Class 9

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
वाजश्रवाः कः ?
उत्तरम् :
वाजश्रवाः दानपर: ब्राह्मणः।

प्रश्न आ.
दक्षिणायां किं यच्छेत् इति नियमः ?
उत्तरम् :
दक्षिणायां सर्वदा प्रियं वस्तु यच्छेत् इति नियमः।

प्रश्न इ.
वाजश्रवसः पुत्रः कः ?
उत्तरम् :
बाजश्रवस: पुत्र: नचिकेताः।

प्रश्न ई.
तृतीयवररूपेण नचिकेताः किम् अयाचत ?
उत्तरम् :
तृतीयवररूपेण नचिकेता: आत्मज्ञानम् अयाचत।

प्रश्न उ.
बालः नचिकेताः कति दिनानि यावत् यमस्य प्रतीक्षाम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
बाल: नचिकेता: त्रीणिदिनानि यावत् यमस्य प्रतीक्षाम् अकरोत्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
नचिकेता: यमपुरं किमर्थम् अगच्छत् ?
उत्तरम् :
‘पितृभक्त: नचिकेता: ही लहान पण अतिशय प्रगल्भ अशा ज्ञानपिपासू नचिकेताची कथा आहे. नचिकेताने आपले वडील वाजश्रवा यांना विश्वजित् यज्ञ संपन्न झाल्यावर भाकड गायी दक्षिणा म्हणून देताना पाहिले. दक्षिणा म्हणून सर्वात प्रिय वस्तू द्यावी असा नियम होता, त्यामुळे अयोग्य दक्षिणा देण्याचे पाप लागून आपले वडील नरकात जातील की काय अशी नचिकेताला भिती वाटली.

त्याने वडिलांना विचारले “तुम्हाला सर्वात प्रिय असे काय आहे?” वडिलांनी त्याला लगेच सांगितले की नचिकेताच त्यांना सर्वात प्रिय आहे. नचिकेताने हे ऐकून त्यांना विचारले. “मग तुम्ही मला कोणाला दान करणार?” वडिलांनी दुर्लक्ष करुन सुद्धा नचिकेता तोच प्रश्न विचारत राहिला.

शेवटी चिडून वाजश्रवा म्हणाला “मी तुला मृत्यूला देईन!” वडील चिडून बोलत हे कळूनसुद्धा वडिलांच्या आज्ञेचे पालन करायचे आहेत म्हणून नचिकेता यमाच्या घरी गेला. नचिकेता इतका आज्ञाधारी मुलगा होता की वडिलांची आज्ञा मोडायची नाही म्हणून मृत्यूच्या घरी जाताना सुद्धा त्याने किंचितसाही विचार केला नाही. वडिलांच्या आज्ञेचे पालन करण्यासाठी तो अतिशय तत्पर होता.

In the lesson ‘पितृभक्त: नचिकेता:’ there is story of a small boy Nachiketa who was very thirsty for knowledge. Once the little Nachiketa saw his father giving the old, unmilkable cows in charity to the Brahmins after performing Vishwajit sacrifice.

But the rule was that the most beloved thing has to be given in donation. So Nachiketa was scared that his father might attain hell if he performs improper donation. So he asks his father what was the most dear to him. His father answered that Nachiketa was most dear to him.

So Nachika asked whom he would be given to. Nachiketa kept asking this again and again even when his father ignored him. Nachiketa didn’t give up. His father got angry and told him that he would give him to the death. He knew that his father said so in anger.

Still, he went to the abode of Yama to follow his Father’s order. Nachiketa was such a well-behaved son that he didn’t even think once before following his father’s order.

प्रश्न आ.
के त्रयः वरा: नचिकेतसा याचिताः ?
उत्तरम् :
‘पितृभक्त नचिकेता’ या पाठामध्ये यम-नचिकेता संवाद आला आहे. या संवादातून नचिकेताची जिज्ञासू वृत्ती दिसून येते. वडिलांची आज्ञा पाळण्यासाठी नचिकेता यमाच्या घरी गेला तेव्हा यम तिथे नव्हता. नचिकेताने काहीही न खाता पिता तीन दिवस यमाची वाट पाहिली. चौथ्या दिवशी यम परतला तेव्हा त्याला लहानग्या नचिकेताची खूप दया आली.

नचिकेता तीन दिवस तिथे थांबला म्हणून यमाने नचिकेताला तीन वर मागण्यास सांगितले. नचिकेताने वडिलांचा राग जाऊ दे असा पहिला वर मागितला आणि स्वर्ग प्राप्त करून देणारी अशी अग्निविद्या दुसरा वर म्हणून मागितली. तिसरा वर म्हणून नचिकेताने सामान्य माणसाला तसेच भल्या भल्या विद्वानांनासुद्धा मिळवण्यासाठी अशक्यप्राय असणारे असे आत्मज्ञान मागितले. नचिकेता वयाने लहान असला तरी सुद्धा त्याला असामान्य अशी बुद्धी आणि ज्ञानपिपासा लाभली होती.

In the story ‘पितृभक्त : नचिकेता:’ an incident of small Nachiketa who is eager to attain the ‘knowledge of self is told. When Nachiketa went to Antioch to obey his father’s order. But Yama was not there. Nachiketa waited there for three days, without eating or drinking anything.

When Yama returned on the fourth day his heart went out of compassion for Nachiketa. Yama offered Nachiketa three boons. Nachiketa asked to let his father’s anger get pacified as the first boon and the Agnividya as the second one.

As the third boon, he asked for knowledge of the self which was very difficult to attain even for the learned let alone a normal human being Even if he was young Nachiketa was blessed with immense maturity and great and thirst for knowledge.

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 10 पितृभक्तः नचिकेताः Additional Important Questions and Answers

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
वाजश्रवाः दक्षिणारूपेण का: अयच्छत् ?
उत्तरम् :
वाजश्रवा दक्षिणारूपेण दुग्धदाने असमर्था: दुर्बला: वृद्धा: च धेनू: अयच्छत्।

प्रश्न 2.
वाजश्रवस: प्रियः कः अस्ति?
उत्तरम् :
वाजश्रवस: प्रिय: स्वपुत्र: नचिकेता: अस्ति।

प्रश्न 3.
नचिकेता: किमर्थं यमपुरम् अगच्छत्?
उत्तरम् :
नचिकेताः पितुः आदेशपालनार्थ यमपुरम् अगच्छत्।

प्रश्न 4.
यमः किमर्थ चकित: अभवतः?
उत्तरम् :
अल्पवयसः बालस्य प्रगल्भा ज्ञानतृष्णां दृष्ट्वा यमः चकितः अभवतः।

प्रश्न 5.
यम: नचिकेतसे कति वरान् अयच्छत्?
उत्तरम् :
यम: नचिकेतसे त्रीन् वरान् अयच्छत्।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. वाजश्रवाः नाम दानपर: द्विज: आसीत्।
2. वाजश्रवाः सबलाः धेनू: अयच्छत्।
3. असमीचीनदानेन पिता स्वर्ग गमिष्यति इति नचिकेतस: भीतिः ।
4. पिता क्रोधावेशे उक्तवान् इति नचिकेता: न अजानात् ।
5. नचिकेता: त्रीणि दिनानि यावत् यमस्य प्रतीक्षाम् अकरोत्।
6. पिता कुद्धः अभवत्।।
7. प्रथमवररूपेण नचिकेता: आत्मज्ञानम् अयाचत।
8. यमः तृतीयं वरं न अथच्छत्।

उत्तरम् :

1. सत्यम्
2. असत्यम्
3. असत्यम्
4. असत्यम्
5. सत्यम्
6. सत्यम्
7. असत्यम्
8. असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.

1. वत्स, त्वमेव मम प्रियतमः।
2. किं तव अतीव प्रियम्?
3. “तर्हि मां कस्मै दास्यति, भवान् ?”
4. “अहं त्वां मृत्यवे ददामि”।

उत्तरम् :

1. वाजश्रवाः नचिकेतसं वदति।
2. नचिकेता: वाजश्रवसं वदति।
3. नचिकेता: वाजश्रवसं वदति।
4. वाजश्रवाः नचिकेतसं वदति।

प्रश्न 2.
“स्वर्गसाधिकाम् अग्निविद्यां दत्त्वा माम् अनुगृह्णातु।”
उत्तरम् :
नचिकेता: यमं वदति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• दक्षिणायाम् – द् + अ + क् + ष् + इ + ण् + आ + य् + आ + म्।
• असमर्थाः – अ + स् + अ + म् + अ + र् + थ् + आः।
• वाजश्रवाः – व् + आ + ज् + अ + श + र् + अ + व् + आ:।
• यज्ञम् – य् + अ + ज् + ञ् + अ + म्।
• क्रुद्धः – क् + र् + उ + द् + ध् + अः।
• नचिकेतसम् – न् + अ + व् + इ + क् + ए + त् + अ + स् + अ + म्।
• तर्हि – त् + अ + र् + ह् + इ।
• त्रिवारम् – त् + र् + इ + व् + आ + र् + अ + म्।
• क्षुधातेम – क् + ष् + उ + ध् + आ + र + त् + अ + म्।
• दृष्ट्वा – द् + ऋ + ष् + ट् + व् + आ।
• क्रोध: – क् + र + ओ + ध् + अः।
• प्रगल्भा – प् + र + अ + ग् + अ + ल् + भ् + आ।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

1. वाजश्रवाः नाम दानपर: ब्राह्मणः आसीत्।
2. वाजश्रवाः विश्वजित्-यज्ञम् अकरोत्।
3. दक्षिणायां प्रियं वस्तु यच्छेत्।
4. अहं त्वां मृत्यवे दास्यामि।
5. स: यमपुरम् अगच्छत्।
6. स: त्रीणि दिनानि यावत् प्रतीक्षाम् अकरोत्।
7. पितुः आदेशपालनार्थ नचिकेताः यमपुरम् अगच्छत्।
8. चतुर्थ दिवसे यम: यमपुरं प्राप्तः।
9. नचिकेता: आत्मज्ञानम् अयाचत।
10. नचिकेतस: निर्णयः निश्चलः।

उत्तरम् :

1. क: दानपर: ब्राह्मण: आसीत् ?
2. वाजश्रवाः किम् अकरोत्?
3. दक्षिणायां कीदृशं वस्तु यच्छेत्?
4. अहं त्वां कस्मै दास्यामि?
5. सः कुत्र अगच्छत्?
6. स: कति दिनानि यावत् प्रतीक्षाम् अकरोत्?
7. नचिकेता: किमर्थं यमपुरम् अगच्छत्?
8. यमः कदा यमपुरं प्राप्त:?
9. नचिकेताः किम् अयाचत?
10. नचिकेतस: निर्णयः कीदृशः?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.
गद्यांशात् “धेनवः” इति पदस्य कृते विशेषणानि लिखत।
उत्तरम् :
असमर्थाः, दुर्बलाः, वृद्धाः।

प्रश्न 2.

विशेषणम्	विशेष्यम्
त्रीणि	पिता
कुद्धः	यमः
अनुपस्थितः	दिनानि
प्रथमम्	यमः
शान्त:	आत्मज्ञानम्
चकित:	वरम्
दुर्लभम्	क्रोध:

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
त्रीणि	दिनानि
कुद्धः	पिता
अनुपस्थितः	यमः
प्रथमम्	वरम्
शान्त:	क्रोध:
चकित:	यमः
दुर्लभम्	आत्मज्ञानम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – वाजश्रवाः, सः, बाह्मणः, वस्तु, पिता, पुत्रः, त्वम्, नचिकेताः, किम्, नचिकेताः, पिता, दिनानि, वाजश्रवाः, यमः हृदयम्, बालकः, मर्त्यः, ज्ञातुकामः, नचिकेताः।
• द्वितीया – पितरम्, यज्ञम, दक्षिणाम्, नचिकेतसम्, यमपुरम, प्रतीक्षाम्, वरम्, अग्निविद्याम्, माम्, प्रार्थनाम्, नचिकेतसम्।
• तृतीया – दक्षिणारूपेण, भीत्या, वाजश्रवसा, नचिकेतसा, आनन्देन, प्रलोभनैः।
• चतुर्थी – ब्राह्मणेभ्यः, कस्मै, मृत्यवे, तस्मै।
• पञ्चमी – तृतीयवरात्।
• षष्ठी – मम, तस्य, तव, यमस्य, पितुः, मम, जनकस्य, वाजश्रवसः, तस्य, नचिकेतसः।
• सप्तमी – दक्षिणायाम्, यज्ञे, यमपुरे, क्रोधावेशे, चतुर्थे, दिवसे, अन्ते।

लकारं लिखत।

• आसीत् – अस् धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• अकरोत् – कृ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• अयच्छत् – ‘दा-यच्छ्’ प्रथमगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• गमिष्यति – गम्-गच्छ् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लुट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• यच्छेत – दा-यच्छ् धातुः, प्रथमगणः, परस्मैपदं, विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• दास्यति – दा धातुः प्रथमगण: तृतीयगण: परस्मैपदं लुट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• ददामि – दा धातुः तृतीयगणः उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुषः एकवचनम्।
• अवदत् – वद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• अजानात् – ज्ञा धातुः नवमगणः उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लङ्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• अद्रवत् – द्रु-द्रव् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• याचस्व – याच् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लोट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• अयाचत – याच् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• अनुगृह्यतु – अनु + ग्रह् धातुः नवमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लोट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• उपादिशत्- उप् + दिश् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लङ्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.
अहं त्वां ……………… ददामि।
(अ) मृत्यवे
(आ) इन्द्राय
उत्तरम् :
(अ) मृत्यवे

प्रश्न 2.
यमपुरे यमः ……………… ।
(अ) अनुपस्थितः
(आ) उपस्थितः
उत्तरम् :
(अ) अनुपस्थितः

प्रश्न 3.
नचिकेता: …………….. दिनानि यावत् प्रतीक्षाम् अकरोत्।
(अ) चत्वारि
(आ) त्रीणि
उत्तरम् :
(आ) त्रीणि

प्रश्न 4.
………….. यमपुरम् अगच्छत्।
(अ) भिक्षाटनार्थम्
(आ) आदेशपालनार्थम्
उत्तरम् :
(आ) आदेशपालनार्थम्

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
भूत्वा अपी त्वा अभुक्त्वा दृष्ट्वा	–	–
श्रुत्वा	–	निवारयितुम्
दृष्ट्वा	–	–

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

1. यज्ञ: – सः विश्वजित् – यज्ञम् अकरोत्। – स: विश्वजित्-यागम् अकरोत्।
2. पुत्रः – तस्य पुत्र: नचिकेता: अपश्यत्। – तस्य आत्मज: नचिकेता: अपश्यत् ।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

सर्वनाम – तालिका।

धातु – तालिका।

समासाः

समस्तपदम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
यमपुरम्	abode of Yama	यमस्य पुरम्।	षष्ठी तत्पुरुष समास।
दक्षिणारूपेण	in the form of donation	दक्षिणाया: रूपम्, तेन।	षष्ठी तत्पुरुष समास।
क्षुधार्त:	overcome by hunger	क्षुधया आर्तः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
पिपासातः	overcome by thirst	पिपासया आर्तः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
ज्ञानतृष्णा	thirst for knowledge	ज्ञानाय तृष्णा।	चतुर्थी तत्पुरुष समास।

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
समाप्ते	यज्ञे
अनुपस्थितः, प्राप्त:	यमः

पितृभक्तः नचिकेताः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

वेद, ब्राह्मणग्रंथ, आरण्यके, उपनिषदे प्राचीन भारतीय साहित्याचा भाग आहेत. त्यातील उपनिषदे भारतीय तत्त्वज्ञानाचे मूळ आहेतच शिवाय अनेक महत्त्वाची मूल्ये सांगणाऱ्या सुंदर कथा हे त्याचे वैशिष्य आहे नचिकेता हा एक लहान हुशार मुलगा आहे जो आपल्या वडिलांना पापापासून परावृत्त करण्याचा प्रयत्न करतो. ही पितृप्रेमाची कथा आपल्याला वडीलधाऱ्यांचा आदर करायला शिकवते. “पितृदेवो भव’ हे तत्त्व सांगतानाच ही कथा प्राचीन यज्ञसंस्थेविषयी, त्यातील दानाविषयी सुद्धा सांगते.

Our ancient Vedic literature comprises of the Vedas, Brahmanas, Aranyakas and Upanishad. The Upanishads are not just a collection of philosophical concepts, but rich treasures of knowledge. Through Upanishads, absolute values can be instilled as they contain many simple yet thought-provoking stories.

There are several Upanishads through tent of them are considered the main ones. One of the ten main Upanishads is Kathopanishad. The story presented here is a part of the famous dialogue between Yama and Nachiketa from the Kathopanishad.

Nachiketa uns a young intelligent lad who tried to prevent his father afar from committing a sin. This story is one of the best examples that conveys the value of love and respect towards the father. Not only does this story depict fugeat a but also presents in what form donation can be done.

परिच्छेद : 1

वाजश्रवाः …………………. प्रियतमः ।
वाजश्रवाः नाम दानपर: ब्राह्मण: आसीत्। एकदा स: विश्वजित्-यज्ञम् अकरोत्। समाप्ते यज्ञे सः ब्राह्मणेभ्य: दक्षिणाम् अयच्छत्। दक्षिणायां सर्वदा प्रियं वस्तु यच्छेत् इति नियमः। किन्तु पिता वाजश्रवाः तु दक्षिणारूपेण दुग्धदाने असमर्थाः दुर्बलाः वृद्धाः च धेनूः अयच्छत्। तस्य पुत्र: नचिकेता: तद् अपश्यत्। असमीचीनदानेन पिता मे नरकं गमिष्यति इति भीत्या सः पितरम् अपृच्छत्, “पितः, किं तव अतीव प्रियम्?” झटिति पिता अवदत, “वत्स, त्वमेव मम प्रियतमः।”

अनुवादः

वाजश्रवा नावाचा अतिश दानशूर ब्राह्मण होता. एकदा त्याने विश्वजितयज्ञ केला. यज्ञाच्या सांगतेच्या वेळी त्याने ब्राह्मणांना दक्षिणा दिली. दक्षिणेमध्ये नेहमी सर्वात प्रिय वस्तू द्यावी असा नियम आहे.

परंतु वाजश्रव्याने दक्षिणा म्हणून दूध न देऊ शकणाऱ्या, (भाकड) अशक्त आणि म्हाताऱ्या गायी दिल्या. त्याचा मुलगा नचिकेता याने ते पाहिले. अयोग्य दानामुळे माझे वडील नरकात जातील या भितीने त्याने वडिलांना विचारले, “बाबा! तुम्हाला सगळ्यात प्रिय काय आहे?” वडिलांनी पटकन उत्तर दिले, “तूच मला सर्वात प्रिय आहेस.”

There was a charitable Brahmin named Vajashrava. Once he performed the Vishwajit sacrifice When the sacrifice was over he gave donations to the brahmins. The rule is whatever is the dearest should be donated. But father Vajashrava gave old and weak cows which were unable to give milk in the form of donation.

His son Nachiketa saw that and due to the fear that his father might attain hell on account of improper donation he asked his father, “O father, what is most dear to you?” The father immediately answered, “Child! you are dear to me.

परिच्छेद : 2

नचिकेताः पुनः अपृच्छत् …………………. प्रतीक्षाम् अकरोत्।

नचिकेताः पुन: अपृच्छत, “तर्हि मां कस्मै दास्यति भवान् ?” वाजश्रवसा किमपि उत्तरं न दत्तम्। द्विवार त्रिवार नचिकेतसा तदेव पृष्टम् । तदा कुद्धः भूत्वा पिता नचिकेतसम् ‘अहं त्वां मृत्यवे ददामि| इति अवदत्। पिता क्रोधावेशे एवम् उक्तवान् इति नचिकेताः अजानत्। तथापि पितुः आदेशपालनार्थ सः यमपुरम् अगच्छत् । यमपुरे यमः अनुपस्थितः । बाल: नचिकेता: तत्रैव त्रीणि दिनानि यावत्, किमपि अभुक्त्वा अपीत्वा यमस्य प्रतीक्षाम् अकरोत् ।

अनुवादः

नचिकेताने पुन्हा विचारले, “मग मला तुम्ही कुणाला देणार?” वाजश्रवाने काहीच उत्तर दिले नाही. नचिकेताने दोन-तीनदा परत तेच विचारले. तेव्हा चिडून वडील नचिकेताला म्हणाले, “मी तुला मृत्यूला देईन!” वडील रागाच्या भरात असे म्हणाले हे नचिकेताला कळले. तरीसुद्धा वडिलांच्या आज्ञेचे पालन करण्यासाठी तो यमपुरी गेला. यमपुरात यम नव्हता. लहानगा नचिकेता तिथेच तीन दिवस काहीही न खाता पिता यमाची वाट पाहत थांबला.

Nachiketa asked again, “Then whom will you give me to?” Vajashrava didn’t answer. Nakita asked the same question two-three times again and again. Then the father who was angry said to Nachiketa, “I’ll give you to death.”

Nachiketa knew that the father said this due to anger, yet, he went to the abode of Yama to follow his father’s order. Yama was not there in Yamapura. Young Nachiketa stayed there for three days without eating or drinking anything waiting for Yama.

परिच्छेद : 3

चतुर्थे दिवसे …………………. उपदिशत्।

चतुर्थे दिवसे यमः यमपुरं प्राप्त: । क्षुधात पिपासात बालातिथिं दृष्ट्वा तस्य हृदयं करुणया अद्रवत्। यम: नचिकेतसे ‘प्रीन् वरान् याचस्व’ इति अवदत्। ततः बालकः प्रथमं वरम् अयाचत, “मम जनकस्य वाजश्रवसः मां प्रति क्रोधः शान्त: भवतु।”

“स्वर्गसाधिकाम् अग्निविद्यां दत्त्वा माम् अनुगृह्यतु’ इति द्वितीयं वरं स: अयाचत। यम: आनन्देन वरौ प्रायच्छत्। ततः तृतीयवररूपेण नचिकेताः आत्मज्ञानम् अयाचत । तस्य प्रार्थनां श्रुत्वा यमः चकितः। न कोऽपि मर्त्यः अद्यपर्यन्तं तद् ज्ञातुकामः । अल्पवयसः बालस्य कथमिव प्रगल्भा ज्ञानतृष्णा? यमः विविधप्रलोभनै: नचिकेतसं तृतीयवरात् निवारयितुं प्रायतत। किन्तु निश्चल: नचिकेतसः निर्णयः । अन्ते वरं दातुं वचनबद्धः यम: तस्मै ज्ञानिनामपि दुर्लभम् आत्मज्ञानम् उपादिशत्।

अनुवादः

चौथ्या दिवशी यम यमपुरी आला. ताहनेने, भुकेने व्याकूळ झालेल्या त्या लानग्या अतिथीला पाहून त्याचे हृदय दयेने पिळवटले. यम नचिकेताला म्हणला, “तीन वर माग!” तेव्हा नचिकेताने पहिला वर मागितला.

“माझ्या वडिलांचा वाजश्रवांचा माझ्यावरचा राग शांत होऊ दे.” “स्वर्ग साधून देणारी अग्निविद्या देऊन माझ्यावर अनुग्रह करा.” असा दुसरा वर त्याने मागितला. यमाने आनंदाने ते दोन वर दिले. त्यानंतर तिसरा वर म्हणून नचिकेताने आत्मज्ञान मागितले.

त्याची ही विनंती ऐकून यम चकित झाला. आजपर्यंत कोणताही मर्त्य मानव आजपर्यंत इतका ज्ञान इच्छिणारा नव्हता. इतक्या लहान मुलाची इतकी प्रगल्भ ज्ञानतृष्णा?

परावृत्त करण्याचा प्रयत्न केला. परंतु नचिकेताचा निश्चय पक्का होता. शेवटी वर देण्यासाठी वचनबद्ध असलेल्या यमाने त्याला भल्या भल्या ज्ञानींसाठी दुर्लभ असणाऱ्या आत्मज्ञानाचा उपदेश केला.

यमाने इतर अनेक प्रलोभने दाखवून नचिकेताला या तिसऱ्या वरापासून On fourth day Yama arrived at his abode. यमपुर : Seeing the thirsty, hungry young guest his heart went out with compassion. Yama said to Nachiketa, “Ask for three boons!” Then the boy asked the first boon.

“May my father Vajashrava’s anger be pacified.” “Please bless me with the heavenly Agnividya”, he asked for the second boon. Yama happily bestowed him with the two boons. Then Nachiketa asked for knowledge of the self as the third boon. Yama was astonished hearing his request. Till then no mortal wished to know that.

How does this small child have such mature thirst for knowledge? Yama tried to dissuade Nachiketa from the third boon by offering different temptations. But Nachiketa’s decision was firm. In the end, being bound to give him the boon as promised, Yama bestowed him with the knowledge which is rare to even the learned.

सन्धिविग्रहः

• तद् अपश्यत् – तत् + अपश्यत्
• त्वमेव – त्वम् + एव ।
• किमपि – किम् + अपि।
• तत्रैव – तत्र + एव।
• तदेव – तत् + एव।
• कथमिव – कथम् + इव।
• शानिनामपि – ज्ञानिनाम् + अपि।

समानार्थकशब्दाः

1. नाम – अभिधानम्, आख्या, नामधेयम्।
2. सर्वदा – सदा, नित्यम्, सदैव ।
3. दुग्धम् – क्षीरम्, पयः।
4. वृद्धा – स्थविरा।
5. झटिति – सत्वरम्, तूर्णम्, आशु, शीघ्रम्।
6. ब्राह्मणः – द्विजाः, विप्रः, भूसुरः।
7. पिता – जन्मदाता, जनकः।
8. दुर्बलाः – निर्बलाः।
9. धेनुः – गौः।
10. दिनानि – दिवसाः।
11. जनक: – पिता।
12. श्रुत्वा – आकर्ण्य।
13. आनन्दः – हर्षः।
14. पुरम् – नगरी।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. समाप्ते × आरम्भे।
2. सर्वदा × क्वचित्।
3. प्रियम् × अप्रियम्।
4. दुर्बलाः × सबलाः।
5. वृद्धा × युवती।
6. नरक: × स्वर्ग:।
7. दिवसे × रात्रौ।
8. अनुपस्थितः × उपस्थितः।
9. आनन्दः × दु:खः।
10. निशल: × चञ्चलः।

शब्दार्थाः

1. वृद्धाः – old – म्हाताऱ्या
2. असमर्थाः – unable – असमर्थ
3. भीत्या – due to fear – भितीने
4. झटिति – fast – लवकर
5. यज्ञम् – sacrifice – यज्ञ
6. दक्षिणा – donation – दक्षिणा
7. नियमः – rule – नियम
8. दुर्बला – weak – अशक्त
9. धेनूः – cows – गायी
10. प्रियतमः – most dear – सर्वात प्रिय
11. कुद्धः – angry – रागावलेला
12. प्रतीक्षाम् अकरोत् – waited – वाट पाहिली
13. अभुक्त्वा – without eating – नखाता
14. अपीत्वा – without drinking – न पिता
15. यमपुरम् – abode of यम – यमनगर
16. अनुपस्थितः – absent – गैरहजर
17. क्षुधार्त: – overcome by hunger – भुकेने व्याकूळ
18. पिपासार्त: – overcome by thirst – तहानेने व्याकूळ
19. हृदयम् – heart – हृदय
20. वरान् – boon – वर
21. आत्मज्ञानम् – self-realisation – आत्मज्ञान
22. अतिथि: – guest – पाहुणा
23. अल्पवयसः – of young age – लहान
24. प्रगल्भा – mature – प्रगल्भ
25. ज्ञानतृष्या – thirst for knowledge – ज्ञानाची तहान
26. प्रलोभनम् – temptation – लालूच
27. निश्चल: – firm – पक्का
28. निवारयितुम् – to dissuade – परतवण्यासाठी
29. मर्त्यः – mortal – मानव

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 7 योगमाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 7 योगमाला

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 7 योगमाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

1. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
शवासनं कथं हितकरं भवति?
उत्तरम् :
‘योगमाला’ या पाठात हठयोगप्रदीपिका या ग्रंथातून श्लोक संपादित केले आहेत. या पद्यामध्ये योगासने व त्यांचे फायदे यासंबंधी चर्चा आली आहे.

योगासनांमुळे शरीर तसेच मनाचे आरोग्य उत्तम राहते. योगसाधना करताना सर्व आसने झाल्यानंतर शवासन केले जाते. ‘या आसनात जमिनीवर पाठ टेकवून शवाप्रमाणे झोपावे अशी कृती केली जाते. शवासनामुळे शरीराचा थकवा दूर होतो तसेच मनाला शांतता मिळते. योगसाधना करताना शरीराला व्यायाम होतो. हा व्यायाम झाल्यानंतर शरीराला आराम मिळण्यासाठी शवासन आवश्यक असते.

‘योगमाला’ a collection of verses from the हठयोगप्रदीपिका composed in the fifteen century by Shri Swatvaram Yogi provides us with instructions for performing asanas and also describes their benefits.

After performing the regular asanas one shouldend the yogasadhana by ‘शवासनम्’. In shavasana one should lie still on the floor like a corpse (dead body). Shavasana takes away fatigue. By performing Shavasana the mind gets relaxed. Shavasana improves concentration and provides peace and rest to body as well as mind.

प्रश्न आ.
मत्स्येन्द्रासनस्य कृतिं वर्णयत ।
उत्तरम् :
योगमाला या पद्यपाठामध्ये योगसाधनेचे फायदे व योगसनांच्या कृती सांगितल्या आहेत. उजवा पाय डाव्या पायाच्या मांडीखाली ठेवावा. डावा पाय उजव्या गुडघ्याला बाहेरून वेढा घालून जमिनीवर ठेवावा, तो पाय धरून मान डाव्या बाजूला फिरवून शरीराला पीळ द्यावा. ही मत्स्येनाथोदितमासनाची कृती होय.

‘योगमाला’ a collection of verses from हठयोगप्रदीपिका by Shri Swatvaram Yogi – describes certain asanas and speak of their benefits. While performing मत्स्य नाथोदितासन one should place the right leg at the base of the left leg and should place the left leg covering the outer part of the right knee. Then he should hold the left foot with right hand and twist the body behind. This is ‘मत्स्यनाथोदितासन’.

प्रश्न इ.
पद्मासनस्य वर्णनं कथं कृतम्?
उत्तरम् :
‘योगमाला’ या पद्यपाठात विविध योगासनांच्या कृती व त्यांचे फायदे दिले आहेत. पद्मासन करताना उजवा पाय डाव्या मांडीवर ठेवावा. डावा पाय उजव्या पायावर ठेवावा.

मागून उजव्या हाताने झव्या पायाचा अंगठा पकडावा व डाव्या बताने उजव्या पायाचा अंगठा पकडावा. हनुवटी छातीवर ठेवून नाकाच्या शेंड्याकडे एकटक पहावे. पद्मासनामुळे व्याधींचा विनाश होतो. पद्मासन हे योगसाधनेतील अनिवार्य आसन आहे.

In the ‘योगमाला’ the description of asanas as well as their benefits to body and mind are discussed. पद्मासन is the most essential and basic asana. While performing WT one should place the right leg on the left thigh and the left leg on the right thigh.

Then one should hold the toes of the leg by crossing the hands at the back. After attaining a such position, one should keep his chin on chest and should look at the tip of the nose. This complete position is called as पद्मासन. Being very important and a basic asana पद्मासन has to be performed regularly.

प्रश्न ई.
योगासनै: के लाभा: भवन्ति?
उत्तरम् :
‘योगमाला’ या पद्यामध्ये हठयोगप्रदीपिका या स्वात्माराम योगी रचित ग्रंथामधून श्लोक संपादित केले आहेत. योगसाधने मुळे शारीरिक तसेच मानसिक आरोग्य उत्तम राहते. योगसाधनेत अनिवार्य असणारे पद्मासन हे रोगनाशक आहे. योगसाधनेच्या शेवटी केल्या जाणाऱ्या शवासनामुळे शरीराचा चकवा तर दूर होतोच शिवाय मनाला शांतता मिळते.

योगसनांमुळे संपूर्ण शरीराचा व्यायाम होतो व शरीर लवचिक व सुदृढ बनते. योगासनांमुळे मानसिक आरोग्यसुद्धा सुधारते. मनाची एकाग्रता आणि स्मरणशक्ती सुद्धा योगासनांमुळे वाढते. योगसाधना ही केवळ शरीरासाठी नव्हे तर मनासाठी सुद्धा लाभदायक आहे.

In the lesson ‘योगमाला’ a collection of verses from हठयोगप्रदीपिका the procedure for performing different asanas, their postures and benefits are discussed.

Doing yoga every day, helps us to be physically as well as mentally healthy. The basic and foremost asana destroys our diseases. Performing yarn at the end of all the asanas relaxes our body and provides peace to our body and mind.

Yogasanas contribute to our physical health and equally to our mental health. One can experience peace of mind, improvement in concentration and memory by doing yogasanas. Yogasanas also help in gaining physical flexibility and helps keep the body light.

2. जलचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

प्रश्न 2.

उत्तरम् :

3. चित्राणि दृष्ट्वा आसननामानि अन्विष्यत लिखत च।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 7 योगमाला Additional Important Questions and Answers

सूचनानुसारं कृती: कुरुत।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
धृत्वा	संस्थाप्य निधाय	–
गृहीत्वा	प्रसार्य	–
–	प्रगृहा	–

पठत बोधत !

योगेन चित्तस्य पदेन वाचां मलं शरीरस्य च वैद्यकेन।
योऽपाकरोत् तं प्रवरं मुनीनां पतञ्जलिं प्राञ्जलिरानतोऽस्मि ।।

ज्यांनी योगाद्वारे मनाची अशुद्धता, शब्दांद्वारे वाणीची अशुद्धता आणि वैद्यकशास्त्राद्वारे शरीराची अशुद्धता दूर केली, त्या श्रेष्ठ पतंजली मुनींना मी हात जोडून नमस्कार – करतो.

I bow down modestly to पतञ्जलि the greatest of sages who removed the impurity of the mind with Yoga, (impurity) of speech with words and that of the body with the science of medicine.

पादौ हस्तौ जानुनी द्वे उरश्चाथ ललाटकम्।
अष्टाङ्गेन स्पृशेद् भूमिं साष्टाङ्गप्रणतिश्च सा।

दोन पाय, दोन हात, दोन गुडघे, छाती आणि कपाळ ही आठ अंगे जमिनीला टेकवावीत. हा साष्टांग नमस्कार होय.

One should touch the ground with these light limbs (body parts) two feet, two hands, two knees, chest and forehead. This is the साष्टांग नमस्कार (salutation with eight body parts).

आदित्यस्य नमस्कारान् ये कुर्वन्ति दिने दिने।
जन्मान्तरसहस्रेषु दारिद्र्यं नोपजायते।।

जे दररोज सूर्यनमस्कार घालतात, त्यांच्याकडे सहस्रवर्षांपर्यंत दारिद्र्य येत नाही.

Those who perform the सूर्य नमस्कार (salutation to the sun) everyday, they don’t become poor for a thousand years.

योगमाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

योगसाधना हे निरोगी व सुंदर आयुष्याचे गुपित आहे. योगासने हा शारीरिक तसेच मानसिक आरोग्य उत्तम ठेवण्यासाठी प्रभावी उपाय आहे. संयुक्त राष्ट्र संस्थेने सुद्धा योगसाधनेचे महत्त्व जाणून 21 जून हा ‘जागतिक योग दिवस’ म्हणून जाहीर केला आहे. प्रस्तुत पाठातील श्लोक हे ‘हठयोग प्रदीपिका’ या ग्रंथातून संपादित केले आहेत.

‘घेरण्ड संहिता’ आणि ‘शिव संहिता’ हे अजून दोन योगशास्त्रावरील प्रसिद्ध ग्रंथ आहेत. स्वात्माराम योगी हे हठयोग प्रदीपिका’ या ग्रंथाचे लेखक आहेत. त्यांनी अत्यंत सोप्या भाषेत ‘हठयोग प्रदीपिका’ या ग्रंथाची रचना केली आहे. विद्वान माणसाने यथाशक्तियोगसाधना करावी जेणेकरून त्याला समाधान व उत्तम आरोग्य लाभेल.

The secret of a healthy and beautiful life is the regular practice of yoga. It is extremely helpful for acquiring physical and mental strength as well as for strengthening the soul.

In fact it is only recently that the United Nations Organisation has declared 21st June as the International Yoga Day. The shlokas present here have been taken from the freatise named ‘हठयोग प्रदीपिका’. It is one of the three existing influential Yoga treatises.

The other fuo being ‘घेरण्ड संहिता’ and ‘शिव संहिता’. It has been composed by ICARA T Disciple of स्वामी गोरखनाथ, ‘हठयोग प्रदीपिका is extremely simple and easy to comprehend. An intelligent man should practise yoga regularly as per his strength so that he can experience satisfaction, happiness and health in life.

श्लोकः – 1

हठस्य चाङ्गलाघवम् ।।1।। [What is the benefit of an आसन ]
श्लोकः : हठस्य प्रथमाङ्ग तावदासनं पूर्वमुच्यते।
कुर्यात्तदासनं स्थैर्यमारोग्यं चाङ्गलाघवम् ।।1।।

अन्वयः हठस्य प्रथम – अङ्ग तावत् आसनं पूर्वम् उच्यते। आसनं स्थैर्यम् आरोग्यम् अङ्गलाघवं च कुर्यात्।

अनुवादः

हठयोगाचे सर्वात पहिले अंग म्हणजे आसन, ते पहिल्यांदा सांगितले आहे. आसन केल्यामुळे स्थैर्य, आरोग्य आणि (शरीराला) हलकेपणा मिळेल.

Then, what is being told first is that asana or body posture is the first aspect of Hathayoga, would provide stability, health and lightness to the body.

श्लोकः – 2

वामोरूपरि ………………. प्रोच्यते।।2।। [How पद्मासन is to be performed]

श्लोकः वामोरूपरि दक्षिणं च चरणं संस्थाप्य वामं तथा
दक्षोपरि पश्चिमेन विधिना धृत्वा कराभ्यां दृवम्
अङ्गुष्ठौ हृदये निधाय चिबुकं नासागमालोकयेद्
एतद् व्याधिविनाशकारि यमिनां पद्मासनं प्रोच्यते ।।2।।

अन्वयः : वाम – ऊरु – उपरि दक्षिणं चरणं संस्थाप्य, दक्ष – ऊरु – उपरि वामं चरणं संस्थाप्य पश्चिमेन विधिना कराभ्यां दृढम् अङ्गुष्ठौ धृत्वा, हदये चिबुकं निधाय, नासाग्रम् आलोकयेत् । एतद् यमिना व्याधिविनाशकारि पद्मासनं प्रोच्यते ।

अनुवादः

उजवा पाय डाव्या मांडीवर ठेऊन आणि डावा पाय उजव्यावर ठेऊन, दोन्ही हातांनी मागून पायचे अंगठे पकडावेत. हनुवटी हृदयस्थानावर ठेऊन नाकाच्या शेंड्याकडे एकटक पहावे. याला साधक पद्मासन म्हणतात ज्याने व्याधी दूर होतात.

Placing the right leg on the left thigh and the left leg on the right thigh and holding the toes with both the hands crossing at the back, placing the chin near the heart region should look at the tip of the nose. This is called the पद्मासन which destroys all diseases of the ones who perform yoga.

श्लोक: – 3

पादाङ्गुष्ठी ………………… धनुरासनमुच्यते ।।3।। [How धनुरासन is to be performed]
श्लोकः : पादाङ्गुष्ठौ तु पाणिभ्यां गृहीत्वा श्रवणावधि।
धनुराकर्षणं कुर्याद् धनुरासनमुच्यते ।।3।।
अन्वयः : पाणिभ्यां पाद-अङ्गुष्ठौ गृहीत्वा श्रवण-अवधि धनुराकर्षणं कुर्यात् (तत्) धनुरासनम् उच्यते।

अनुवादः

दोन्ही हातांनी मागून दोन्ही पायांचे अंगठे धरून कानापर्यंत धनुष्याच्या आकाराप्रमाणे आणावेत. याला धनुरासन म्हणतात.

Holding the toes of the feet with both the hands stretching the face behind till the ears touch the shoulders like a bow is what is called धनुरासन.

श्लोक: – 4

प्रसार्य …………….. पश्चिमतानमाहुः ।।4।। [How पश्चिमतानम् is to be performed]

श्लोकः : प्रसार्य पादौ भुवि दण्डरूपौ
दौथ्या पदाग्रद्वितयं गृहीत्वा। जानूपरिन्यस्तललाटदेशो
वसेदिदं पश्चिमतानमाहुः ।।4।।

अन्वयः : भुवि पादौ दण्डरूपौ प्रसार्य, दौथ्या (हस्ताभ्याम् (पद-अग्र-द्वितयं) गृहीत्वा (जानु-उपरि) न्यस्त-ललाट-देश: वसेत्। इदं पश्चिम-तानम् आहुः ।

अनुवादः

दोन्ही पाय काठीप्रमाणे जमिनीवर सरळ ठेवून, दोन्ही पावलांचा वरचा भाग हातांनी पकडून कपाळ गुडघ्याला टेकवून ठेवावे. याला पश्चिमतानासन असे म्हणतात.

Stretching the legs straight on the ground like a rod and holding the front part of the feet with both hands one should place the forehead on the knees that (would be called the पश्चिमतानासन.

श्लोकः – 5

वामोरूमूल ……………. स्यात् ।।5।। [How मत्स्यनाथोदितमासन is to be performed]
श्लोकः : वामोरुमूलार्पितदक्षपादं
जानोर्बहिर्वेष्टितवामपादम्।
प्रगृह्य तिष्ठेत् परिवर्तिताङ्गः
श्रीमत्स्यनाथोदितमासनं स्यात् ।।5।।

अन्वयः : वाम – उरु – मूल-अर्पित – दक्षपादं, जानो: बहिः वेष्टित – वामपादं – प्रगृह्णय परिवर्तिताङ्ग-तिष्ठेत् (तत्) श्रीमत्स्यनाथोदितमासनं स्यात्।

अनुवादः

उजवा पाय डाव्या पायाच्या मांडीच्या खाली ठेवून डाव्या पायाने उजव्या गुडघ्याला बाहेरून वेढा घालून, उजव्या हाताने डाव्या पायाचे पाऊल धरून अंगाला पीळ द्यावा. हे मत्स्यनाथोदित आसन.

With the right leg placed at the base of the left leg and the left leg covering the outer part of the right knee, holding the left foot with the right hand, twisting the body behind would be the Shri मत्स्यनाथोदित आसन.

श्लोकः – 6

उत्तानं ……………… चित्तविश्रान्तिकारकम् ।।6।। [Procedure and benefits of शवासना]
श्लोकः : उत्तानं शववद् भूमौ तच्छवासनम्।
शवासनं श्रमहरं चित्तवित्रान्तिकारकम् ।।6।।
अन्वयः : भूमी उत्तानं शववत् शयनं तत् शवासनम्। शवासनं, श्रमहरं, चित्त-विश्रान्ति-कारकम् (अस्ति)।

अनुवादः

जमिनीवर पाठ टेकवून प्रेताप्रमाणे (निश्चल) झोपावे, हे शवासन. शवासनामुळे थकवा दूर होतो. मनाला शांतता (विश्रांती) मिळवून देते.

Lying down supine (on the back) on the floor like a corpse (dead body) is शवासन, शवासन takes away fatigue and provides rest to the mind.

श्लोकः – 7

अत्याहार: ……………… विनश्यति।।7।।
श्लोकः : अत्याहार: प्रयासश्च प्रजल्पो नियमाग्रहः।
जनसङ्गच लौल्यं च षड्भिोंगो विनश्यति ।।7।।
अन्वयः । अत्याहारः, प्रयासः, प्रजल्पः, नियम-अग्रहः, जनसङ्गः लौल्यं च षड्भि: योग: विनश्यति।

अनुवादः

पुढील सहा गोष्टींमुळे योग नाश पावतो: अति आहार, अति कष्ट, अति बडबड, दिनक्रम न पाळणे, लोकांशी संगत आणि हाव.

Yoga is destroyed by these six things-excessive eating excessive physical effort, talkativeness, not following the routine, association with people and greed.

सन्धिविग्रहः

1. प्रयासच – प्रयास: + च।
2. प्रजल्पो नियमाग्रहः – प्रजल्पः + नियमाग्रहः
3. जनसङ्गाः – जनसङ्गः + च।
4. तच्छवासनम् – तत् + शवासनम् ।
5. जानोर्बहिर्वेष्टितः – जानो: + बहिः + वेष्टितः।
6. पादाङ्गुष्ठौ – पाद + अङ्गुष्ठौ ।
7. धनुरासनमुच्यते – धनुरासनम् + उच्यते ।
8. वामोरूपरि – वाम + उरु + उपरि।
9. दक्षोरूपरि – दक्ष + उरु + उपरि।
10. नासाग्रमालोकयेद् – नासाग्रम् + आलोकयेत् ।
11. तावदासनम् – तावत् + आसनम्।
12. वसेदिदम् – वसेत् + इदम्।

समानार्थकशब्दाः

• श्रमः – प्रयासः। ‘नखाः – नखराः, शङ्कवः, कररुहाः।
• भूमि : – भूः, पृथिवी, धरा ।
• अङ्गम् – शरीरम्, काया।
• श्रवणम् – कर्णः श्रुतिः, श्रवः, श्रोत्रम् ।
• धनुः – चापः, कौदण्डम्, कार्मुकम् ।
• करः – हस्तः।
• चरण: – पादः।
• स्थैर्यम् – स्थिरता।
• भूः – धरणी, धरित्री, पृथिवी।
• दौाम् – बाहुभ्याम्, हस्ताभ्याम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. अत्याहार: × अल्पाहारः, मिताहारः।
2. प्रजल्पता × मितभाषणम्।
3. विश्रान्तिः × श्रमः ।
4. उपरि × अधः।
5. गृहीत्वा × त्यक्त्वा ।
6. वामः × दक्षिणः।
7. दृढम् × शिथिलम्।
8. आरोग्यम् × अनारोग्यम्।
9. लाघवम् × गुरुत्वम्।
10. स्थैर्यम् × चञ्चलता, चञ्चलत्वम्
11. उपरि × अधः।

शब्दार्थाः

1. स्थैर्यम् – stability – स्थैर्य, स्थिरता
2. आरोग्यम् – health – आरोग्य
3. लाघवम् – lightness – हलकेपणा
4. उच्यते – is being told – सांगितले जात आहे
5. वाम – left – डावा
6. दक्षिणम् – right – उजवा
7. चरणम् – foot – पाऊल
8. संस्थाप्य – having kept – ठेवून
9. पश्चिमेन – by side – पश्चिमेला
10. धृत्वा – having held – धरून
11. उरु – thigh – मांडी
12. दृढम् – tight, firmly – घट्ट
13. अङ्गुष्टः – thumb – अंगठा
14. चिबुकम् – chin – हनुवटी
15. नासाग्रः – tip of nose – नाकाचा शेंडा
16. व्याधिः – disease – व्याधी
17. पाणिभ्याम् – with hands – हातांनी
18. गृहीत्वा – holding – धरून
19. श्रवणावधि – till the ears – कानापर्यंत
20. धनुराकर्षणम् – like a bow – धनुष्याप्रमाणे
21. भुवि – on floor – जमिनीवर
22. दण्डरूप – like a rod/straight – काठीप्रमाणे (सरळ)
23. दोभ्याम् – with hands – हातांनी
24. जानू – knees – गुडघे
25. न्यस्त – placed – ठेवलेले
26. ललाट – forehead – कपाळ
27. वेष्टित – covered – वेढलेले
28. प्रगृहा – holding – पकडून
29. मूलार्पित – kept at the base – मुळापाशी ठेवलेले
30. परिवर्तिताङ्गः – twisting the body – अंग पीळणे
31. भूमौ – on the floor – जमिनीवर
32. उत्तानम् – supine – पाठीवर
33. शववत् – like a corpse (dead body) – प्रेतासारखे
34. श्रमः – fatigue – थकवा
35. विश्रान्ति – rest – विश्रांती
36. चित्त – mind – मन
37. अत्याहारः – excessive eating – अति आहार
38. प्रयास: – excessive physical effort – अति शारीरिक कष्ट
39. प्रजल्पः – talkativeness – बडबड
40. नियमाग्रहः – not following routine – दिनक्रमाचे नियम पाळणे
41. जनसङ्गः – association with people – लोकांची संगत
42. लौल्यम् – greed – हाव, लोभ

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 5 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 5 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ?

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 5 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
चलभाषे काः क्रीडा: सन्ति ?
उत्तरम् :
चलभाषे यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादकन्दुकक्रीडा वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा इत्येता: क्रीडाः सन्ति।

प्रश्न आ.
चलभाषे कीदृशं विश्वम् ?
उत्तरम् :
चलभाषणस्य योग्य: उपयोग: करणीयः।

प्रश्न इ.
किं किं दृष्ट्रा तनयायाः मुखं लालायितम् ?
उत्तरम् :
पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा तनायाया मुखं लालायितम्।

प्रश्न ई.
स्वास्थ्यरक्षणाय किं किम् आवश्यकम् ?
उत्तरम् :
स्वास्थ्यरक्षणाय सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्नं, रात्रौ निद्रा आवश्यकम्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
माता तनयायाः विचारपरिवर्तनं कथं करोति ?
उत्तरम् :
“किं मिथ्या? किं वास्तव्यम्।” ह्या पाठात तनया व तिची आई यांच्या संवादातून तंत्रज्ञानाधारित काल्पनिक जग आणि वास्तव यांच्यातील फरक दाखवला आहे.

तनया नावाची मुलगी मोबाईलमध्ये आणि कुरकुरे खाण्यात मग्न असताना तिच्या मैत्रिणी खेळण्यासाठी तिला बोलवायला येतात. तनयाला मात्र घरात बसून मोबाईलवर गेम्स खेळणेच जास्त आवडते. ती तसे तिच्या मैत्रिणींना सांगते आणि घरातच बसून राहते. तिच्यामते मोबाईलवरच क्रिकेट, फुटबॉल ह्यासारखे खेळ खेळणे शक्य असताना बाहेर जायची काय गरज? असे म्हणून ती फोनमध्येच खेळण्यात मग्न होते.

थोड्यावेळाने जेव्हा तनयाला भूक लागते तेव्हाती आईकडे खायला मागते. आई तिला मोबाईल मधील पिझ्झा, पावभाजी इ. स्वादिष्ट खाद्यपदार्थाचे फोटो दाखवते. ते पाहून तनयाच्या तोंडाला पाणी सुटते. ती आईला काहीतरी खायला दे म्हणून हट्ट करते.

तेव्हा आई म्हणते की फोटो पाहिलेसना आत्ताच, मग आता खायची काय गरज? पण तनया हट्टाने म्हणते, “मोबाईवर फोटो बघून भूक कशी भागेल? तेव्हा तिची आई उत्तर देते, हे कळतंय तर मग मोबाइल वर खेळून व्यायाम होत नाही.

हे नाही कळलं तुला? पण तनयाचे असे म्हणणे होते की तिला मोबाईलवर खेळायला आवडते, आई म्हणते जे जे आवडते जे आरोग्यासाठी चांगले असतेच असे नाही. योग्य खेळ, पौष्टिक अन्न आणि रात्रीची झोप आरोग्यासाठी आवश्यक असते आणि ह्या सगळ्या गोष्टी प्रत्यक्षात करणे गरजेचे आहे, मोबाईलच्या आभासात्मक जगात नाही.

तंत्रज्ञानाचा वापर करावा, पण त्याची गरज ओळखून. ‘अति तेथे मती’ ह्या म्हणीनुसार तंत्रज्ञाचाही अतिवापर वाईटच. आईने तिच्याच शब्दांत समजवल्यामुळे तनयाला तिचे म्हणणे पटले. अशा प्रकारे आईने तनयाला तिचेच उदाहरण देऊन तिचे मतपरिवर्तन केले.

In this mother – daughter conversation “किं मिथ्या? कि वास्तवम्।” written by Smt. Mugdha Risbud, we see how mother cleverly teaches her daughter a valuable lesson of what is real and what is virtual in a very subtle manner.

The girl Tanaya refused to go out and play with her friends and instead preferred to play games on the cellphone. After playing mobile games when Tanaya entered the kitchen saying that she was hungry, her mother asked her to look at some pictures of food items on her mobile phone.

Looking at the pictures of pizza, pav bhaji and sizzlers Tanaya’s mouth watered and she asked for food. Her mother told her that after looking at the pictures there was no need to eat food. Yet Tanaya insistead to give her food.

Then her mother made her realise that if her hunger is not pacified with the pictures of food then how exercise can be done by playing games on the phone? So, for good health, playing games, nutritious food and regular sleep is necessary. The use of gadgets must be according to the requirement.

In this way mother changed Tanaya’s approach about being blindly reliable on gadgets.

प्रश्न आ.
किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? इति पाठस्य तात्पर्य लिखत ।
उत्तरम् :
“किं मिथ्या? किं वास्तवम्।” ह्या पाठात तनया आणि आई यांच्या संवादातून तंत्रज्ञानावर मयदिपेक्षा जास्त विसंबून राहणे कसे हानिकारक आहे हे सांगितले आहे.

तनया ही शाळेत जाणारी मुलगी आहे. ज्या वयात मैदानार जाऊन खेळणे, मित्रमैत्रिणींबरोबर गप्पा मारणे अशा गोष्टी करायच्या त्या वयात ती दिवसभर मोबाइलवरच ह्या सगळ्या गोष्टी करते.

घरी आरामात बसून हातात मोबाइल घेऊन जर खेळता येत असेल, चॅटींग करता येत असेल तर बाहेर जायची काय गरज असे तिला वाटते. मोबाइलवरचे आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद तिला कळत नाही.

हा केवळ तनयाचा नाही तिच्या वयाच्या व त्याहून मोठ्या सगळ्या मुलांचासुद्धा प्रश्न आहे. तंत्रज्ञानामुळे घरी राहून सगळ्या गोष्टी शक्य असताना बाहेर जाण्याची गरज कोणालाच भासत नाही. त्यामुळेच व्हर्चुअल / आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद पुसट होत चालला आहे.

पण चांगले आरोग्यदायी आयुष्य जगण्यासाठी शरीराच्या वास्तवादी गरजा ओळखून त्या प्रकारची जीवनशैली आचारणात आणणे गरजेचे आहे. हेच तनयाची आई तनयाला समजावून सांगत आहे.

या पाठामध्ये तंत्रज्ञानावर आधारित आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद प्रत्यक्ष उदाहरणातून दाखवला
आहे.

Through the conversation “कि मिथ्या? किं वास्तवम्।” between a mother and her thirteen – year old daughter, Smt. Mugdha Risbud, tells us how excessive dependence on technology can be harmful.

Playing on the ground is the best exercise and it is necessary for good health while on the other hand games played on the cellphone are virtual. They don’t provide any benefit to the body.

So by showing the pictures of food and not actully giving food to Tanaya, her mother taught her how the vitural world and real world are different. Playing on the phone virtually, is not beneficial as playing on the ground.

Tanaya believes that when we can do everything just with a cellphone then why do we need to go out. This is not just Tanaya’s problem but that of the whole generation. Children like Tanaya have the same attitude.

Hence, the difference between real and virtual world has become difficult to identify In this lesson author tries to show this difference through the conversation between a mother and daughter and conveys the message that use of anything must be according to the requirement.

3. प्रश्ननिर्माणं कुरुत ।

प्रश्न क.
अहं गृहे एव खेलामि।
उत्तरम् :
अहं कुत्र खेलामि?

प्रश्न ख.
व्यायामं कृत्वा आरोग्यं वर्धते ।
उत्तरम् :
व्यायामं कृत्वा किं वर्धते?

4. अ. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
क. तदेव = + एव।
ख. नास्ति = न + ।
उत्तरम् :
क. तदेव – तत् + एव।
ख. नास्ति – न + अस्ति ।

आ. कालवचनपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. अहं न आगच्छामि । (लङ्लकारे परिवर्तयत।)
2. बुभुक्षिता अस्मि। (बहुवचने परिवर्तयत ।)
3. सख्यौ क्रीडार्थं प्रतिगच्छतः। (एकवचने लिखत ।)
4. एतानि छायाचित्राणि पश्य । (उत्तमपुरुषे परिवर्तयत ।)

उत्तरम् :

1. अहं न आगच्छम्।
2. बुभुक्षिताः स्मः।
   
3. सखी क्रीडार्थ प्रतिगच्छति।
4. एतानि छायाचित्राणि पश्यानि।

इ. शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. द्वारम्
2. स्वास्थ्यम्
3. बुभुक्षा
4. पौष्टिकम्

उत्तरम् :

1. द्वारम् – द् + व् + आ + र् + अ + म्।
2. स्वास्थ्य म् – स् + व् + आ +स् + थ् + य् + अ + म् ।
3. बुभुक्षा – ब् + उ + भ + उ + क् + ष् + आ।
4. पौष्टिकम् – प् + औ + ष् + ट् + इ + क् + अ + म्।

ई. मेलनं करुत।

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
बुभुक्षा	शान्ता
सैनिकाः	मृताः
खेल:	समाप्तः
अन्नम्	पौष्टिकम्
विश्वम	आभासात्मकम्

उ. पाठात् त्वान्त-ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
पाठात् त्वान्त-ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
स्थित्वा, दर्शयित्वा	आकर्ण्य, उपविश्य	–
दृष्ट्वा, क्रीडित्वा	–	–

5. त्वान्तपदं /ल्यबन्तपदं निष्कास्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
रात्रौ शीघ्रं निद्रां कृत्वा प्रात:काले शीघ्रम् उत्तिष्ठामि ।
उत्तरम् :
रात्रौ शीघ्रं निद्रां करोमि प्रात:काले शीघ्रम् उत्तिष्ठामि च।

प्रश्न आ.
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य माता द्वारम् उद्घाटयति।
उत्तरम् :
माता द्वारघण्टिकाम् आकर्णयति द्वारम् उद्घाटयति च।

6. अ. समानार्थकशब्दं चिनुत ।
भटः, क्रीडा, जननी, क्षुधा, स्वापः।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत ।
भटः, क्रीडा, जननी, क्षुधा, स्वापः।
उत्तरम् :

• सैनिक – योद्धा, भटः।
• क्रीडा – खेलः।
• माता – जननी, अम्बा, जन्मदात्री।
• बुभुक्षा – अशना, क्षुध् ।
• स्वापः – निद्रा, शयनम्, स्वापः, स्वप्नः, संवेशः।

आ. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
समाप्तः, स्वास्थ्यम्, आभासात्मकम्, मृतः ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
समाप्तः, स्वास्थ्यम्, आभासात्मकम्, मृतः ।
उत्तरम् :

• प्रारम्भः × समाप्तः।
• अस्वास्थ्यम् × स्वास्थ्यम्।
• आभासात्मकम् × वास्तवम्।
• मृतः × जीवितः।

7. चलभाषद्वारा द्वयोः मित्रयोः संवाद लिखत ।

प्रश्न 1.
चलभाषद्वारा द्वयोः मित्रयोः संवाद लिखत ।
उत्तरम् :

• माधवः – नमो नमः विजय! अपि सर्व कुशलम्?
• विजय: – आम्!
• माधवः – श्रुणु ! अद्य अहं मम कुटुम्बेन सह जन्तुशालां गच्छामि। आगच्छसि वा?
• विजय: – आम, आगच्छामि।
• माधवः – तर्हि सायङ्काले पञ्चवादने आगच्छ मम गृहम्।
• विजयः – रे माधव, अहं किमपि खादनार्थं आनयामि।
• माधव: – आम, पानीयमपि आनयामः।
• विजयः – तत्र पशवः खगाः च पश्यामः।
• माधवः – बहु मनोरञ्जनं भवेत् ! अस्तु ! सायङ्काले मिलावः ।
• विजयः – आम्! मिलावः।

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 5 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
तनया कस्मिन् मग्ना?
(अ) चलभाषे
(आ) पुस्तके
(इ) चित्रपटे
(ई) अध्ययने
उत्तरम् :
(अ) चलभाषे

प्रश्न 2.
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य का द्वारम् उद्घाटयति?
(अ) माता
(आ) तनया
(इ) सखी
(ई) पिता
उत्तरम् :
(अ) माता

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
श्रुतिः किमर्थं तनायाम् आह्वयति?
उत्तरम् :
श्रुतिः बहिः क्रीडनाय तनायाम् आह्वयति।

प्रश्न 2.
तनया किं पश्यति ?
उत्तरम् :
तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति ।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. माता सुखासन्दे उपविश्य हस्तेन कुकुंरिकां खादति।
2. तनया चलभाषे युद्धक्रीडायां मग्ना अस्ति।
3. तनया द्वारम् उद्घाटयति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्

प्रश्न 2.
1. चलभाषे भोजनं दृष्ट्वा बुभुक्षा शान्ता भवेत् ।
2. सिजलर्स दृष्ट्वा मुखं लालयितम् ।
उत्तरम् :
1. असत्यम्
2. सत्यम्

प्रश्न 3.
1. चलभाषे आभासात्मकं विश्वं न वास्तवम्।
2. सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्न, रात्रौ निद्रा अनारोग्याय भवति ।
उत्तरम् :
1. सत्यम्
2. असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
1. सत्वरं कीडनाय आगच्छ, बहिः खेलामः।
2. किं खेलसि?
उत्तरम् :
1. श्रुति : तनयां वदति।
2. राजसी तनयां वदति।

प्रश्न 2.

1. अम्ब बुभुक्षिता अस्मि ।
2. एतानि छायाचित्राणि पश्य ।
3. चलभाषे दृष्टवती खलु ।

उत्तरम् :

1. तनया मातरं वदति ।
2. माता तनयां वदति ।
3. माता तनयां वदति ।

प्रश्न 3.
आवश्यकतानुसारं योग्य: उपयोग: करणीयः एव।
उत्तरम् :
माता तनयां वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य माता द्वारम् उद्घाटयति यतः ……..।
a. तनया चलभाषे मग्ना अस्ति।
b. तनया गृहकार्ये मग्ना अस्ति।
उत्तरम् :
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य माता द्वारम् उद्घाटयति यतः तनया चलभाषे मग्ना अस्ति।

प्रश्न 2.
क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता नास्ति यतः ……..।
a. चलभाषे क्रीडाः सन्ति।
b. व्यायमस्य आवश्यकता नास्ति।
उत्तरम् :
क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता नास्ति यतः चलभाषे क्रीडा: सन्ति।

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः। (स्तम्भमेलनं कुरुत)।

प्रश्न 1.

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. अपरेण	अ. तनया
2. सर्वाः	ब. हस्तेन
3. मग्ना	क. क्रीडाः
4. योग्यः	इ. उपयोग:

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. अपरेण	ब. हस्तेन
2. सर्वाः	क. क्रीडाः
3. मग्ना	अ. तनया
4. योग्यः	इ. उपयोग:

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• कुकुरिकाम् – क् + उ + र् + क् + उ + र् + इ + क + आ + म्।
• द्वारघण्टिकाम् – द् + व् + आ + र् + अ + घ् + अ + ण् + ट् + इ + क् + आ + म्।
• आह्वयतः – आ + ह् + व् + अ + य् + अ + त् + अः।
• क्रीडाङ्गणम् – क् + र् + ई + ड + आ + इ + ग् + अ + ण् + अ + म्।
• समाप्तः – स् + अ + म् + आ + + त् + अः।
• पिडा – प् + इ + अ + अ + आ ।
• सिजलर्स – स् + इ + ज् + अ + ल् + अ + र + स् + ।
• नास्ति – न् + आ + स् + त् + इ।
• स्वास्थ्य करम् – स् + व् + आ + स् + थ् + य् + अ + क् + अ + र + अ + म् ।
• सम्यक् – स् + अ + म् + य् + अ + क्।
• निद्रा – न् + इ + द् + र् + आ।
• योग्यः – य + आ + ग् + य् + अः।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा लालायितं मुखम्।
2. तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति।
3. तनया सुखासन्दे उपविशति ।
4. खेलनस्य आवश्यकता एव नास्ति ।

उत्तरम् :

1. किं किं दृष्ट्वा लालायितं मुखम्?
2. तनया केषां छायाचित्राणि पश्यति?
3. तनया कुत्र / कस्मिन् उपविशति?
4. कस्य आवश्यकता एव नास्ति?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – अहम्, माता, क्रीडाः, तनया, यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादुकन्दुकक्रीडा, वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा, खेल:,
  सर्वे, सैनिकाः, सर्वाः, एषः, सैनिकः, स्वास्थरक्षणम्, सर्वे, सैनिकाः, खेल: अहम्, व्यायामः, उपयोगः, क्रीडनम्, हितकरम्, आरोग्यपूर्णम् , पौष्टिकम्, अन्नम्, आभासात्मकम, विश्वम्।
• द्वितीया – द्वारम्, चलभाषम्, पाकगृहम्, द्वारघण्टिकाम, ताम, क्रीडाङ्गणम्, स्वास्थ्यरक्षणम्, भोजनम्, पाकगृहम्, एतानि, छायाचित्राणि, उपयोगम्।
• तृतीया – हस्तेन, अपरेण, चलभाषेण।
• चतुर्थी – कीडनाय, मह्यम्, आरोग्याय।
• षष्ठी – खेलनस्य, तनयायाः, खाद्यपदार्थानाम्, चलभाषस्य।
• सप्तमी – सुखासन्दे, द्वारे, गृहे, एतस्मिन्, चलभाषे, युद्धक्रीडायाम्, एतस्याम, क्रीडायाम, चलभाषे, रात्रौ।
• सम्बोधन – अम्ब, तनये, मातः, तनये, मातः।

लकारं लिखत।

• खादति – खाद् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• आह्वयतः – आ + ह्वे धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: द्विवचनम्।
• खेलामः – खेल् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: बहुवचनम्।
• आगच्छामि – आ + गम् – गच्छ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार : उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• पश्य : दृश् – पश्य् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लोट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• अस्मि – अस् धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• यच्छामि – दा-यच्छ् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकारः उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• भवेत् – भू-भव् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: उत्तमपुरुषः एकवचनम्।
• रोचते – रुच् – रोचधातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• वर्जयेत् – वृज् – वर्जु धातुः दशमगण: उभयपदं अत्र परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• करोमि – कृ धातुः अष्टमगण: उभयपदं अत्र परस्मैपदं लट्लकार : उत्तमपुरुष: एकवचनम्।

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सैनिक; – क्रीडायां सर्वे सैनिका: मृताः।
उत्तरम् :
क्रीडायां सर्वे योद्धार:/भटाः मृताः ।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

सर्वनाम – तालिका।

धातु – तालिका।

समासाः।

समस्तपदम्	अर्थः	समासविग्रहः	समासनाम
सुखासन्दे	seat for pleasure	सुखाय आसन्दः, तस्मिन् ।	चतुर्थी तत्पुरुष समास ।
द्वारघण्टिकाम्	bell of door	द्वारस्य घण्टिका, ताम् ।	षष्ठी तत्पुरुष समास ।
पाकगृहम्	place for cooking	पाकाय गृहम् ।	चतुर्थी तत्पुरुष समास ।

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
मृतः, मारणीयः	सैनिक:
मृताः	सैनिकाः
समाप्तः	खेल:
लालायितम्	मुखम्
करणीयः	उपयोग:

किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

आधुनिक तंत्रज्ञानाने मानवाच्या भौतिकविकासासाठी विस्तीर्ण क्षेत्र खुले केले आहे यात शंकाच नाही. परंतु, तंत्रज्ञानयुक्त साधनांच्या अत्याधुनिक वापरामुळे नवीन प्रश्न, विघ्ने आणि सामाजिक समस्या निर्माण होतात. आभासात्मक आणि वास्तव यामधील फरक आपण जाणून घेतला पाहिजे. आधुनिक काळाची हीच आवश्यकता आहे.

भ्रमणध्वनीचा आवश्यक तेवढाच वापर करावा हा महत्त्वपूर्ण संदेश लेखिका श्रीमती मुग्धा रिसबूड यांनी यांनी तेरा वर्षांची मुलगी आणि तिची आई या दोघींच्या सहज संवादातून पटवून दिला आहे. ‘अति तेथे माती’ या म्हणीनुसार तंत्रज्ञानाचा अति वापर वाईटच हा महत्वाचा विचार संवादरूपाने मांडला आहे.

It is indeed true that modern technology has opened the wide field of materialistic development for humans. Nevertheless, due to the excess usage of technological gadgets new questions and several new social problems have been created.

Yet technology is the necessity of the modern age. This beautiful conversation between a thirteen year old girl and her mother is presented to us by the author Shrimati Mugdha Risbud, where the difference between the real and virtual world is communicated. It tells us that though technology is an important part of our life today, excess should always be avoided.

परिच्छेद : 1

त्रयोदशवर्षीया ……………… युद्धक्रीडायां मग्ना।) (त्रयोदशवर्षीया तनया सुखासन्दे उपविश्य एकेन हस्तेन कुर्कुरिका खादति । अपरेण हस्तेन चलभाषं चालयति। तदानीं द्वारघण्टिकाम् आकर्य
माता द्वारम् उद्घाटयति। तनयाया: सख्यौ द्वारे एव स्थित्वा ताम् आह्वयतः ।)
श्रुतिः – तनये, सत्वरं क्रीडनाय आगच्छ, बहिः खेलामः।
तनया – अहं गृहे एव खेलामि।
राजसी – किं खेलसि?
तनया – (चलभाषं दर्शयित्वा) एतस्मिन् चलभाषे यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादकन्दुकक्रीडा, वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा, इत्यादयः सर्वाः क्रीडाः सन्ति। क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता एव नास्ति। अहं न आगच्छामि। (सख्यौ क्रीडा निर्गच्छतः। माता पाकगृहं गच्छति । तनया चलभाषे युद्धक्रीडायां मग्ना।

अनुवादः

(तेरा वर्षांची मुलगी तनया सोफ्यावर बसून एका हाताने कुरकुरे खात आहे. आणि दुसऱ्या हाताने भ्रमणध्वनी चालवत आहे. तेव्हाच दाराची घंटी (बेल) ऐकून आई दरवाजा उघडते. तनयाच्या दोन मैत्रिणी दारात उभ्या राहून तिला बोलावतात.)
श्रुती – तनया, लवकर खेळायला ये, बाहेर खेळूया.
तनया – मी घरीच खेळते.
राजसी – काय खेळतेस?
तनया – (भ्रमणध्वनी दाखवून) या भ्रमणध्वनीवर हॉकी, फुटबॉल, गाड्यांचा खेळ, पत्त्यांचा खेळ, बुद्धिबळ इ. खेळ आहेत. मैदानावर जाऊन खेळण्याची आवश्यकताच नाही.
मी येणार नाही.
(मैत्रिणी खेळण्यासाठी निघून जातात.
आई स्वयंपाकघरात जाते.
तनया भ्रमणध्वनीवर युद्धाचा खेळ खेळण्यात मग्न होते.)

(Thirteen-year-old Tanaya sitting on the sofa is eating Kurkure with one hand. She is operating the mobile with the other hand.
Then hearing the doorbell ring, her mother opens the door. Standing at the door itself, Tanaya’s friends call out to her.)
Shruti – Tanaya, come to play quickly. We shall play outside.
Tanaya – I shall play at home itself.
Rajasi – What are you playing?
Tanaya – (Showing the mobile) there are many games on this mobile-hockey, football, car games, card games, chess etc.
There is no need to go to the playground to play.
I am not coming
(The friends go to play
The mother goes to the kitchen.
Tanaya is engrossed playing a war game.)

परिच्छेद: 2

• तनया – (स्वगतम्) …………………. स्वास्थ्यरक्षणं न भवति?
• तनया – (स्वगतम्) एतस्यां क्रीडायाम् एषः सैनिक: मृत: अपर: च मारणीयः। …… सर्वे सैनिकाः मता:। हेड ……. जितं मया। खेलः
• समाप्तः । (तनया पाकगृहं गच्छति ।) अम्ब, बुभुक्षिता अस्मि।
• माता – तनये, मम चलभाषे एतानि छायाचित्राणि पश्य। (तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति।)
• तनया – मातः, पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा लालायितं मे मुखम्। कृपया किमपि यच्छतु।
• माता – चलभाष दृष्टवती खलु? अधुना खाद्यपदार्थानाम् आवश्यकता एव नास्ति। अहं न बच्छामि।
• तनया – चलभाषे भोजनं दृष्ट्वा बुभुक्षा शान्ता कथं भवेत्? .
• माता – यदि एतत् सत्यं, तर्हि कथं न जानासि यत् चलभाषेण क्रीडित्वा व्यायामः न भवति? स्वास्थ्यरक्षणं न भवति?

अनुवादः

तनया – (स्वत:शीच) या खेळात हा सैनिक मेला आता दुसऱ्याला मारूया…. सगळे सैनिक मेले. हे ………… मी जिंकले.
खेळ संपला.
(तनया स्वयंपाकघरात जाते.)
आई, मला भूक लागली आहे.
माता – तनया, माझ्या भ्रमणध्वनीवर ही छायाचित्रे (फोटो) बघ.
(तनया खाद्यपदार्थांची छायाचित्रे पाहते.)
तनया – आई, पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादी खाद्यपदार्थ पाहून माझ्या तोंडाला पाणी सुटले आहे.
कृपया (प्लीज) काहीतरी दे.
माता – भ्रमणध्वनीवर पाहिलेस ना?
आता खाद्यपदार्थांची आवश्यकताच नाही.
मी देणार नाही:
तनया – भ्रमणध्वनीवर जेवणाचे पदार्थ पाहून भूक कशी भागेल?
माता – जे हे खरे असेल, तर मग तुला हे माहीत नाही का की, भ्रमणध्वनीवर खेळून व्यायाम होत नाही? आरोग्याची काळजी घेतली जात नाही?

Tanaya – (to herself) In this game, this soldier is dead and the other should be killed……all soldiers are dead… hey…I have won. . The game is over.
(Tanaya goes to the kitchen).
Mother, I am hungry.
Mother – Tanaya, see these images on my mobile.
(Tanaya sees the images of the foodstuff).
Tanaya – Mother, my mouth is watering seeing the pizza, pavbhaji, Sizzlers etc.
Please give me something
Mother – You saw them on the mobile right?
Now there is no need of the food stuff.
I shan’t give.
Tanaya – How will hunger be pacified by seeing the food on the mobile?
Mother – If this is true, then how do you not know that by playing on the mobile you don’t exercise?
Health is not taken care off?

परिच्छेद : 3

तनया – परं मात :………………. करोमि?

• तनया – परं मातः मह्यं रोचते तत् चलभाषण कीडनम्।
• माता – तनये, यद् यद् रोचते तत् तत् सर्व स्वास्थ्यकरं, हितकरम्, आरोग्यपूर्ण न भवति । सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्न, रात्री
  निद्रा आरोग्याय भवति। चलभाषे आभासात्मकं विश्वं न वास्तवम्।
• तनया – तर्हि किं चलभाषस्य उपयोगः एव न करणीयः ।
• माता – तथा न। आवश्यकतानुसार योग्य: उपयोग: करणीयः एव। किन्तु अति सर्वत्र वर्जयेत्।
• तनया – आम् मातः । इतः परं चलभाषस्य योग्यम् उपयोगं करोमि।

अनुवादः

• तनया – परंतु माता, मला ते भ्रमणध्वनीवर खेळणे आवडते.
• माता – तनया, जे जे आवडते ते ते सर्व स्वास्थकारक, हितकारक, आरोग्यदायी नसते.
  योग्य प्रकारे खेळणे, पौष्टिक अन्न, रात्रीची झोप आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. भ्रमणध्वनीवरील आभासात्मक विश्व वास्तव नाही.
• तनया – तर मग काय भ्रमणध्वनीचा उपयोगच करायचा नाही?
• माता – तसे नव्हे.
  आवश्यकतेनुसार योग्य उपयोग करावाच.
  परंतु अतिरेक सर्वथा टाव्यवा.
• तनया – ठीक आहे आई.
  यापुढे (मी) भ्रमणध्वनीचा योग्य उपयोग करेन.
• Tanaya – But mother, I like that-playing with the mobile.
• Mother – Tanaya, all that you like is not healthy, beneficial and healthy. Proper games, nutritious food, sleep at night will make you healthy. The virtual world on the mobile is not reality.
• Tanaya – Then should the mobile not be used at all?
• Mother – Not so.
  Certainly it should be properly used as required. But excess should be avoided
  everywhere.
• Tanaya – Yes mother.
  Henceforth, I shall use the mobile appropriately.

सन्धिविग्रहः

• इत्यादयः – इति + आदयः
• किमपि – किम् + अपि।
• इत्यादीनि – इति + आदीनि ।

समानार्थकशब्दाः

1. मग्ना – रता, निमग्ना, लीना।
2. हस्तः – करः, पाणिः।
3. गृहम् – गेहम, सदनम्, आलयः।
4. आकर्ण्य – श्रुत्वा, निशम्य।
5. सत्वरम् – शीघ्रम्, झटिति ।
6. अधुना – सम्प्रति, इदानीम्।
7. मुखम् – वदनम्, आननम्, आस्यम्।
8. चलभाष: – भ्रमणध्वनिः।
9. लोक: – जगत्, भुवनम्, विश्वम्।
10. निशाः – रजनी, रात्रिः, शर्वरी, यामिनी।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• निर्गच्छति × प्रविशति, आगच्छति।
• सत्वरम् × शनैः शनैः।
• अनावश्यकता × आवश्यकता।
• हितकरम् × अहितकरम्।
• उपयोगः × निरुपयोगः।
• आरोग्यम् × अनारोग्यम्।

शब्दार्थाः

1. उपविश्य – after stitting – बसून
2. चलभाष: – mobile – भ्रमणध्वनी
3. आकर्य – after listening – ऐकून
4. उद्घाटयति – opens – उघडते
5. यष्टिकन्दुकक्रीडा – hockey – हॉकी
6. सुखासन्दः – sofa – कोच
7. पादकन्दुकक्रीडा – football – फुटबॉल
8. वाहनक्रीडा – car games – वाहनक्रीडा
9. पत्रक्रीडा – cards – पत्ते
10. चतुरङ्गक्रीडा – chess – बुद्धिबळ
11. आह्वयत: – invite – बोलावतात
12. द्वारघण्टिका – door bell – दरवाजाची घंटी
13. बुभुक्षिता – hungry – भुकेलेली
14. लालयितम् – watering – पाणी सुटले
15. दृष्टवती – saw – पाहिले
16. स्वास्थ्यरक्षणम् – care of health – आरोग्याची काळजी
17. मृतः – dead – मृत झालेलेc
18. अपर: – another – दुसरा
19. मारणीयः – worth killing – मारण्याजोगा
20. बुभुक्षा – hunger – भूक
21. हितकरम् – beneficial – हितावह
22. आरोग्यपूर्णम् – healthy – आरोग्यपूर्ण
23. आभासात्मकम् – virtual – काल्पनिक
24. वर्जयेत् – should avoid – वयं करावे
25. पौष्टिकम् – healthy – पौष्टिक

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 6 वीरवनिता विश्पला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 6 वीरवनिता विश्पला

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 6 वीरवनिता विश्पला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

1. उचितं पर्यायं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत ।

प्रश्न 1.
अ. शत्रवः …………. । (कृतवान्/कृतवन्तः)
आ. खेलराजः …………. । (प्रविष्टवन्तः/प्रविष्टवान्)
इ. विश्पला …………. । (प्रविष्टवान्/प्रविष्टवती)
ई. सा युद्धं …………. । (कृतवान्/कृतवती)
उ. शत्रुसैनिकाः …………. । (अवरुद्धवन्तौ/अवरुद्धवन्तः)
ऊ. सैनिकाः शिबिरं …………. । (गतवन्त:/गतवन्ती)
ए. शत्रुसैनिकाः पादं …………. । (कर्तितवन्त:/कर्तितवन्तौ)
ऐ. सा रणाङ्गणम् …………. । (आगतवत्यौ/आगतवती)
ओ. विश्पला ध्यानम् …………. । (आरब्धवान्/आरब्धवती)
औ. अश्विनीकुमारौ तां यथापूर्वं …………. । (कृतवन्तौ/कृतवत्यौ)
उत्तरम् :
अ. कृतवन्तः ।
आ. प्रविष्टवन्तः
इ. प्रविष्टवती।
ई. कृतवती।
उ. अवरुद्धवन्तः।
ऊ. गतवन्तः।
ए. कर्तितवन्तः।
ऐ. आगतवती।
ओ आरब्धवती।
औ कृतवन्तौ।

2. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

अ	आ
1. लोहयुक्तम्	4. पादम्
2. वीराङ्गना	5. विश्पला
3. भीताः	2. शत्रुसैनिकाः
4. महत्	1. युद्धम्
5. शूरः	3. खेलराजः

3. अधोदत्तेषु विशेषणेषु यानि विशेषणानि विश्पलां न वर्णयन्ति तानि पृथुक् कुरुत ।
चकिताः, प्रशंसिता, भीता, समर्था, निश्चला, एकाकिनी, चैतन्यमूर्तिः, अवरुद्धा, चामुण्डेश्वरी, महाविदुषी, रणकुशला, शूरः, नायिका, दुःखिता।।

प्रश्न 1.
अधोदत्तेषु विशेषणेषु यानि विशेषणानि विश्पलां न वर्णयन्ति तानि पृथुक् कुरुत ।
चकिताः, प्रशंसिता, भीता, समर्था, निश्चला, एकाकिनी, चैतन्यमूर्तिः, अवरुद्धा, चामुण्डेश्वरी, महाविदुषी, रणकुशला, शूरः, नायिका, दुःखिता।।

4. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न 1.
विश्पलायाः शौर्यस्य वर्णनं कुरुत ।
उत्तरम् :
‘सम्भाषणसन्देश’ या प्रसिद्ध संस्कृत मासिकातून ‘वीरवनिता विश्पला’ ही कथा घेतलेली आहे. ऋग्वेदातून उद्धृत केलेली प्रस्तुत कथा अतिशय अद्भुत आणि रोमांचकारी आहे. स्त्रियांच्या सामर्थ्यांचे दर्शन घडविणारी ही प्रेरणादायी कथा आहे.

खेलराज राजाची पत्नी विश्पला ही अतिशय बुद्धिमती होती. तसेच युद्धातही ती निपुण होती. खेलराजाच्या राज्यावर एकदा अचानक शजूंनी आक्रमण केले आणि घनघोर युद्धाला सुरुवात झाली. सेनाप्रमुख खेलराजांबरोबर त्यांची पत्नी विश्पलासुद्धा रणांगणात युद्ध करण्यास सज्ज झाली पृथ्वीवर चामुण्डेश्वरी अवतरल्याप्रमाणे विश्पला शबूंचा संहार करत होती.

तिचे शौर्य आणि पराक्रम पाहून शत्रूसैनिक सुद्धा चकित झाले होते. तिला शत्रूच्या सैनिकांनी योजनेसह अडवून तिच्यावर आक्रमण केले. असंख्य शत्रूसैनिक व विश्पला एकटी अशा विषम परिस्थितीत भीतीचा लवलेशही मनात न आणता द्विगुणित उत्साहाने विश्पलेने युद्ध केले. या युद्धाच्यावेळी विश्पलेचा पाय कापला गेला.

जरी तिचा पाय तुटला होता तरीसुद्धा ती निराश झाली नाही. चैतन्यमूर्ती असलेल्या त्या वीरांगनेला त्या परिस्थितीतही दुसऱ्या दिवशी लढण्याची प्रबळ इच्छा मनात होती. यातूनच तिच्या शौर्याचे दर्शन घडते. तिने अश्विनीकुमारांच्या मदतीने कृत्रिम लोहयुक्त पाय प्राप्त केला व पुन्हा युद्धाच्या रणांगणात उत्साहाने युद्ध केले.

विश्पलेला रणांगणात पाहूनच शत्रूसैनिकांचे धैर्य नष्ट झाले होते. तिच्या मानसिक शौयनि तिने अर्धे युद्ध जिंकले होतेच व अंती रणांगणात युद्धकलेच्या कौशल्याने सर्वशबूंचा लीलया संहार करुन युद्धात खेलराजाला विजय प्राप्त करवून दिला.

विश्पला ही दृढ निश्चयाचे आणि अतुलनीय धैर्याचे प्रतीक आहे. थोरांच्या कार्यसिद्धीसाठी साधनांची आवश्यकता नसते केवळ त्यांची प्रबळ इच्छाशक्तीच पुरेशी ठरते, हे तिच्या उदाहरणावरून समजते.

In the lesson वीरवनिता विश्पला’ a story of the lady warrior Vishpala’s courage and Ashwinikumar’s medical skills have been described. Vishpala was the queen of the king Khelaraj.

She was not only great scholar but also a brave warrior. Once their state was attacked/invaded by the enemies. Vishpala accompanied her husband in the battle field. She fought fiercely and destructed the enemy’s army.

The oponent soldiers were so scared of her fierce war-skills that they attacked Vishpala at once and cut her foot so that she would be unable to fight. But Vishpala’s will for fighting and winning was so strong that she didn’t loose hope upon her broken foot.

She meditated upon the twins Ashwinikumara’s the divine doctors who were the expert surgons. They joined an iron foot to her leg. She fought with double energy the next day. She wiped out the enemies with her ferocious warfare skills.

Vishpala is an example of great determination and incredible courage.
She was great warrior in a true sense and the one for whom resources did not matter. She stood true to the words “क्रियासिद्धिः सत्त्वे वसति महतां नोपकरणे।’

प्रश्न 2.
विश्पला अश्विनीकुमारयोः ध्यानं किमर्थ कृतवती?
उत्तरम् :
‘वीरवनिता विश्पला’ ही कथा रणरागिनी विश्पलेच्या शौर्याचे गुणगान आहे. ऋग्वेदापासून चालत आलेली विश्पलेची कथा भारतीय स्त्रियांच्या पराक्रमाची साक्ष आहे. खेलराजाची पत्नी विश्पला ही विदूषी तसेच शूर होती. राज्यावर आक्रमण झाल्यावर ती खेलराजाच्या बरोबरीने लढायला उभी राहिली. शत्रुसैनिक तिचा दुर्गावतार पाहून भयभीत झाले.

शवसैनिकांनी योजना करून विश्पलेला अडविले आणि तिच्यावर आक्रमण केले. आपल्या सैन्याचे रक्षण करण्यासाठी विश्पलेला रणांगणातून बाहेर काढणे हाच एकमेव मार्ग आहे या आसुरी विचाराने शत्रुसैनिकांनी विश्पलेचा पाय कापला. विश्पला तरीसुद्धा तिच्या निग्रहापासून ढळली नाही.

उलट उद्या युद्ध भूमीवर जाता यायला हवेच असा निग्रहाने तिने अश्विनीकुमारांकडे प्रार्थना केली अश्विनीकुमार हे देवांचे वैद्य ते शल्यक्रियेत कुशल होते. त्यांनी विश्पलेच्या पायाला लोखंडी पाऊल जोडून तिला पूर्ववत् केले, प्रस्तुत कथा विश्पलेचे शौर्य व प्राचीन भारतीय वैद्यकशास्त्र यांचे जिवंत द्योतक आहे.

‘वीरवनिता विश्पला’ is a story of brave lady who stood to the enemies accompanying her husband with a great courage. Vishpala was a queen with a great intellect and exceptional courage. She was King Khelaraj’s wife. When their kingdom was attacked by their enemies she also fought with the enemies with equal energy.

The enemy soldiers were frightened of her vigorous warfare. They purposely attacked her all for once and broke down her foot. Even then Vishpala didn’t fail. She was so determined that she decided to get back her foot anyhow.

She called the twins Ashwinikumaras who were the doctors of the gods and experts in surgery. She sat still and concentrated fully on them. Since they were the experts, she knew that they would definitely help her get the foot back.

Not losing hopes at all Vishpala called them and didn’t give up on fighting. The twins Ashwinikumaras were blessed with divine medicinal skills. Because of their expertise and skills Vishpala could fight and win the battle.

5. पाठात् धातुसाधित-अव्ययानि चिनुत पृथक्कुरुत च ।

प्रश्न 1.
पाठात् धातुसाधित-अव्ययानि चिनुत पृथक्कुरुत च ।
उत्तरम् :

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
आरब्धम्, करणीयम्	युद्धम्
अवतीर्णा, प्रशंसिता	विश्पला
भग्नः	पादः
नष्टम्	धैर्यम्
संहताः	सैनिकाः

6. समानार्थकशब्दं पाठात् लिखत।
अरिः, चरणः, वीर्यम्, सङ्गरः, रणाङ्गणम्, रक्षकाः, पण्डिता, वीक्ष्य, वेदना, अगणिताः।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं पाठात् लिखत।
अरिः, चरणः, वीर्यम्, सङ्गरः, रणाङ्गणम्, रक्षकाः, पण्डिता, वीक्ष्य, वेदना, अगणिताः।
उत्तरम् :

• शत्रुः – अरिः, रिपुः।
• पादः – चरणः।
• वीर्यम् – शौर्यम्, पराक्रमः।
• रणरङ्गः – रणभूमिः, रणाङ्गणम्
• दृष्ट्वा – वीक्ष्य, अवलोक्य।
• पीडा – वेदना, व्यथा, बाधा।
• असङ्ख्या: – अगणिताः।

7. विरुद्धार्थकशब्द पाठात् लिखत।
मित्रम्, कातरता, असमर्था, कातरः, पराजयः ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्द पाठात् लिखत।
मित्रम्, कातरता, असमर्था, कातरः, पराजयः ।
उत्तरम् :

• शत्रुः × मित्रम्।
• शौर्यम् × कातरता।
• समर्था × असमर्था ।
• शुर: × कातरः
• जयः × पराजयः।

8. रिक्तस्थानं पूरयत।

प्रश्न 1.
रिक्तस्थानं पूरयत।

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 6 वीरवनिता विश्पला Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
1. खेलराज: नाम कश्चित् ………… । (महीक्षितः / महीरुहः)
2. सः ………..सह सुखेन जीवति स्म। (विश्पला/विश्पलया)
उत्तरम् :
1. महीक्षितः।
2. विश्पलया।

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
विश्पला कीदृशी आसीत्?
उत्तरम् :
विश्पला महाविदुषी रणकुशला च आसीत्।

प्रश्न 2.
खेलराजः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
खेलराजः शूरः पराक्रमी च आसीत्।

प्रश्न 3.
शत्रवः किं दृष्ट्वा चकिता: अभवन्?
उत्तरम् :
शत्रवः विश्पलायाः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा चकिता: अभवन्।

प्रश्न 4.
सेनायाः नायकः कः?
उत्तरम् :
सेनायाः नायक: खेलराजः।

प्रश्न 5.
विश्पला कर्थ संहारं कृतवती?
उत्तरम् :
भुवम् अवतीर्णा चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।

प्रश्न 6.
शत्रवः किं कृतवन्तः?
उत्तरम् :
शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।

प्रश्न 7.
युद्धसमये शत्रुसैनिकाः किं कर्तितवन्तः?
उत्तरम् :
युद्धसमये शत्रुसैनिकाः विश्पलाया: एक पादं कर्तितवन्तः ।

प्रश्न 8.
शत्रुसैनिकाः किं चिन्तयित्वा युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः?
उत्तरम् :
यावत् विश्पला रणरङ्गात् न निवार्यते तावत् सर्वथा जय: न प्राप्यते इति चिन्तयित्वा युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः ।

प्रश्न 9.
विश्पला कदा हतोत्साह्य न जाता?
उत्तरम् :
यद्यपि विश्पलायाः पादः भग्नः तथापि सा हतोत्साहा न जाता।

प्रश्न 10.
विश्पला कीदृशी?
उत्तरम् :
विश्पला चैतन्यमूर्तिः वीराङ्गना च।

प्रश्न 11.
किं निश्चित्य विश्पला पुन: पादं प्राप्तुम् ऐच्छत्?
उत्तरम् :
श्व: मया युद्धं करणीयम् एव इति निश्चित्य विश्पला पुन: पादं प्राप्तुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 12.
विश्पलायाः भक्तेः कारणात् किम् अभवत् ?
उत्तरम् :
विश्पलाया: भक्तेः कारणात् अश्विनीकुमारी लोहयुक्तं पाद योजयित्वा तां यथापूर्वं कृतवन्तौ। .

प्रश्न 13.
लोहयुक्तेन पादेन किम् अभवत्?
उत्तरम् :
लोहयुक्तेन पादेन विश्पला यथापूर्व चलितुं युद्धं कर्तुं च समर्था जाता।

प्रश्न 14.
कस्याः दर्शनमात्रेण सैनिकानां धैर्य नष्टं जातम्?
उत्तरम् :
विश्पलाया: दर्शनमात्रेण सैनिकानां धैर्य नष्टं जातम्।

प्रश्न 15.
यदा विश्पला आयुधप्रहारम् आरब्धवती तदा किम् अभवत्?
उत्तरम् :
यदा विश्पला आयुधप्रारम् आरब्धवती तदा शत्रुसैनिकाः सर्वथा हतोत्साहा: जाताः।

प्रश्न 16.
इतिहासः अस्मान् किम् उपदिशति?
उत्तरम् :
विश्पलायाः शौर्य तथा च अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु इति इतिहासः अस्मान् उपदिशति।

प्रश्न 16.
विश्पला किमर्थं वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता?
उत्तरम् :
विश्पला पादकर्तनानन्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च। एतेन साहसेन विश्पला वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. विश्पला खेलराज: नाम्नः नृपस्य पत्नी।
2. सेनाया: नायक: विश्पला आसीत्।
3. चामुण्डेश्वरी इव विश्पला शत्रूणां संहारं कृतवती।

उत्तरम् :

1. सत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्

प्रश्न 2.

1. शत्रुसैनिक: एक: एव आसीत्।
2. विश्पलायाः मनसि भयम् उपजातम्।
3. विश्पला तु एकाकिनी।
4. शत्रुसैनिकाः खेलराजस्य एक पादं कर्तितवन्तः।
5. द्विगुणितेन उत्साहेन विश्पला युद्धं कृतवती।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्
4. असत्यम्
5. सत्यम्

प्रश्न 3.

1. यदा विश्पलायाः पादः भग्नः तदा सा हतोत्साहा अभवत्।
2. विश्पला निश्चलतया अश्विनीकुमारयो: ध्यानं कृतवती।
3. पुनरेकवारं विश्पलया युद्धं कृतवती।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. सत्यम्

प्रश्न 4.

1. अनन्तरदिने रात्रौ सा महता उत्साहेन रणरङ्गम् आगतवती।’
2. विश्पलायाः साहसं वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।
3. वीरवनिता विश्पला एकाकिनी एव रणरङ्गं प्रविश्य युद्धं कृतवती।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सेनायाः नायक: खेलराजः रणरङ्गं प्रविष्टवान् यतः…|
a. शत्रुसैनिकाः असङ्ख्या: आसन् विश्पला तु एकाकिनी।
b. अकस्मात् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।
उत्तरम् :
सेनाया: नायक: खेलराज: रणरङ्ग प्रविष्टवान् यत: अकस्मात् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।

प्रश्न 2.
शत्रवः चकिताः अभवन् यतः…।
a. भुवम्अवतीर्णां चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।
b. खेलराज: विश्पलया सह सुखेन जीवति स्म।
उत्तरम् :
शत्रवः चकिता: अभवन् यतः भुवम् अवतीर्णा चामुण्डेश्वरी इव विश्पला संहारं कृतवती।

प्रश्न 3.
सहस्राधिका: सैनिका: पराभूता: यतः …………….।
अ) शत्रुसैनिकानां सङ्ख्या न्यूना आसीत्।
आ) विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती।
उत्तरम् :
सहस्साधिका; सैनिकाः पराभूताः यतः विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती।

प्रश्न 4.
वेदवाङ्मये विश्पला बहुधा प्रशंसिता यतः ……………..।
अ) विश्पला वीराङ्गना न भवति।
आ) पादकर्तनान्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च।
उत्तरम् :
वेदवाङ्मये विश्पला बहुधा प्रशंसिता यतः पादकर्तनान्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुन: प्राप्तवती शत्रून् संहृतवती च।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• कश्चित् – क् + अ + श् + च + + त् ।
• विश्पला – व् + इ + श् + प् + अ + ल् + आ।
• तथैव – त् + अ + थ् + ऐ + व् + अ ।
• चामुण्डेश्वरी – च् + आ + म् + उ + ण् + ड् + ए + श् + व् + अ + र + ई।
• दृष्ट्वा – द् + ऋ + ष् + ट् + व् + आ।
• शौर्यम् – श् + औ + र् + य् + अ + म्।
• निवार्यते – न् + इ + व् + आ + र + य् + अ + त् + ए।
• आक्रम्य – आ + क् + र + अ + म् + य् + अ ।
• कर्तितवन्तः – क् + अ + र + त् + इ + त् + अ + व् + अ + न् + त् + अः।
• कृत्वा – क् + ऋ + त् + व् + आ।
• अवरुद्धवन्तः – अ + व् + अ + र + उ + द् + + अ + व् + अ + न् + त् + अः।
• चैतन्यमूर्तिः – च् + ऐ + त् + अ + न् + य् + अ + म् + ऊ + र + त् + इः।
• यथापूर्वम् – य् + अ + थ् + आ + प् + ऊ + र + व् + अ + म्।
• योजयित्वा – य् + ओ + ज् + अ + य् + इ + त् + व् + आ।
• वीराङ्गना – व् + ई + र + आ + ड् + ग् + अ + न् + आ।
• दर्शनमात्रेण – द् + अ + र् + श् + अ + न् + अ + म् + आ + त् + र् + ए + ण् + अ।
• शौर्येण – श् + औ + र + य् + ए + ण् + ।
• स्मरन्तु – स् + म् + अ + र् + अ + न् + त् + उ।
• सर्वथा – स् + अ + र + व् + अ + थ् + आ।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. विश्पला तु एकाकिनी।
2. विश्पला रणरङ्गात् यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथा न प्राप्यते।
3. शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः।
4. विश्पला खेलराजस्य पत्नी।
5. विश्पलायाः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः चकिताः अभवन्।
6. महत् युद्धम् आरब्धम्।

उत्तरम् :

1. विश्पला कीदृशी?
2. विश्पला कस्मात् / कुत: यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथा न प्राप्यते?
3. के खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः?
4. विश्पला कस्य पत्नी?
5. स्याः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः चकिता: अभवन् ?
6. कीदृशं युद्धम् आरब्धम्?

प्रश्न 2.

1. अनन्तरदिने सा महता उत्साहेन रणरङ्गं आगतवती।
2. अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु।
3. रणरङ्गे विश्पलां दृष्ट्वा एव शत्रुसैनिकाः भीताः अभवन्।
4. एतेन साहसेन विश्पला वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता।

उत्तरम् :

1. कदा सा महता उत्साहेन रणरङ्गं आगतवती?
2. कयो : शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु?
3. रणरङ्गे कां दृष्ट्वा एव शत्रुसैनिकाः भीताः अभवन् ?
4. एतेन साहसेन विश्पला कुत्र बहुधा प्रशंसिता?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः। (मेलनं कुरुत।)

प्रश्न 1.

विशेषणम्	विशेष्यम्
रणकुशला	खेलराज:
चकिता:	विश्पला
पराक्रमी	शत्रवः
…………….	शत्रुसैनिकाः
एकाकिनी	………………..
……………	पादम
द्विगुणितेन	…………………
……………	पादः
चैतन्यमूर्तिः	……………………

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
रणकुशला, एकाकिनी, चैतन्यमूर्तिः	विश्पला
चकिता:	शत्रवः
पराक्रमी	खेलराज:
असङ्ख्या:	शत्रुसैनिकाः
एकम्	पादम
द्विगुणितेन	उत्साहेन
भग्नः	पादः

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
दृष्ट्वा	–	–
कृत्वा	निश्चित्य	प्राप्तुम्, चलितुम्
योजयित्वा	–	कर्तुम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रथमा – नृपः, खेलराजः, विश्पला, महाविदुषी, शत्रवः, युद्धम्, नायकः, चामुण्डेश्वरी, एषा, जयः, शत्रुसैनिकाः, असङ्ख्याः, विश्पला, एकाकिनी, एकम, पादम्, पीडा, पत्नी, पादः, मग्नः, सा, भग्नः, पादः, चैतन्यमूर्तिः, वीराङ्गना, युद्धम्, हतोत्साहा, अश्विनीकुमारौ, समर्था, सा, चकिताः, भीताः, नष्टम्, धैर्यम्, विश्पला।
द्वितीया – आक्रमणम्, रणरङ्गम्, संझरम्, पराक्रमम्, शौर्यम्, ताम्, शिबिरम्, पादम्, ध्यानम्, पादम, ताम्, रणरङ्गम, आयुधप्रहारम्, कदलीवृक्षान, शत्रून, अस्मान्।
तृतीया – सुखेन, विश्पलया, उत्साहेन, मया, निश्चलतया, मया, निश्चलतया, महता, उत्साहेन, लीलया, तया, एतेन, साहसेन, शौर्येण, दर्शनमात्रेण, भा।
पञ्चमी – रणरङ्गात्, एतस्याः, कारणात, भक्तेः, एतस्मात्, एतस्मात्, कारणात् ।
षष्ठी – तस्य, सेनायाः, खेलराजस्य, तस्याः, विश्पलायाः, तस्याः, भक्तेः, विश्पलायाः, अश्विनीकुमारयोः, तेषाम, तस्याः, शौर्यस्य, विश्पलायाः, खेलराजस्य।
सप्तमी – राज्ये, भुवम्, मनसि, युद्धसमये, तस्मिन, युद्धे।

लकारं लिखत।

• निवार्यते – ‘नि+व’ धातुः दशमगण: परस्मैपदं (कर्मवाच्य) लट्लकार : प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• प्राप्यते – ‘प्र + आप्’ धातुः पशमगण: परस्मैपदं (कर्मवाच्य) लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• आसन् – ‘अस्’ धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• भविष्यति- ‘भू-भत्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• आसीत् – ‘अस्’ धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• जीवति – ‘जीव्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• अभवन् – ‘भू-भव्’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लङ्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• ऐच्छत् – ‘इष-इच्छ’ धातुः षष्ठगणः परस्मैपदं लङ्लकारः। प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• उपदिशति – ‘उप + दिश्’ धातुः षष्ठगणः उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• स्मरन्तु – ‘स्मृ’ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लोट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

सर्वनाम – तालिका।

धातु – तालिका।

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
रणकुशला	expert in the battle	रणं कुशला।	सप्तमी तत्पुरुष समास
शल्यक्रियाकौशलम्	skill in surgery	शल्यक्रियायां कौशलम्।	सप्तमी तत्पुरुष समास

धातुसाधितविशेषणानि।

वीरवनिता विश्पला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

भारताच्या उज्ज्वल इतिहासाने अनेक स्त्री योद्ध्यांना स्वत:च्या देशासाठी लढताना पाहिले आहे. राणी वेलू नाचियार ही 1८ व्या भारतीय शतकातील राणी ब्रिटीशांशी लढली. 17 व्या शतकातील केलाडी चेन्नमा म्हणजे तर मूर्तिमंत शौर्यच. उल्लल राज्याच्या राणीने पोर्तुगीजांशी झालेल्या युद्धात पराक्रम गाजवला.

राणी लक्ष्मीबाई निर्भीडपणे ब्रिटीशांशी लढली. ही भारतीय स्त्रियांच्या शौर्याची काही उदाहरणे झाली, अशाच काही स्त्रियांपैकी एक म्हणजे विश्पला. तिची कथा पुरातनकाळापासून प्रसिद्ध आहे. तिची कथा ऋग्वेदातसुद्धा येते.

प्रस्तुत कथा प्राचीन भारतात अस्तित्वात असलेल्या प्रगत वैद्यकशास्त्राचे उदाहरण आहे. इतकेच नव्हे तर ही कथा शस्त्रक्रियेत पारंगत अश्विनीकुमार आधुनिक वैद्यकीय तंत्रज्ञानाचे मूलाधार कसे होते याचे ही द्योतक आहे. रुद्र, मरुत गण, सोम, व्यवनऋषी हे काही प्राचीन वैद्य होऊन गेलेत.

चरक, सुश्रुत, वाग्भट हे काही सुप्रसिद्ध आयुर्वेदाचार्य होऊन गेलेत. ‘सम्भाषणसन्देश’ या संस्कृत मासिकातून प्रस्तुत कथा निवडलेली आहे. यात केवळ विश्पलेचे शौर्यगान नसून पुढे निरवयत्व प्राप्त करून युद्ध करण्याचे सामर्थ्य तिला कृत्रिम अवयवामुळे प्राप्त झाले हेही समजते.

Indian history has witnessed many brave women warriors who fought with great might for their nations.

Rani Velu Nachiyar, the 18th century Indian queen from Sivaganga fought against the british. Rani Keladi Chennamma, the 17th century queen of Keladi in Karnataka was the epitome of women’s palour.

Rani Abbakka, the queen of Ullal fought against the portugese. Rani Laxmibai fought against the British These are a few examples of some brave ladies who fought for their nation. Much before that was Vishpala who belonged to the ancient era. Her legend of bravery is a part of Rigveda.

This story is also an example of advanced medical science that existed in the Vedic age. The twins Ashwinikumanas were the doctors of gods.

They were also known for their expertise in surgery. Rudra, Maruts, Soma, Rishi Chyaana are the other ancient physicians. Charak, Sushrut, Vagbhata are the renowned Ayurvedacharyas.

This story taken from the Sanskrit periodical ‘सम्भाषणसन्देश’ highlights hors the brave lady Vishpala not only fought bravely in battle but also how she was given an artificial leg so she could fight ably.

परिच्छेद : 1

खेलराजः ……………. अभवन्।

खेलराजः नाम कश्चित् नृपः । विश्पला तस्य पत्नी। सा यथा महाविदुषी आसीत् , तथैव रणकुशला अपि आसीत्। खेलराज: अपि शूरः पराक्रमी च आसीत्। सः विश्पलया सह सुखेन जीवति स्म। Bideo अथ कदाचित् शत्रवः खेलराजस्य राज्ये आक्रमणं कृतवन्तः महत् युद्धम् आरब्धम्। सेनायाः नायक: खेलराज: रणरङ्गं प्रविष्टवान् । विश्पला अपि रणरङ्ग प्रविष्टवती । भुवम् अवतीर्णां चामुण्डेश्वरी इव सा शत्रूणां संहारं कृतवती। तस्याः शौर्य पराक्रमं च दृष्ट्वा शत्रवः अपि चकिता: अभवन्।

अनुवादः

खेलराज नावाचा कोणी एक राजा होता. विश्पला त्याची पत्नी होती. ती जशी महाविदुषी (अतिशय बुद्धिमती) होती तशीच ती रणकुशला (युद्धात पारंगत) सुद्धा होती. खेलराज सुद्धा शूर आणि पराक्रमी होता. तो विश्पलेबरोबर आनंदाने राहत होता. असेच एकदा अचानक शत्रूनी खेलराजाच्या राज्यावर आक्रमण केले. मोठ्या युद्धाला सुरुवात झाली. सेनाप्रमुख खेलराजाने रणांगणात प्रवेश केला.

विश्पलेनेही रणांगणात प्रवेश केला. पृथ्वीवर अवतरलेल्या चामुण्डेश्वरी प्रमाणे तिने शबूंचा संहार केला. तिचे शौर्य आणि पराक्रम पाहून शत्रूसुद्धा आश्चर्यचकित झाले.

There was a king named Khelaraja. Vishpala was his wife. Just as was a great scholar, likewise she was an expert in warfare. Khelaraja was also very brave and courageous. He was living happily with Vishpala.

Then once enemies attacked Khelaraja’s kingdom. A massive war started. Khelaraja, the leader of the army entered the battle field. Vishpala also entered the battle field.

She killed the enemies as if she was goddess Chamunda, who had descended on the earth. The enemies were also astonished seeing her bravery and courage.

परिच्छेद: 2

एषा …………………………. प्रतिगतवन्तः।

‘एषा रणरङ्गात् यावत् न निवार्यते तावत् जयः सर्वथान प्राप्यते’ इति चिन्तयित्वा शत्रुसैनिकाः युगपत् आक्रम्य ताम् अवरुद्धवन्तः । शत्रुसैनिकाः

ते असङ्ख्याः आसन्, विश्पला तु एकाकिनी ! तथापि तस्या: मनसि न भीतिलेशः अपि आसीत्। प्रत्युत द्विगुणितेन उत्साहेन युद्ध कृतवती। युद्धसमये शत्रुसैनिकाः तस्याः एकं पादं कर्तितवन्तः । अनन्तरम् ‘इतः परम् एतस्याः कारणात् पीडा न भविष्यति’ इति निर्णयं कृत्वा ते शिबिरं प्रतिगतवन्तः ।

अनुवादः

Thinking that unless we remove/stop her from the battlefield we will not win completely, the soldiers of the enemy attacked her from both sides and stopped her. Those enemy soldiers were innumerable but Vishpala was alone.

Still, her heart didn’t have even a bit of fear, rather she fought with double energy, While fighting, the enemy soldiers cut down her foot. Then deciding that, Now she will not create trouble anymore they went to the camp.

‘जोपर्यंत हिला रणांगणातून बाजूला करत नाही तोपर्यंत आपल्याला विजय अजिबात प्राप्त होणार नाही’ असा विचार करून शत्रूसैनिकांनी दोन्ही कडून आक्रमण करून त्याचवेळी तिला अडविले. शत्रूचे सैनिक असंख्य होते विश्पला मात्र एकटी!

तरीसुद्धा तिच्या मनात भीतीचा लवलेशही नव्हता, उलट ती द्विगणित उत्साहाने लवली. युद्धाच्या वेळी शत्रूच्या सैनिकांनी तिचा एक पाय कापला. त्यानंतर आता हिच्यामुळे यापुढे अधिक त्रास होणार नाही’ असा निर्णय घेऊन ते छावणीत परत गेले.

परिच्छेद : 3

यद्यपि …………………….. जाता।

यद्यपि विश्पलायाः पादः भान: तथापि सा हतोत्साहा न जाता। चैतन्यमूर्तिः सा वीराङ्गना एवं आसीत्। ‘श: मया युद्ध करणीयम् एव’ इति निश्चित्य सा पादं पुनः प्राप्तुम् ऐच्छत्। अतः सा निश्चलतया उपविश्य अश्विनीकुमारयोः ध्यानं कृतवती। तस्या; भक्तेः कारणात् अश्विनीकुमारौ लोहयुक्तं पादं योजयित्वा तां यथापूर्व कृतवन्तौ। एतस्मात् विश्पला यथापूर्व चलितुं युद्ध कर्तुं च समां जाता।

अनुवादः

जरी विश्पलेचा पाय कापला गेला होता तरीसुद्धा तिचा उत्साह मावळला नाही. चैतन्यमूर्ती प्रमाणे (तेजोमय) असलेली ती वीरांगनाच (शूर योद्धा) होती. ‘उद्या मला युद्ध करायचेच आहे’ असा निश्चय करून पाय पुन्हा मिळवण्याची तिची इच्छा होती. म्हणून तिने एका जागी निश्चयाने बसून अश्विनीकुमारांचे स्मरण केले. अश्विनीकुमारांनी लोखंडाचा पाय जोडून तिला पूर्ववत केले. त्यामुळे विश्पला पूर्वीसारखे चालण्यास व युद्ध करण्यास समर्थ झाली.

Even though Vishpala’s foot was broken she did not lose courage. She was truly a dynamic brave lady. Deciding that, I have to fight tomorrow she wanted to get her foot back Hence, she sat determined and concentrated upon the (twins) Ashwinikumaras.

Due to her devotion, the Ashwinikumaras attached an iron foot to her leg and made it as before. Because of this, before Vishpala could walk and fight as she could do before.

परिच्छेद : 4

अनन्तरदिने …………….. इतिहासः।

अनन्तरदिने प्रातः सा महता उत्साहेन रणरङ्गम् आगतवती। रणरङ्गे तां दृष्ट्वा एवं शत्रुसैनिकाः चकिता: भीताः च। तस्याः दर्शनमात्रेण एव तेषां धैर्य नष्टं जातम्। सा यदा आयुधप्रहारम् आरब्धवती तदा ते सर्वथा हतोत्साहा: जाताः । विश्पला शत्रून् कदलीवृक्षान् इव लीलया कर्तितवती । सहस्राधिका: सैनिकाः तया संहताः ।

एवं विश्पलायाः शौर्यस्य कारणतः तस्मिन् युद्धे खेलराजस्य एव जयः अभवत्। वीरवनिता विश्पला भर्ना सह रणरङ्गं प्रविश्य शौर्येण युद्धं कृतवती। पादकर्तनानन्तरमपि अश्विनीकुमारयोः अनुग्रहेण पादं पुनः प्राप्तवती शत्रून संहतवती च। एतेन साहसेन सा वेदवाङ्मये बहुधा प्रशंसिता। विश्पलायाः शौर्य तथा च अश्विनीकुमारयोः शल्यक्रियाकौशलं स्मरन्तु इति अस्मान् उपदिशति इतिहासः ।

अनुवादः

दुसऱ्या दिवशी ती मोठ्या उत्साहाने रणांगणात आली. रणांगणात तिला पाहूनच शत्रूचे सैनिक चकित झाले आणि घाबरून गेले. तिच्या केवळ दर्शनानेच त्यांचे धैर्य नष्ट झाले. तिने जेव्हा शस्त्राने प्रहार करण्यास सुरुवात केली तेव्हा तर ते सर्व हताश झाले. विश्पलेने शत्रूना कदलीवृक्षाप्रमाणे सहजरित्या छाटले.

हजारोंपेक्षा अधिक सैनिकांचा तिने संहार केला. अशा प्रकारे विश्पलेच्या शौर्यामुळे त्या युद्धात खेलराजाचाच विजय झाला. शूर महिला विश्पलेने पतीबरोबर युद्धात सहभागी होऊन शौर्यान युद्ध केले. पाय कापला गेल्यानंतरही अश्विनीकुमारांच्या कृपेने पाय पुन्हा मिळवला आणि शत्रूचा संहार केला.

तिच्या साहसामुळे ती वेदवाङ्मयात् खूपच प्रशंसनीय ठरली, विश्पलेचे शौर्य आणि तसेच अश्विनीकुमारांचे शल्यक्रियेतील कौशल्य यांचे स्मरण करा (करावे) असा उपदेश इतिहास आपल्याला करतो.

Next day she came to the battlefield with great energy/enthusiasm. Seeing her on the battlefield, the enemy soldiers were surprised as well as scared.

Their courage vanished just by seeing her. When she started to attack with her weapon, they were completely devasted/depressed. Vishpala cut the soldiers as easily like a plantain/ banana tree. She killed more than a thousand soldiers.

This is how because of Vishpala’s valour Khelaraja was victorious in the battle. The brave lady Vishpala courageously fought entering the battle along with her husband. She got her foot back due to Ashwinikumar’s grace even when it was cut in the war and she destroyed the enemies.

Due to this courage she has been abundantly praised in the Vedic literature several times. History directs us, “Remember Vishpala’s courage and Ashwinikumara’s surgical proficiency.”

सन्धिविग्रहः

• तथैव – तथा + एव।
• तथापि – तथा + अपि।
• यद्यपि – यदि + अपि।
• तथापि – तथा + अपि।
• पादकर्तनानन्तरमपि – पादकर्तनानन्तरम् + अपि ।

समानार्थकशब्दाः

1. नृपः – राजा, राट्, पार्थिवः, भूपः, माभृत, महीक्षितः।
2. पत्नी – जाया, दारा, कान्ता, भार्या, सहधर्मचारिणी।
3. शूरः – धीरः, वीरः।
4. युद्धम् – समरः, रणः, सङ्ग्रामः।
5. भूः – भूमिः, पृथिवी, वसुन्धरा, धरा।
6. संहारः – विध्वंस:, विनाशः।
7. विदुषी – पण्डिता।
8. जयः – विजयः।
9. युगपत् – एकत्र।
10. मनसि – चित्ते, मानसे।
11. समयः – कालः।
12. उत्साहः – जोषः, द्युम्नः।
13. चिन्तयित्वा – विचार्य।
14. भीतिलेशः – भीतिः, भयम्।
15. सैनिकः – शीलधरः, भटः।
16. सेना – चमूः।
17. भग्नम् – त्रुटितम्, बोटितम्, दर्दरम्।
18. कारणम् – हेतुः, निमित्तम्।
19. युद्धम् – समरः, रणः, सङ्ग्रामः।
20. हतोत्साह – क्षीणोत्साहा।
21. निश्चल: – स्थिरः।
22. प्राप्तुम् – लब्धम्।
23. ध्यानम् – मननम्, आध्यानम्, अन्वीक्षा, योगः।
24. पूर्वम् – प्राक्।
25. प्रातः – प्रभातम्।
26. कौशलम् – नैपुण्यम्, कौशल्यम्।
27. भर्ता – पतिः, धवः, प्रियः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. सुखेन × दुःखेन ।
2. आरब्धम् × समाप्तम् ।
3. प्रविष्टवान् × निर्गतवान् ।
4. अवतीर्णा × अधिरूढा।
5. संहारः × निर्मितिः, निर्माणम्।
6. अनन्तरम् × पूर्वम्, प्राक्।
7. भग्नम्र × अखण्डितम्।
8. इच्छा × अनिच्छा।
9. उपविश्य × उत्थाय।
10. निश्चलतया × चालतया।
11. पूर्वम् × पश्चात्, अनन्तरम्।
12. जयः × पराजयः।
13. बहुधा × क्वचित्।
14. प्रशंसिता × निन्दिता।

शब्दार्थाः

1. महाविदुषी – scholarly lady – बुद्धिमती
2. रणकुशला – expert in warfare – युद्धात निपुण
3. आक्रमणम् – attack, invasion – आक्रमण
4. महत् – great – महान
5. अवतीर्णा – appeared – अवतरलेली
6. भुवम् – on earth – पृथ्वीवर
7. संहारम् – destruction – संहार, नाश
8. जयः – victory – विजय
9. युगपत् – simultaneously, at once – एकाच वेळी
10. अवरुद्धवन्तः – stopped – थांबवले
11. इतः परम् – anymore / here on – यापुढे अधिक
12. एकाकिनी – alone – एकटी
13. भीतिलेशः – slightest fear – भितीचा लवलेश
14. कर्तितवन्तः – cut – कापले/छाटले
15. हतोत्साहा – depressed – निरुत्साही
16. चैतन्यमूर्तिः – dynamic – लोखंडाचा
17. लोहयुक्तम् – made of iron – चैतन्याची मूर्ती
18. प्रात: – morning – सकाळी
19. आयुधप्रहार: – blow with a weapon – शस्वप्रहार
20. कदलीवृक्षः – banana tree – केळीचे झाड
21. भर्त्रा – with husband – पति बरोबर
22. अनुग्रहेण by grace – कृपेमुळे
23. संहृतवती destroyed – नाश केला
24. शल्यक्रियाकौशलम् – surgical skill – शल्यविद्या कौशल्य
25. संहतः – destroyed – नष्ट

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 4 विध्यर्थमाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 4 विध्यर्थमाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
विद्यार्थी किं त्यजेत् ?
उत्तरम् :
विद्यार्थी सुखं त्यजेत् ।

प्रश्न आ.
सुखार्थी किं त्यजेत् ?
उत्तरम् :
सुखार्थी विद्या त्यजेत् ।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. त्यजेद्विद्याम्
2. त्यजेत्सुखम्
3. कुतो विद्या
4. कुतो विद्यर्थिनः

उत्तरम् :

1. त्यजेद्विद्याम् – त्यजेत् + विद्याम् ।
2. त्यजेत्सुखम् – त्यजेत् + सुखम् ।
3. कुतो विद्या – कुतः + विद्या ।
4. कुतो विद्यार्थिन: – कुतः + विद्यार्थिनः ।

3. समानार्थकशब्दं लिखत।

1. विद्या
2. विद्यार्थी

उत्तरम् :

1. विद्या – ज्ञानम्, शिक्षा ।
2. विद्यार्थी – छात्र:, शिष्यः, अन्तेवासी।

4. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न अ.
सुखार्थी विद्यां न लभते।
उत्तरम् :
सुखार्थी किं न लभते ?

प्रश्न आ.
विद्यार्थी सुखं न लभते।
उत्तरम् :
कः सुखं न लभते ।

श्लोक: 2.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कीदृशं जलं पिबेत् ?
उत्तरम् :
वस्त्रपूतं सुखं त्यजेत्।

प्रश्न आ.
कीदृशीं वाणी वदेत् ?
उत्तरम् :
सत्यपूतां वाणी वदेत्।

2. समानार्थकशब्दं चित्वा लिखत ।
वाक्, पवित्रम्, ऋतम्, उदकम् ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चित्वा लिखत ।
वाक्, पवित्रम्, ऋतम्, उदकम् ।
उत्तरम् :

• वाक् – वाणी।
• पवित्रम् – पूतम्।
• ऋतम् – सत्यम्।
• उदकम् – जलम्।

3. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
दृष्टिपूतः	पादः
वस्त्रपूतम्	जलम्
मनः पूतम्	आवरणम्
सत्यपूता	वाणी

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
मनुजः कीदृशं धनं काङ्केत ?
उत्तरम् :
मनुज: अलब्ध धनं काक्षेत।

प्रश्न आ.
वृद्धं धनं कुत्र निक्षिपेत् ?
उत्तरम् :
वृद्धं धनं तीर्थेषु निक्षिपेत्।

2. क्रमानुसारं रचयत।

प्रश्न 1.

1. धनस्य रक्षणम्।
2. तीर्थेषु दानम्।
3. धनस्य इच्छा ।
4. धनस्य वर्धनम्।

उत्तरम् :

1. धनस्य इच्छा।
2. धनस्य रक्षणम् ।
3. धनस्य वर्धनम् ।
4. तीर्थेषु दानम् ।

3. पदपरिचयं लिखत।

उत्तरम् :
1. काङ्क्षत – काङ्क्ष धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं
विधिलिङ्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

2. रक्षेत् – रक्ष धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार:
प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

3. निक्षिपेत् – नि + क्षिप् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं
विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

श्लोकः 4

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
क्रोधं केन जयेत्?
उत्तरम् :
क्रोधं अक्रोधेन जयेत्।

प्रश्न आ.
दानेन किं जयेत् ?
उत्तरम् :
दानेन कदर्य जयेत्।

प्रश्न इ.
सत्येन किं जयेत्?
उत्तरम् :
सत्येन अनृतं जयेत्।

2. विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
क्रोधः, असाधुः, सत्यम्, दानम् ।
उत्तरम् :

• क्रोध: × अक्रोधः, क्षमा।
• असाधुः × साधुः।
• सत्यम् × अनृतम्।
• दानम् × कदर्यम् ।

3. श्लोकात् तृतीयान्तपदानि चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :
तृतीया – अक्रोधेन, साधुना, दानेन, सत्येन

4. सन्धिविग्रहं कुरुत ।
चानृतम्।

प्रश्न 1.
चानृतम्।
उत्तरम् :
चानृतम् – च + अनृतम्।

श्लोक: 5

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
दुःखे कान् पश्येत्?
उत्तरम् :
दुःखे दुःखाधिकान् पश्येत्।

प्रश्न आ.
सुखाधिकान् कदा पश्येत् ?
उत्तरम् :
सुखाधिकान् सुखे पश्येत्।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।
शत्रुभ्यामिव, नार्पयेत्।
उत्तरम् :

• शत्रुभ्यामिव – शत्रुभ्याम् + इव।
• नार्पयेत् – न + अर्पयेत्।

3 विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
सुखम्, अधिकम्, शोकः, शत्रुः ।
उत्तरम् :

• सुखम्: × दु:खम्।
• अधिकम् × न्यूनम, अल्पम्, स्तोकम्।
• शोक: × हर्षः, आनन्दः।
• शत्रुः × मित्रम्, सखा, सुहृद्।

4. जालरेखाचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

श्लोकः 6

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
प्रत्यहं किं प्रत्यवेक्षेत ?
उत्तरम् :
प्रत्यहं आत्मन: चरितं प्रत्यवेक्षेत।

प्रश्न आ.
चरितं केन तुल्यं माऽस्तु ?
उत्तरम् :
चरितं पशुभि: तुल्यं माऽस्तु।

प्रश्न इ.
चरितं केन तुल्यम् अस्तु ?
उत्तरम् :
चरितं सत्पुरुषै : तुल्यम् अस्तु।

2. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न अ.
पशुभिः + तुल्यम्
उत्तरम् :
पशुभिस्तुल्यम् – पशुभिः + तुल्यम् ।

प्रश्न आ.
किम् + नु
उत्तरम् :
किन्नु – किम् + नु।

प्रश्न इ.
सत्पुरुषैः + इति
उत्तरम् :
सत्पुरुषैरिति – सत्पुरुषैः + इति।

प्रश्न ई.
नरः + चरितम्
उत्तरम् :
नरश्चरितमात्मनः – नरः + चरितम् + आत्मनः ।

3 समानार्थकशब्दानां युग्मं चिनुत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

अ	आ
प्रत्यहम्	प्रतिदिनम्
नर:	मनुज:
चरितम्	वर्तनम्
पशुः	मृगः
तुल्यः	समः
सत्पुरुषाः	सज्जनाः

श्लोकः 7

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
नृपः अर्थान् कथं चिन्तयेत् ?
उत्तरम् :
नृपः अर्थान् बकवत् चिन्तयेत्।

प्रश्न आ.
नृपः कथं पराक्रमेत् ?
उत्तरम् :
नृपः सिंहवत् पराक्रमेत्।

प्रश्न इ.
नृपः कथम् अवलुम्पेत ?
उत्तरम् :
नृपः वृकवत् अवलुम्पेत।

प्रश्न ई.
नृपः कथं विनिष्पतेत् ?
उत्तरम् :
नृपः शशवत् विनिष्यतेत्।

2. लिङ्लकारस्य क्रियापदानि चिनुत ।

प्रश्न 1.
लिङ्लकारस्य क्रियापदानि चिनुत ।

3. श्लोकात् पशुद्वयं चिनुत लिखत च ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् पशुद्वयं चिनुत लिखत च ।

4. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न अ.
शशवत् + च
उत्तरम् :
शशवच्च – शशवत् + च।

प्रश्न आ.
च + अवलुम्पेत
उत्तरम् :
चावलुम्पेत – च + अवलुम्पेत।

प्रश्न इ.
चिन्तयेत् + अर्थान् ।
उत्तरम् :
बकवच्चिन्तयेदर्थान् – बकवत् + चिन्तयेत् + अर्थान् ।

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला Additional Important Questions and Answers

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – विद्या, सुखम्, विद्यार्थी, सुखार्थी।
• द्वितीया – विद्याम, सुखम्।

लकारं लिखत।

1. त्यजेत् – त्यज् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
2. न्यसेत् – न्यस् धातुः चतुर्थगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
3. पिबेत् – पा – पिब् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
4. वदेत् – वद् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम।
5. समाचरेत् – सम् + आ + चर् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम।
6. वर्धयेत् – वृध् – वर्धधातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं प्रयोजकरूपम् विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
7. जयेत् – जि – जय् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
8. पश्येत् – दृश् – पश्य् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
9. अयित् – ऋधातुः प्रथमगणः परस्मैपदं प्रयोजकरूपम्, विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
10. प्रत्यवेक्षेत – प्रति + अव + ईश् धातुः प्रथमगण:आत्मनेपदं विधिलिङ्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
11. चिन्तयेत् – चिन्त् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
12. पराक्रमेत् – परा + क्रम् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
13. अवलुम्पेत – अव + लुम्प् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र आत्मनेपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
14. विनिष्पतेत् – वि + निस् + पत् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

प्रश्न 2.

उत्तरम् :

प्रश्न 3.

उत्तरम् :

प्रश्न 4.

उत्तरम् :

प्रश्न 5.

उत्तरम् :

प्रश्न 6.

उत्तरम् :

प्रश्न 7.

उत्तरम् :

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
1. दृष्टिपूतं पादं न्यसेत्।
2. मन:पूतं समाचारेत्।
उत्तरम् :
1. कथं पादं न्यसेत?
2. मन:पूतं किं कुर्यात् ? (पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत। )

प्रश्न 2.
1. लब्धं धनं प्रयत्नतः रक्षेत्।
2. रक्षितं धनं सम्यक् वर्धयेत।
उत्तरम् :
1. लब्धं धनं कथं रक्षेत?
2. कीदृशं धनं सम्यक् वर्धयेत?

प्रश्न 3.
1. असाधुं साधुना जयेत्।
2. दानेन कदर्य जयेत्।
उत्तरम् :
1. असा, केन जयेत्?
2. दानेन किं जयेत्?

विधिलिङ् क्रियापदैः जालचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

विभक्त्यन्तरूपाणि

• प्रथम – नरः।
• द्वितीया – दुःखाधिकान्, सुखाधिकान्, आत्मानम्।
• तृतीया – पशुभिः, सत्पुरुषैः।
• चतुर्थी – शोकहर्षाभ्याम्, शत्रुभ्याम्।
• सप्तमी – दुःखे, सुखे।

प्रवनिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
शत्रुभ्याम् इव शोकहर्षाभ्याम् आत्मानं न अर्पयेत्।
उत्तरम् :
काभ्याम् इव शोकहर्षाभ्याम् आत्मानं न अर्पयेत्?

प्रश्न 2.

1. नर: आत्मनःचरितं प्रत्यवेक्षेत।
2. प्रत्यहम् आत्मनः चरितं प्रत्यवेक्षेत।
3. मे चरितं पशुभिः तुल्यम्।
4. मे चरितं सत्पुरुषै : तुल्यम्।
5. नृपः बकवत् अर्थान् चिन्तयेत्।
6. नृपः सिंह: इव पराक्रमेत् ।

उत्तरम् :

1. कआत्मनःचरितं प्रत्यवेक्षेत?
2. कदा आत्मन: चरितं प्रत्यवेक्षेत?
3. मे चरितं कै: तुल्यम्?
4. मे चरितं कै: तुल्यम्?
5. नृपः बकवत् कान् चिन्तयेत्?
6. नृपः कः इव पराक्रमेत्?

सूचनानुसारं कृती: कुरुत।

प्रश्न 1.
विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।
‘धनम्’ इति शब्दस्य चत्वारि विशेषणनि चिनुत ।
उत्तरम् :
अलब्धम्, लब्धम्, रक्षितम्, वृद्धम्।

लेखनकौशलम् 

• हर्षः – वर्षाकाले हर्ष : भवेत्। वर्षाकाले प्रमोदः/ आनन्द: भवेत्।
• वचः – गुरोः वच: अनुकरणीयः। गुरोः व्याहार : अनुकरणीयः।
• शत्रुः – सः शत्रु: अतीव बलवान् आसीत्। सः रिपुः / वैरी अतीव बलवान् आसीत्।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

धातु – तालिका।

समासाः।

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
शोकहर्षाभ्याम्	grief and happiness	शोकः च, हर्षः च, ताभ्याम्।	इतरेतर द्वन्द्व समास
दृष्टिपूतम्	purified by sight	दृष्ट्या पूतम्।	तृतीया तत्पुरुष समास
वस्त्रपूतम्	purified by cloth	वस्त्रेण पूतम्।	तृतीया तत्पुरुष समास
सत्यपूताम्	purified with truth	सत्येन पूता, ताम्।	तृतीया तत्पुरुष समास
मन:पूतम्	purified with mind	मनसा पूतम्।	तृतीया तत्पुरुष समास

धातुसाधितविशेषणानि।

विध्यर्थमाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

सुभाषिते हा संस्कृत साहित्याचा अविभाज्य भाग आहे. सुभाषिते कमी शब्दात खोल अर्थ सांगतात. सुभाषिते मनोरंजक तसेच माहितीपर असतात. काही सुभाषिते आपण कसे वागावे, काय करावे, काय करू नये हे सांगतात.

प्रस्तुत पद्य पाठामध्ये अशाच सुभाषितांचा समावेश आहे, जी आपल्याला काय करावे आणि काय करू नये ते सांगतात. “विध्यर्थ’ (विधि-अर्थ) हा शब्द आपल्याला क्रियेची गरज सांगतो.

We know that subhashitas that are an integral part of Sanskrit literature convey a very deep meaning. They are entertaining, as well as informative. Some subhashitas guide us as to how we should behave, what we should do and what are the things we should not do.

As the name suggests विध्यार्थमाला is a collection of beautiful slokas that tell us what we should do and what we should not do. The word foraf (विधि-अर्थ) tells the worth, necessity of an action.

श्लोकः 1

सुखार्थी ………………….. सुखम् ।।1।।

श्लोकः : सुखार्थी चेत् त्यजेद्विद्यां विद्यार्थी चेत् त्यजेत्सुखम्।
सुखार्थिनः कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम् ।।1।। (अनुष्टुभ्)

अन्वयः सुखार्थी चेत् विद्यां त्यजेत्। विद्यार्थी चेत् सुखं त्यजेत्। सुखार्थिन: विद्या कुतः? विद्यार्थिनः सुखं कुतः?

अनुवादः

सुखाची इच्छा असणाऱ्याने विद्येचा त्याग करावा. विद्येची इच्छा असणाऱ्याने सुखाचा त्याग करावा. सुखाची इच्छा असणाऱ्यांस विद्या कुठून मिळणार? विद्येची इच्छा असणाऱ्यांस सुख कुठून मिळणार?

If a person desires comforts he should give up knowledge. If a person desires knowledge he should give up comforts. From where do the ones yearning for comforts get knowledge? From where do the ones desiring knowledge get comfort?

श्लोकः 2

दृष्टिपूतं …………………….. समाचारेत् ।।2।।

श्लोकः : दृष्टिपूतं न्यसेत् पादं वस्त्रपूतं पिबेत् जलम्।
सत्यपूतां वदेत् वाणीं मनःपूतं समाचारेत् ।।2।। (मनुस्मृतिः) (अनुष्टुभ)

अन्वयः दृष्टिपूतं पादं न्यसेत् । वस्त्रपूतं जल पिबेत् । सत्यपूतां वाणी वदेत् । मन:पूतं समाचरेत्।

अनुवादः

योग्यरीत्या पाहून पाय ठेवावा. वस्त्राने गाळून घेतलेले पाणी प्यावे. सत्याने पवित्र झालेली भाषा बोलावी आणि योग्य रीतीने विचार करुन (मनन करून) वर्तन करावे.

One should take a step after seeing. One should drink water purified by a cloth. One should speak words purified with truth and one should act after thinking.

श्लोकः 3

धनमलब्ध …………………….. निक्षिपेत् ।।3।।

श्लोकः : धनमलब्धं काङ्क्षत, लब्धं रक्षेत् प्रयत्नतः।
रक्षितं वर्धयेत् सम्यक्, वृद्ध तीर्थेषु निक्षिपेत् ।।3।। (अनुष्टुभ)

अन्वयः : अलब्धं धनं काहक्षेत। लब्ब (धन) प्रयत्नतः रक्षेत्। रक्षितं (धन) सम्यक् वर्धयेत्। वृद्धं (धन) तीर्थेषु निक्षिपेत्।।

अनुवादः

न मिळालेल्या धनाची इच्छा करावी. प्राप्त झालेल्या धनाचे प्रयत्नपुर्वक रक्षण करावे. रक्षण केलेले धन चांगल्या रीतीने वाढवावे. अधिक (वाढलेले) धन तीर्थक्षेत्री / चांगल्या ठिकाणी (कार्यात) दान करावे.

One should wish for wealth which is not obtained. One should protect that which is obtained with efforts. That which is protected should be enhanced properly and the wealth which is enhanced should be put into good use. (given in charity)

श्लोकः 4

अक्रोयेन ………………. चानृतम् ।।4।।
श्लोकः : अक्रोधेन जयेत् क्रोधम् असाधु साधुना जयेत्।
जयेत् कदयं दानेन जयेत् सत्येन चानृतम् ।।4।।(अनुष्टुभ्)

अन्वयः : अक्रोधेन क्रोधं जयेत् । साधुना असाधुं जयेत् । दानेन कदर्य जयेत् । सत्येन च अनृतम् जयेत्।

अनुवादः

क्रोधाला शांततेने (क्षमेने) जिंकावे, सज्जनाने दुष्टाला जिंकावे (चांगल्याने | वाईटाला जिंकावे), कंजूषपणाला दानाने जिंकावे आणि सत्याने असत्याला जिंकावे.

One should win over anger with calmness. One should win over the wicked with goodness. One should win over miserliness with charity and one should win over falsehood with truth.

श्लोकः 5

दुःखे ………………………… नार्पयेत् ।।5।।

श्लोकः : दुःखे दु:खाधिकान् पश्येत् सुखे पश्येत् सुखाधिकान्।
आत्मानं शोकहर्षाभ्यां शत्रुभ्यामिव नार्पयेत् ।।5।। (अनुष्टुभ)

अन्वयः दुःखे दुःखाधिकान् पश्येत्। सुखे सुखाधिकान् पश्येत् । (मानव:) शत्रुभ्याम् इव शोकहर्षाभ्याम् आत्मानं न अर्पयेत् ।

अनुवादः

दु:खात अधिक दुःख असलेल्याकडे पाहावे. सुखात अधिक सुख असलेल्याकडे पाहावे. माणसाने स्वत:ला शत्रूप्रमाणे असलेल्या दुःख व सुखाला समर्पित करू नये.

One would see an abundance of sorrow when sad. One would see an abundance of happiness when happy. Man should not surrender himself to sorrow and happiness which are like enemies.

श्लोकः 6

प्रत्यहं ……………………… सत्पुरुषैरिति ।।6।।

श्लोकः : प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत नरश्चरितमात्मनः ।
किन्नु मे पशुभिस्तुल्यं किन्नु सत्पुरुषैरिति ।।6।। (अनुष्टुभ)

अन्वयः नर: आत्मन: चरितं प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत किं नु मे (चरित) पशुभि: तुल्यम्? किं नु (मे चरित) सत्पुरुषैः (तुल्यम्) इति।

अनुवादः

मनुष्याचे स्वत:च्या चारित्र्याकडे (वर्तनाकडे) बारकाईने दररोज पाहावे (आणि विचारावे) “खरेच माझे बर्तन पशूसमान आहे की सज्जनांसमान?”
Man should observe his behaviour daily (and ask) “Did I behave like animals? Or did I behave like good people?”

श्लोकः 7

बकवच्चिन्तयेदर्थान् ……………… विनिष्यतेत् ।।7।।

श्लोकः बकवच्चिन्तयेदर्थान् सिंहवच्च पराक्रमेत् ।
वृकवच्चावलुम्पेत शशवच्च विनिष्पतेत् ।।7।। (अनुष्टुभ्)

अन्वयः (नृपः) बकवत् अर्थान् चिन्तयेत् सिंहवत् च पराक्रमेत् । वृकवत् अवलुम्पेत शशवत् च विनिष्यतेत्।

अनुवादः

बगळ्याप्रमाणे सिंहाप्रमाणे लांडग्याप्रमाणे सश्याप्रमाणे फाडावे, नामोहरम करावे बाहेर पडावे विचार करावा पराक्रम करावा (राजाने) बगळ्याप्रमाणे होणाऱ्या लाभाचा विचार करावा. सिंहाप्रमाणे पराक्रम गाजवावा. लांडग्याप्रमाणे शत्रूला फाडावे (नामोहरम कराव)(आणि) सश्याप्रमाणे शत्रूच्या व्यूहातून बाहेर पडावे.

(A king) One should think about the purpose like a crane. He should be brave like a lion. He should tear down the enemy like a wolf and should get out of the enemy’s array (व्यूह) like a rabbit.

सन्धिविग्रहः

• धनमलब्धम् – धनम् + अलब्धम् ।
• सिंहवच्च – सिंहवत् + च।
• वृकवच्च – वृकवत् + च।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. त्यजेत् × स्वीकुर्यात, गृह्णीयात् ।
2. सुखम् × दुःखम् ।
3. अलब्धम् × लब्धम्।
4. सत्यम् × असत्यम्।
5. पूतम् × मलिनम्, अस्वच्छम, अमङ्गलम् ।
6. सत्पुरुषाः × दुर्जनाः, खलाः, दुष्टाः।

समानार्थकशब्दाः

1. वाणी – वाक्, भाषा, ब्राह्मी, भारती, गिर् ।
2. पूतम् – पवित्रम्, पावनम् ।
3. सत्यम् – ऋतम् ।
4. जलम् – नीरम्, उदकम्, तोयम्, अम्बु, पयः ।
5. काक्षेत – इच्छेत्।
6. लब्धम् – प्राप्तम्।
7. धनम् – वित्तम्, अर्थम्, द्रविणम्।
8. सम्यक् – सुष्ठु ।
9. कोधः – रोषः।
10. असाधुः – दुष्ट, दुर्जनः।
11. कदर्यम् – कृपणता।
12. सत्यम् – ऋतम्।
13. असत्यम् – अनृतम्।
14. दु:खम् – शोकः।
15. हर्षः – आनन्दः।
16. शत्रुः – रिपुः, अरिः, वैरी।
17. अधिकम् – प्रभूतम्, बहु।
18. सिंहः – वनराजः, केसरी, मृगेन्द्रः।
19. शश: – शशकः।
20. प्रत्यहम् – प्रतिदिनम्।
21. नरः – मनुजः, पुरुषः।
22. चरितम् – वर्तनम्।
23. पशुः – प्राणी, मृगः।
24. तुल्यः – समः।
25. सत्पुरुषाः – सज्जनाः।

शब्दार्थाः

1. सुखार्थी – one who wishes happiness – सुखाची इच्छा असणारा
2. चेत् – if – जर
3. विद्या – knowledge – विद्या, ज्ञान
4. त्यजेत् – should leave – त्याग करावा
5. कुतः – from where/how – कुठून
6. सुखम् – happiness – सुख
7. दृष्टिपूतम् – after seeing (purified by sight) – नीट पाहून
8. न्यसेत् – should place – ठेवावे
9. समाचरेत् – should act – वागावे
10. काङ्क्षेत – should wish – इच्छा करावी
11. रक्षेत् – shoul protect – रक्षण करावे
12. प्रयत्नतः – with efforts – प्रयत्नपूर्वक
13. वर्धयेत् – should enhance – वाढवावे
14. सम्यक् – properly – योग्यरीत्या
15. क्रोध – anger – राग
16. अक्रोधेन – with calmness – शांततेने
17. असाधु – wicked – दुष्ट
18. कदर्यम् – miserliness – कंजूषपणा
19. अनृतम् – falsehood – असत्य
20. दुःखे – in sorrow – दुःखात
21. आत्मानम् – oneself – स्वत:ला
22. सुखे – in happiness – सुखात
23. शोकहर्षाभ्याम् – to sorrow and happiness – दु:ख व सुखाला
24. न अर्पयेत् – should not surrender – समर्पित करू नये
25. आत्मनः – of oneself – स्वत:चे
26. चरितम् – behaviour – वर्तन
27. प्रत्यहम् – everyday – दररोज
28. प्रत्यवेक्षेत – observe – परीक्षण करावे
29. तुल्यम् – like – सारखे, तुलना करण्यायोग्य
30. बकवत् – like a crane – बगळ्याप्रमाणे
31. सिंहवत् – like a lion – सिंहाप्रमाणे
32. वृकवत् – like a wolf – लांडग्याप्रमाणे
33. शशवत् – like a rabit – सश्याप्रमाणे
34. अवलुम्पेत – should tear down – फाडावे, नामोहरम करावे
35. विनिष्पतेत् – should get out of – बाहेर पडावे
36. चिन्तयेत् – should think – विचार करावा
37. पराक्रमेत् – should be brave – पराक्रम करावा

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 20.1 विश्वकोश Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 20.1 विश्वकोश (स्थूलवाचन)

9th Std Marathi Kumarbharati Digest Chapter 20.1 विश्वकोश Textbook Questions and Answers

1. टिपा लिहा:

प्रश्न 1.
विश्वकोशाचा उपयोग.
उत्तर:
शिक्षणाचा प्रसार खूप झपाट्याने झाला. औदयोगिकीकरणामुळे समाजाच्या वैज्ञानिक व तांत्रिक गरजा वाढल्या. विविध प्रकारचे शब्द अस्तित्वात आले व भाषा समृद्ध झाल्या. त्यामुळे आजच्या यंत्रयुगातील व विज्ञानयुगातील माणसाला आपले ज्ञान विश्वव्यापी व अदययावत करण्यासाठी विश्वकोशाची गरज निर्माण झाली. मानव्यविदया, विज्ञान व तंत्रज्ञान यांतील सर्वसंग्रहित विषयांची माहिती व ज्ञान विश्वकोशात समाविष्ट असते. मुख्य विषय व त्याच्या संलग्न विषयांचे ज्ञान मिळवण्यासाठी विश्वकोशाचा अत्यंत निकडीचा उपयोग आहे.

प्रश्न 2.
विश्वकोशाची निर्मिती प्रक्रिया.
उत्तर:
मानव्यविदया, विज्ञान व तंत्रज्ञान यांतील सर्व विषयांचे अययावत ज्ञान संकलित करण्यासाठी विश्वकोशाची निर्मिती झाली. प्रथम विषयवार तज्ज्ञांच्या समितीची रचना करण्यात आली. प्रत्येक विषयाच्या नोंदीची शीर्षके निश्चित करण्यात आली. नोंदीचे तीन प्रकार करण्यात आले – मुख्य, मध्यम व लहान नोंदी. त्यांतील मुद्द्यांची टाचणे करण्यात आली.

नोंदींच्या मर्यादा आखून टाचणांमध्ये तशा सूचना दिल्या. प्रत्येक विषयातील नोंदींच्या त्यांच्या प्रकारांनुसार यादया तयार करण्यात आल्या. अकारविल्यानुसार या यादया क्रमवार लावण्यात आल्या. अशा प्रकारे 1976 साली महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळाने मराठी विश्वकोशाचा पहिला खंड प्रकाशित केला. आतापर्यंत विश्वकोशाचे अठरा खंड प्रकाशित झाले आहेत.

2. ‘शब्दकोडे सोडवल्यामुळे भाषिक कौशल्य वाढते,’ याविषयी तुमचे मत लिहा.

प्रश्न 1.
‘शब्दकोडे सोडवल्यामुळे भाषिक कौशल्य वाढते,’ याविषयी तुमचे मत लिहा.
उत्तर:
विविध मासिकांमधून व वर्तमानपत्रांमधून पुरवण्यांच्या द्वारे शब्दकोडी सर्रास दिली जातात. शब्दकोडे सोडवल्यामुळे अनेक जुने-नवे शब्द कळतात. आपली शब्दसंपत्ती वाढते. त्यामुळे बुद्धीत भर पडतेच पण आपल्याला शब्दांच्या अर्थछटा माहीत होऊन आपले ज्ञान वाढते. शब्दसमूहासाठी एक शब्द, एका शब्दांचे भिन्न अर्थ, प्रतिशब्द व विरुद्धार्थी शब्द यांचा बहुमोल खजिना लुटता येतो.

उदाहरणार्थ, जंगल या शब्दाला – अरण्य, रान, वन, कानन, विपीन असे पर्यायी शब्द कळल्यामुळे आपण शब्दसंपन्न होतो. शब्दकोडे सोडवताना गंमत येतेच, शिवाय बौद्धिक व मानसिक निर्मळ आनंद मिळतो. कालानुरूप शब्दांच्या अर्थकक्षा कशा रुंदावल्या व फैलावल्या यांची जाण शब्दकोड्यामुळे येते. अशा प्रकारे शब्दकोडे सोडवल्यामुळे भाषिक कौशल्य वाढते.

3. विश्वकोश पाहण्याचे तुमच्या लक्षात आलेले फायदे लिहा.

प्रश्न 1.
विश्वकोश पाहण्याचे तुमच्या लक्षात आलेले फायदे लिहा.
उत्तर:
आपल्याला माहीत नसलेल्या विषयांची सांगोपांग माहिती मिळवण्यासाठी विश्वकोश आपला मदतनीस होतो. त्या विषयाच्या अनुषंगाने असलेले संलग्न विषय कळतात व विषयसाखळीमुळे त्या त्या विषयाचे सखोल ज्ञान प्राप्त होते. आपले ज्ञानाविषयीचे कुतूहल शमवण्याचे विश्वकोश हे एक उत्तम साधन आहे. विश्वकोश पाहण्याने आपले जागतिक ज्ञानक्षेत्राचे क्षितिज विस्तारते. आपल्या अभिव्यक्तीला योग्य चालना मिळते. मराठी विश्वकोश हाताळल्यामुळे सर्व प्रकारचे प्रगल्भ व सूक्ष्म ज्ञान मराठी भाषेतून मिळते व आपल्या ज्ञानविषयक गरजा भागतात.

4. केशभूषेचे उद्देश सांगून, त्यात कोणत्या गोष्टींचा अंतर्भाव होतो, ते स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
केशभूषेचे उद्देश सांगून, त्यात कोणत्या गोष्टींचा अंतर्भाव होतो, ते स्पष्ट करा.
उत्तर:
मोकळे केस इतरांना दिसू नयेत, म्हणून पुरातन स्त्रियांनी केशबंधनाची कल्पना राबवली असावी. या कल्पनेतून केशभूषेचा उगम झाला असावा. लेण्यांमधल्या शिल्पकृतीत आढळणाऱ्या स्त्रियांनी केलेल्या प्राचीन केशरचनांचे अनुकरण भारतीय स्त्रिया करताना आढळतात. केशभूषेचा मुख्य उद्देश हा आकर्षकता व सौंदर्य वाढवणे हा आहे. सामाजिक संकेतानुसार प्रतीकात्मक केशभूषा करणे, हा केशभूषेचा सामाजिक उद्देश ठरतो. केशभूषेत केस कापणे, केस धुणे, नीट करणे, विंचरणे, कुरळे किंवा सरळ करणे या गोष्टींचा अंतर्भाव होतो.

5. विश्वकोशाचा उपयोग तुम्हांला मराठी भाषेतील ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी कसा होऊ शकेल, ते लिहा.

प्रश्न 1.
विश्वकोशाचा उपयोग तुम्हांला मराठी भाषेतील ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी कसा होऊ शकेल, ते लिहा.
उत्तर:
मराठी भाषेतील कोणत्याही विषयाचे ज्ञान मिळवण्यासाठी मराठी विश्वकोश हे अतिशय उत्तम साधन आहे. ज्ञान, विज्ञान, तंत्रज्ञान, तत्त्वज्ञान, क्रीडा व कला इत्यादी अनेक ज्ञानक्षेत्रांबद्दलचे आपले कुतूहल पूर्ण करण्याचे कार्य मराठी विश्वकोशातर्फे सुलभ झाले आहे. मराठी भाषेची व्युत्पत्ती, तिचा इतिहास, वेदांपासून ते अदययावत साहित्याविषयीची सर्वांगीण माहिती व ज्ञान मिळवणे विश्वकोशामुळे सहज झाले आहे. मराठी भाषा ही माझी मातृभाषा आहे. तिच्यावर माझे नितांत प्रेम आहे. मराठी भाषेतील प्राचीन काव्य, अनेकविध रचनाबंध समजून घेण्यासाठी मला मराठी विश्वकोशाचा उपयोग होईल. मराठी भाषेतील अद्ययावत ज्ञानाने माझे व्यक्तिमत्त्व संपन्न होण्यास मदत होईल.

भाषा सौंदर्य:

विश्वकोश अकारविल्ल्यानुसार (अनुज्ञेय) पाहाबा हे आपल्याला कळले. त्यासाठी संपूर्ण वर्णमाला (आता अँव ऑ हे स्वर धरून) आपल्याला क्रमाने मुखोद्गत असायला हवी. त्या योग्य वर्णाची आणि त्यांची उच्चारस्थाने, परिपूर्ण आकलनही असावयास हवे. (उदा., स्वर, स्वरादी, व्यंजन, महाप्राण, मृदू व्यंजने, कठोर व्यंजने, अनुनासिके).

प्रश्न 1.
पुढील कोडे सोडवा:

1. पैसे न देता, विनामूल्य.
2. पाणी साठवण्याचे मातीचे गोल भांडे.
3. जिच्यात रेतीचे प्रमाण खूप जास्त असते अशी जमिनीची जात.
4. रहस्यमय.
5. खास महाराष्ट्रीय पक्वान्न. पोळ्या, मोदक, करंज्या यांमध्ये हे भरतात.

उत्तर:

वरील कोडे वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. त्याचे उत्तर तुम्हाला सोडवायचे आहे. हे कोडे सोडवल्यावर तुम्हांला निश्चितच भाषेचे सौंदर्य व गंमत लक्षात येईल. अशा कोड्यांचा अभ्यास करा. त्यातील भाषिक वैशिष्ट्ये समजून घ्या व अशी विविध वैशिष्ट्यांची कोडी तयार करण्याचा तुम्ही स्वतः प्रयत्न करा.

मैत्री तंत्रज्ञानाशी:

वडील: (सोनालीच्या आईशी बोलताना.) “अग, लाईटबिल भरण्याची अंतिम तारीख आजच आहे; पण आज माझी ऑफिसमध्ये महत्वाची मीटिंग आहे. काय करावं बरं?”

सोनाली: “बाबा, एवढी काळजी कशाला करता, लाईट बिलच भरायचय ना? आणा इकडे, मी भरते एका मिनिटांत, तेही उन्हातान्हात बाहेर न जाता, धावपळ न करता.”

सोनाली: “अग आई, एवढं आश्चर्यानं काय पाहतेस? आपल्याकडे संगणक आहे, आंतरजाल आहे. आता आपण ऑनलाईन बिल घरच्या घरी भरू शकतो. चल आई, मी तुला ऑनलाईन बिल कसे भरायचे ते दाखवते.”

आई: (मुलगी ऑनलाईन बिल भरते. आई-वडील तिच्या कृतींचे निरीक्षण करतात.) “शाबास बाळा! किती आत्मविश्वासाने संगणक हाताळतेस. बाजार करणं, बिलं भरणं, खरेदी करणं, वस्तू विकणं, असे ऑनलाईन व्यवहार मलाही शिकव.”

प्रश्न 1.
कमी वेळात, कमी कष्टात ऑनलाईन प्रक्रियेद्वारे तुम्ही कोणकोणती कामे करू शकता? त्यांची यादी करा.
उत्तर:

1. लाईट बिल भरणे
2. टेलिफोन बिल भरणे
3. गॅसचे बिल भरणे
4. आवश्यक वस्तू खरेदी करणे
5. वस्तू विकणे
6. गृहोपयोगी वस्तूंची मागणी करणे
7. प्रवासासाठी बस, रेल्वे, विमान किंवा खाजगी वाहन यांची बुकिंग करणे
8. भेटवस्तू पाठवणे.

उपक्रम:

प्रश्न 1.
ऑनलाईन व्यवहार करण्यासाठी उपलब्ध असलेले विविध अॅप्स कोणते?
त्यांचा वापर कसा करावा याविषयीची माहिती मिळवा.

विश्वकोश Summary in Marathi

पाठाचा परिचय:

या पाठात विश्वकोशाची ओळख करून दिली आहे. विश्वकोश का व कसा तयार झाला, वेगवेगळे संदर्भ मिळवण्याची आनंददायी प्रक्रिया, भाषासमृद्धी, तसेच एका विषयाच्या निमित्ताने अनेक संलग्न विषयांची माहिती मिळणे, ही विश्वकोशाची वैशिष्ट्ये आहेत.

पाठातील महत्त्वाचे मुद्दे:

1. आपल्या शाळेत, गावात, शहरात ग्रंथालय (वाचनालय) असते. मराठीतील विविध साहित्यसंपदा व अनेक विषयांची पुस्तके उपलब्ध होतात. मराठी विश्वकोश, मराठी चरित्रकोश, मराठी व्युत्पत्तिकोश इत्यादी ग्रंथसंपदा हा प्रत्येक ग्रंथालयाचा ‘मानबिंदू’ आहे.
2. मानव्यविदया (Social sciences), विज्ञान (Pure science) व तंत्रज्ञान (Technology) यांतील सर्व विषयांचे आजतागायतचे ज्ञान संकलित करण्यासाठी विश्वकोशाची निर्मिती झाली. मुख्य विषय व त्याच्या संलग्न विषयाचे ज्ञान मिळवण्यासाठी मराठी विश्वकोशाचा उपयोग होतो.
3. विश्वकोशाची गरज: भारतात शिक्षणाचा प्रसार वेगाने होऊ लागला. वाढत्या औदयोगिकीकरणामुळे समाजाच्या वैज्ञानिक व तांत्रिक गरजा वाढू लागल्या. अनेक शब्द अस्तित्वात येऊन भाषा समृद्ध होऊ लागली. त्यामुळे सर्वविषयसंग्राहक अशा विश्वकोशाची गरज निर्माण झाली.

उच्च शिक्षणाचे माध्यम म्हणून मराठी भाषेचा स्वीकार झाला. त्यामुळे मराठीमध्ये निर्माण झालेली संदर्भग्रंथांची तीव्र आवश्यकता, तसेच शासनव्यवहाराची भाषा म्हणून राज्यपातळीवर मराठीला मिळालेली मान्यता या पार्श्वभूमीवर मराठी भाषेतील सर्वविषयसंग्राहक विश्वकोशाची गरज निर्माण झाली. स्वातंत्र्यपूर्वकाळात ज्ञानकोशकार डॉ. श्रीधर व्यंकटेश केतकर यांनी विश्वकोशाची मुहूर्तमेढ रोवली.

1. विश्वकोश असा तयार झाला…

1. विषयवार तज्ज्ञांच्या समितीची रचना केली गेली.
2. प्रत्येक विषयाच्या नोंदीची शीर्षके निश्चित केली गेली.
3. मुख्य, मध्यम, लहान नोंदींतील मुद्द्यांची टाचणे तयार केली गेली.
4. नोंदींच्या मर्यादा आखून टाचणांमध्ये तशा सूचना दिल्या गेल्या.
5. प्रत्येक विषयातील मुख्य, मध्यम, लहान व नाममात्र नोंदींच्या यादया तयार केल्या गेल्या.
6. अकारविल्यानुसार या यादया लावण्यात आल्या.

1976 या वर्षी महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळाने मराठी विश्वकोशाचा पहिला खंड प्रकाशित केला. सध्या विश्वकोशाचे अठरा खंड प्रसिद्ध आहेत.

2. विश्वकोश यासाठी पाहावा…

1. आपल्या ज्ञानविषयक गरजा मराठीतून भागवण्यासाठी.
2. जागतिक ज्ञानक्षेत्राचे क्षितिज विस्तारताना आपल्या विविध विषयांतील कुतूहलास इष्ट वळण लागण्यासाठी.
3. अभिव्यक्तीला योग्य चालना मिळण्यासाठी.
4. सर्व प्रकारचे प्रगल्भ व सूक्ष्म ज्ञान मराठी भाषेतून मिळण्यासाठी.

3. विश्वकोश असा पाहावा…
1. शब्द अकारविल्हे (अनुज्ञेय) नुसार पाहावेत.
2. बाराखडीतील स्वर व व्यंजन यांच्या स्थानानुसार अनुक्रमे दिलेला शब्द पाहावा.

4. मूलध्वनी (मराठी वर्णमाला):

5. व्यंजने (34)

स्वर + व्यंजने = अक्षरे/अर्थपूर्ण क्रमाने येणारी अक्षरे = शब्द/ अर्थपूर्ण शब्दांचा समूह = वाक्य.

चौदाखडी:

तुम्हांला आवडणारे कोणतेही शब्द… त्यांचे अर्थ… संदर्भ विश्वकोशातून शोधा व भाषेचे अनोखे अंग जाणून घ्या. विश्वकोश आता एका क्लिकवर – https://en.wikipedia.org/wiki/Marathi_Vishwakosh

1. मुलांना आवडणारी शब्दकोडी व फँशनपैकी केशरचना या ” शब्दांचे संदर्भ विश्वकोशाच्या आधारे दिले आहेत.

1. शब्दकोडी:

अशा कल्पनांवर आधारलेले अनेक प्रकार रूढ आहेत. संगणकीय खेळांमध्ये विविध प्रकारच्या शाब्दिक कोड्यांचा समावेश होतो.

1. प्रसिद्ध विधान अथवा अवतरण देऊन त्याचे लेखक ओळखण्यास सांगणे.

2. एका शब्दातील अक्षरे फिरवून नवीन शब्द तयार करणे.

3.  काही शब्दांतील रिकाम्या अक्षरांच्या जागा भरणे.

2. पुढील शब्दकोडे दिलेल्या वाक्यांच्या आधारे सोडवा:

1. ‘स्वेदगंगा’ या कवितासंग्रहाचे कवी.
2. एका साहित्यिकाचे आडनाव ‘श्रीपाद कृष्ण …’
3. तुरुंगात असतानादेखील ज्यांची काव्यप्रतिभा बहरून येई, असे साहित्यिक (देशभक्त).
4. ‘सुधारक’चे संपादक.
5. कवी यशवंत यांचे आडनाव.
6. एका विनोदी साहित्यिकाचे आडनाव.
7. मालतीबाई बेडेकर यांनी वापरलेल्या टोपणनावातील आडनाव.
8. कवी कुसुमाग्रज यांचे आडनाव.

उत्तरांसह कोड्याची आकृती : (पाठ्यपुस्तकानुसार)

2. केशभूषा:

आदिम लोक केसांना मातीचा लेप लावून आपला पराक्रम व गुणवैशिष्ट्ये दाखवण्याकरिता त्यात विजयचिन्हे आणि पदके लावत.
( केशभूषेचा उगम यातून झाला असावा. )
(केस इतरांना दिसू न देण्याच्या पुरातन स्त्रीच्या प्रयत्नातून केशबंधाची कल्पना पुढे आली असावी.)
अजिंठा, वेरूळ, कोणार्क, खजुराहो येथील शिल्पाकृतींत आढळणाऱ्या स्त्री-पुरुषांच्या केशरचना उल्लेखनीय आहेत. या प्राचीन केशरचनांचे अनुकरण भारतीय स्त्रिया करताना आढळतात.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 20 आपुले जगणे…आपुली ओळख! Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 20 आपुले जगणे…आपुली ओळख! (कविता)

9th Std Marathi Kumarbharati Digest Chapter 20 आपुले जगणे…आपुली ओळख! Textbook Questions and Answers

1. खालील कोष्टक पूर्ण करा:

प्रश्न 1.
खालील कोष्टक पूर्ण करा:

उत्तर:

मानवाने करायच्या गोष्टी	मानवाने टाळायच्या गोष्टी
1. दिवा होऊन जगाला उजळावे.	1. एक क्षणही कार्याविण दवडू नको.
2. पावित्र्याची वस्त्रे पांघरावीत.	2. कुणाबाबतीत मनात अढी नको.
3. नम्र रहावे, सौम्य पहावे.	3. उगाच कुणाला खिजवू नको.
4. दुसऱ्यासाठी करुणा असावी.	4. हांजी हांजी करू नको.

2. आकृती पूर्ण करा:

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

3. खालील शब्दसमूहांचा अर्थ स्पष्ट करा:

प्रश्न 1.
खालील शब्दसमूहांचा अर्थ स्पष्ट करा:
(अ) पटकुर पसरू नको.
(आ) व्यर्थ कोरडा राहु नको.
(इ) कर्तृत्वाचे घडवी वेरूळ.
उत्तर:
(अ) पटकुर पसरू नको: अंगावर पवित्रतेची वस्त्रे पांघरावीत. मंगलमय जीवन असावे. चिंध्या झालेले जीर्ण वस्त्र पांघरू नये. म्हणजे आपल्या व्यक्तिमत्त्वात केविलवाणेपणा व दीनवाणेपणा नसावा. दुसऱ्यांनी आपली कीव करावी, असे वर्णन करू नये.
(आ) व्यर्थ कोरडा राहु नको: स्वत:च्या दु:खाचे प्रदर्शन करीत रडत न राहता, हृदयात इतरांविषयी करुणा असावी. समाजातील दु:खांविषयी अंत:करणात ओलावा असावा. उगाचच कोते मन करून भावनाशून्यतेने वागू नये. म्हणजेच कोरडे राहू नये.
(इ) कर्तृत्वाचे घडवी वेरूळ: पूर्वीच्या कलाकारांनी औरंगाबादजवळील डोंगरात वेरूळ येथे भव्य लेणी कोरली. पिढ्यान्पिढ्या हे शिल्प कोरण्यात खर्ची पडल्या. आजमितीस वेरूळचे हे शिल्प जगप्रसिद्ध आहे. त्याप्रमाणे जीवन जगताना आपल्या कर्तबगारीचे वेरूळ घडवावे, असे कवी म्हणत आहेत.

4. काव्यसौंदर्य:

प्रश्न (अ)
‘पावित्र्याची पांघर वस्त्रे, होऊन पटकुर पसरू नको’ या ओळीतील विचारसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर:
माणसाने आपले आयुष्य कसे जगावे हे सांगताना कवी म्हणतात-श्रीमंतीचा बडेजाव दाखवणारी किमती वस्त्रे घालणे, योग्य नव्हे. म्हणजे श्रीमंतीचे प्रदर्शन करू नये. मनाची शुद्धता महत्त्वाची आहे. मन पवित्र हवे. मंगलतेची वस्त्रे घालावीत. स्वत:चे जीवन चिंध्या झालेल्या पटकुराप्रमाणे दीनवाणे, लाचार असू नये. स्वत:च्या मनाचे मलीन, घाणेरडे वस्त्र करू नये. मनाच्या पावित्र्याचा विचार या ओळींत मांडला आहे.

प्रश्न (आ)
‘शोभेहुनही श्रेष्ठ स्वच्छता, आदिमंत्र हा विसरू नको,’ या ओळीत दडलेल्या अभियानाची गरज तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तर:
दिखाऊ प्रदर्शनापेक्षा स्वच्छता महत्त्वाची आहे. शोभेचा बडेजाव करणे व्यर्थ आहे. मनाची शुद्धता व परिसराची स्वच्छता असावी, हा बीजमंत्र कधी विसरू नये, अशी कवींनी या ओळीतून शिकवण दिली आहे. या ओळीत स्वच्छता अभियान दडलेले आहे. स्वच्छता राखली की रोगराई होत नाही. आरोग्य धोक्यात येत नाही. शुद्ध मोकळी हवा व निर्मळ पाणी मिळते. गाडगेबाबा गावेच्या गावे झाडून स्वच्छ करीत. सेनापती बापटांनी स्वच्छतेचा वसा आपणांस दिला आहे. ‘स्वच्छता हा परमेश्वर आहे,’ असे सुवचन आहे. ‘शोभेपेक्षा स्वच्छता श्रेष्ठ आहे,’ या मूलमंत्रात स्वच्छतेची महती कवींनी सांगितली आहे व स्वच्छता अभियानाचा पुरस्कार केला आहे.

5. स्वमत:

प्रश्न (अ)
स्वकर्तृत्व घडवताना कवितेतील विचार कसा मार्गदर्शक ठरेल, ते सविस्तर लिहा.
उत्तर:
स्वत:चे उत्तुंग कर्तृत्व हीच स्वत:ची ओळख आहे, हे , सांगताना कवींनी कवितेतून काही सुविचारांचे मार्गदर्शन केले आहे. दिवा होऊन जगाला प्रकाश दयावा. चाकूसारखी धार आपल्या है वागण्यात नसावी. नित्य वाचन, लेखन, मनन, व्यायाम करावा. एकही , क्षण कामाशिवाय वाया दवडू नये. मन पवित्र असावे. शोभेहून स्वच्छता श्रेष्ठ हा मूलमंत्र ध्यानी ठेवावा.

नम्र असावे, उगाच अढी ठेवून कुणालाही खिजवू नये. उदात्त विचार बाळगावेत. लाचारी पत्करू नये. कुणाला छळू नये, वाद घालू नये. स्वसामर्थ्याने संकटाचा गोवर्धन पेलावा. दुसऱ्याविषयी मनात करुणा असावी. नवनवीन विचारांचे मार्ग अंगिकारावेत. चांगल्या मूल्यांवर श्रद्धा असावी. भेदरून न जाता, धैर्याने वागावे. मातृभूमीचे व मातीचे ऋण फेडावे. अशा प्रकारे स्वकर्तृत्वाचे वेरूळ (शिल्प) उभारावे असे मार्गदर्शक विचार कवितेत मांडले आहेत.

प्रश्न (आ)
आपल्या जगण्यातून आपली ओळख व्हावी, यासाठी पाळायची पथ्ये कवितेच्या आधारे लिहा.
उत्तर:
आपणच आपल्या जीवनाचे शिल्पकार असतो. आपल्या वर्तनातून आपली ओळख जगाला होते. त्यासाठी जगताना काही पथ्ये पाळणे आवश्यक आहे. एकही क्षण कार्याशिवाय वाया दवडू नये, कार्यरत असावे, पावित्र्याचे वास्तव्य मनात असावे. नम्रतेचे वर्णन असावे, दुसऱ्यांना खिजवून त्रास देऊ नये. उदात्त विचार मनी बाळगावेत.

शोभेपेक्षा स्वच्छता श्रेष्ठ, हे मनी ठसवावे. वाद, भांडण करू नये. उलट दुसऱ्यांबद्दल मनात अपार करुणा असावी. उत्तम मूल्यांवर निष्ठा ठेवून संकटांचा मुकाबला करावा. न घाबरता धैर्याने व हिमतीने आयुष्य कंठावे. स्वकर्तृत्वाचे वेरूळसारखे शिल्प उभारून मातृभूमी व माती यांचे उपकार फेडावेत.

Marathi Kumarbharati Textbook Std 9 Answers Chapter 20 आपुले जगणे…आपुली ओळख! Additional Important Questions and Answers

1. पुढील कवितेच्या आधारे दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
सहसंबंध जोडा:

उत्तर:

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
पुढीलपैकी असत्य विधान ओळखा:
1. नव्या मार्गाने जाण्यास घाबरावे.
2. उगाचच वाद घालू नये.
3. ज्यावर श्रद्धा ते काम करावे.
4. भेकड होऊन मुळूमुळू रडू नये.
उत्तर:
असत्य विधान : नव्या मार्गाने जाण्यास घाबरावे.

प्रश्न 2.
चौकटी पूर्ण करा:

उत्तर:

1. [शोभेपेक्षा स्वच्छता श्रेष्ठ आहे]
2. [जे उदात्त असते तेथे]
3. [वेरूळ]
4. [मातृभूमी] व [माती]

कृती 3 : (दोन ओळींचा सरळ अर्थ)

प्रश्न 1.
नित्य घडावे वाचन, लेखन… क्षण कार्याविण दवडु नको
नित्य परवचा, व्यायामाविण झोप घ्यावया पडु नको!
उत्तर:
माणसाने आयुष्यात वर्तन कसे करावे याविषयी उपदेश करताना कवी संदीप खरे म्हणतात की मन सुसंस्कृत करण्यासाठी नेहमी वाचन व लेखन करावे. एक क्षणही कार्य केल्याशिवाय राहू नये. नित्य नेमाने परवचा म्हणणे, व्यायाम करणे यांना डावलून झोपा काढू नयेत.

1. पुढील कवितेवर दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे कृती सोडवा:

प्रश्न 1.
कविता – आपुले जगणे… आपुली ओळख!
उत्तर:
आपुले जगणे… आपुली ओळख!
1. प्रस्तुत कवितेचे कवी/कवयित्री → संदीप खरे.
2. कवितेचा विषय → तरुण पिढीने कसे वर्तन ठेवावे व कोणकोणत्या गोष्टी टाळाव्यात यांचे मार्गदर्शन या कवितेत केले आहे.
3. कवितेतील दोन शब्दांचे अर्थ →

1. दिवा = दीप
2. कार्य = काम
3. झोप = निद्रा
4. पावित्र्य = मांगल्य
5. नयन = डोळे
6. अश्रू = आसू
7. करुणा = दया
8. पथ = मार्ग
9. काटा = कंटक
10. हिंमत = धैर्य.

4. कवितेतून मिळणारा संदेश → आपले जगणे सत्यम्, शिवम्, सुंदरम् करावे. लेखन-वाचनाने ज्ञान वाढवावे. माणुसकी जपावी. कुणाला कुत्सित बोलू नये, मत्सर करू नये. कर्तृत्वाचे शिखर उभारून आदर्शवत पवित्र जीवन जगण्याचा संदेश ही कविता देते.

5. कवितेची भाषिक वैशिष्ट्ये → या कवितेत ‘फटका’ हा पूर्वापार चालत आलेला छंदप्रकार वापरला आहे. काय करावे व काय करू नये, याचे थेट संवादात्मक वर्णन फटक्यात केलेले असते. उपदेशात्मक गाभा असतो, जो या कवितेत तंतोतंत पाळला आहे. कुठेही प्रतीकांच्या व प्रतिमांच्या जंजाळात ही कविता अडकलेली नाही. थेट संवाद साधण्याची विलक्षण हातोटी यात आहे. भाषा परखड व ओघवती असल्यामुळे हृदयाला जाऊन भिडते. यमकप्रधान कविता असूनही एक संथ, लांबलचक अंतर्गत लय कवितेला पोषक ठरली आहे.

6. कवितेतून व्यक्त होणारा विचार → जीवनात कसे वागावे व कसे वागू नये, याचा परिपाठ दिला आहे.

7. कवितेतील दोन ओळींचा सरळ अर्थ: ‘तुडवित राने खुशाल जावे, नव्या पथाला भिउ नको ज्यावर श्रद्धा प्राणाआतुन ते केल्याविण राहु नको!
→ माणसाने कसे वागावे हे सांगताना कवी म्हणतात -नवनवीन ज्ञानाची राने आनंदाने तुडवीत जावीत. नवीन मार्गाने चालण्यास म्हणजे नवीन विचार अंगिकारण्यास भीती बाळगू नये. ज्या तत्त्वांवर निष्ठा असेल, ती कार्ये केल्याशिवाय राहू नये.

8. कविता आवडण्याची वा न आवडण्याची कारणे → या कवितेत तरुण पिढीला नेमके व सखोल मार्गदर्शन केले आहे. आपले जगणे कसे मूल्यवान व अर्थपूर्ण व्हावे, याचा नेमक्या शब्दांत व थेट उपदेश केला आहे. लाचारीचे जिणे नको; तर स्वाभिमानाने जगणे कसे असावे, याचा पाठ या कवितेत दिला आहे. आधुनिक वैफल्यग्रस्ततेत आशादायी व आदर्श जीवनाचे चित्रण या कवितेत केले असल्यामुळे ही कविता मला भावली.

1. पुढील ओळींचे रसग्रहण तुमच्या शब्दांत करा:

प्रश्न 1.
‘कर्तृत्वाचे घडवी वेरुळ, कर्तव्याला मुकु नको मातेसह मातीचे देणे फेडायाला चुकू नको!’
उत्तर:
आशयसौंदर्य : तरुण पिढीने आपली वागणूक कशी ठेवावी व कोणत्या सकारात्मक गोष्टी कराव्यात नि कोणत्या गोष्टी टाळाव्यात याचे डोळस मार्गदर्शन कवी संदीप खरे यांनी ‘आपुले जगणे… आपुली ओळख!’ या कवितेत केले आहे. आपले जगणे मूल्यवान असावे. माणुसकी जपावी. कर्तृत्वाचे शिखर उभारून आदर्शवत पवित्र जीवन जगण्याची शिकवण ही कविता देते.

काव्यसौंदर्य: कवितेत नवीन तरुण पिढीला नेमके व सखोल मार्गदर्शन करताना कवी म्हणतात-आपले जीवन मूल्यवान व अर्थपूर्ण करून स्वाभिमानाने जगावे. उपरोक्त ओळीत त्यांनी वेरूळच्या लेण्याचा संदर्भ दिला आहे. वेरूळचे लेणे हे महाराष्ट्राचे भूषणावह शिल्प आहे. अशा प्रकारे आयुष्यात कर्तृत्वरूपी वेरूळची लेणी घडवावी. उत्तुंग कर्तृत्व करावे. कर्तव्याला कधी नाकारू नये. या मातृभूमीचे अनंत उपकार आपल्यावर आहेत. त्या उपकारांची परतफेड करायला चुकू नये.

भाषिक वैशिष्ट्ये : या कवितेत ‘फटका’ या पूर्वापर चालत आलेला छंदप्रकार वापरला आहे. काय करावे व काय करू नये, याचे थेट संवादात्मक वर्णन फटक्यात केलेले असते. उपदेशात्मक गाभा असतो, जो या कवितेत तंतोतंत पाळला आहे. कुठेही प्रतीकांच्या व प्रतिमांच्या जंजाळात ही कविता अडकलेली नाही. थेट संवाद साधण्याची विलक्षण हातोटी यात आहे. भाषा परखड व ओघवती असल्यामुळे हृदयाला जाऊन भिडते. यमकप्रधान कविता असूनही एक संथ, लांबलचक अंतर्गत लय कवितेला पोषक ठरली आहे.

भाषाभ्यास:

(अ) व्याकरण घटकांवर आधारित कृती:

1. समास:

प्रश्न 1.
विग्रहावरून समास लिहा:
उत्तर:

1. ऊन आणि पाऊस → इतरेतर द्वंद्व
2. सात स्वर्गांचा समूह → द्विगू
3. गुरे, वासरे वगैरे → समाहार वंद्व
4. महान असे ऋषी → कर्मधारय
5. न्याय किंवा अन्याय → वैकल्पिक वंद्व

(आ) भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

1. शब्दसंपत्ती:

प्रश्न 1.
समानार्थी शब्दांच्या जोड्या लावा:

उत्तर:

1. दिवा = दीप
2. नयन = डोळे
3. भेकड = भित्रा
4. करुणा = दया.

प्रश्न 2.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा:

1. भेकड
2. व्यर्थ
3. नम्र
4. श्रेष्ठ.

उत्तर:

1. भेकड × धीट
2. व्यर्थ × सार्थ
3. नम्र × उद्धट
4. श्रेष्ठ × कनिष्ठ.

प्रश्न 3.
शब्दसमूहांबद्दल एक शब्द लिहा:

1. दररोज प्रसिद्ध होणारे
2. आठवड्याने प्रसिद्ध होणारे
3. महिन्याने प्रसिद्ध होणारे
4. वर्षाने प्रसिद्ध होणारे

उत्तर:

1. दैनिक
2. साप्ताहिक
3. मासिक
4. वार्षिक

प्रश्न 4.
एकवचन लिहा:

1. वस्त्रे
2. वाटा
3. मंत्र
4. राने.

उत्तर:

1. वस्त्र
2. वाट
3. मंत्र
4. रान.

2. लेखननियम:

प्रश्न 1.
अचूक शब्द ओळखा:
उत्तर:
1. कर्तृत्व, कर्तृत्त्व, करुत्व, कतृत्व. – कर्तृत्व
2. गोर्वधन, गेवर्धन, गोवधर्न, गोवर्धन. – गोवर्धन

3. पारिभाषिक शब्द:

प्रश्न 1.
पुढील इंग्रजी पारिभाषिक शब्दांचे मराठी अर्थ लिहा:
1. General Meeting
2. Bonafide Certificate.
उत्तर:
1. सर्वसाधारण सभा
2. वास्तविकता प्रमाणपत्र.

आपुले जगणे…आपुली ओळख! Summary in Marathi

कवितेचा आशय:

जीवनामध्ये कसे वागावे व कसे वागू नये, याचा आदर्शपाठ या कवितेत कवीने सोप्या शब्दांत मांडला आहे. उत्तुंग कर्तृत्व करावे व मातीचे ऋण फेडावे, हा संदेश दिला आहे.

शब्दार्थ:

1. उपरे – परके, खोटे, लटके.
2. नित्य – नेहमी, सतत.
3. कार्याविण – कामाशिवाय.
4. दवडू नको – वाया घालवू नको.
5. पावित्र्य – मांगल्य, पवित्रता.
6. वस्त्रे-कपडे.
7. पटकूर – चिंध्या झालेले कापड.
8. आदिमंत्र – मूलतत्त्व.
9. नम्र – शालीन, लीन.
10. सौम्य – फिकट, साधे.
11. उगा – उगाच, बळेच, मुद्दाम.
12. अढी – डंख, हेवा, मत्सर, अटकळ.
13. खिजवणे – चिडवणे, त्रास देणे.
14. तयावर – त्याच्यावर.
15. फुकाची – फुकटची, उगीच.
16. लोचट – हावरेपणा.
17. बुळचट – बावळट, मिळमिळीत.
18. उदात्त – भव्य, दिव्य.
19. ताठर – ताठ, गर्विष्ठ.
20. माथा – मस्तक, शीर, डोके.
21. पेल – उचलून धर, धरून ठेव, झेल.
22. वाद – भांडण.
23. नयनी – डोळ्यांत.
24. दुसऱ्यास्तव – इतरांसाठी.
25. करुणा – दया.
26. व्यर्थ – निरर्थक, फुकट.
27. पथाला – रस्त्याला, मार्गाला.
28. श्रद्धा – निष्ठा, विश्वास.
29. भेकड – भित्रा.
30. गुळमुळ – गुळमुळीत.
31. मातेसह – आईसकट (मातृभूमी).
32. देणे – ऋण, कर्ज.

टिपा:

1. परवचा – पाढे पाठ करणे.
2. गोवर्धन – गोकुळातील एक पर्वत. अतिवृष्टीपासून लोकांना वाचवण्यासाठी श्रीकृष्णांनी हा पर्वत एका करंगळीवर उचलून धरला, अशी आख्यायिका आहे.
3. कंस – श्रीकृष्णाचा मामा. याने श्रीकृष्णाच्या आईवडिलांना (देवकी-वसुदेव) कैदेत ठेवले होते.
4. वेरूळ – डोंगरात खोदलेली लेणी. (औरंगाबाद)

वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ:

1. अढी नसणे – (कुणाबद्दल मनात) डंख नसणे.
2. कडी करणे – वरचढ ठरणे.
3. हांजी हांजी करणे – लाचारी पत्करणे.
4. धमकावणे – धमकी देणे.
5. भेदरणे – घाबरणे.
6. मातीचे देणे फेडणे – मातृभूमीचे उपकार फेडणे.

कवितेचा भावार्थ:

माणसाने आयुष्यात कसे वागावे, हे सांगताना कवी म्हणतात – आपले जीवन हीच आपली ओळख असते. दुसऱ्यांच्या गुणांची नक्कल करून आयुष्य अर्धवट जगू नये. दिवा होऊन जगाला प्रकाश दयावा. चाकू बनून कुणाचेही म्हणणे कापू नको. (दुष्टपणा करू नये, क्रूर होऊ नये.) नेहमी वाचन-लेखन करावे. त्याने मन सुसंस्कृत होते. कामाशिवाय एकही क्षण वाया दवडू नको. आळशीपणा करू नको. नित्यनेमाने परवचा म्हणणे, व्यायाम करणे, यांशिवाय उगाच झोप काढू नको.

पवित्रतेची वस्त्रे अंगावर नेस. स्वत:चे जगणे फाटलेले वस्त्र होऊ देऊ नको. मनात मांगल्य असावे, उथळ बडेजावापेक्षा, कचकड्या शोभेपेक्षा स्वच्छता मोठी असते, हा मूलमंत्र कधीही विसरू नको. (साधी राहणी, पवित्र विचार अंगिकारावा, उगाच बेगडी फुशारकी करू नये.) नम्रपणा असावा. शांत वृत्तीने पाहावे. उगाचच मनात दुसऱ्याबद्दल अढी ठेवू नये. दुसऱ्याला चिडवण्यासाठी उगाचच वरचढपणा करू नये.

हांजी हांजी करून फुकटची लाचारी करू नये. असा लोचटपणा व बुळचटपणा घातक असतो. पण जर एखादे भव्य-दिव्य काही कार्य दिसले, तर त्याबाबत ताठरता, दुरभिमान मुळीच बाळगू नको. तुझ्या सामर्थ्याने तू गोवर्धन पेल. संकटे झेल. कंसासारखे इतरांना छळू नको. उगाचच वाद, भांडणे करू नयेत, परंतु कुणी धमकी दिली तर पळू नये. निडरपणे बोलावे. स्वार्थीपणे स्वत:च्या दु:खाने डोळ्यांत आसवे आणू नको. दुसऱ्यासाठी मनात करुणा, दया असावी. परोपकार करावा. मनात E मायेचा ओलावा असावा. मन उगाचच कोरडे, भावनाशून्य ठेवू नकोस.

आनंदाने नवनवीन क्षेत्रांतील ज्ञान मिळवावे. राने तुडवावीत. नवीन मार्गावर चालण्यास, नवीन विचारांना अंगिकारण्यास घाबरू नये. अंतर्मनातून ज्या तत्त्वांवर निष्ठा असेल, ते कार्य केल्याशिवाय राहू नये. (जिथे इच्छा तिथे मार्ग) मार्गात काटेही (संकटे) असतात पण त्यांना भिऊन राहू नको, डगमगू नको. जो धैर्य दाखवतो, त्याची जगात किंमत राहते. जग त्याला नावाजते. भेकडपणा, गुळमुळीतपणा, पळपुटेपणा धरून मुळूमुळू रडत बसू नये. आयुष्यात कर्तृत्वरूपी वेरुळाची लेणी घडव. उत्तुंग अकल्पित कर्तृत्व कर. कर्तव्याला नाकारू नको. या मातृभूमीचे ऋण तुझ्यावर आहे. या मातीचे उपकार फेडायला चुकू नको.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
वरतन्तुः ऋषिः कीदृशः आसीत् ?
उत्तरम् :
वरतन्तुःऋषि: अध्यापने निपुण : प्रकृत्या दवालुः च आसीत्।

प्रश्न आ.
कौत्सेन कति विद्याः अधीताः ?
उत्तरम् :
कौत्सेन चतुर्दशविद्या; अधीताः।

प्रश्न इ.
कौत्सः कस्य शिष्यः आसीत् ?
उत्तरम् :
कौत्सः वरतन्तो: शिष्यः आसीत्।

प्रश्न ई.
रघोः यज्ञस्य नाम किम् ?
उत्तरम् :
रघो: यज्ञस्य नाम विश्वजित्।

प्रश्न उ.
कः स्वर्णवृष्टिम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
कुबेरः स्वर्णवृष्टिम् अकरोत् ।

2. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न अ.
वरतन्तुः अध्यापने निपुणः ।
उत्तरम् :
वरतन्तुः कस्मिन् निपुण:?

प्रश्न आ.
रघु: कौत्सस्य भक्त्या प्रभावितः।
उत्तरम् :
रघुः कस्य भक्त्या प्रभावितः?

3. अ. समूहेतरं पदं चिनुत लिखत च।

प्रश्न क.
यज्ञः, क्रतुः, सप्ततन्तुः वरतन्तुः।
उत्तरम् :
यज्ञः, क्रतुः, सप्ततन्तुः, वरतन्तुः – यज्ञः।

प्रश्न ख.
पर्जन्यः, वर्षा, दृष्टिः, वृष्टिः ।
उत्तरम् :
पर्जन्यः, वर्षा, दृष्टिः, वृष्टिः – दृष्टिः ।

प्रश्न ग.
विज्ञः, अज्ञः, अभिज्ञः, पटुः।
उत्तरम् :
विज्ञः, अज्ञः, अभिज्ञः, पटुः – अज्ञः।

प्रश्न घ.
माभृत्, याचकः, वनीयकः, मार्गणः ।
उत्तरम् :
माभृत, याचकः, वनीयकः, मार्गणः – क्षमाभृत्।

प्रश्न ङ.
कुबेरः, यागः, धनाधिपः, धनदः ।
उत्तरम् :
कुबेरः, यागः, धनाधिपः, धनदः – यागः।

आ. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
प्रभूतम्, समीपम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
प्रभूतम्, समीपम् ।
उत्तरम् :

• प्रभूतम् × अल्पम्
• समीपम् × दूरे

4. वाक्यं शुद्धं कुरुत।

प्रश्न अ.
अहं मुद्राः गुरुं दातुं ऐच्छम्।
उत्तरम् :
अहं मुद्रा: गुरवे दातुम् ऐच्छम् ।

प्रश्न आ.
वरतन्तुः कौत्सम् अकथयत् ।
उत्तरम् :
बरतन्तुः कौत्साय अकथयत्।

5. पाठात् उकारान्तनामानि विशेषणानि च चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
पाठात् उकारान्तनामानि विशेषणानि च चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :
‘धन्यौ तौ दातृयाचकौ’ या कथेला महाकवी कालिदासच्या ‘रघुवंशम्’ या महाकाव्याचा संदर्भ आहे. आपले गुरु बरतन्तु यांना दक्षिणा देण्यासाठी कौत्स रघूकडे जातो. मात्र सर्वस्वाचे दान केल्याने रघू कौत्साला मदत करू शकत नाही. तरीसुद्धा आपल्या पराक्रमाने ता देवांचा खजिनदार कुबेरावर स्वारी करण्याचा निश्चय करतो आणि कौत्साला मदत करण्याचे आश्वासन देतो.

रघूच्या पराक्रमाची पूर्ण जाणीव असलेला कुबेर त्याला घाबरून अगोदरच सुवर्णवृष्टी करतो. रघू कौत्साला सगळे सोने देऊ पाहतो. मात्र गुरुदक्षिणेसाठी आपल्याला फक्त चौदा कोटी सुवर्णमुद्रांची आवश्यकता असल्याचे सांगत अधिक दान घेण्याचे नमपणे आवश्यकता असल्याचे सांगत नाकारतो.

यज्ञामध्ये संपत्ती सढळहस्ते दान करणाऱ्या आणि सुवर्णवृष्टी होऊनही त्यातील कशाचीही इच्छा न बाळगणाऱ्या नि:स्वार्थी आणि दानशूर रघूचे आणि आवश्यकतेपेक्षा काहीही अधिक नको असलेल्या निरिच्छ कौत्साचे दर्शन होते. ही सत्पात्री आणि कुठल्याही स्वार्थाशिवाय दान कसे करावे, याचे आदर्श उदाहरण प्रस्तुत करते.

The story ‘erit at styret’ is based on ‘रघुवंशम्’ of कालिदास. Sage वरतन्तु’s disciple, air had approached King Raghu to seek help for giving Guru Dakshina. But was unable to help him immediately as he had given away all his wealth in the form of charity in the विश्वजित् sacrifice.

Yet, Raghuhad assured कोत्स of help and set to invade कुबेर, कुबेर, who was aware of रघु’s valour, showed gold coins abundantly even before the could attach him. E is ready to donate all of it but कौत्स modestly refused to take more than required. He took only fourteen crores gold coins as guru dakshina.

This story portrays the ideal, generous donor and selfless seeker where the donor is ready to offer everything he has but the seeker doesn’t want to take anything more than what is required. This story also emphasizes that charity should be done among the deserving ones. Values like charity and selflessness that have stood through ages strike us even today.

6. मञ्जूषात: उचितैः अव्ययैः कोष्टकं पूरयत ।

प्रश्न 1.
(उपगम्य, श्रुत्वा, दृष्ट्रा, आहूय, दातुम्, आदातुम्, परीक्षितुम्, विहाय, समाप्य)
उत्तरम् :

पूर्वकालवाचकं त्वान्तम्	पूर्वकालवाचकं ल्यबन्तम्	हेत्वर्थकं तुमन्तम्
श्रुत्वा	समाप्य	दातुम्

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 3 धन्यौ तौ दातृयाचकौ Additional Important Questions and Answers

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
तपोवने का ऋषिः आसीत् ?
उत्तरम् :
तपोवने वरतन्तुः नाम ऋषिः आसीत्।

प्रश्न 2.
वरतन्तो: आश्रमे कीदृशा: बटव: आसन्?
उत्तरम् :
वरतन्तो: आश्रमे बहवः मेधाविन: बटव: आसन्।

प्रश्न 3.
कौत्सः कः आसीत्?
उत्तरम् :
कौत्सः बदुः आसीत्।

प्रश्न 4.
कौत्सः कदा किमर्थं च गुरुम् उपागच्छत्?
उत्तरम् :
कौत्सः विद्याध्ययनं समाप्य गुरुदक्षिणां दातुम् उत्सुक: गुरुम् उपागच्छत्।

प्रश्न 5.
कौत्सः गुरवे स्वेच्छां कथम् अकथयत्?
उत्तरम् :
कौत्सः गुरवे स्वेच्छां सविनयम् अकथयत्।

प्रश्न 6.
वरतन्तुः केन भृशं प्रीतोऽस्ति?
उत्तरम् :
वरतन्तुः कौत्सस्य अध्ययनेन सेवया भृशं प्रीतोऽस्ति।

प्रश्न 7.
वरतन्तुः किं न इच्छति?
उत्तरम् :
वरतन्तुः कामपि दक्षिणां न इच्छति।

प्रश्न 8.
कौत्स: वारंवारं किम् ऐच्छत्?
उत्तरम् :
कौत्सः वारंवारं दक्षिणां दातुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 9.
कौत्स: केन निवारितः?
उत्तरम् :
कौत्सः गुरुणा वरतन्तुना निवारितः।

प्रश्न 10.
कौत्स: कम् उपागच्छत्?
उत्तरम् :
कौत्स: गुरुम् उपागच्छत्।

प्रश्न 11.
कति सुवर्णमुद्रा: आनेतुं वरतन्तुः अकथयत्?
उत्तरम् :
चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्रा: आनेतुं वरतन्तुः अकथयत्।

प्रश्न 12.
चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्रा: दातुं क : समर्थ:?
उत्तरम् :
चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्रा: दातुं महाराजः रघुः समर्थः ।

प्रश्न 13.
कौत्सः कस्य समीपम् अगच्छत् ?
उत्तरम् :
कौत्सः रघो: समीपम् अगच्छत्।

प्रश्न 14.
दिग्विजयानन्तरं रघुः किम् अकरोत्?
उत्तरम् :
दिग्विजयानन्तरं रघुः “विश्वजित्’ नाम्नि यज्ञे अशेष धनं दानरूपेण अयच्छत्।

प्रश्न 15.
कं दृष्ट्वा कौत्स: निवृत्तः?
उत्तरम् :
रिक्तहस्तं रचुं दृष्ट्वा कौत्स: निवृत्तः।

प्रश्न 16.
रघुः कौत्सम् आहूय किम् अपृच्छत्?
उत्तरम् :
रघुः कौत्सम् आहूय आगमनस्य प्रयोजनम् अपृच्छत्।

प्रश्न 17.
कुत्र विश्राम कर्तुं रघुः कौत्साय अकथयत्?
उत्तरम् :
रघो: यज्ञशालायां विश्रामं कर्तुं रघुः कौत्साय अकथयत्।

प्रश्न 18.
रघुः केन / कथं प्रभावित: जात:?
उत्तरम् :
रघु: कौत्सस्य गुरुभक्त्या प्रभावितः जातः।

प्रश्न 19.
रघुः किं कर्तुं सङ्कल्पम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
रघुः कुबेरम् आक्रान्तुम् सङ्कल्पम् अकरोत्।

प्रश्न 20.
कुबेर: किम् अकरोत्?
उत्तरम् :
कुबेर: रघो: भयात् आक्रमणात् पूर्वमेव प्रभूतां सुवर्णवृष्टिम् अकरोत्।

प्रश्न 21.
साकेतजनानां कृते को पूजनीयौ अभवताम्?
उत्तरम् :
साकेतजनानां कृते दानशूरः रघुः तथा निरिच्छ: कौत्सः पूजनीयौ अभवताम्।

प्रश्न 22.
कौत्सः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
कौत्स: नि:स्पृहः / निरिच्छ: आसीत्।

प्रश्न 23.
कथायाः किं नाम?
उत्तरम् :
कथायाः नाम धन्यौ तौ दात्याचकौ।

प्रश्न 24.
अत्र क: दाता?
उत्तरम् :
अत्र रघुः दाता।

प्रश्न 25.
अत्र क: याचकः?
उत्तरम् :
अत्र कौत्स : याचकः।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
रघुः कौत्साय सर्वं सुवर्णं दातुम् ऐच्छत्।
उत्तरम् :
रघुः कौत्साय किं दातुम् ऐच्छत्?

प्रश्न 2.
अहं गुरुदक्षिणार्थ केवलं चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः अभिलषामि।
उत्तरम् :
अहं किमर्थं केवलं चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः अभिलषामि?

प्रश्न 3.
द्वावपि साकेतजनानां कृते पूजनीयौ अभवताम्।
उत्तरम् :
द्वावपि केषां कृते पूजनीयौ अभवताम्?

प्रश्न 4.
कस्मिंश्चित् तपोवने वरतन्तुः आसीत्।
उत्तरम् :
कुत्र वरतन्तुः आसीत्?

प्रश्न 5.
कौत्स: स्वस्य इच्छां गुरवे अकथयत्।
उत्तरम् :
कौत्स: स्वस्य इच्छां कस्मै अकथयत् ?

प्रश्न 6.
कौत्स परीक्षितुं बरतन्तुः अकथयत्।
उत्तरम् :
कं परीक्षितुं वरतन्तुः अकथयत्?

प्रश्न 7.
गुरोः वचनं श्रुत्वा कौत्स: चिन्ताकुलः जातः।
उत्तरम् :
कस्य वचनं श्रुत्वा कौत्स: चिन्ताकुलः जातः ।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. वरतन्तु: नाम ऋषिः नदीतटे वसति स्म।
2. वरतन्तो: स्वभावे दयालुता आसीत्।
3. वरतन्तो: आश्रमे मूढाः बटव: आसन् ।
4. कौत्सः नाम बटुः तस्य सेवया गुरुं प्रसन्नम् अकरोत् ।
5. कौत्सः गुरवे किमपि दातुं न ऐच्छत्।
6. विद्याध्ययनस्य पश्चात् कौत्स: दक्षिणां दातुमैच्छत्।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्
4. सत्यम्
5. असत्यम्
6. सत्यम्

प्रश्न 2.

1. कौत्सेन चतसः विद्या: अधीताः।
2. गुरु: रजतमुद्राः इच्छति।
3. गुरुवचनं श्रुत्वा कौत्सः चिन्तितः जातः ।
4. रघुणा ‘अश्वमेधः’ यज्ञः कृतः ।
5. कौत्सस्य इच्छा पूरयितुं रघुः तत्परः।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्
4. असत्यम्
5. सत्यम्

प्रश्न 3.

1. रघो: गुरुभक्त्या कौत्सः प्रभावितः।
2. कुबेर: आक्रमणस्य पश्चात् सुवर्णवृष्टिम् अकरोत्।
3. कौत्स: केवलं चतुर्दशकोटिमुद्राः इच्छति।
4. याचक: अधिकं ग्रहीतुं न ऐच्छत्।
5. राजा सर्वस्वस्य दाता।
6. साकेतनगरी नाम अयोध्यानगरी।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्
4. सत्यम्
5. सत्यम्
6. सत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
गच्छ, स्वस्ति तुभ्यम्।
उत्तरम् :
बरतन्तु: गुरु: कौत्सं वदति।

प्रश्न 2.

1. “अत: चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्रा: आनय।”
2. “रघु प्रति गच्छामि।”
3. “रघो, अहं गुरुदक्षिणार्थ चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः गुरवे दातुमिच्छामि। किन्तु भवान् पूर्वमेव सर्वस्ववानम् अकरोत्। अत: अहम् अन्यत्र गच्छामि।”
4. “हे कौत्स, तिष्ठ। मम यज्ञशालायां विश्रामं कुरु । अहं निश्चयेन तव साहाय्यं करोमि।”

उत्तरम् :

1. बरतन्तु:/गुरु: कौत्सं वदति।
2. कौत्स: आत्मानं वदति।
3. कौत्सं रघु वदति।
4. रघुः कौत्सं वदति।

प्रश्न 3.
“भोः राजन्, अहं केवलं गुरुदक्षिणार्थं चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः अभिलषामि। न वाञ्छामि अधिकम्।”
उत्तरम् :
कौत्स: रघु वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
कौत्स: गुरुम् उपागच्छत् यतः ………..।
a. सः विद्याम् अध्येतुम् ऐच्छत्।
b. सः गुरवे दक्षिणां दातुम् ऐच्छत्।
उत्तरम् :
कौत्सः गुरुम् उपागच्छत् यतः सः गुरवे दक्षिणां दातुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 2.
गुरु: वरतन्तु: अतीव प्रसन्नः अभवत् यतः ………..।
a. तस्य सर्वे शिष्या: मेधाविनः।
b. तस्मै कौत्सस्य सेवा अरोचत।
उत्तरम् :
गुरुः वरतन्तुः अतीव प्रसन्नः अभवत् यतः तस्मै कौत्सस्य सेवा अरोचत।

प्रश्न 3.
वरतन्तुः चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः इच्छति यतः……..।
a. स: निर्धन: आचार्य: आसीत्।
b. स: कौत्सं चतुर्दशविद्या: पाठितवान्।
उत्तरम् :
वरतन्तुः चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः इच्छति यतः सः कौत्सं चतुर्दशविद्या: पाठितवान्।

प्रश्न 4.
कौत्स: रघु प्रति गच्छति यतः……..,
a. स: “विश्वजित्’ यज्ञस्य मुख्यः पुरोहितः।
b. स: रघु सुवर्णमुद्राः याचितुम् ऐच्छत्।
उत्तरम् :
कौत्सः रघु प्रति गच्छति यतः, सः रघु सुवर्णमुद्रा: याचितुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 5.
रघुःसुवर्णमुद्रा: तत्क्षणमेव दातुम् असमर्थः यतः……..।
a. स: सर्वस्वदानम् अकरोत्।
b. स: दानं दातुं नैच्छत्।
उत्तरम् :
रघुः सुवर्णमुद्राः तत्क्षणमेव दातुम् असमर्थः यतः सः सर्वस्वदानम् अकरोत्।

प्रश्न 6.
रघु: कुबेरमाकान्तुम् ऐच्छत् यतः ………..।
a. स: कौत्साय दानं दातुम् ऐच्छत्।
b. सः स्वस्य कृते धनम् ऐच्छत्।
उत्तरम् :
रघुः कुबेरमाकान्तुम् ऐच्छत् यतः सः कौत्साय दानं दातुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 7.
कुबेर: सुवर्णवृष्टिम् अकरोत् यतः ……
a. स: कौत्सस्य गुरुभक्त्या प्रभावितः ।
b. स: रघो: तस्य आक्रमणात् च भीतः।
उत्तरम् :
कुबेर: सुवर्णवृष्टिम् अकरोत् यतः सः रघो: तस्य आक्रमणात् च भीतः।

प्रश्न 8.
राजा सर्वस्वं दातुम् ऐच्छत् यतः ………..।
a. स: पूर्वमेव धनान्यः आसीत्।
b. स: दानशील: आसीत्।
उत्तरम् :
राजा सर्वस्वं दातुम् ऐच्छत् यतः सः दानशील : आसीत्।

प्रश्न 9.
कौत्स: अधिकं नैच्छत् यतः ………..।
a. स: नि:स्पृहः आसीत्।
b. तस्य समीपे मुद्राः आसन्।
उत्तरम् :
कौत्स: अधिकं नैच्छत् यतः सः नि:स्पृहः आसीत्।

प्रश्न 10.
कौत्स: रघुः च पूजनीयौ अभवताम् यतः ………..।
a. तौ साकेतजनान् शत्रुभ्य: अरक्षताम्।
b. तयोः नि:स्पृहता, दानशूरता अवर्णनीया।
उत्तरम् :
कौत्सः रघुः च पूजनीयौ अभवताम् यतः तयोः नि:स्पृहता, दानशूरता अवर्णनीया।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• प्रकृत्या – प्+ र + क् + ऋ + त् + य् + आ।
• कश्चित् – क् + अ + श् + च् + इ + त्।
• कौत्सः – क् + औ + त् + स् + अः।
• चतुर्दशविद्या:- च् + अ + त् + र + द् + अ + श् + व् + इ + द् + य् + आः।
• श्रुत्वा – श् + र + उ + त् + व् + आ।
• गुरुभक्त्या – ग् + उ + र् + उ + भ् + अ + क् + त् + य् + आ।
• आक्रान्तुम् – आ + क् + + आ + न् + त् + उ + म्।
• नि:स्पृहः – न् + इ + स् + स् + प् + + + + अः।
• सङ्कल्पम् – स् + अ् + ङ् + क् + अ + ल् + प् + अ।
• द्वावपि – द् + व् + आ + व् + अ + प् + इ।

विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

प्रश्न 1.

विशेषणम्	विशेष्यम्
निपुणः, दयालुः, प्रीतः	……….
बहवः, मेधाविनः	……….
निवारितः	……….
अधीताः	……….
चिन्ताकुलः	……….
……….	मुद्राः
……….	धनम्
प्रभावितः, सन्तुष्टः, दानशूर:	……….
……….	सुवर्णवृष्टिम
नि:स्पृहः, निरिच्छः	……….
……….	दातृयाचको

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
निपुणः, दयालुः, प्रीतः	वरतन्तु:
बहवः, मेधाविनः	बटवः
निवारितः	कौत्सः
अधीताः	चतुर्दशविद्याः
चिन्ताकुलः	कौत्सः
एतावती:	मुद्राः
अशेषम्	धनम्
प्रभावितः, सन्तुष्टः, दानशूर:	रघु:
प्रभूताम्	सुवर्णवृष्टिम
नि:स्पृहः, निरिच्छः	कौत्स:
पूजनीयौ	दातृयाचको

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ट्वा इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम्  / अयितुम्
दृष्ट्वा	विहाय	परीक्षितुम्
श्रुत्वा	विचार्य	दातुम्
दृष्ट्वा	आहूय	दातुम्, आदातुम्, आक्रान्तुम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – वरतन्तुः, ऋषिः, निपुणः, दयालुः, सः, कौत्सः, बटुः, गुरुः, प्रीतः, निवारितः, बटवः, मेधाविनः, वरतन्तुः, चतुर्दशविद्याः, अधीताः, मुद्राः, रघुः, अहम्, भवान्, रघुः, कौत्सः, राजा, दानशूरः, निरिच्छः, द्वौ, पूजनीयौ।
• द्वितीया – विद्याध्ययनम्, गुरुदक्षिणाम्, गुरुम्, काम, इच्छाम्, अन्याम्, तम्, महाराजम्, रघुम्, कुबेरम्, सङ्कल्पम्, प्रभूताम, सुवर्णवृष्टिम्, कौत्सम्।
• तृतीया – अध्ययनेन, सेवया, त्वया, अनेन, प्रसङ्गेन।
• चतुर्थी – गुरवे, गुरवे, तस्मै।
• षष्ठी – तस्य, स्वस्य, गुरोः, मम, तव, साकेतजनानाम्।
• सप्तमी – अध्यापने, आश्रमे, यज्ञे, यज्ञशालायाम्, रघोः, भयात्, आक्रमणात्।

समूहेतरपदं चिनुत।

1. दृष्ट्वा, अवलोक्य, द्रष्टुम्, विलोक्य – द्रष्टुम्।
2. गुरवे, वरतन्तवे, कौत्साय, रघवे – कौत्साय।

समानार्थकशब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

1. राजा – भोज: नाम राजा सुप्रसिद्धः ।
भोज: नाम पार्थिवः / भूपति:/क्ष्माभृत् सुप्रसिद्धः।

2. गुरुः – अहं गुरुं नमामि ।
अहं आचार्य /अध्यापकं नमामि ।

3. निपुणः – विनायक: चित्रकलायां निपुणः।
विनायक: चित्रकलायां पारङ्गत:/ कुशल:।

4. यज्ञः – युधिष्ठिरः यज्ञे दानम् अयच्छत्।
युधिष्ठिरः मखे/क्रतौ/यागे दानम् अयच्छन्।

5. कुबेरः – देवानां कोषाधिकारी कुबेरः।
देवानां कोषाधिकारी धनाधिप:/धनदः।

6. याचक:- याचक: दानं याचते।
वनीयक:/मार्गण: दानं याचते।

7. बचः – सज्जनानां वच: श्रवणीयम्।
सज्जनानां उक्ति: श्रवणीया।
सज्जनानां भाषितं/वचनं श्रवणीयम्।

8. प्रभूतम् – नरः प्रभूतं धनम् इच्छति।
नर: प्रचुरं/बहु धनम् इच्छति।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

सर्वनाम – तालिका।

धातु – तालिका।

समासाः।

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
दातृयाचको	donor and seeker	दाता च याचकः च।	इतरेतर द्वन्द्व समास
तपोवनम्	forest for penance	तपसे वनम् ।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
गुरुदक्षिणा	dakshina for guru	गुरवे दक्षिणा।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
गुरुदक्षिणार्थम्	for guru dakshina	गुरुदक्षिणायै इदम्।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
सुवर्णवृष्टिः	shower of gold	सुवर्णस्य वृष्टिः।	षष्ठी तत्पुरुष समास
दानशूर:	brave in charity	दाने शूरः।	सप्तमी तत्पुरुष समास

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
प्रीत:	गुरु: बरतन्तु:
निवारितः	कौत्स:
अधीताः	चतुर्दशविद्या:
निवृत्तः	कौत्स:
प्रभावित:	रघुः

धन्यौ तौ दातृयाचकौ Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

महाकवी कालिदासांचे ‘रघुवंशम्’ हे महाकाव्य सुप्रसिद्ध आहे. त्यातील पाचव्या सर्गात महाराज रघू यांच्या आयुष्यात घडलेल्या प्रसंगांचे वर्णन कवीने केले आहे. रघू महाराजांनी विश्वजित यज्ञ करून त्या यज्ञात सर्वस्वाचे दान केले. त्यामुळे त्यांचा खजिना रिकामा झाला. त्यावेळी कौत्स नावाचा एक विद्यार्थी तेथे आला.

कौत्साने आपल्या गुरुंना दक्षिणा देण्यासाठी त्याने रघूपाशी धनाची इच्छा प्रकट केली. हाच प्रसंग येथे वर्णिला आहे. रघुव कौत्स यांच्या रूपाने दानशूरता व निःस्वार्थी वृत्तीचे दर्शन घडते.

Raghuvansham the epic poetry composed by Kalidasa is world famous There, in the fifth canto, the poet describes an incident that took place in the life of King Raghu. King Raghu had performed the Vishuvajit sacrifice and performed Sartastxadakshina that is he had given away all the wealth in the form of charity and had become completely empty.

His coffers too were completely empty. It was then that a young student named Kautsa came there. He wished for wealth in order to give it as Guru Dakshina. This very event is described here. Through this episode values like charity and selflessness are made live in the form of Raghu and Kausta respectively.

परिच्छेद : 1.

कस्मिंश्चित् ……………… ऐच्छत्।
कस्मिंश्चित् तपोवने वरतन्तुः नाम ऋषिः आसीत्। सः अध्यापने निपुणः प्रकृत्या दयालुः च आसीत्। तस्य आश्रमे बहवः मेधाविनः वटव: आसन्। तेषु कश्चित् कौत्स: नाम बटुः आसीत्। विद्याध्ययनं समाप्य गुरुदक्षिणां दातुमुत्सुक: कौत्सः गुरुम् उपागच्छत् । सविनयं च स्वस्य इच्छां गुरवे अकथयत् । तस्य वचः श्रुत्वा गुरुः उक्तवान्, “वत्स कौत्स, तव अध्ययनेन सेवया च भृशं प्रीतोऽस्मि । अन्य कामपि दक्षिणां नेच्छामि। गच्छ, स्वस्ति तुभ्यम् ।” गुरुणा वरतन्तुना निवारितः अपि कौत्स: वारंवार दक्षिणां दातुम् ऐच्छत्।

अनुवादः

कोण्या एका तपोवनात वरतंतू ऋषी होते. ते शिकवण्यात कुशल आणि स्वभावाने दयाळू होते. त्याच्या आश्रमात अनेक हुशार ब्राह्मण मुले होती. त्यापैकी कौत्स नावाचा कोणी एक ब्राह्मण मुलगा (बटू) होता. शिक्षण संपवून गुरुदक्षिणा देण्यास उत्सुक असलेला कौत्स गुरुंजवळ गेला.

आणि त्याने नम्रपणे स्वतःची इच्छा गुरुंना सांगितली. त्याचे बोलणे ऐकून गुरु म्हणाले, “बाळ कौत्स, तुझ्या अभ्यासाने आणि सेवेने अतिशय प्रसन्न झालो आहे. मला दुसरी कुठलीही दक्षिणा नको. तू जा, तुझे कल्याण असो.” वरतंतू गुरुंनी नको म्हणूनही (अडवूनही) कौत्साची दक्षिणा द्यायची वारंवार इच्छा होती.

In a certain penance grove there was a sage named Varatantu. He was skilled in teaching and compassionate by nature. There were many intelligent brahmin boys in his hermitage. Among them was a certain boy named Kautsa.

Kautsa who was eager to offer Guru Dakshina after completing his studies approached the Guru. And modestly told his Guru of his desire. Hearing his words the preceptor said, “Child Kautsa, I am extremely pleased by your studies and service.

I do not wish for any other Dakshina. Go, may all be well with you.” Despite being refused by the preceptor Varatantu, Kautsa again and again wished to offer Dakshina.

परिच्छेद : 2.

तदा ………………. करोमि।
तदा तं परीक्षितुं वरतन्तुः कथयत् – ” त्वया मम सकाशात् चतुर्दशविद्याः अधीताः । अत: चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः आनय।” गुरोः वचनं श्रुत्वा कौत्स: चिन्ताकुलः जातः । एतावती: सुवर्णमुद्राः कुत: आनयानि ? महाराज रघु विहाय न कोऽपि एतावती: मुद्राः दातुं समर्थः । अतः ‘रघु प्रति गच्छामि’ इति विचार्य कौत्स: रघो: समीपम् अगच्छत् । दिग्विजयानन्तरं रघुः ‘विश्वजित्’ नाम्नि यज्ञे अशेषं धनं दानरूपेण अयच्छत्।

रिक्तहस्तं रघु दृष्ट्वा कौत्स: निवृत्तः। रघुः तम् आहूय आगमनस्य प्रयोजनम् अपृच्छत्। तदा कौत्सः अवदत् “रघो, अहं गुरुदक्षिणार्थ चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्रा गुरवे दातुमिच्छामि। किन्तु भवान् पूर्वमेव सर्वस्वदानम् अकरोत्। अत: अहम् अन्यत्र गच्छामि।” रघुः अवदत्, “हे कौत्स, तिष्ठ। मम यज्ञशालायां विश्रामं कुरु । अहं निश्चयेन तव साहाय्यं करोमि।”

अनुवादः

तेव्हा त्याची परीक्षा घेण्यासाठी वरतंतू म्हणाले, तू माझ्याकडे चौदा विद्या शिकलास. म्हणून चौदा कोटी सुवर्णमुद्रा (सोन्याची नाणी) आण. गुरुंचे बोलणे ऐकून कौत्स चिंतित झाला. ‘एवढ्या सुवर्णमुद्रा मी कुठून आणू?’ महाराज रचूंशिवाय इतक्या सुवर्णमुद्रा देण्यास कोणीही समर्थ नाही.

म्हणून ‘मी रघूकडे जाता’ असा विचार करून कौत्स रघूजवळ गेला. दिग्विजयानंतर रघूने ‘विश्वजित्’ नावाच्या यज्ञात सगळे धन दानरूपाने दिले. मोकळ्या हातांच्या (दान देण्यास असमर्थ) रघूला पाहून कौत्स (तेथून) मागे फिरला. रघूने त्याला बोलावून (त्याच्या) येण्याचे कारण विचारले.

तेव्हा कौत्स म्हणाला, “अहो रघूमहाराज, गुरुदक्षिणेसाठी चौदा कोटी सुवर्णमुद्रा मी गुरुंना देऊ इच्छितो; पण आपण तर अगोदरच सर्वस्वाचे दान केलेत. म्हणून मी दुसरीकडे जातो.” रघू म्हणाले, “हे कौत्स, थांब. माझ्या यज्ञमंडपात तू विश्रांती घे. मी तुला नक्कीच मदत करतो.”

Then in order to test him, Varatantu said, “You have learnt the fourteen vidyas from me. So bring fourteen crore gold coins.” Hearing the words of the preceptor, Kautsa became worried.

From where shall I bring so many gold coins? None other than king Raghu will be able to give so many coins.’ Hence, thinking that ‘Ishall go to Raghu’ Kautsa went to Raghu.

After conquering the directions, Raghu gave away all the wealth in the form of charity in the Vishwajit sacrifice. Seeing Raghu empty-handed Kautsa turned back. Calling him Raghu ask him the purpose of his arrival.

Then Kautsa said, “O Raghu, I wish to give the preceptor fourteen crore gold coins as Guru Dakshina. But your respected one has given away everything in charity before itself. Hence I am going elsewhere”. Raghu replied, OKautsa, wait. Rest in the sacrificial hall. I shall surely help you”.

परिच्छेद : 3.

कौत्सस्य ……………… अभवताम्।
कौत्सस्य गुरुभक्त्या प्रभावित: रघुः कुबेरमाकान्तुं सङ्कल्पम् अकरोत्। कुबेरः रघो: भयात् आक्रमणात् पूर्वमेव प्रभूतां सुवर्णवृष्टिमकरोत्। तत् दृष्ट्वा सन्तुष्टः रघुः कौत्सम् आहूय सर्व सुवर्ण तस्मै दातुमैच्छत् । किन्तु नि:स्पृहः कौत्सः अवदत् – “भो: राजन, अहं केवलं गुरुदक्षिणार्थ चतुर्दशकोटिसुवर्णमुद्राः अभिलषामि।

न वाञ्छामि अधिकम्।” राजा सर्वस्वं दातुम् ऐच्छत् किन्तु याचक: अधिकमादातुं न अध्यलषत्। अनेन प्रसङ्गेन दानशूर; रघु तथा निरिच्छ: कौत्सः च द्वावपि साकेतजनानां (अयोध्यावासिना) कृते पूजनीयौ अभवताम्।

अनुवादः

कौत्साच्या गुरुभक्तीने प्रभावित झालेल्या रघूने कुबेरावर स्वारी करण्याचा निश्चय केला. रघूच्या भीतीने कुबेराने आक्रमणापूर्वीच मोठ्या प्रमाणावर सुवर्णवृष्टी (सोन्याच्या नाण्यांचा पाऊस) केली. ते पाहून प्रसन्न झालेल्या रघूने कौत्साला बोलावून त्याला सगळे सोने
देण्याची इच्छा व्यक्त केली.

पण निर्लोभी कौत्स म्हणाला, “हे राजन्, मला गुरुदक्षिणेसाठी फक्त चौदा कोटी सुवर्णमुद्रा पाहिजेत. त्यापेक्षा जास्त नको.” राजाची सर्वस्व दान करण्याची इच्छा होती, मात्र याचकाला अधिक स्वीकारण्याची इच्छा नव्हती. या प्रसंगामुळे दानशूर रघू तसेच निरिच्छ कौत्स हे दोघेही अयोध्यावासीयांसाठी वंदनीय झाले.

Raghu who was impressed by the devotion towards his preceptor decided to attack Kuber. Kubera out of fear of Raghu showered abundant gold coins before the attack itself. Seeing that, Raghu who was happy called Kautsa and wished to give him all the gold.

But the desireless Kautsa said, “O King, I only wish for fourteen crore gold coins as Guru Dakshina. I do not want more. King wished to give everything, but the seeker did not desire to take more. Due to this incident, the charitable Raghu and the selfless (desireless) Kautsa became respectable for the people of Saket (Ayodhya).

सन्धिविग्रहः

1. दातुमुत्सुक: – दातुम् + उत्सुक:
2. प्रीतोऽस्मि – प्रीतः + अस्मि।
3. कामपि – काम् + अपि।
4. नेच्छामि – न + इच्छामि।
5. कोऽपि – कः + अपि।
6. दातुमिच्छामि – दातुम् + इच्छामि।
7. पूर्वमेव – पूर्वम् + एव।
8. कुबेरमाकान्तुम् – कुबेरम् + आक्रान्तुम्।
9. सुवर्णवृष्टिमकरोत् – सुवर्णवृष्टिम् + अकरोत्।
10. अधिकमादातुम् – अधिकम् + आदातुम्।
11. द्वावपि – द्वौ + अपि।

समानार्थकशब्दाः

1. ऋषिः – मुनिः, साधुः, तपोधनः।
2. निपुणः – कुशलः, पारङ्गतः, प्रवीणः ।
3. प्रकृत्या – स्वभावेन/स्वभावतः।
4. श्रुत्वा – आकर्ण्य।
5. भृशम् – बहु, प्रभूतम्।
6. प्रीतः – प्रसन्नः।
7. वारंवारम् – पुनः पुनः।
8. वचः – उक्तिः , वचनम्।
9. गुरुः – आचार्यः, अध्यापकः।
10. सकाशात् – समीपे, निकटे, निकषा।
11. चिन्ताकुलः – चिन्तितः, चिन्ताग्रस्तः।
12. विचार्य – चिन्तयित्वा, मत्वा।
13. यज्ञः – क्रतुः, मखः, यागः।
14. अशेषम् – नि:शेषम्।
15. धनम् – वित्तम्, अर्थम्, द्रविणम्।
16. विश्रामः . विश्रान्तिः, अनायासः।
17. सङ्कल्पः – प्रतिज्ञा, निश्चयः ।
18. कनकम, हेम, काञ्चनम् – सुवर्णम्।
19. नि:स्पृहः – निरिच्छः ।
20. अभिलषामि – वाञ्छामि।
21. ग्रहीतुम् – आदातुम्।
22. दानी, दानवीरः – दानशूरः।
23. वन्दनीयौ – पूजनीयौ।
24. धनाधिपः, धनदः – कुबेरः।
25. राजा – पार्थिवः, माभृत, भूपः, महीक्षितः

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. निपुण: × अकुशल:
2. दयालुः × कूरः
3. मेधाविनः × मूढाः, मूर्खा:
4. बहवः × अल्पाः, स्तोकाः
5. समाप्य × आरभ्य, प्रारभ्य
6. उत्सुक: × अनुत्सुकः
7. भृशम् × अल्पम्, स्तोकम् .
8. प्रीतः × कुद्धः
9. वारंवारम् × कदाचित्
10. असन्तुष्टः × सन्तुष्टः ।
11. न्यूनम्, अल्पम् × अधिकम्।
12. कृपणः × दानशूरः।
13. लोभी × निरिच्छ:, निस्पृहः।
14. नय × आनय।
15. निश्चिन्तः × चिन्ताकुलः।
16. शेषम् × अशेषम्।
17. पश्चात् × पूर्वम्।

शब्दार्थाः

1. तपोवनम् – penance grove – तपस्येकरिता वन
2. निपुणः – expert – कुशल
3. प्रकृत्या – by nature – स्वभावाने
4. मेधाविनः – intelligent – हुशार
5. बटुः – brahmin boy – ब्राह्मण मुलगा
6. समाप्य – having finished – संपवून
7. सविनयम् – politely – नम्रपणे
8. उपागच्छत् – approached, went near – जवळ गेला
9. श्रुत्वा – by hearing – ऐकून
10. उक्तवान् – said – म्हटले
11. भृशम् – a lot – अतिशय
12. स्वस्ति – may all be well – कुशल असो
13. निवारितः – refused – प्रतिबंधित, अडवलेला
14. परीक्षितुम् – to test – परीक्षा घेण्यासाठी
15. सकाशात् – near – कडे
16. अधीताः – learnt – शिकलेल्या
17. चिन्ताकुल: – worried – चिंतित
18. विहाय – except – शिवाय
19. एतावती – this much – इतक्या
20. विचार्य – after thinking – विचार करून
21. अशेषम् – all – सगळे
22. आहूय – after calling – बोलावून
23. प्रयोजनम् – purpose – हेतु
24. विश्रामः – rest – वित्रांती
25. सुवर्णमुद्राः – gold coins – सोन्याची नाणी
26. गुरुभक्त्या – by devotion towards the preceptor – गुरुभक्तीने
27. ‘आक्रान्तुम् – to invade, attack – आक्रमण करण्यासाठी
28. नि:स्पृहः – desireless – निरिच्छ, निर्लोभी
29. चिन्ताकुल: worried – चिंतित
30. पूजनीयौ respectable – बंदनीय
31. प्रभावितः – impressed – प्रभावित
32. सङ्कल्पम् अकरोत् – vowed – निशय केला
33. वाञ्छामि / अभिलषामि – I desire – मी इच्छितो
34. प्रभूता – a lot – पुष्कळ

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 18 हसरे दुःख Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Marathi Kumarbharti Solutions Chapter 18 हसरे दुःख

9th Std Marathi Kumarbharati Digest Chapter 18 हसरे दुःख Textbook Questions and Answers

1. आकृतीत दिलेल्या प्रसंगाबाबत माहिती लिहून आकृतिबंध पूर्ण करा:

प्रश्न 1.

उत्तर:

प्रश्न 2.

उत्तर:

2. खाली दिलेल्या घटनांचा परिणाम लिहा:

प्रश्न 1.
खाली दिलेल्या घटनांचा परिणाम लिहा:

उत्तर:

घटना	परिणाम
1. चार्लीने ‘जॅक जोन्स’ म्हणायला सुरुवात केली.	1. वादयवृंदही त्याला साथ देऊ लागला.
2. प्रेक्षागृहात वादयवृंदाचे स्वर घुमू लागले.	2. सारे थिएटर त्या स्वरांनी भरून गेले.
3. प्रेक्षागृहातील आरोळ्या स्टेज मॅनेजरने ऐकल्या.	3. स्टेज मॅनेजर धावतपळत आला आणि विंगेत. चार्लीच्या शेजारी उभा राहिला. गोंधळून जाऊन लिलीकडे बघत राहिला.

3. कंसातील वाक्प्रचारांचा खाली दिलेल्या वाक्यांत योग्य उपयोग करा:

प्रश्न (अ)
कंसातील वाक्प्रचारांचा खाली दिलेल्या वाक्यांत योग्य उपयोग करा: (अवेहलना करणे, चेहरा पांढरा फटफटीत पडणे, पदार्पण करणे, स्तिमित होणे)

1. आंब्याच्या झाडाचे मालक समोरून येताना दिसताच कैऱ्या पाडणाऱ्या मुलांच्या चेहऱ्यावर भीती पसरली.
2. शालेय स्नेहसंमेलनात प्राचीने स्टेजवर पहिले पाऊल टाकले.
3. दिव्यांग मुलांची प्रदर्शनातील चित्रे पाहून प्रमुख पाहुणे थक्क झाले.
4. गुणवान माणसांचा अनादर करू नये.

उत्तर:

1. आंब्याच्या झाडाचे मालक समोरून येताना दिसताच कैऱ्या पाडणाऱ्या मुलांचे चेहरे पांढरे फटफटीत पडले.
2. शालेय स्नेहसंमेलनात प्राचीने स्टेजवर पदार्पण केले.
3. दिव्यांग मुलांची प्रदर्शनातील चित्रे पाहून प्रमुख पाहुणे स्तिमित झाले.
4. गुणवान माणसांची अवहेलना करू नये.

प्रश्न (ब)
पुढील वाक्यांतील अधोरेखित शब्दांचे लिंग बदलून वाक्ये पुन्हा लिहा :

1. तिच्यावर आलेला वाईट प्रसंग या चिमुकल्याने सावरला.
2. तिच्या गोड गळ्याने कधीही दगा दिला नाही.
3. नर्तकीचे नृत्य प्रेक्षणीय होते.
4. सवाई गंधर्व महोत्सव प्रसिद्ध गायकाच्या गायनाने रंगला.

उत्तर:

1. तिच्यावर आलेला वाईट प्रसंग या चिमुकलीने सावरला.
2. त्याच्या गोड गळ्याने कधीही दगा दिला नाही.
3. नर्तकाचे नृत्य प्रेक्षणीय होते.
4. सवाई गंधर्व महोत्सव प्रसिद्ध गायिकेच्या गायनाने रंगला.

4. स्वमत:

प्रश्न 1.
चार्लीच्या तुम्हांला जाणवलेल्या गुणांचे वर्णन तुमच्या शब्दांत करा.
उत्तर:
चार्ली हा मुळातच गुणी कलावंत होता. आपली ही ओळख त्याने पदार्पणातच करून दिली. त्या दिवशी आई गात असताना तो एकाग्रतेने गाणे ऐकत होता. मला तर वाटते की, तो आईबरोबर मनातल्या मनात गाणे गातच असावा. यासाठी एकाग्रता राखण्याची व आपल्या आवडत्या विषयाशी एकरूप होण्याची क्षमता लागते. ती चार्लीकडे होती. रंगमंचावरून प्रत्यक्ष गाण्याची वेळ आली, तेव्हा चार्लीने ते यशस्वी रितीने गायले. याचे कारण त्याला कार्यक्रम सादर करायचा नव्हता. त्याला गायचे होते. त्याच्यात गायनाची ऊर्मी होती. तो त्या गाण्याशी एकरूप झाला होता. म्हणून तो गाऊ शकला.

पैशांचा पाऊस पडला, तेव्हा त्याने पैसे गोळा करायला सुरुवात केली. प्रेक्षकांनाही तसे सांगितले. हा त्याच्या मनाचा निरागसपणा, निष्पापपणा होता. तो कलावंतच होता. कलेची ऊर्मी त्याच्यात होती. म्हणून त्याने नाचून दाखवले. नकला करून दाखवल्या. हे सर्व त्याने निरीक्षणातून मिळवले होते. त्याची निरीक्षणक्षमता अफाट होती. एकंदरीत पदार्पणातच त्याने आपले कलावंतपण सिद्ध केले.

प्रश्न 2.
स्टेज मॅनेजरच्या जागी तुम्ही आहात अशी कल्पना करून त्या प्रसंगात तुम्ही कसे वागाल, ते सविस्तर लिहा.
उत्तर:
स्टेज मॅनेजरने चार्लीला गाणे सादर करायला सांगितले, हे योग्यच होते. तो निर्णय योग्यच होता, हे चालीने आपल्या कामगिरीने सिद्ध केलेच. मात्र, मॅनेजरची एक गोष्ट मला पटली नाही आणि आवडलीही नाही. लिलीवर अनवस्था प्रसंग ओढवला, तेव्हा मॅनेजर गोंधळून गेला. त्याने प्रेक्षकांना शांत करण्यासाठी काहीही केले नाही. मी त्याच्या जागी असतो, तर पुढे झालो असतो. प्रेक्षकांची क्षमा मागितली असती. घडलेल्या प्रसंगात लिलीची कोणतीही चूक नव्हती, तिच्यावर कोसळलेली ती नैसर्गिक आपत्ती होती, हे सर्व त्यांना समजावून सांगितले असते. पंधरा मिनिटांची विश्रांती जाहीर केली असती. या अवधीत विचारविनिमय केला असता. लिलीला धीर दिला असता. मला वाटते, असेच व्हायला हवे होते.

प्रश्न 3.
‘हसरे दुःख’ या शीर्षकाचा तुम्हांला समजलेला अर्थ तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
लिली हार्ले ही एक मोठी कलावंत होती. गायन, पियानो वादन, नर्तन यांत ती निष्णात होती. कलावंत म्हणून जे मोठेपण असते, ते तिने मिळवले होते. या सामर्थ्याच्या बळावर तिने पैसा, कीर्ती मिळवली होती. हे सर्व एके दिवशी अचानक लुप्त झाले. तिचा आवाज हरवला आणि तिचे सर्वस्वच गेले. ती रात्र तिच्या दृष्टीने काळरात्र होती. दुःखाचा कडेलोट होता.

त्याच रात्री लिलीचा पाच वर्षांचा हरहुन्नरी मुलगा या संकटात तिच्या मदतीला धावून आला. कोसळलेला कार्यक्रम त्याने पुन्हा उभारला. त्याने गायन, अभिनय व नर्तन या कौशल्यांचे डोळे दिपवणारे दर्शन घडवले. कोणत्याही आईला आभाळ ठेंगणे वाटावे, असे दृश्य होते ते. नवा कलावंत उदयाला आला. आपल्या मुलाचा हा उदयकाळ म्हणजे सुखाचा सर्वोच्च बिंदू होता. एका बाजूला सुख होते. त्याच क्षणी दुसऱ्या बाजूला दु:ख होते. म्हणून या पाठाचे शीर्षक आहे – ‘हसरे दुःख’.

5. हसरे दुःख’ या पाठातील पाठवंशाचे नाट्यीकरण करून वर्गात सादरीकरण करा.

प्रश्न 1.
हसरे दुःख’ या पाठातील पाठवंशाचे नाट्यीकरण करून वर्गात सादरीकरण करा.

अपठित गद्य आकलन:

1. खालील उतारा काळजीपूर्वक वाचून त्याखालील कृती का.

प्रश्न (अ)
चोकटी पूर्ण करा. अश्मयुगातील माणसाने दगडाचा उपयोग करून बनवलेल्या वस्तू – [ ] [ ] [ ] [ ]

आमयुगात माणसाने आपले जीवन सुखाचे काम येण्यासाठी चुलीसाठी तीन दगड मांडण्यापासून मृताचे थडगे बांधण्यापर्यंत दगडाला नानातहांनी वापरले. त्यांची भांडीकुंडी केली. औते-हत्यारे बनवली आणि त्याचे दागदागिने देखील घडवले. साठक कोरून किंवा दगडाच्या भिंती रचून आपल्या निवान्याची सोय केली. माणसाच्या प्राथमिक गरजा भागल्यानंतर त्याला आपल्या सृजनशीलतेला आणि पूजावृत्तीला वाट कान दिल्याशिवाय राहवले नाही.

फुरसद मिळाली तशी तो लेगी खोदू लागला; शिल्पे कोरू लागला, घरांना कलात्मक आकार देऊ लागला. शिल्प आणि स्थापत्य या दोन्ही कला प्रयाप्रमाणे अशा दाडातून फुटल्या आणि विज्ञानाचा उगम झाला. एक सबंध युग दशहाने माणसाचे जीवन परोपरीने सुखाचे केल्यामुळे आणि माणसाच्या सृजनशीलतेला कला आणि विज्ञान यांचे उमाळे आल्यामुळे त्याला दगडच देव वाटून त्याने तो पूजला.

प्रश्न (आ)
माणसाला दगडच देव वाटण्याचे कारण उताऱ्याच्या आधारे व तुमच्या मते स्पष्ट करा.

भाषाभ्यास:

अनुस्वार लेखनावावतचे नियम:

1. खालील शब्द वाचा.

‘रंग’, ‘का’, ‘पंचमी’, ‘पंडित’, ‘अंधुज हे शब्द तत्सम आहेत. हे आपण पर-सवर्णानसुया लिहू शकतो, म्हणजे अनुस्वारानंतर देणाऱ्या अक्षराच्या वर्गातील अनुनासिक वापरून लिहू शकतो. उदा., रा. पडकर, पञ्चमी, पण्डित, अन्धुन असे. विशेषतः जुने साहित्य वाचले तर असे लेखन दिसते. परंतु, आजकाल अशी पर-सवनि लिहिण्याची पद्धत जुनी झाली आहे. त्याऐवजी अनुस्वारच वापरले जातात. खालील शब्दया कसे दिसतात! ‘निबन्य’, ‘आम्बा’, ‘वन’, ‘सम्म’, ‘दल्या हे शब्द वयायला विचित्र वाटतात ना! कारण हे तत्सम नाहीत. पर-सवर्ग लिहिण्याची पद्यत का तत्सम शब्दांपुरती मर्यादित आहे. संस्कृत नसलेले मराठी शब्द शोविंद देऊनच लिहावेत.

मराठीत स्पष्टोच्यारित अनुनासिकाबद्दल शीविंदू दयावा.

2. खालील शब्द वाचा.

‘सिंह’, ‘संगम’, मांस’, ‘संहार’ या शब्दांचा उच्चार करे तर खूप शाळा आहे ना? या शब्दांचे ‘सिंह’, कम’, भांबा’, ‘संहार’ उच्चार असे होतात आणि तसेच ते कायचे असतात पण लिहिताना हे शब्द तसे लिहू नयेत.

इ.इ.स., स. प. म. रयांच्यापूर्वी येणाऱ्या अनुस्वारांबद्दल केवळ शीविंदू दयावा.

पर – सवर्णाने लिहा:
घंटा, मंदिर, चंपा, चंचल, मंगल

अनुस्वार वापसन लिहा:
जगाल, घेण्डू, सञ्च, गोन्धळ, बम्ब

Marathi Kumarbharati Textbook Std 9 Answers Chapter 18 हसरे दुःख Additional Important Questions and Answers

उतारा क्र. 1

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
प्रेक्षागारात घडलेला तो विपरीत प्रसंग लिली कथन करीत आहे, अशी कल्पना करून लिहा.
उत्तर:
त्या दिवशी माझे गाणे रंगात आले होते. माझे खूप चाहते आले होते. त्यांना संगीताचा आनंद भरभरून दयावा, असे मलाच वाटत होते. आनंदाने फुललेले श्रोत्यांचे चेहेरे पाहण्यातले सुख मी अनेकदा अनुभवले आहे. त्या दिवशीसुद्धा मी भरभरून गात होते. श्रोते डोलत होते. त्यांच्या चेहेऱ्यांवरचा आनंद मला दिसत होता. मीसुद्धा खुशीत होते. आजसुद्धा मी यशाचा आणखी एक टप्पा गाठणार होते, अशी माझी खात्री झाली होती आणि घडले भलतेच.

मधुर स्वरविलास चालू असतानाच अचानक मध्येच माझा आवाज चिरकला. कंठातून आवाजच येईना. स्वर आतल्या आत विरून जाऊ लागले. स्वरांनी वादयवृंदाची साथसंगत सोडून दिली. काही केल्या काही होईना. मी घुसमटले. आतल्या आत कोसळले. इतकी लांच्छनास्पद स्थिती मी कधीच अनुभवली नव्हती. श्रोत्यांना तोंड दाखवण्याचीही मला लाज वाटू लागली. मी कशीबशी खाली मान घालून विंगेत परतले.

उतारा क्र. 2

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
चंडोल पक्ष्याच्या उदाहरणाला अनुसरून आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
विपरीत घटनेचे श्रोत्यांवरील परिणाम लिहा.

1. ……………………………
2. …………………………..
3. …………………………..
4. …………………………..

उत्तर:

1. काही काळानंतर श्रोत्यांना दम धरवेना. त्यांच्यात कुजबूज सुरू झाली.
2. श्रोते आरडाओरडा करू लागले. आरडाओरड वाढू लागली.
3. काही श्रोते लिलीचे गाणे भसाड्या आवाजात म्हणू लागले.
4. श्रोत्यांच्या गायनाला शिट्ट्यांची व आरोळ्यांची साथ मिळाली.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
यापूर्वीचा लिली हार्लेबाबतचा मॅनेजरचा अनुभव लिहा.
1. …………………….
2. ……………………
उत्तर:
1. लिली हार्ले एकदा रंगमंचावर गेली की, तिच्याकडे मॅनेजरला कधी बघावेच लागत नसे.
2. लिली रंगमंचावर उभी राहिली की, मॅनेजर निर्धास्तपणे दुसरीकडे बघायला मोकळा असे.

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
लिली हार्लेच्या बाबतीत घडलेल्या प्रसंगासारखा तुम्ही अनुभवलेला किंवा तुम्हांला ठाऊक असलेला प्रसंग सांगा.
उत्तर:
माझ्या आयुष्यातला तो प्रसंग मी कधीही विसरणार नाही. प्रस्तुत पाठ वाचला त्या वेळी मला तो तीव्रपणे आठवला. लिलीची काय अवस्था झाली असेल, हे मला पूर्णपणे कळले. गेल्याच्या गेल्या वर्षीची गोष्ट आहे ही. मी सातवीत होतो. जिल्हास्तरीय वक्तृत्वस्पर्धा होती. आमच्या शाळेतून मी सहभागी झालो होतो. सभागृह पूर्ण भरलेले होते. एकेकाचे नाव घेतले जायचे, तो यायचा आणि तडाखेबंद भाषण करून जायचा. ते पाहून माझ्या छातीत धडधडायचे. माझा क्रमांक जवळ येऊ लागला तशी माझी भीती वाढू लागली. माझे नाव पुकारले गेले आणि मी आतून धडपडलोच. व्यासपीठावर गेलो. माझे हातपाय थरथरायला लागले.

परीक्षक मला, “घाबरू नकोस. बोल तू.’ असा धीर देऊ लागले. त्याबरोबर माझी भीती आणखी वाढू लागली. मी कशीबशी तीनचार वाक्ये बोललो आणि पुढचे काही आठवेच ना! खरे तर मी भाषण चोख पाठ केले होते. सरांनी माझ्याकडून घोटवून घेतले होते. कोणाचाही ऑफ पिरिअड असला की माझे भाषण ठेवायचे. भरपूर सराव झाला होता. आईबाबा आणि काकाकाकीसुद्धा खूश होते माझ्यावर. हे सगळे आठवले. पण भाषण आठवेना. मी तेच तेच शब्द पुन्हा पुन्हा म्हणू लागलो. शब्दसुद्धा थरथरत येऊ लागले. अखेरीस मला रडू आले. मी तसाच खाली उतरलो आणि टेबलावर डोके टेकून खूप वेळ तसाच बसून राहिलो.

उतारा क्र. 3

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
पुढे दिलेल्या घटनांचे परिणाम लिहा:

घटना	परिणाम
लिली प्रहसनात काम करी, तेव्हा प्रेक्षागारात हास्यलहरी उठत.

उत्तर:

घटना	परिणाम
लिली प्रहसनात काम करी, तेव्हा प्रेक्षागारात हास्यलहरी उठत.	मग स्टेज मॅनेजर निर्धास्त होई. त्याला लिलीच्या कामाकडे लक्ष देण्याची गरज राहत नसे.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
माहिती लिहा:
मॅनेजरला घडलेले लिलीचे दर्शन.
उत्तर:
लिलीची मुद्रा पांढरी पडली होती. आजवर तिच्या गोड गळ्याने तिला दगा दिला नव्हता. तिची एवढी अवहेलना झाली नव्हती! अपमानित अवस्थेत ती मुकाट्याने विंगेत परतली.

प्रश्न 2.
अर्थ स्पष्ट करा:
विदयुल्लता चमकावी आणि क्षणार्धात घनदाट अंधकारात विलीन होऊन जावी, असा प्रकार घडला होता.
उत्तर:
वीज चमकते तेव्हा आसमंत झळाळून जातो. लख्ख प्रकाश पडतो. पण वीज चमकून गेली की, मिट्ट काळोख होतो. प्रकाशाचा टिपूसही दिसत नाही. लिलीच्या बाबतीत असेच घडले. तिची कारकीर्द झळाळत होती. तिला नाव मिळत होते. पैसा मिळत होता. तिचे हे तेज क्षणार्धात नष्ट झाले. तिच्या तेजाचा पुसटसा बिंदूही प्रकट झाला नाही. मिट्ट काळोख पसरावा तसे झाले.

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
लिलीच्या या प्रसंगासंबंधात तिथे हजर असलेल्या एका रसिक श्रोत्याचे मनोगत लिहा.
उत्तर:
अरे देवा! काय घडले हे? विश्वासच बसत नाही. किती वेळा या लिलीचे कार्यक्रम मी पाहिले आहेत! किती वेळा गायन ऐकले आहे! प्रत्येक वेळी ती चार पावले पुढेच जात होती. तिची प्रगतीच होत होती. तिचे बहारदार नृत्य, रसाळ गायन, वातावरण प्रसन्न करणारा तिचा अभिनय! काय बोलावे त्याबद्दल? आता हा आनंद संपला. तिची अलौकिक कला लोप पावली.

असे कसे झाले? काय खाल्ले असेल तिने? तिच्या अन्नात कोणीतरी काहीतरी मिसळले नाही ना? एखादयाचे चांगले कोणाला पाहवत नाही. ते विनाकारण शत्रू बनतात आणि असा घात करतात. असा कोणी दुष्ट असेल, तर त्याला शोधलेच पाहिजे. छे, छे! अशी वेळ वैऱ्यावरसुद्धा येऊ नये. खरे म्हणजे हे फक्त लिलीचे नुकसान नाही. हे आम्हां रसिकांचेही नुकसान आहे. काय करणार? आलिया भोगासी…!

उतारा क्र. 4

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
पुढील वाक्यामागील भाव स्पष्ट करा:
मॅनेजरला ते माहीत का नव्हते?
उत्तर:
मॅनेजर लिलीला खूप आधीपासून ओळखत होता. तिचे अनेक कार्यक्रम त्याने जवळून पाहिले होते. कलावंत म्हणून असलेले तिचे मोठेपण त्याला माहीत होते. तिची असहायता, अगतिकता त्याला समजत होती. त्यामुळे तिने मॅनेजरजवळ दिलगिरी व्यक्त करण्याची गरज नव्हती. हा सर्व भाव त्या छोट्याशा एका वाक्यात आहे.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
मॅनेजरने घेतलेल्या निर्णयावर तुमचे मत नोंदवा.
उत्तर:
मॅनेजरने खरे तर फार मोठा धोका पत्करला होता. कारण चार्ली त्या वेळी 5 वर्षांचा होता. 5 वर्षांच्या मुलाची समज ती काय असणार? कला म्हणजे काय हे समजून घेणे त्याच्या बुद्धीच्या पलीकडची गोष्ट होती. कलेच्या सादरीकरणातील खाचाखोचा त्याला कळणे शक्यच नव्हते. तो सतत आईसोबत असल्याने आईचे गाणे त्याच्या कानांवर सततच पडत होते. बालबुद्धीनुसार तो ते गाणे सतत गुणगुणत, गात राहिला असणार. आईच्या गायनाचे अनुकरण करीत करीत त्याने तिचे गायन आत्मसात केले. ते केवळ आईचे गायन नव्हते, तर ते उत्तम गायन होते. मॅनेजरने हे पाहिले होते, ऐकले होते. त्याला चार्लीचा अंतर्यामी विश्वास वाटत होता. म्हणून त्याने पाच वर्षांच्या चार्लीला स्टेजवर आणले, असे माझे मत आहे.

उतारा क्र. 5

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
पुढील उद्गार कोणी, कोणाला उद्देशून काढले ते लिहा:
1. याच्या आईची प्रकृती अचानक बिघडली… तेव्हा तिचं अपुरं राहिलेलं गाणं आता हा पुरं करील!
2. मी आधी पैसे गोळा करतो आणि मग राहिलेलं गाणं म्हणून दाखवतो.
उत्तर:
1. स्टेज मॅनेजर – रसिक श्रोत्यांना.
2. चार्ली – रसिक श्रोत्यांना.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
का ते लिहा:
1. श्रोत्यांनी स्टेजवर पैशांची उधळण केली.
2. चार्लीने ताबडतोब स्टेज मॅनेजरचा पाठलाग केला.
उत्तर:
1. चार्लीच्या गाण्याने सारे श्रोते भारावून गेले.
2. श्रोत्यांनी चार्लीच्या गायनासाठी स्टेजवर उधळलेले पैसे गोळा करून स्टेज मॅनेजर निघून गेला.

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
या उताऱ्यातून तुम्हांला जाणवणारे स्टेज मॅनेजरचे गुण लिहा.
उत्तर:
‘स्टेज मॅनेजर’ याला मराठीत ‘रंगमंच व्यवस्थापक’ म्हणतात. हा खरे तर व्यावसायिक. त्याचे काम खूप महत्त्वाचे असते. स्टेजवरचे पडदे, सर्व दिवे, ध्वनिव्यवस्था, वादयवृंदाची व्यवस्था, नेपथ्याची व्यवस्था वगैरे सर्व बाबी रंगमंच व्यवस्थापक सांभाळतो. हे काम करता करता त्याचे लिली व चार्ली यांच्याशी जिव्हाळ्याचे नाते निर्माण झाले आहे. लिलीच्या रंगमंच व्यवस्थापकाला मनुष्यस्वभावाची चांगली जाण आहे.

त्याला लिलीची कलेवरील निष्ठा आणि तिचे कलावंत म्हणून असलेले सामर्थ्य कळते. चार्लीची क्षमताही त्याने अचूक ओळखली. पाच वर्षांच्या चार्लीने पदार्पणातच आपली क्षमता सिद्ध केली. श्रोत्यांनी उधळलेले पैसे गोळा करून तो लिलीला नेऊन देतो. यात त्याचा प्रामाणिकपणा दिसतो. आलेल्या श्रोत्यांना-प्रेक्षकांना पूर्ण कार्यक्रम दाखवला पाहिजे, ही कर्तव्याची भावनाही त्याच्या मनात है असते. मुख्य म्हणजे व्यवहाराच्या पलीकडे जाऊन माणसांशी जिव्हाळ्याने वागण्याचा मोठा गुण त्याच्याकडे आहे.

उतारा क्र. 6

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
का ते लिहा:
1. चार्लीच्या जिवात जीव आला.
2. प्रेक्षकांनी थिएटर डोक्यावर घेतले.
उत्तर:
1. आपल्याला मिळालेले पैसे स्टेज मॅनेजर हडप करतो की काय, ही चार्लीला शंका आली. म्हणून त्याने त्याचा पाठलागही केला. पण मॅनेजरने ते पैसे चार्लीच्या आईकडे दिले. म्हणून चार्लीच्या जिवात जीव आला.
2. चार्लीच्या आईचा आवाज अचानक बसल्यामुळे तिचे गाणे अर्धवट राहिले. त्यामुळे श्रोत्यांचा विरस झाला होता. या पार्श्वभूमीवर चार्लीने उरलेले गाणे आईप्रमाणे हुबेहूब म्हटले. आणि चार्ली त्या वेळी अवघा पाच वर्षांचा होता. या सर्व बाबींमुळे श्रोते बेहद्द खूश झाले. त्यांनी आनंदाच्या भरात थिएटर डोक्यावर घेतले.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
या उताऱ्यातून तुम्हांला जाणवणारे चार्लीचे स्वभावगुण लिहा.
उत्तर:
चार्लीचे वय पाच वर्षे होते. म्हणजे अज्ञानी बालकच तो. तो त्याच्या स्वभावाला अनुसरून नैसर्गिकपणे वागला. वास्तविक अशा समारंभाचे संकेत असतात. ते सर्वांनी पाळायचे असतात. पण चार्ली गाणे थांबवून पैसे गोळा करतो. पैसे घेऊन जाणाऱ्या मॅनेजरचा पाठलाग करतो. समारंभाचे संकेत मोडून तो बालसुलभ वृत्तीने वागतो. त्यामुळे गमतीदार विसंगती निर्माण होते. त्याची निरीक्षण शक्ती जबरदस्त आहे. म्हणून आईच्या गायनाची तो हुबेहूब नक्कल करतो. अन्य नकलाही करतो. रंगमंचावर वावरताना तो घाबरत नाही, गोंधळत नाही. कलावंताकडे असलेले हे महत्त्वाचे गुण त्याच्याकडे दिसतात.

उतारा क्र. 7

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

भाषाभ्यास:

(अ) व्याकरण घटकांवर आधारित कृती:

1. समास:

प्रश्न 1.
तक्ता भरा:
उत्तर:

सामासिक शब्द	विग्रह
1. दुःष्काळ	दुः (वाईट) असा काळ
2. आठवडा	आठ दिवसांचा समूह
3. नेआण	ने आणि आण
4. धर्माधर्म	धर्म किंवा अधर्म
5. पालापाचोळा	पाला, पाचोळा वगैरे

2. शब्दसिद्धी:

प्रश्न 1.
‘कार’ प्रत्यय असलेले चार शब्द लिहा.
उत्तर:

1. कथाकार
2. नाटककार
3. संगीतकार
4. शिल्पकार

3. वाक्प्रचार:

प्रश्न 1.
पुढील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यांत उपयोग करा:

1. नाचक्की होणे
2. भान हरपणे
3. लुप्त होणे
4. पाठ थोपटणे.

उत्तर:

1. नाचक्की होणे – अर्थ : अब्रू जाणे.
   वाक्य : सरांना उलट उत्तर देऊन सुरेशने स्वतःची नाचक्की केली.
2. भान हरपणे – अर्थ : जाणीव न उरणे.
   वाक्य: चित्र रंगवताना शालिनीचे भान हरपले.
3. लुप्त होणे – अर्थ : नाहीसे होणे.
   वाक्य: कडक उन्हाळ्यामुळे विहिरीतले पाणी लुप्त झाले.
4. पाठ थोपटणे – अर्थ : शाबासकी देणे.
   वाक्य : निबंधस्पर्धेत प्रथम क्रमांक पटकावणाऱ्या मालतीची सरांनी पाठ थोपटली.

(आ) भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

1. शब्दसंपत्ती:

प्रश्न 1.
पुढील शब्दात लपलेले प्रत्येकी चार अर्थपूर्ण शब्द लिहा:

1. दुसरीकडे
2. लांबसडक
3. उदासवाण्या
4. पदन्यासात.

उत्तर:

प्रश्न 2.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा:

1. बाहेर
2. गोड
3. धूसर
4. सुरेल
5. धाकटा
6. दूर.

उत्तर:

1. बाहेर × आत
2. गोड × कडू
3. धूसर × स्पष्ट
4. सुरेल × कर्कश
5. धाकटा × थोरला
6. दूर × जवळ.

2. लेखननियम:

प्रश्न 1.
अनुस्वार लेखनाबाबतचे नियम:
पुढील शब्द वाचा.
उत्तर:
‘रंग’, ‘पंकज’, ‘पंचमी’, ‘पंडित’, ‘अंबुज’ हे शब्द तत्सम आहेत. हे आपण पर-सवर्णानेसुद्धा लिहू शकतो. म्हणजे अनुस्वारानंतर येणाऱ्या अक्षराच्या वर्गातील अनुनासिक वापरून लिहू शकतो. उदा., रङ्ग, पङ्कज, पञ्चमी, पण्डित, अम्बुज असे. विशेषतः जुने साहित्य वाचले तर असे लेखन दिसते. परंतु, आजकाल अशी परसवर्णाने लिहिण्याची पद्धत जुनी झाली आहे. त्याऐवजी अनुस्वारच वापरले जातात. पुढील शब्द बघा कसे दिसतात!

‘निबन्ध’, ‘आम्बा’, ‘खन्त’, ‘सम्प’, ‘दगा’ हे शब्द बघायला विचित्र वाटतात ना! कारण हे तत्सम नाहीत. पर-सवर्ण लिहिण्याची पद्धत फक्त तत्सम शब्दांपुरती मर्यादित आहे. संस्कृत नसलेले मराठी शब्द शीर्षबिंदू देऊनच लिहावेत.

मराठीत स्पष्टोच्चारित अनुनासिकाबद्दल शीर्षबिंदू दयावा.

पुढील शब्द वाचा.

‘सिंह’, ‘संयम’, ‘मांस’, ‘संहार’ या शब्दांचा उच्चार खरे तर खूप वेगळा आहे ना? या शब्दांचे ‘सिंव्ह’, ‘संय्यम’, ‘मांव्स’, ‘संव्हार’ अनुस्वारांबद्दल केवळ शीर्षबिंदू दयावा.
असे उच्चार होत असले तरी लिहिताना हे शब्द तसे लिहू नयेत.

नियम : य्, र, ल, व्, श्, प्, स्, ह यांच्यापूर्वी येणाऱ्या अनुस्वारांबददल केवळ शीर्षबिंदू दयावा.

प्रश्न 1.
पुढील शब्द पर-सवर्णाने लिहा:

1. घंटा
2. मंदिर
3. चंपा
4. चंचल
5. मंगल.

उत्तर:

1. घण्टा
2. मन्दिर
3. चम्पा
4. चञ्चल
5. मङ्गल.

प्रश्न 2.
पुढील शब्द अनुस्वार वापरून लिहा:

1. जङ्गल
2. चेण्डू
3. सञ्च
4. गोन्धळ
5. बम्ब.

उत्तर:

1. जंगल
2. चेंडू
3. संच
4. गोंधळ
5. बंब.

प्रश्न 3.
पुढील शब्द लेखननियमांनुसार अचूक लिहा :

1. त्रिकालाबाधित
2. हास्यकल्लोळ
3. यत्किंचित
4. प्रकृती
5. कंठमाधुर्य.

उत्तर:

1. त्रीकाळाबाधीत
2. हस्यकलोल
3. यक्तिचीत
4. परक्रुती
5. कंठमाधूर्य.

3. विरामचिन्हे:

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यात योग्य विरामचिन्हे वापरून वाक्य पुन्हा लिहा:
मॅनेजर म्हणाला छे छे तुम्ही आता स्टेजवर जाण्याची गरज नाही.
उत्तर:
मॅनेजर म्हणाला, “छे, छे! तुम्ही आता स्टेजवर जाण्याची गरज नाही.”

4. पारिभाषिक शब्द:

प्रश्न 1.
पुढील इंग्रजी पारिभाषिक शब्दांना मराठी प्रतिशब्द लिहा :
1. Children Theatre
2. Anniversary.
उत्तर:
1. बालरंगभूमी
2. वर्धापन दिन.

उपक्रम:

प्रश्न 1.
हसरे दु:ख’ या पाठातील पाठ्यांशाचे नाट्यीकरण करून वर्गात सादरीकरण करा.

हसरे दुःख Summary in Marathi

प्रस्तावना:

भा. द. खेर हे जुन्या पिढीतील एक सुप्रसिद्ध लेखक. त्यांनी विपुल लेखन केले आहे. त्यांचे काही लेखन पुढीलप्रमाणे:
कादंबऱ्या: ‘सुखाचा लपंडाव’, ‘प्रायश्चित्त’, ‘शुभमंगल’, ‘नंदादीप’, ‘वादळवारा’, ‘यज्ञ’, ‘अमृतपुत्र’.
अन्य लेखन: ‘आईन्स्टाईनचे नवे विश्व’, ‘गीताज्ञानदेवी’, ‘अपरोक्षानुभूती’, ‘अधांतरी’, ‘द प्रिन्सेस’ इत्यादी.

प्रस्तुत पाठात चार्ली चॅप्लिनचा कलेच्या प्रांतातील प्रवेशाचा प्रसंग चित्रित केला आहे. यातील दुर्दैवाचा भाग असा की, त्याच्या आईच्या कारकिर्दीचा दु:खद अंत झाला, त्या क्षणीच त्याची कलावंत म्हणून कारकीर्द सुरू झाली. एकच क्षण सुख आणि दु:ख यांनी भरलेला! म्हणून त्या प्रसंगातील भावनांना ‘हसरे दुःख’ असे नाव दिले आहे.

शब्दार्थ:

1. तेजोमय – तेजाने युक्त, तेजस्वी.
2. कंठमाधुर्य – कंठाचे माधुर्य, गळ्याचा गोडवा, म्हणजे आवाजाचा गोडवा.
3. विध – घायाळ.
4. विपरीत – उलट, विरुद्ध (वाईट या अर्थाने रूढ).
5. कावराबावरा – भीतीने बावरलेला, बुजलेला.
6. पदन्यास – पावलांची लयदार हालचाल.
7. अवहेलना – हेटाळणी.
8. नाचक्की – बदनामी.

वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ:

1. नजर खिळून राहणे – एकाग्रतेने पाहणे.
2. जिवाचा कान करणे – मन लावून ऐकणे.
3. भान हरपणे – गुंग होणे.
4. तंद्री लागणे – गुंग होणे.
5. रंगात येणे – तल्लीन होणे.
6. दम धरणे – धीर धरणे.
7. दम निघून जाणे – धीर सुटणे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 2 अव्ययमाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 2 अव्ययमाला

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 2 अव्ययमाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोक: 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
ईश्वरेण श्रोतुं किं दत्तम् ?
उत्तरम् :
ईश्वरेण श्रोतुं कर्णी दत्तौ।

प्रश्न आ.
आस्यं कीदृशम् ?
उत्तरम् :
आस्यं सुहास्यम्।

प्रश्न इ.
ईश्वरेण विहर्तुं किं दत्तम् ?
उत्तरम् :
ईश्वरेण विहाँ पादयुग्मं दत्तम्।

2. तालिकां पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

किं दत्तम् ?	किं कर्तुम् ?	किमर्थम् ?
कर्णी दत्तौ	श्रोतुम्	श्रवणार्थम् / श्रवणाय
आस्यं दत्तम्	वक्तुम्	वचनार्थम् / वचनाय
घ्राणं दत्तम्	घ्रातुम्	घ्राणार्थम् / प्राणाय
पादयुग्यं दत्तम्	विहर्तुम्	विहारावम् / विहाराय
नेत्रे दत्ते	द्रष्टुम्	दर्शनार्थम् / दर्शनाय

3. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

श्लोकः 2

1. एकवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
के दूतत्वं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
गुणा: दूतत्वं कुर्वन्ति।

प्रश्न आ.
के केतकीम् आजिघ्रन्ति ?
उत्तरम् :
षट्पदा: केतकीम् आजिवन्ति।

2. सत्यं वा असत्यं लिखत ।

प्रश्न अ.
सज्जना: दूतत्वं कुर्वन्ति।

प्रश्न आ.
षट्पदाः स्वयम् आयान्ति ।

प्रश्न इ.
सज्जनाः केतकीगन्धम् आजिघ्रन्ति ।

3. समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
सज्जनाः, भ्रमरा:, आगच्छन्ति ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
सज्जनाः, भ्रमरा:, आगच्छन्ति ।
उत्तरम् :

• सज्जनाः – सन्तः, सुजनाः ।
• भ्रमराः – अलयः, भृगाः, मधुपाः, षट्पदाः।
• आगच्छन्ति – आयान्ति।

4. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
गुणाः, दूरे, आयान्ति।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
गुणाः, दूरे, आयान्ति।
उत्तरम् :

• गुणाः × दोषाः, दुर्गुणाः।
• दूरे × समीपे, निकटे, निकषा।
• आयान्ति × गच्छन्ति, यान्ति।

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
धेनवः किं भुक्त्वा दुग्धं यच्छन्ति ?
उत्तरम् :
धेनवः शुष्काणि तृणानि भुक्त्वा दुग्धं यच्छन्ति ।

प्रश्न आ.
धेनवः जलाशयात् किं पिबन्ति ?
उत्तरम् :
धेनव: जलाशयात् तोयं पिबन्ति ।

प्रश्न इ.
लोकमातर: का:?
उत्तरम् :
लोकमातरः धेनवः ।

2. श्लोकात् त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत

3. वाक्यत: कर्ता, कर्म क्रियापदं च अन्विष्यत लिखत च ।
दुग्धं यच्छन्ति धेनवः।

प्रश्न 1.
वाक्यत: कर्ता, कर्म क्रियापदं च अन्विष्यत लिखत च ।
दुग्धं यच्छन्ति धेनवः।

4. एकवचने परिवर्तयत।
लोकमातरः धेनवः शुष्काणि तृणानि खादन्ति ।

प्रश्न 1.
लोकमातरः धेनवः शुष्काणि तृणानि खादन्ति ।

श्लोकः 4

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
मनुजेन किं न कर्तव्यम् ?
उत्तरम् :
मनुजेन परसन्ताप: न कर्तव्यः।

प्रश्न आ.
मनुजेन कुत्र न गन्तव्यम् ?
उत्तरम् :
मनुजेन खलमन्दिरं न गन्तव्यम्।

प्रश्न इ.
मनुजेन किम् अनुसर्तव्यम् ?
उत्तरम् :
मनुजेन सतां वर्त्म अनुसतव्यम् ।

2. तालिकां परयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

धातुः	त्वान्त – ल्यबन्त रूपम्	नरूपम्
कृ	कृत्वा	अकृत्वा
गम् – गच्छ्	गत्वा	अगत्वा
उद् + सृज्	उत्सृज्य	अनुत्सृज्य

3. श्लोकात् अधोदत्तशब्दानां कृते समानार्थकशब्द चित्वा लिखत ।
गृहम्, दुष्टः, मार्गः, स्तोकम्, भूरि ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् अधोदत्तशब्दानां कृते समानार्थकशब्द चित्वा लिखत ।
गृहम्, दुष्टः, मार्गः, स्तोकम्, भूरि ।

श्लोक: 5

1. श्लोकात् ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत ।
उत्तरम् :

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ट्वा इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम्  / अयितुम्
–	–	श्रोतुम् घातुम् वक्तुम् द्रष्टुम् ध्यातुम् दातुम् विहर्तुम्
–	आघ्राय	–
भुक्त्वा पीत्वा	–	–
अकृत्वा अगत्वा	अनुत्सृज्य	–
–	विहस्य, विहाय	–
–	प्रारभ्य	–
–	विज्ञाय	–
–	सञ्चिन्त्य।	प्राप्तुम्।

2. योग्यं रूपं चिनुत ।

प्रश्न अ.
षष्ठी- विहस्य/देवस्य।
उत्तरम् :
देवस्य।

प्रश्न आ.
चतुर्थी- विहाय/गेहाय।
उत्तरम् :
गेहाय।

प्रश्न इ.
प्रथमा- अहम्/कथम्।
उत्तरम् :
अहम्।

श्लोक: 6

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
के कार्य न प्रारभन्ते?
उत्तरम् :
नीचा: कार्य न प्रारभन्ते।

प्रश्न आ.
के मध्ये विरमन्ति?
उत्तरम् :
मध्या: मध्ये विरमन्ति।

प्रश्न इ.
के प्रारब्धं कार्यं न परित्यजन्ति ?
उत्तरम् :
उत्तमजनाः प्रारब्धं कार्य न परित्यजन्ति।

2. मञ्जूषात: उचितं पर्यायं चित्वा स्तम्भपूरणं कुरुत।

प्रश्न 1.
मञ्जूषात: उचितं पर्यायं चित्वा स्तम्भपूरणं कुरुत।

(न परित्यज्यन्ति, कार्यात्, न प्रारभन्ते, विरमन्ति)
उत्तरम् :

नीचा:	मध्यमाः	उत्तमाः
कार्यम्	कार्यात्	कार्यम्
न प्रारभन्ते	विरमन्ति	न परित्वजन्ति

3. श्लोकात् प्रथमाविभक्तेः तथा तृतीयाविभक्तेः रूपाणि चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
श्लोकात् प्रथमाविभक्तेः तथा तृतीयाविभक्तेः रूपाणि चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :
तृतीया – अनुद्यमेन।

4. पदपरिचयं करूत।

5. वर्णविग्रहं कुरुत।
प्रारभ्य, विघ्नैः।

प्रश्न 1.
वर्णविग्रहं कुरुत।
प्रारभ्य, विघ्नैः।
उत्तरम् :

• प्रारभ्य – प् + र + आ + र् + अ + भ् + य् + अ।
• विघ्नः – व् + इ + थ् + न् + ऐः।

श्लोकः 7

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
स्थानभ्रष्टाः के के न शोभन्ते ?
उत्तरम् :
स्थानभ्रष्टा: दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः न शोभन्ते।

प्रश्न आ.
किं विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत् ?
उत्तरम् :
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः न शोभन्ते इति विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत्।

2. समानार्थकशब्दैः वाक्यं पुनर्लिखत ।
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः केशा: नखाः नरा: न शोभन्ते ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दैः वाक्यं पुनर्लिखत ।
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः केशा: नखाः नरा: न शोभन्ते ।
उत्तरम् :

• दन्ताः – रदनाः ।
• केशा: – कचा:, कुन्तलाः।
• नखाः – नखर:, शङ्कवः, कररुहाः।
• नराः – मानवाः, पुरुषाः।

3. श्लोकात प्रथमाविभक्ते: रूपाणि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात प्रथमाविभक्ते: रूपाणि चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :
प्रथमा – स्थानभ्रष्टाः, दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः, मतिमान्, विघ्नविहताः, मध्याः, प्रतिहन्यमानाः, उत्तमजनाः।

श्लोकः 8

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
नरः किं न त्यजेत् ?
उत्तरम् :
नर: स्वोद्योग न त्यजेत्।

प्रश्न आ.
अनुद्यमेन किं प्राप्तुं न शक्यते ?
उत्तरम् :
अनुद्यमेन तिलेभ्य: तैलं प्राप्तुं न शक्यते।

2. सत्यम् असत्यं वा इति लिखत ।

प्रश्न अ.
नरः दैवं सचिन्तयेत्।

प्रश्न आ.
नरः उद्यमं सश्चिन्तयेत्।

प्रश्न इ.
तिलेभ्य: तैलं प्राप्यते।

3. अमरकोषपङ्क्तिं लिखत । दैवम्, नरः ।

प्रश्न 1.
अमरकोषपङ्क्तिं लिखत । दैवम्, नरः ।
उत्तरम् :

• दैवम् – दिष्टम् भागधेयम्, भाग्यम्, नियतिः, विधिः।
• नरः – मनुष्यः, मानुषः, मर्त्यः ।

4. समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
लब्धम्, आलस्यम्।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
लब्धम्, आलस्यम्।

5. वर्णविग्रहं कुरुत।
सचिन्त्य, तिलेभ्यः।

प्रश्न 1.
वर्णविग्रहं कुरुत।
सचिन्त्य, तिलेभ्यः।
उत्तरम् :

• सञ्चिन्त्य – स् + अ + ञ् + च् + इ + न् + त् + य् + अ।
• तिलेभ्यः – त् + इ + ल् + ए + भ् + य् + अः।

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 2 अव्ययमाला Additional Important Questions and Answers

विशेषण-विशेष्य- सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. सुहास्यम्	आस्यम्
2. वसताम्	सताम्
3. शुष्काणि	तृणानि

पृथक्करणम्। तालिकां पूरयत ।

किं दत्तम् ?	किं कर्तुम् ?	किमर्थम् ?
चित्तं दत्तम्	ध्यातुम्	ध्यानार्थम् / ध्यानाय
हस्तयुग्मं दत्तम्	दातुम्	दानार्थम् / दानाय

प्रश्न निर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
गुणाः दूतत्वं कुर्वन्ति।
उत्तरम् :
गुणाः किं कुर्वन्ति?

प्रश्न 2.
केतकीगन्धम् आघ्राय षट्पदाः आयान्ति ।
उत्तरम् :
किं कृत्वा षट्पदा: आयान्ति?

प्रश्न 3.
धेनवः लोकेभ्यः दुग्धं यच्छन्ति।
उत्तरम् :
धेनवः केभ्यः दुग्धं यच्छन्ति?

प्रश्न 4.
मनुजेन सतां वर्त्म अनुसतव्यम्।
उत्तरम् :
मनुजेन केषां वर्त्म अनुसतव्यम्?

प्रश्न 5.
नीचैः विघ्नभयेन न खलु प्रारभ्यते।
उत्तरम् :
कैः विघ्नभयेन न खलु प्रारभ्यते?

प्रश्न 6.

1. ईश्वरेण घ्राणं घातुं दत्तम्।
2. ईश्वरेण द्रष्टुं नेत्रे दत्ते।
3. ईश्वरेण दातुं हस्तयुग्मं दत्तम्।
4. ईश्वरेण चित्तं ध्यातुं दत्तम्।

उत्तरम् :

1. ईश्वरेण घ्राणं किमर्थं दत्तम्?
2. ईश्वरेण द्रष्टुं के दत्ते?
3. ईश्वरेण दातुं किं दत्तम्?
4. ईश्वरेण चित्तं किमर्थ दत्तम्?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – गुणाः, षट्पदाः, धेनवः, लोकमातरः, स्वल्पम, बहु, षष्ठी, चतुर्थी, अहम, द्वितीया, नरः, कः, दैवम्।
• द्वितीया – दूतत्वम्, केतकीगन्धम्, तृणानि, तोयम, दुग्धम्, परसन्तापम, खलमन्दिरम्, वर्त्म, विघ्नभयेन, विनैः, स्वोद्योगम्।
• चतुर्थी – लोकेभ्यः।
• पञ्चमी – जलाशयात्, तिलेभ्यः।
• षष्ठी – सताम्, वसताम्, सताम्, यस्य।

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

2.

3.

लेखनकौशलम् :

समानार्थकशब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

• नासिका- बालकस्य नासिका दीर्घा। बालकस्य नासा / घोणा दीर्घा ।
• नेत्रम् – नेत्रे मुखस्य सौंदर्य वर्धयतः। लोचने / नयने मुखस्य सौंदर्य वर्धयतः।
• षट्पदा:- षट्पदाः रसपानं कर्तुम् आयान्ति। भ्रमराः । भृङ्गाः रसपान कर्तुम् आयान्ति।
• नराः – नराः स्वस्थानं न त्यजेयुः। मानवाः / मनुष्याः स्वस्थानं न त्यजेयुः।
• दैवम् – दैवं पुरुषकार्यम् एव अनुसरति। भाग्यं पुरुषकार्यम् एव अनुसरति।
• वर्त्म – सतां वर्त्म अनुत्सृज्य कार्य कुर्यात्। सतां मार्गम् अनुत्सृज्य कार्यं कुर्यात्।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

सर्वनाम – तालिका।

धातु – तालिका।

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
खलमन्दिरम्	house of wicked	खलस्य मन्दिरम् ।	षष्ठी तत्पुरुष समास ।
हस्तयुग्मम्	pair of hands	हस्तयो: युग्मम् ।	षष्ठी तत्पुरुष समास ।
विघ्नभयेन	due to fear of obstacles	विघ्नेभ्यः भयम्, तेन ।	पञ्चमी तत्पुरुष समास ।
स्वोद्योगम्	own work / own business	स्वस्य उद्योगः, तम् ।	षष्ठी तत्पुरुष समास ।

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
सृष्टम्	चित्तम्
वसताम्	सताम्
विहताः	मध्या:
प्रतिहन्यमानाः	उत्तमजना:
प्रारब्धम्	कार्यम्

अव्ययमाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

सुभाषिते हे संस्कृत भाषेचे ठळक वैशिष्ट्य आहे. सुभाषिते केवळ गेय नसून कमी शब्दांत महत्त्वपूर्ण अर्थ पोहचवतात. प्रस्तुत अव्ययमालेमध्ये केवळ भाषासौंदर्यच दिसत नाही तर धातुंपासून बनणाऱ्या अव्ययांचे प्रयोजन सुद्धा दिसते. ह्यामध्ये प्रत्येक श्लोकात अव्ययांचा वापर केला आहे. ज्यात काही बदल होत नाही ती अव्यये. त्यांपैकी काही अव्यये धातुंपासून बनतात.

Subhashitas or good sayings form the most beautiful part of Sanskrit language. They are not only rhythmic and melodious but convey a very profound meaning in a few words. In this beautiful collection of slokas we shall not only see the beauty of language but also observe the use of avyayas that are derived from dhatus.

This अव्ययमाला has a theme where in each shloka contains some words which are अव्ययs formed from धातुs. अव्ययs are words that don’t change and these are अव्ययs that are formed from धातुs.

श्लोकः 1

श्रोतुं ……………………….. पातु ।।1।। [Greatness of the creation of the creator]

श्लोकः : श्रोतुं करें, वक्तुमास्यं सुहास्यं
घातुं घ्राणं पादयुग्मं विहर्तुम्।
द्रष्टुं नेत्रे हस्तयुग्मं च दातुं
ध्यातुं चित्तं येन सृष्टं स पातु।।1।। (शालिनी)

अन्वयः : येन श्रोतुं कर्णी, वक्तुं सुहास्यम् आस्य, घातुं घाणं, विहर्तुं पादयुग्मं, द्रष्टुं नेत्रे, दातुं हस्तयुग्मं ध्यातुं च वित्त सृष्ट सः (ईश्वरः) पातु।

अनुवादः

ऐकण्यासाठी कान, बोलण्यासाठी सुंदर हास्य असलेले तोंड, वास घेण्यासाठी नाक, फिरण्यासाठी दोन पाय, देण्यासाठी दोन हात आणि ध्यान करण्यासाठी मन ज्याने निर्माण केले तो (ईश्वर) (आमचे) रक्षण
करो.

May he (the Lord) protect us who has created two ears to hear, smiling face to speak, a nose to smell, a pair of feet to move around, two eyes to see, a pair of hands to give and a mind to think/contemplate.

श्लोकः 2.

गुणा: ……………… षट्पदाः ।।2।। [Virtues spread on their own]

श्लोकः : गुणा: कुर्वन्ति दूतत्वं दूरेऽपि वसतां सताम्।
केतकीगन्धमाघ्राय स्वयमायान्ति षट्पदाः ।।2।। (शाङ्गधरपद्धतिः) (अनुष्टुभ)

अन्वयः : दूरे वसताम् अपि सतां, गुणा: दूतत्वं कुर्वन्ति। (यथा) षट्पदाः केतकीगन्धम् आघ्राय (मधुपानाय) स्वयम् आयन्ति।

अनुवादः

दूरवर राहणाऱ्या सज्जनांचे गुण (त्यांचे) दूतत्व करतात. (जसे) भुंगे | केवड्याचा सुगंध घेऊन (मध पिण्यासाठी) स्वत:हून येतात.
Virtues become the messengers of the virtuous though residing far away. Just as having smelt the fragrance of Ketaki, the bees themselves come to it.

श्लोकः  3.

भुक्त्वा ……………. लोकमातरः ।।3।। [Great ones act for the welfare of others]

श्लोकः : भुक्त्वा तृणानि शुष्काणि पीत्वा तोयं जलाशयात्।
दुग्धं यच्छन्ति लोकेभ्यो धेनवो लोकमातरः।।3।। (अनुष्टुभ)

अन्वयः : धेनवः शुष्काणि तृणानि भुक्त्वा जलाशयात् तोयं पीत्वा लोकेभ्य: दुग्धं यच्छन्ति । (ता.) लोकमातर: (खलु)।

अनुवादः

गायी सुके गवत (चारा) खाऊन, जलाशयातील पाणी पिऊन लोकांना दूध देतात. (त्या) खरोखरच लोकमाता होत.

Cows who are indeed the mothers of the world give milk to people after eating dry grass and drinking water from the pond.

श्लोकः 4.

अक्रत्वा …………….. तद् बहु ।।4।। [All that is done in a good manner is valuable]

श्लोकः : अकृत्वा परसन्तापम् अगत्वा खलमन्दिरम्।
अनुत्सृज्य सतां वर्त्म यत्स्वल्पमपि तद् बहु।।4।। (शागधरपद्धतिः) (अनुष्टुभ्)

अन्वयः : परसन्तापं न कृत्वा, खलमन्दिरं न गत्वा, सतां वर्त्म न उत्सृज्य, यत् स्वल्पम् अपि (लभ्यते) तद् बहु (वर्तते)।

अनुवादः

इतरांना त्रास न देता,दुष्टाच्या घरी न जाता (मदत न घेता), सज्जनांचा मार्ग न सोडता जे काही थोडे मिळेल तेच पुष्कळ मानावे.

Even the little which is obtained without troubling others, without going to the house of the wicked (to ask for something), without leaving up the good path, is worth much.

श्लोकः 5.

यस्य षष्ठी ………….. कथम् ।।5।। [I can’t marry a person who is ignorant.]

श्लोकः : यस्य षष्ठी चतुर्थी च विहस्य च विहाय च।
अहं कथं द्वितीया स्यात्, द्वितीया स्यामहं कथम्।।5।। (अनुष्टुभ्)

अन्वयः : यस्य (कृते) विहस्य (इति) षष्ठी, विहाय (इति) चतुर्थी, अहं कथं च (इति) द्वितीया स्यात् (तस्य) अहं द्वितीया (पत्नी) कथं स्याम्?

अनुवादः

ज्याच्यासाठी विहस्य ही षष्ठी (विभक्ती) आणि विहाय ही चतुर्थी (विभक्ती) आहे (तसेच) अहम्, कथम् ही द्वितीया (विभक्ती) आहे त्याची मी द्वितीया (पत्नी) कशी होऊ?

स्पष्टीकरण वैय्याकरणी वेदवती तिच्या भावी पतीची परीक्षा घेणार होती. गौरांग या तिच्या होणाऱ्या नवऱ्याला तिने विचारले, विहस्य, विहाय आणि अहम् व कथम् ही कोणती रूपे आहेत? त्याला केवळ ‘देव शब्दाची रूपे पाठ असल्यामुळे षष्ठी, चतुर्थी व द्वितीया असे उत्तर दिले. तेव्हा वेदवतीने वरील उत्तर दिले. ती म्हणाली ज्यासाठी अहम् आणि कथम् द्वितीया आहेत, त्याची मी द्वितीया म्हणजेच पत्नी कशी होऊ?

How can I become the wife of a person for whom the word विहस्य is षष्ठी विभक्ति, विहाय is चतुर्थी विभक्ति and अहम् and कथम् are द्वितीया विभक्ति?

Explanation Vedavati, a lady well-versed with grammar wanted to test the groom she would be marrying.

In order to test the knowledge of the groom Gaurang, she asked him what the words विहस्य, विहाय and अहम्, कथम् were grammatically. Gaurang had only learnt the forms of the word and that too with great difficulty.

So, for him the words विहस्य and विहाय which are actually अव्ययs seemed to be षष्ठी and चतुर्थी विभक्ति like देवस्य and देवाय respectively and अहम् and कथम् seemed to be द्वितीया विभक्ति like देवम् SoVedavati remarked that she could not become the file meaning wife of such an ignorant person.

श्लोकः 6.

प्रारभ्यते न ……………. परित्यजन्ति ।।6।। [Effect of obstacles on different types of people]
श्लोकः : प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः
प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः।
विघ्नैः पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः
प्रारब्धमुत्तमजना न परित्यजन्ति।।6।। (मुद्राराक्षसम्) (वसन्ततिलका)

अन्वयः : विघ्नभयेन खलु नीचैः (कार्य) न प्रारभ्यते। (कार्य) प्रारभ्य विघ्नविहताः (भूत्वा) मध्या: विरमन्ति। विजैः पुनः पुनः प्रतिहन्यमानाः अपि उत्तमजना: प्रारब्धं (कार्य) न परित्यजन्ति।

अनुवादः

संकटाच्या भीतीने कनिष्ठ प्रतींच्या लोकांकडून (कार्यांची) सुरुवात होत नाही. (कार्याची) सुरुवात करून संकटांनी घायाळ होऊन मध्यम प्रतीचे लोक (कार्य) सोडून देतात / कार्य थांबवतात. (परंतु) संकटांचा वेळोवेळी सामना करणारे उत्तम प्रतीचे लोक सुरु केलेले (कार्य) (कधीच) सोडून देत नाहीत.

The inferior do not start a task due to the fear of obstacles. The mediocre stop having started when faced with obstacles. The superior do not give up the task started, though hammered with obstacles again and again.

श्लोकः 7.

स्थानभ्रष्टा ………………. परित्यजेत् ।।7।। [Everything has its value only when it is in its right place]

श्लोकः : स्थानभ्रष्टा न शोभन्ते दन्ता: केशा नखा नराः।
इति विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत्।।7।। (हितोपदेश:) (अनुष्टुभ्)

अन्वयः स्थानभ्रष्टा: दन्ताः, केशाः, नखा: नराः च न शोभन्ते इति विज्ञाय मतिमान् (नर:) स्वस्थानं न परित्यजेत्।

अनुवादः

आपल्या स्थानापासून ढळलेले दात, केस, नखे आणि पुरुष शोभून दिसत नाहीत, हे जाणून बुद्धिमान माणसाने स्वत:चे स्थान सोडू नये.
Knowing that teeth, hair, nails and people that are not in the right place don’t look good, a wise person would not give up his place.

श्लोकः 8.

दैवमेवेति ……………… प्राप्तुमर्हति ।।8।।
श्लोकः : दैवमेवेति सज्ञिन्त्य न स्वोद्योगं नरस्त्य जेत् । [There is no replacement for effort]
अनुद्यमेन कस्तैलं तिलेभ्यः प्राप्तुमहीत ।।8।। (अनुष्टुभ्)

अन्वयः : दैवम् एव इति सञ्चिन्त्य नर: स्वोद्योगं न त्यजेत्। अनुद्यमेन तिलेभ्य: तैलं कः प्राप्तुम् अर्हति?

अनुवादः

मनुष्य प्रयत्नाशिवाय दैव (हेच यश देईल) असा विचार करून माणसाने स्वतःचे प्रयत्न सोडू नये. प्रयत्न न करता तिळांतून तेल मिळवण्यासाठी कोण बरे सक्षम / पात्र आहे? (तिळांत तेल हे असतेच, मात्र ते मिळवण्यासाठी त्यावर दाब द्यावाच लागतो.)

Man should not give up his own effort thinking that destiny is the only thing. Who can obtain oil from sesame seeds without crushing them (without effort)? [Though sesame seeds have abundant oil, one still needs to apply pressure on them to extract out that oil.]

सन्धिविग्रहः

1. स्थानभ्रष्टान – स्थानभ्रष्टाः + न।
2. वक्तुमास्यम् – वक्तुम् + आस्यम् ।
3. केतकीगन्धमानाय – केतकीगन्धम् + आघाय।
4. दूरेऽपि – दूरे + अपि।
5. स्वयमायान्ति – स्वयम् + आयान्ति।
6. लोकेभ्यो धेनवो लोकमातरः – लोकेभ्यः + धेनवः + लोकमातरः।
7. यत्स्वल्पमपि – यत् + स्वल्पम् + अपि ।
8. विघ्नविहता विरमन्ति – विघ्नविहताः + विरमन्ति।
9. पुनरपि – पुन: + अपि।
10. प्रारब्धमुत्तमजना न – प्रारब्धम् + उत्तमजनाः + न।
11. स्यामहम् – स्याम् + अहम् ।
12. केशा नखा नरा: – केशा: + नखा: + नराः।
13. दैवमेवेति – दैवम् + एव + इति।
14. नरस्त्यजेत् – नरः + त्यजेत्।
15. कस्तैलम् – कः + तैलम्।
16. प्राप्तुमर्हति – प्राप्तुम् + अर्हति।

समानार्थकशब्दाः

1. कर्णः – श्रोत्रम्, श्रुतिः, श्रवः, श्रवणम्।
2. आस्यम् – वदनम्, तुण्डम्, आननम्, मुखम्।
3. प्राणम् – नासिका, गन्धवहा, घोणा, नासा।
4. विहर्तुम् – भ्रमितुम्।
5. नेत्रम् – नयनम, लोचनम्, चक्षुः, अक्षः।
6. हस्त: – करः, पाणिः ।
7. पादः – चरणः।
8. चित्तम् – मनः, चेतः, अन्त:करणम्।
9. पातु – रक्षतु।
10. तृणानि – शष्पाणि।
11. धेनवः – गावः।
12. भुक्त्वा – खादित्वा।
13. मातर: – जनन्यः।
14. खलः – दुष्टः, दुर्जनः।
15. सताम् – सज्जनानाम्।
16. वर्त्म – मार्गः, अध्वा,
17. पन्थाः, पथः।
18. अनुत्सृज्य – अत्यक्त्वा।
19. स्वल्पम् – अल्पम्, स्तोकम्।
20. बहु – भूरि, अधिकम्।
21. मन्दिरम् – (अत्र) गृहम्।
22. विघ्नम् – सङ्कटम्, प्रत्यूहः ।
23. पुन: पुन: – वारंवारम् ।
24. द्वितीया – पत्नी, जाया ।
25. विहस्य – हसित्वा ।
26. विहाय – त्यक्त्वा ।
27. प्राप्तुम् – लब्धम्।
28. अनुद्यमः – आलस्यम्।
29. सताम् – सज्जनानाम्।
30. प्रारभ्य – आरभ्य।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• शुष्काणि × आणि।
• खलः × सुजनः।
• स्वल्पम् × बहु।
• नीचा: × उत्तमाः।
• प्रारभ्य × समाप्य।
• प्रारब्धम् × समाप्तम्।
• परित्यजन्ति × स्वीकृर्वन्ति।
• अनुद्यमः × उद्यमः।

शब्दार्थाः

1. आस्यम् – mouth – तोंड
2. ध्राणम् – nose – नाक
3. घातुम् – to smell – वास घेण्यासाठी
4. पादः – foot/leg – पाय
5. युग्मम् – pair – जोडी
6. नेत्रे – eyes – डोळे
7. दातुम् – to give – देण्यासाठी
8. चित्तम् – mind – चित्त
9. विहर्तुम् – to wander – फिरण्यासाठी
10. सृष्टम् – created – निर्माण केले
11. षट्पदाः – bees – भुंगे
12. केतकी – fragrance of Ketaki – केवड्याचा
13. गन्धम् – (Screw pine) – सुवास
14. गुणाः – virtues – गुण
15. दूतत्वम् – as a messenger – दूताचे काम
16. सताम् – of good people – सज्जनांचे
17. तृणानि – grass – गवत
18. शुष्काणि – dry – सुकलेले
19. तोयम् – water – पाणी
20. धेनवः – cows – गायी
21. अकृत्वा – without doing – न करून
22. परसन्ताप: – troubling others – दुसऱ्याला त्रास, पीडा
23. अगत्वा – without going – न जाता
24. खलमन्दिर – abode of the wicked – दुष्टाचे घर
25. अनुत्सृज्य – without leaving – न सोडता
26. सताम् – of good people – सज्जनांचा
27. वर्ती – road, path – मार्ग
28. विहस्य – having smiled – हसून
29. बिहाय – having left – सोडून
30. द्वितीया – second, (here) wife – दुसरी, (इथे)पत्नी
31. विघ्न – obstacle – अडथळा
32. विघ्नविहता: – due to obstacles – अडथळ्यांनी हरलेले
33. प्रतिहन्यमानाः – hammered – मारा झालेले
34. मध्यमाः – mediocre – मध्यम प्रतीचे लोक
35. स्थानभ्रष्टा: – not in the proper place – स्थानापासून ढळलेले
36. विज्ञाय – after knowing – जाणून
37. मतिमान् – intelligent – बुद्धिमान
38. दैवम् – fortune – नशीब
39. सञ्चिन्त्य – thinking – विचार करून
40. नरः – man – मनुष्य
41. अनुद्यमेन – without effort – प्रयत्नशिवाय