य
(आ) धनिकस्य
(इ) यष्टिकायाः
(ई) चौरस्य
उत्तरम् :
(आ) धनिकस्य

प्रश्न 4.
‘श्व: मम चौर्यं प्रकटितं भवेत्।’ इति चिन्ता कस्य चित्ते जायते?
(अ) दासस्य
(आ) वीरबलस्य
(इ) धनिकस्य
(ई) नृपस्य
उत्तरम् :
(अ) दासस्य

2. कः कं वदति ?

प्रश्न 1.
“पश्यन्तु एता: मायायष्टिकाः।”
उत्तरम् :
वीरबल: सेवकान् वदति।

प्रश्न 2.
“मित्र, अद्य सायङ्काले तव सर्वान् भृत्यान् मम गृहं प्रेषय।”
उत्तरम् :
वीरबल: देवदत्तं वदति।

3. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । वीरबलेन चौरः कथं गृहीतः ?

प्रश्न 1.
माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । वीरबलेन चौरः कथं गृहीतः ?
उत्तरम् :
बिरबल हा सम्राट अकबराचा अतिशय चतुर आणि हजरजबाबी मंत्री होता. त्याच्या चातुर्याच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत. त्यांपैकीच एक म्हणजे ‘सुगृहीत: चौर:’. बिरबलाने स्वत:च्या चातुर्यान कसा चोर पकडला, याबाबत ही गोष्ट आहे.

देवदत्त नावाच्या एका श्रीमंत माणसाची पैशाची पिशवी चोरीला गेल्यावर तो आपल्या सेवकांवर संशय घेतो. आपल्या सहा सेवकांपैकीच कोणी एक चोर असणार, याची त्याला खात्री असते. चोराला पकडण्यासाठी तो आपल्या मित्राकडे म्हणजे बिरबलाकडे मदत मागतो. त्यानुसार एके संध्याकाळी बिरबल त्या सहा नोकरांना आपल्या घरी बोलावून समान उंचीची एकेक काठी देतो.

त्या काठ्या जादूच्या असून तुमच्यापैकी जो कोणी चोर असेल, त्याची काठी अंगठ्याएवढी लांब होईल, अशी भीतीही दाखवतो. आपापल्या काठ्या घेऊन दुसऱ्या दिवशी सकाळी यावे असे तो सेवकांना सांगतो. सहापैकी पाच चोर रात्री निश्चिंतपणे झोपतात. मात्र खऱ्या चोराच्या मनात भीती निर्माण होते.

आपली काठी अंगठ्याएवढी लांब होऊन आपली चोरी उघडकीस येण्यापेक्षा अगोदरच काठी कापलेली बरी, असा विचार करून तो काठी कापतो. दुसऱ्या दिवशी बिरबल एकच आखूड काठी बघून चोराला ओळखतो आणि त्याला पकडतो. खजील झालेला चोर क्षमा मागतो आणि पैशाची पिशवी परत देतो.

माणसाची मानसिकता कशी असते हे बिरबल जाणत होता. चोराच्या मनात चांदणे याचा अर्थ जाणून बिरबलाने सर्व साधले. खरा चोर स्वत:ची चोरी उघडकीस येणार नाही यासाठी नक्कीच प्रयत्न करेल. मनुष्याची हीच मानसिकता लक्षात घेऊन बिरबलाने युक्ती केली. अशा प्रकारे केवळ आपल्या युक्तीच्या जोरावर बिरबल चोराला पकडण्यात यशस्वी होतो.

Birbal was a very clever and witty minister in Emperor Akbar’s court. There are several famous accounts of his cleverness. One among them is the story “The thief is well – caught’ – ‘सु गृहीत: चौर:’ This story revolves around Birbal’s cleverness correctly identifying the thief.

When Devdutta realised his money bag was missing he suspected that one of the six servants would be the culprit. To catch the thief, he took Birbal’s help.

Birbal used his understanding of human psychology that the real thief would always do something to conceal his theft. Knowing this Birbal gave the servants a stick each of the same length saying that those sticks were magical and only the thief’s stick would grow longer the next day. The real thief fell for this ploy and cut his stick so no one would know that he was the thief.

However, the next day the thief’s stick was shorter than the others’. Birbal easily identified the thief due to his short stick. Thus, Birbal used his cleverness and understanding of human behavior to catch the thief.

4. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
समानोन्नतयः	यष्टिकाः
सर्वान्	भूत्यान्
लुप्तः	धनस्यूतः
गृहीत:	चौरः

5. विरुद्धार्थकशब्दानां युग्मं चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

• पूर्वम् × पश्चात्
• गताः × आगताः
• दीर्घा × हस्वा
• जागृतः × सुप्तः
• भृत्यः × स्वामी
• धनिकः × दरिद्रः

6. पाठात् समानार्थक शब्दं चित्वा रेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

• धनिकः
• चौरः
• सुप्तः
• भृत्य:

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः Additional Important Questions and Answers

एकवाक्यन उत्तरत।

प्रश्न 1.
क: धनिकः आसीत्?
उत्तरम् :
देवदत्त : धनिकः आसीत्।

प्रश्न 2.
सेवका: कदा वीरबलस्य गृहम् अगच्छन् ?
उत्तरम् :
सेवका: सायकाले वीरबलस्य गृहम् अगच्छन्।

प्रश्न 3.
वीरबलेन सर्वेषां कृते का: आनीता:?
उत्तरम् :
वीरबलेन सर्वेषां कृते समानोन्नतय: मायायष्टिका: आनीताः ।

प्रश्न 4.
चौरस्य यष्टिका कीदृशी भविष्यति ?
उत्तरम् :
चौरस्य यष्टिका अगुलिमात्र दीर्घा भविष्यति।

प्रश्न 5.
रात्रौ सर्वे भृत्याः किम् अकुर्वन् ।
उत्तरम् :
रात्री सर्वे भृत्याः सुखेन निद्राम् अकुर्वन् ।

प्रश्न 6.
किं दृष्ट्वा वीरबालेन चौर: ज्ञात:?
उत्तरम्
लघुष्टिकां दृष्ट्वा वीरबालेन चौर: ज्ञातः।

प्रश्न 7.
अपराधी भृत्यः किम् अकरोत्?
उत्तरम्
अपराधी भृत्यः अपराधम् अङ्गीकृतवान् धनस्यूतं च प्रत्यर्पितवान्।

प्रश्न 8.
अयं गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम्
अयं गटांशः ‘सुष्ठु गृहीत : चौर: पाठात् उद्धृतः।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. देवदत्तः निर्धनः आसीत्।
2. देवदत्तस्य धनस्यूत: चोरितः।
3. देवदत्तस्य गृहे षड्भृत्येषु एक: चौरः ।
4. वीरबल: देवदत्तं साहाय्यम् अयाचत।
5. यष्टिकाः भिन्नोन्नतयः आसन्।
6. सेवकै: यष्टिका: न स्वीकृताः।
7. चौरस्य यष्टिका पूर्वमेव दीर्घा।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. सत्यम्
4. असत्यम्
5. असत्यम्
6. असत्यम्
7. असत्यम्

प्रश्न 2.

1. षद् सेवका: सुखेन निद्याम् अकुर्वन्।
2. चौरेण यष्किा कीयत्वा हस्वा कृता।
3. सर्वेषां राष्टिका: दीर्घा: भूताः।
4. लघुष्टिकाया: साहाय्येन चौर: गृहीतः।
5. चौर क्षमा प्राथ्यं धनस्यूतं प्रत्यर्पितवान्।

उत्तरम :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्
4. सत्यम्
5. सत्यम्

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
देवदत्तः वीरबलं साहाय्यम् अयाचत यत: ……..
a. देवदत्त: आरक्षक: आसीत्।
b. चतुर: वीरबल: देवदत्तस्य मित्रम् आसीत्।
उत्तरम् :
देवदत्त: वीरबलं साहाय्यम् अयाचत यत: चतुर: बीरबल: देवदत्तस्य मित्रम् आसीत्।

प्रश्न 2.
सर्वे सेवका: वीरबलस्य गृहम् अगच्छन् यतः …….
a. वीरबलेन भोजनसमारोहः आयोजितः ।
b. वीरबल: तान् परीक्षितुम् ऐच्छत्।
उत्तरम् :
सर्वे सेवका: वीरबलस्य गृहम् अगच्छन् यतः वीरबल: तान् परीक्षितुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 3.
वीरबल: सर्वेभ्यः सेवकेभ्य: यष्टिकाम् अयच्छत् यतः ………..
a. सः चौरं ग्रहीतुम् ऐच्छत्।
b. सेवका: यष्टिकाम् अयाचन्त।
उत्तरम् :
वीरबल:सर्वेभ्य:सेवकेभ्य: यष्टिकाम् अयच्छत् यत: स: चौर ग्रहीतुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 4.
एक सेवक: निद्रा न अकरोत् यतः
a. सः अस्वस्थः आसीत्।
b. ‘मम चौर्य प्रकटितं भवेत्’ इति विचारेण स: भीतः।
उत्तरम् :
एक: सेवक: निटांन अकरोत् यतः मम चौर्व प्रकटितं भवेत्’ इति विचारेण स: भीतः।

प्रश्न 5.
चौरेण यतिका लघूकता यतः …………।
a. स: चौयं प्रकटयितुं न ऐच्छत्।
b. तस्य यष्टिका पूर्वमेव दीर्घा आसीत्।
उत्तरम् :
चौरेण यष्टिका लाकृता यत:, स; चौर्य प्रकटयितुं न ऐच्छन्।

प्रश्न 6.
वीरबलेन चौर: सम्यक् ज्ञात: बत्तः …….
a. चौरस्य यष्टिका दोषों अभवत्।
b. चौरस्य यटिका हस्वा अभवत्।
उत्तरम् :
बीरबलेन चौर: सम्यक् ज्ञात: यत: चौरस्य यष्टिका हस्वा अभवत्।

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
प्रात: मम चौर्य प्रकटितं भवेत्।
उत्तरम्
चौर:/सेवक: आत्मानं वदति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• देवदत्तः – द् + ए + व + अ + अ + त् + त् + अः।
• धनस्यूतः – ध् + अ + न् + अ + स् + य् + ऊ + त् + अः।
• सायङ्काले – स् + आ + य् + अ + ङ् + क् + आ + ल् +ए।
• भृत्यान् – भ + ऋ + त् + य् + आ + न्।
• यष्टिकाः – य् + अ + ष्  + ट् + इ + क् + आः।
• एकस्मात् – ए + क् + अ + स् + म् + आ + त्।
• ऋते – ऋ + त् + ए।
• अङ्गुलिमात्रम् – अ+ ङ् + ग् + उ + ल् + इ + म् + आ + त् + र् + अ + म्।
• कर्तयामि – क् + अ + र + त् + अ + य् + आ + म् + इ।
• चिन्तयित्वा – च + इ + न् + त् + अ + य + इ + त् + व् + आ।
• अन्येयुः – अ + न् + य् + ए + द् + य + उः।
• ज्ञात: – ज् + ञ् + आ + त् + अः।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. देवदत्तः धनिकः आसीत्।
2. देवदत्तस्य गृहे षट् भृत्याः आसन्।
3. चौर ग्रहीतुं देवदत्त: वीरबल साहाय्यम् अयाचत।
4. सर्वे सेवका: सायङ्काले वीरबलस्य गृहम् आगताः।
5. वीरबलेन सर्वेषां कृते समानोन्नतय: यष्टिका: आनीताः।

उत्तरम् :

1. कः धनिकः आसीत्?
2. देवदत्तस्य गृहे कति भृत्या: आसन्?
3. चौरं ग्रहीतुं देवदत्तः कं साहाय्यम् अयाचत?
4. सर्वे सेवका: सायडकाले कुत्र आगताः?
5. वीरबलेन सर्वेषां कृते कीदृश्य : यष्टिका: आनीताः?

प्रश्न 2.
रात्री सर्वे भृत्या: सुखेन निद्राम् अकुर्वन्।
उत्तरम् :
कदा सर्वे भृत्या: सुखेन निद्राम् अकुर्वन् ।

प्रश्न 3.
लघुष्टिकां दृष्ट्वा वीरबलेन चौर: सम्यक् ज्ञातः ।
उत्तरम् :
लघुष्टिकां दृष्ट्वा केन चौर: सम्यक् ज्ञात:।

प्रश्न 4.
भृत्य अपराधम् अङ्गीकृतवान् ।
उत्तरम् :
मृत्यः किम् अङ्गीकृतवान्?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
धनिकः	देवदत्तः
षड्	भृत्याः
आगताः	सेवकाः
आनीताः	यष्टिका:
चोरितः	धनस्यूतः
दीर्घा	यष्टिका
प्रकटितम्	चौर्यम्
ज्ञातः	चौरः
अपराधी	भृत्यः

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा ट्वा / ड्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम् / डुम् / इतुम् / अयितुम्
–	स्वीकृत्य	ग्रहीतुम्
कृत्वा	–	–
चिन्तयित्वा	–	–
दृष्ट्वा	–	–
पतित्वा	–	–

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – देवदत्तः, धनिकः, धनस्यूतः, भृत्याः, षड, चौरः, वीरबलः, सेवकाः, यष्टिकाः, सः, एताः, मायायष्टिकाः, दीर्घा, सर्वे, भृत्याः, अहम, चौरः, भृत्यः, गृहीतः।
• द्वितीया – चौरम्, वीरबलम्, साहाय्यम्, सर्वान, भृत्यान, गृहम, सेवकान्, एकाम, यष्टिकाम्, निद्राम, चौर्यम्, यष्टिकाम्, लघुष्टिकाम, अपराधम्, धनस्यूतम्
• तृतीया – सुखेन, वीरबलेन, सर्वैः, वीरबलेन, येन, केन।
• पञ्चमी – एकस्मात्
• षष्ठी – मम, वीरबलस्य, स्वस्य, तस्य, वीरबलस्य, सर्वेषाम्, मम, देवदत्तस्य।
• सप्तमी – रात्री, पादयोः, तासु, प्रभाते, गृहे।

पाठात् समानार्थक शब्दं चित्वा रेखाचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. गृहम्
2. दिनः

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

निद्रा – निद्रा बालकं पीडयति। स्वापः / सुप्तिः / स्वपा / शयनं बालकं पीडयति।
दिनः – अद्य रम्य: दिनः । अद्य रम्य: दिवस: / अहः।.

व्याकरणम्

नाम – तालिका।

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
देवदत्तः	कः	कर्तयामि	धनिकः
धनिकः	सः	अयाचत	लुप्तः
धनस्यूतः	तव	अवदत्	षड्
गृहे	येन	अचिन्तयत्	सर्वान्
चौरम्	केन	प्रेषय	आगताः
भृत्यान्	मम	पश्यतु	समानोन्नतयः
मित्र	अहम्	स्यात्	आनीताः
वीरबलस्य	तेषु	भविष्यति	चोरितः
यष्टिका:	तेषाम्	आसन्	दीर्घा
सेवकान्	सर्वान्	अकुर्वन्	गृहीतः
रात्रौ	सर्वेषाम्	–	प्रकटितम्
यष्टिकाम्	एता:	–	ज्ञात:
पादयोः	सर्वैः	–	गृहीत:
धनस्यूतम्	सर्वै	–	अपराधी

समासाः।

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
धनस्यूतः	bag of money	धनस्य स्यूतः।	षष्ठी तत्पुरुष समास

सुष्ठु गृहीतः चौरः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

मूल्य रुजविण्यासाठी, कौशल्यविकास तसेच मनोरंजनासाठी कथांचा परिणामकारकपणे वापर फार पूर्वीपासून होत आहे. प्रस्तुत कथेत एका चोराला पकडण्यासाठी बिरबलाने योजलेल्या युक्तीतून फक्त त्याचे चातुर्यच नव्हे तर त्याला असलेले मानवी स्वभावाचे ज्ञानही दिसून येते.

परिस्थिती अनुकूल असेपर्यंत आपल्या चुका लपवण्याचा मानवी स्वभाव असतो. या कथेतील चोराला पकडण्यासाठी बिरबल देवदत्ताच्या सहा सेवकांना काळ्या देतो आणि फक्त चोराचीच काठी बोटभर लांब होईल, अशी भीती घालतो. आपली चोरी लपविण्यासाठी खरा चोर अगोदरच काठी कापून टाकतो आणि दुसऱ्या दिवशी आखूड काठी बघून बिरबल चोराला ओळखतो.

Stories have been the medium of teaching values, skills and providing entertainment since ages. This story revolves around how Birbal used not just his cleverness, but also his knowledge of human behaviour to identify the thief.

A man always tries to hide his mistake or wrongdoing and therefore will not be at exse till he finds a way to take care of it. Birbal gave Deudutta’s six servants & stick each and said that only the thief’s stick would become longer the next day.

The real thief cut his stick so that he would not be caught. But Birbal immediately identified the thief, the one whose stick was shorter than the rest.

परिच्छेद : 1

देवदत्त: …………….. भविष्यति।

देवदत्त: नाम कोऽपि धनिकः आसीत्। एकदा तस्य धनस्यूतः लुप्तः । तस्य गृहे षड् भृत्याः आसन्। तेषु एव एक: चौरः स्यात्, इति तस्य मतम्। चौर ग्रहीतुं सः वीरबलं साहाय्यम् अयाचत । वीरबल: अवदत, “मित्र ! अद्य सायङ्काले तव सर्वान् भृत्यान् मम गृहं प्रेषय” इति। यथानिश्चितं सर्वे सेवका; वीरबलस्य गृहम् आगताः। वीरबलेन पूर्वमेव सर्वेषां कृते समानोन्नतय: यष्टिका: आनीताः । सः सेवकान् अवदत, “भोः पश्यन्तु, एताः मायायष्टिका: । तासु एका यष्टिकां स्वीकृत्य सर्वे: देवदत्तस्य गृहं गन्तव्यं , श्वः प्रभाते पुनरागन्तव्यम्। येन केनापि धनस्यूत: चोरित: स्यात् तस्य यष्टिका अङ्गुलिमात्रं दीर्घा भविष्यति।”

अनुवाद:

देवदत्त नावाचा कोणी एक श्रीमंत माणूस होता. एकदा त्याची पैशांची पिशवी (थैली) हरवली. त्यांच्या घरी सहा सेवक होते. त्यांच्यापैकीच कोणी एक चोर असेल, असे त्याचे मत होते.

चोराला पकडण्यासाठी त्याने विरबलाकडे मदत मागितली. बिरबल म्हणाला, “मित्रा, आज संध्याकाळी तुझ्या सर्व सेवकांना माझ्या घरी पाठव.” ठरल्याप्रमाणे सगळे सेवक बिरबलाच्या घरी आले. बिरबलाने अगोदरच सगळ्यांसाठी समान उंचीच्या काठ्या आणल्या होत्या.

तो सेवकांना म्हणाला, “हे बघा, या जादुई काठ्या आहेत. त्यातील एक काठी घेऊन सर्वांनी देवदत्ताच्या घरी जावे, उद्या सकाळी परत यावे. ज्या कोणाकडून पिशवी चोरली गेली असेल त्याची काठी बोटभर लांब होईल.”

There was a certain rich man name Devadutta. Once his money bag was missing. There were six servants in his house. It was his opinion that one among them would surely be the thief. He sought Birbal’s help in order to catch the thief. Birbal said, “O friend, send all your servants to my house today, in the evening.

As decided, all the servants came to Birbal’s house. Birbal had brought sticks of the same length for all of them in advance. He said to the servants, “O see, these are magical sticks.

Taking a stick among those, you all go back to Devadutta’s house and come again tomorrow morning. The stick of the one who has stolen the money bag will become longer by a finger.

परिच्छेद : 2

रात्री ………… प्रत्यर्पितवान्।

रात्री सर्वे भृत्या: सुखेन निद्राम् अकुर्वन् ऋते एकस्मात् स: अचिन्तयत्, “व: प्रात: मम चौर्य प्रकटितं भवेत्। अत: अहम् अधुना एव मम यष्टिकाम् अङ्गलिमात्रं कर्तयामि।” इति चिन्तयित्वा तथा कृत्वा सः सुखेन सुप्तः। अन्येाः लघुष्टिकां दृष्ट्वैव वीरवलेन चौर: सम्यक् ज्ञात: गृहीत: च। अपराधी भृत्य: वीरबलस्य पादयोः पतित्वा स्वस्य अपराधम् अङ्गीकृतवान् धनस्यूतं च प्रत्यर्पितवान्।

अनुवादः

रात्री एकजण वगळता सगळे सेवक शांतपणे झोपले. त्याने विचार केला, “उद्या सकाळी माझी चोरी उघड होईल (प्रकाशात येईल). म्हणून मी आताच माझी काठी बोटभर कापतो.”

असा विचार करून ठरवल्याप्रमाणे करून तो शांतपणे झोपला. दुसऱ्या दिवशी आखूड काठी पाहून बिरबलाने चोराला उत्तमरीत्या (व्यवस्थित) ओळखले आणि पकडले. अपराधी सेवकाने बिरबलाच्या पाया पडून स्वतःचा अपराध मान्य केला आणि पैशांची (थैली) परत दिली.

At night except one, all the servants slept peacefully. He thought, “Tomorrow morning my theft will be revealed. So I shall cut my stick by a finger length now itself.” Thinking that, he did so and slept peacefully.

The next day just by looking at the short stick Birbal correctly recognised and caught the thief. The guilty servant fell at Birbal’s feet and accepted his mistake and returned the money bag.

सन्धिविग्रहः

• कोऽपि – कः + अपि।
• पूर्वमेव – पूर्वम् + एव।
• पुनरागन्तव्यम् – पुन: + आगन्तव्यम्।
• केनापि – केन + अपि।
• दृष्ट्वैव – दृष्ट्वा + एव।

समानार्थकशब्दाः

1. धनिकः – धनी, धनाक्यः, धनवान, धनसमपत्रः, सधन:,
   इभ्यः, श्रीमान्।
2. भृत्यः – सेवकः, परिचारकः, दासः, दासेयः, किङ्करः,
3. चौरः – स्तेनः, तस्करः, मोषकः, पाटच्चरः।
4. मित्रम् – सखा, वयस्यः , सुहृद्।
5. गृहम् – गेहम्, सदनम्, निकेतनम्, वेश्म, आलयः।
6. अवदत् – अभणत्, अकथयत्।
7. प्रभाते – प्रात:काले।
8. सुष्टु – सम्यक्तया।
9. स्वीकृत्य – गृहीत्वा।
10. भः – अन्येयुः, अपरेयुः।
11. रात्रौ – निशायाम्।
12. निद्रा – स्वापः, स्वपा, शयनम् सुप्तिः।
13. अधुना – साम्पतम्, इदानीम्।
14. दृष्ट्वा – वीक्ष्य, विलोक्य, अवलोक्य।
15. ऋते – विना।
16. सुप्तः – निद्रितः, निद्राधीनः।
17. चौर्यम् – लण्ठनम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. धनिकः × दरिद्रः, दीनः।
2. दीर्घा × न्हस्वा
3. आगताः × गताः, निर्गताः।
4. भृत्यः × स्वामी।
5. पूर्वम् × पश्चात्।
6. स्वीकृत्य × त्यक्त्वा।
7. श्वः × अद्य, ह्यः।
8. मित्रम् × शत्रुः।
9. सायङ्काले × प्रात:काले।
10. रात्री × प्रभाते।
11. सुखेन × चिन्तया, सचिन्तम्।
12. निद्रा × जागृतिः।
13. सुप्त: × जागृतः।

शब्दार्थाः

1. धनिक – rich man – श्रीमंत
2. धनस्यूतः – money bag – पैशांची पिशवी(थैली)
3. भृत्याः – servants – सेवक
4. स्यात् – would be – असेल
5. ग्रहीतुम् – to catch – पकडण्यासाठी
6. अयाचत – sought/asked – याचना केली
7. अद्य – today – आज
8. प्रेषय – send – तू पाठव
9. गन्तव्यम – should – जावे
10. यथानिश्चितम् – as decided – ठरवल्याप्रमाणे
11. आगताः – came – आले
12. पूर्वमेव – in advance – अगोदरच
13. समानोन्नतयः – same length – समान उंचीच्या (मापाच्या)
14. यष्टिकाः – sticks – काठ्या
15. आनीताः – brought – आणल्या
16. मायायष्टिकाः – magical sticks – जादुई काठ्या
17. पुनरागन्तव्यम् – come again – पुन: यावे
18. स्वीकृत्य – taking – स्वीकार करून, घेऊन
19. अङ्गुलिमात्रम् – by a finger – बोटभर
20. श्चः – tomorrow – उद्या
21. चोरितः – stolen – चोरलेला
22. दीर्घा – long – लांब
23. भविष्यति – will become – होईल
24. ऋते – except – शिवाय
25. चौर्यम् – theft – चोरी
26. प्रकटितं भवेत् – will be revealed – उघड होईल
27. कर्तयामि – I shall cut – मी कापतो
28. चिन्तयित्वा – thinking – विचार करून
29. सुप्त: – slept – झोपला
30. अन्येयुः – the next day – दुसऱ्या दिवशी
31. दृष्ट्वा – looking – पाहून
32. सम्यक् – correctly – उत्तमरीत्या
33. ज्ञातः – recognised – ओळखला गेलेला
34. गृहीतः – caught – पकडला गेलेला
35. पतित्वा – falling – पडून
36. अङ्गीकृतवान् – accepted – मान्य केला / कबूल केला
37. प्रत्यर्पितवान् – returned – परत दिला

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 16 स्वागतं तपोधनाया: Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 16 स्वागतं तपोधनाया:

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 16 स्वागतं तपोधनाया: Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
आत्रेयी वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमात् दण्डकारण्यं किमर्थम् आगता?
उत्तरम् :
अध्ययने महान् अध्ययनप्रत्यूहः उत्पन्न: अत: आत्रेयी वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमात् दण्डकारण्यं आगता।

प्रश्न 2.
दारकद्वयस्य नामनी के ?
उत्तरम् :
दारकद्वयस्य नामनी कुशलवौ इति।

प्रश्न 3.
वाल्मीकि: माध्यन्दिनसवनाय कुत्र अगच्छत् ?
उत्तरम् :
वाल्मीकि; माध्यन्दिनसवनाय तमसानदीतीरम् अगच्छत् ।

प्रश्न 4.
क्रौश्याः विलापं श्रुत्वा महर्षेः मुखात् कीदृशी वाणी प्रसृता ?
उत्तरम् :
क्रौझ्या: विलापं श्रुत्वा महर्षे: मुखात् अनुष्टुप्छन्दसा अश्रुतपूर्वा दैवी वाणी प्रसृता।

प्रश्न 5.
ब्रह्मदेव: वाल्मीकि किम् आदिशत् ?
उत्तरम् :
ब्रह्मदेव: वाल्मीकि ‘रचय रामचरितम्’ इति आदिशत।

2. माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
आत्रेय्याः प्रथमः अध्ययनप्रत्यूहः कः ?
उत्तरम् :
“स्वागतं तपोधनायाः।” हा गद्यांश भवभूतिरचित उत्तररामचरितम् या नाटकातील आहे. वनदेवता व आत्रेयी यांच्या संवादातून रामायणरचनेला सुरुवात कशी झाली, वाल्मीकींच्या आश्रमातील लव-कुश यांचे अध्ययन या बद्दल चर्चा केली आहे. वाल्मीकींच्या आश्रमातून आत्रेयी दण्डकाण्यात गेली. तिथे गेल्यावर तिला वनदेवता भेटली.

आत्रेयीला पाहून वनदेवतेने तिला दण्डकारण्यात येण्याचे कारण विचारले. आत्रेयीने सांगितले की, ती वाल्मीकी ऋषींच्या आश्रमातून दण्डकारण्यात वेदांताचे अध्ययन करण्यासाठी आली आहे. वनदेवतेला आश्चर्य वाटले की इतर सर्व ऋषी वेदांत तत्त्वज्ञान शिकण्यासाठी वाल्मीकींकडे जात असताना आत्रेयीला दण्डकारण्यात येण्याची गरज का भासली. तेव्हा आत्रेयी म्हणाली की, वाल्मीकींच्या आश्रमात कुशलव नावाची दोन मुले शिकत आहेत. वाल्मीकींनी त्यांना तीन विद्या-आन्वीक्षीकी, दंडनीती व वार्ता यांचे शिक्षण दिले आहे.

ती मुले असामान्य बुद्धिमत्तेची आहेत. आत्रेयीसारख्या सामान्य बुद्धीच्या विद्यार्थिनीला त्यांच्याबरोबर विद्याग्रहण करणे शक्य नाही. म्हणून ती दण्डकारण्यात अध्ययनासाठी आली आहे. हा आत्रेयीच्या अध्ययानातील पहिला अडथळा होता.

In this lesson “स्वागतं तपोधनायाः।” is a part of Sanskrit play उत्तररामचरितम् . The conversation between Atreyi and Vanadevata tells us how Ramayana was composed and why Atreyi couldn’t continue her studies in Valmiki’s hermitage.

Atreyi was sage Valmiki’s student. She had come to Dandaka forest looking for Agasti’s hermitage to learn Vedanta Philosophy. There she met the guardian of the forest. The forest deity asked Atreyi about the reason for coming to the forest. Atreyi told her everything about herself, the Vanadevata was surprised to know that Atreyi had left sage Valmiki’s hemitage when he was the greatest person to teach Vedanta.

Then Atreyi told her about the problem she had faced in learning at Valmiki’s hermitage. She said that there were two extremely intelligent boys who had been initiated to learning by Valmiki and they had already learnt the three branches of knowledge – Anvikshiki, Dandaniti, and Vartta. The boys were gifted with divine qualities and high intellect.

Hence it was not possible for ordinary student like her to match their standards of learning, This was the first obstacle in Atreyi’s learning at Valmiki’s hermitage.

प्रश्न 2.
ब्रह्मदेवेन “रचय रामचरितम्” इति वाल्मीकिः किमर्थम् आदिष्टः ?
उत्तरम् :
भवभूतिविरचित ‘उत्तररामचरितम्’ नाटकातील दुसऱ्या अंकात तपस्विनी व बनदेवता यांच्यातील संवाद आला – आहे. तपस्विनी वाल्मीकींच्या आश्रमातून अगस्ती मुनींच्या आश्रमात वेदांताचे अध्ययन करण्यासाठी आली आहे. वाल्मीकी ऋषि स्वत: वेदांताचे अध्यापन करीत असताना त्यांच्या आश्रमातील तपस्विनी दंडकारण्यात आलेली पाहून वनदेवतेला आश्चर्य वाटले.

त्यावेळी आत्रेयी सांगते की वाल्मीकी ब्रह्मदेवाच्या आज्ञेवरून रामायणाची रचना करण्यात मग्न आहेत, एकदा माध्यदिनसवनासाठी तमसा नदीवर गेले असताना काँच पक्ष्याच्या वियोगाने विलाप करण्याचा क्रौंच पक्षिणीला त्यांनी पाहिले व त्यांच्या तोंडून अद्भूत अशी अनुष्टुभ् छंदातील दैवी वाणी बाहेर पडली. वेदांनंतर सर्वप्रथम अनुष्टुभ् छंदातील पद्यरचना वाल्मीकींनीच केली. त्यानंतर ब्रह्मदेवाने त्यांना त्याच छंदात

पुरुषोत्तम श्रीरामांचे चरित्र शब्दबद्ध करण्यास सांगितले. ज्यामुळे अनुष्टुभ छंद अभिजात भाषेमध्ये जतन केला जाईल व श्रीरामांचा पराक्रम सर्वापर्यंत पोहोचेल.

In the second act of “उत्तररामचरितम्” compsed by wayfa is a conversation between Vanadevata and Atreyi where Atreyi had left Valmiki’s hermitage and was going to sage Agasti’s hermitage to learn Vedanta.

Valmiki himself was a well-versed scholar of Vedanta. So, Vanadevata was surprised seeing Atreyi wandering away from his hermitage and going elsewhere. When Atreyi narrated her difficulties she also mentioned how Valmiki was engrossed in composing Ramayana as he was orderd to do so by lord Brahma.

While performing afternoon rituals at Tamasa river, he saw a female heron lamenting for her companion who was hit by a hunter. Hearing her sad lamentation Valmiki uttered a shloka in Anushtubh spontaneously.

This was a long after the Vedic scriptures that a composition in Anushtubh meter was composed. Lord Brahma asked sage Valmiki to compose an epic on the life of Lord Rama in the same meter. This way not only would the Anushtubh meter be conserved and brought into classical Sanskrit. But people would also get to know Lord Rama’s life story.

3. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
आत्रेयी वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमात् दण्डकारण्यम् आगता।
उत्तरम् :
आत्रेयी कस्य आश्रमात् दण्डकारण्यम् आगता?

प्रश्न 2.
व्याधेन क्रौश: बाणेन विद्धः ।
उत्तरम् :
व्याधेन क्रौञ्च: केन विद्धः?

प्रश्न 3.
अन्ये मुनयः वेदान्तज्ञानार्थं वाल्मीकिऋषिम् उपगच्छन्ति।
उत्तरम् :
अन्ये मुनयः किमर्थं वाल्मीकिऋषिम् उपगच्छन्ति?

4. अ. शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. अगस्त्यः
2. वाल्मीकि:
3. अनुष्टुभ्
4. वेदान्तम्

उत्तरम् :

1. अगस्त्यः – अ + ग् + अ + स् + त् + य् + अः।
2. वाल्मीकिः – व् + आ + ल् + म् + ई + क् + इ:।
3. अनुष्टुभ् – अ + न् + उ + ष् + ट् + उ + भ्।
4. वेदान्तम् – व् + ए + द् + आ + न् + त् + अ + म्।

आ. कालवचनपरिवर्तनं कुरुत ।

प्रश्न 1.
1. मुनयः वनप्रदेशे निवसन्ति। (एकवचने परिवर्तयत ।)
2. रचय रामचरितम् । (लिङ्लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
1. मुनि: वनप्रदेशे निवसति।
2. रचये: रामचरितम्।

इ. विशेषण-विशेष्य-मेलनं कुरुत। |

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. सहचर:	4. निश्चेष्टः
2. विलाप:	3. करुणः
3. कुशलवौ	1. पोषितौ
4. वाणी	2. अश्रुतपूर्वा

स्वागतं तपोधनाया: Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत साहित्य हे काव्य, नाटक व गद्य अशा सर्व साहित्यप्रकारांनी समृद्ध आहे. संस्कृत काव्ये, नाटके ही नेहमीच शेले, शेक्सपिअर यांसारख्या परदेशी नाटककारांसाठी प्रेरणादायी ठरली आहेत. अनेक सुप्रसिद्ध संस्कृत नाटककारांपैकी भवभूतींना संस्कृतनाटा परंपरेत अत्यंत आदराचे स्थान आहे.

त्यांच्या अनेक साहित्यकृतींपैकी ‘उत्तररामचरितम्’ ही सर्वांत नावाजलेली नाट्यकृती मानली जाते. राम व सीता यांच्या रावणयुद्धोत्तर जीवनाचे दर्शन या नाटकातून घडते. प्रस्तुत पाठातील संवाद हा ‘उत्तररामचरितम्’ च्या दुस-या अंकातील आहे. वाल्मिकीरामायणाची रचना कधी, कोणत्या प्रेरणेने सुरू झाली हे संवादातून सांगितले आहे.

Sanskrit literature is rich with poetry, prose as well as drama. Sanskrit dramas are inspirations to many foreign playwrights like Shelley, Shakspeare etc. Among the mamy Sanskrit playwrights भवभूती is considered a respectable writer.

उत्तररामचरितम् by भवभूती is the most celebrated one among all his works. The play depites the life of lord राम and सीता after PUar with रावण. This particular passage is from the second act of उत्तररामचरितम् This dialogue narrates how the first ever poetry composed in classical Sanskrit Language came into being on the earth.

परिच्छेद : 1

(नेपथ्ये)स्वागतं तपोधनाया: ………………. मृदा चयः।।
(नेपथ्ये) स्वागतं तपोधनायाः। (ततः प्रविशति अध्वगवेषा तापसी।)
वनदेवता – आर्ये, का पुनः अत्रभवती? किं प्रयोजनं दण्डकारण्यप्रवेशस्य?
आत्रेयी – अस्मिन् प्रदेशे बहवः अगस्त्यादयः मुनयः निवसन्ति। तेभ्यः वेदान्तविद्याम् अधिगन्तुम् अत्र आगता।
वाल्मीकिमहर्षे: आश्रमात् इह आगतास्मि।
वनदेवता – अहो आश्चर्यम् ! अन्ये मुनयः वेदान्तज्ञानार्थ वाल्मीकिम् ऋषिम् उपगच्छन्ति। कथम् अत्रभवती तस्य आश्रमात् अत्र अटति?
आत्रेयी – तत्र अध्ययने महान् अध्ययनप्रत्यूहः उत्पन्नः। भगवति, केनापि देवताविशेषण दारकद्वयमुपनीतम्। कुशलवी इति तयोः नामनी। एकादशवर्षाणि यावत् भवगता वाल्मीकिना धात्री इव पोषितौ रक्षितौ च उपनयनं कृत्वा त्रयीविद्यामपि अध्यापितौ। अतिप्रदीप्तप्रज्ञामेधे तयोः। न अस्मादृशाः सामान्या: छात्राः ताभ्यां सह अध्येतुं शक्नुवन्ति। यतः,
वितरति गुरु प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे।
न खलु तयोनि शक्ति करोत्यपहन्ति वा।
भवति हि पुनर्भूयान् भेदः फलं प्रति तद्यथा।
प्रभवति शुचिर्बिम्बग्राहे मणिर्न मृदां चयः।।

अनुवादः

(पडद्यामागे) तपस्विनीचे स्वागत असो! (त्यानंतर प्रवासीवेशातील तापसी प्रवेश करते.)
वनदेवता – बाईसाहेब! कोण आपण? दण्डकारण्यात येण्याचे काय प्रयोजन?
आत्रेयी – या प्रदेशात अगस्ती इ. अनेक मुनिवर राहतात. त्यांच्याकडून वेदांतविद्या शिकण्यासाठी मी इथे आले आहे. मी महर्षी वाल्मीकींच्या आश्रमातून आले आहे.
वनदेवता – काय आश्चर्य ! इतर मुनी वेदांत शिकण्यासाठी वाल्मीकी ऋषींकडे जातात आणि आपण कशा काय त्यांच्या आश्रमातून इकडे फिरत आलात?
आत्रेयी – तिकडे अध्ययनामध्ये मोठा अडथळा निर्माण झाला आहे. महोदये, कोण्या एका देवतेने दोन मुले आणली. कुशलव अशी त्यांची नावे आहेत. अकरा वर्षांपर्यंत आदरणीय वाल्मीकींनी दाईप्रमाणे त्यांचे पोषण व रक्षण केले, सांभाळ केला. उपनयन करून तीन विद्यासुद्धा शिकवल्या. त्यांची बुद्धी असामान्य आहे.

माझ्यासारखे सामान्य विद्यार्थी त्यांच्याबरोबर शिकू शकत नाहीत. कारण, गुरु ज्याप्रमाणे हुशार विद्यार्थ्याला ज्ञान देतात त्याच प्रमाणे सामान्य बुद्धीच्या विद्यार्थ्याला सुद्धा देतात. ते खरोखर ज्ञानशक्ती वाढवतही नाहीत व कमी सुद्धा करत नाहीत. पण (ज्ञानातून मिळणाऱ्या) फळात भेद दिसतो. ज्याप्रमाणे स्वच्छ मणीच बिंब ग्रहण करून त्याचे प्रतिबिंब दाखवण्यास समर्थ असतो, माती नाही.

(At backstage) Welcome to the one rich with penance! (Then enters a female ascetic in the disguise of a traveller.)
Vanadevata – Onoble lady, who are you? What is (forest deity) the purpose of coming to Dandaka forest?
Atreyi – Many sages like Agasti etc. stay in this region! I have come here to gain knowledge of Vedanta. I have come from the hermitage of the great sage Valmiki.
Vanadevata – What a surprise! All other sages go to sage Valmiki for knowledge of Vedanta. But why is respected one wandering here out of his hermitage?

Aatreyi – A great hurdle has come in the way of learning. O respected lady! two boys by a certain deity have been brought whose names are on and लव. Respected Valmiki has nurtured and protected them for eleven years, like a foster mother.

After initiation, they have also been taught the three branches of knowledge. They have a dazzling intellect. It is impossible for ordinary students like us to study with them. Because, A preceptor imparts knowledge to the intelligent as well as the ignorant.

He neither enhances or takes away the ability of their learning. Nevertheless, there is a great difference in the result. Just as a clear jewel causes reflection but a heap of mud does not.

परिच्छेद : 2

वनदेवता – अयमध्ययन …………….. मार्ग कवय ।
वनदेवता – अयमध्ययनप्रत्यूहः ?
आत्रेयी – अन्यश्च।
वनदेवता – अथ अपरः कः?
आत्रेयी – अथैकदा सः महर्षि माध्यन्दिनसवनाय तमसानदीतीरम् अगच्छत्। तत्र वृक्षे एक क्रौञ्चयुग्मम् आसीत्। सहसा B व्याधेन तयोः एकः बाणेन विद्धः। भूमौ पतितं निश्चेष्टं सहचरं दृष्ट्वा क्रौञ्ची व्यलपत्। तस्याः करुणं विलापं श्रुत्वा अकस्मात् महर्षे: मुखात् अनुष्टुप्छन्दसा अश्रुतपूर्वा दैवी वाणी स्फुरिता ‘मा निषाद, प्रतिष्ठां त्वमगम: शाश्वती: समाः …………
वनदेवता – चित्रम्। आम्नायात् अनन्तरम् नूतनः छन्दसाम् अवतारः।
आत्रेयी – तेन हि पुनः समयेन भगवान् ब्रह्मदेवः तत्र आविर्भूतः ‘महर्षे, प्रबुद्धः असि। रचय रामचरितम्’। इति आदेशबद्धः सः वाल्मीकिः रामायणरचनायां मग्नः अस्ति। तस्मात् ब्रवीमि, इदानीं तत्र अध्ययनमसम्भवम्।
वनदेवता – युज्यते ।
आत्रेयी – विश्रान्तास्मि भद्रे। सम्प्रति अगस्त्याश्रमस्य मार्ग कथय।

अनुवादः

वनदेवता – हा अडथळा आहे होय अध्ययनामध्ये?
आत्रेयी – अजून एक (अडथळा) आहे.
वनदेवता – दुसरा कोणता?
आत्रेयी – एकदा ते महर्षी (वाल्मिकी) दुपारच्या स्नानासाठी तमसा
नदीच्या तीरावर गेले. तिथे वृक्षावर कौंचपक्ष्याचे एक जोडपे बसले होते. अचानक व्याधाने मारलेल्या बाणाने त्यांच्यातील एक जखमी झाला. जमिनीवर पडलेल्या निचेष्ट जोडीदाराला पाहून कौंच पक्षीण विलाप करू लागली. तिचा करुण विलाप ऐकून महर्षीच्या मुखातून “निषादा…. शाश्वत काळापर्यंत तुला प्रतिष्ठा मिळणार नाही….” अशी पूर्वी कधीच न ऐकलेली अनुष्टुभ् छंदातील दैवी वाणी स्फुरली.
वनदेवता – किती सुंदर ! वेदांनंतर छंदांचा हा नवीनच आविष्कार आहे.
आत्रेयी – त्यामुळेच, काही काळाने तिथे ब्रह्मदेव अवतरले ‘महर्षी !
तुम्ही अत्यंत प्रज्ञावान आहात! रामचरित्राची रचना करा’ अशा आज्ञेने कटिबद्ध असलेले वाल्मीकी रामायण रचण्यात मग्न आहेत. म्हणून मी म्हणते आहे की तिथे अभ्यास होणे अशक्य आहे.
वनदेवता – बरोबर आहे!
आत्रेयी – मीथकले आहे. मला अगस्तिऋषींच्या आश्रमाचा मार्ग सांग!

Vanadevata – Is this the obstacle in learning ?
Atreyi – There is still onother one.
Vanadevata – Now what is the another one?
Atreyi – Once that great sage (Valmiki) went to the river Tamasa for afternoon worship/ritual. There, a pair of herons was sitting on a tree. Suddenly one among them was hit by an arrow shot by a hunter. Seeing the companion fallen lying still on the ground the female heron lamented. Hearing her sad lamentation suddenly divine speech, unheard of before came spontaneously from the mouth of great sage in Anushtubh meter. ‘O hunter, you will never attain respect for eternal years……..’
Vanadevata – Beautiful! After the Vedas this was the new form of meter!
Atreyi – Hence, after a while lord Brahma appeared there. Valmiki who was ordered as “O great sage, you are extremely intelligent. Do compose the story on Rama’s life.” is now engrossed in composing the Ramayana. Hence, I say that it is imposible to study there now.
Vanadeva – Right!
Atreyi – I am tired, O good lady! Now please tell me the way Agasti’s hermitage.

शब्दार्थाः

1. नेपथ्ये – backstage – नेपथ्यामधे
2. तपोधना – female ascetic – तपस्विनी
3. अध्वगवेषा – in the disguise of traveller – प्रवासी वेशातीला
4. प्रयोजनम् – purpose – प्रयोजन
5. अधिगन्तुम् – to know/to learn – जाणण्यासाठी
6. उपगच्छन्ति – go near/approach – जवळ जातात
7. अटति – wanders – फिरते
8. प्रत्यूहः – obstacle – विघ्न
9. दारकद्वय – two young boys – दोन लहान मुले
10. उपनीतम् – brought – आणली
11. वितरति – imparts – देतात
12. जडे – to ignorant – अज्ञानी माणसाला
13. वनदेवता – forest deity – वनदेवता
14. अपहन्ति – takes away – काढून टाकतात
15. भूयान् – great – मोठा
16. शुचिः – clear – स्वच्छ
17. बिम्बग्राहे – in reflecting – प्रतिबिंब पाडताना
18. चय: – heap – ढीग
19. अपरः – another – दुसरा
20. माध्यन्दिनसवनाय – for afternoon bath – माध्यंदिन स्नानासाठी
21. क्रौञ्चयुग्मम् – pair of herons – कौंचपक्ष्याचा जोडा
22. व्याधेन – by hunter – शिकाऱ्याने
23. विद्धः – wounded – मारलेला
24. निशेष्टम् – still – निपचित
25. व्यलपत् – lamented – विलाप करणाऱ्या
26. विलापम् – lamentation – विलाप
27. अनुष्टुप्छन्दसा – by Anushtubh meter – अनुष्टुभ छंदाने
28. अश्रुतपूर्वा – not heard before – पूर्वी न ऐकलेली
29. स्फुरिता – spontaneously came – स्फुरलेली
30. निषाद – hunter – शिकारी
31. शाश्वती: – eternal – शाश्वत
32. चित्रम् – beautiful – सुंदर
33. सहसा – suddenly – अचानक