Manavta Dharma Class 10 Sanskrit Chapter 15 Question Answer Maharashtra Board

Class 10th Sanskrit Aamod Chapter 15 मानवताधर्मः Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 15 मानवताधर्मः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 10 Sanskrit Chapter 15 Question Answer

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 15 मानवताधर्मः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
सकला नद्यः कं प्रविशन्ति ?
उत्तरम् :
सकला नद्य: महोदधिं प्रविशन्ति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

प्रश्न आ.
सङ्गीते स्वराः कीदृशाः ?
उत्तरम् :
सङ्गीते स्वरा: षड्जमूलाः।

प्रश्न इ.
कः सर्वधर्मान् व्याप्नोति ?
उत्तरम् :
मानवताधर्म : सर्वधर्मान् व्याप्नोति।

प्रश्न ई.
भानुः कं प्रकाशयति ?
उत्तरम् :
भानुः भुवनमण्डलं प्रकाशयति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

प्रश्न उ.
कां भज इति कविः वदति ?
उत्तरम् :
मानवतां भज इति कविः वदति।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
भानुर्भुवनमण्डलम् = ………… + भुवनमण्डलम् ।
उत्तरम् :
भानुर्भुवनमण्डलम् – भानु: + भुवनमण्डलम्।

प्रश्न आ.
प्रकाशयत्येकस्तथा = + ……. + तथा ।
उत्तरम् :
प्रकाशयत्येकस्तथा – प्रकाशयति + एकः + तथा।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

प्रश्न इ.
व्यवहरेल्लोके = ……….. + लोके ।
उत्तरम् :
व्यवहरेल्लोके – व्यवहरेत् + लोके।

प्रश्न ई.
एषोऽभ्युदयकृत् = एषः + ………….. ।
उत्तरम् :
एषोऽभ्युदयकृत् – एष: + अभ्युदयकृत्।

3. पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत

प्रश्न 1.
पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत
उत्तरम् :
एकीभूय, सम्भूय, समाश्रित्य, परित्यज्य

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

4. सूचनानुसारं कृती: कुरुत

प्रश्न अ.
सर्वधर्मान् परित्यज्य ध्रुवं मानवतां भज । (पूर्वकालवाचकं निष्कासयत।)
उत्तरम् :
सर्वधर्मान् परित्यज धुवं मानवतां भज च।

प्रश्न आ.
नद्यः महोदधिं प्रविशन्ति । (कर्तृपदम् एकवचने परिवर्तवत ।)
उत्तरम् :
नदी महोदधिं प्रविशति।

प्रश्न इ.
त्वं सर्वधर्मान् परित्यज्य मानवतां भज । (‘त्वं’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत ।)
उत्तरम् :
भवान् सर्वधर्मान् परित्यज्य मानवतां भजतु।

प्रश्न ई.
सर्वे धर्माः मानवतागुणं शंसन्ति । (कर्मवाच्ये परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
सर्वैः धर्म : मानवतागुणः शंस्यते।

प्रश्न उ.
भानुः भुवनमण्डलं प्रकाशयति । (णिजन्तं निष्कासयत ।)
उत्तरम् :
भुवनमण्डलं प्रकाशते।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

5. समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत
1. सरि, 2. रङ्गः, 3. अ, 4. दिनकृत्, 5. मार्गः
(अ) वण, (आ) भानुः, (इ) नदी, (ई) पन्थाः, (उ) सलि
उत्तरम् :

  1. सरि – नदी।
  2. रङ्गः – वर्णः।
  3. अम्भः – सलिलम्।
  4. दिनकृत् – भानुः।
  5. मार्गः – पन्थाः ।

6. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत।

प्रश्न अ.
मानवताधर्मः अभ्युदयकृत् कथं वर्तते?

प्रश्न आ.
कदा मानवता भवेत् ?

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

प्रश्न इ.
सर्वे धर्माः मानवताधर्म समाश्रिताः इति सोदाहरणं स्पष्टीकुरुत।

7. विशेष्यैः रिक्तस्थानानि पूरयत ।

प्रश्न 1.
विशेष्यैः रिक्तस्थानानि पूरयत ।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः 1
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः 4

8. क्रियापदतालिकां पूरयत

प्रश्न 1.
क्रियापदतालिकां पूरयत
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः 2

9. नामतालिकां पूरयत

प्रश्न 1.
नामतालिकां पूरयत
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः 3

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

मानवताधर्मः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

‘धर्म’ हा पुष्कळ अर्थ असलेली बहुआयामी व सर्वसमावेशक अशी संकल्पना आहे. ‘य: धारयति सः धर्मः’ ही व्याख्या सर्वश्रुत आहे याचा अर्थ, जो धारण करतो तो धर्म. प्रत्येक प्रकारच्या योग्य आचरणाचा अंतर्भाव ‘धर्म’ या संकल्पनेत होतो. म्हणूनच ‘स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः’, असे योग्यरित्या म्हटले आहे.

समाजातील लोकांनी आचरलेल्या धर्मामुळे मानवी समाज टिकून राहतो. उदा.- पालकांनी मुलांचे रक्षण करणे (पितृधर्म, मातृधर्म), मुलांनी पालकांच्या आज्ञेचे पालन करणे (कन्याधर्म, पुत्रधर्म), राजाने प्रजेचे रक्षण करणे, (राजधर्म).

याखेरीज, पतिधर्म, पत्नीधर्म इ. महाभारतानुसार, ज्याने सुनिश्चितपणे मानवाचे कल्याण होते, तो धर्म. म्हणून सर्वांनी मानवताधर्माचा अवलंब केला पाहिजे जेणेकरून, मनुष्यजातीची उन्नती व कल्याण होईल.

मानवता सर्वधर्माणां मूलम्। मानवता हे सर्व धर्माचे मूळ आहे. हा मानवताधर्म अतिशय समर्पक पद्धतीने ‘मानवताधर्म’ पाठात विशद केला आहे. या काव्याचे रचनाकार डॉ. देवीप्रसाद खरवण्डीकर हे संस्कृतच्या प्रचार – प्रसारात लीन आहेत.

धर्म is a multifaceted and all-inclusive term with many meanings. य: धारयति स: धर्म: is a well-known definition of धर्म which means, that which is followed is धर्म. धर्म embraces every type of righteous conduct.

So, it is rightly said स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः Human society is upheld by performed by its members for eg, parents protecting/nurturing children (पितृधर्म-मातृधर्म), children obeying parents (कन्याधर्म, पुत्रधर्म) king protecting the citizens (राज धर्म) apart from this पतिधर्म, पत्नीधर्म etc. महाभारत says, that which ensures the welfare of human beings is surely धर्म.

Hence, all should resort to मानवताधर्म (Humanity) which will lead to upliftment and welfare of living beings. मानवता सर्वधर्माणां मूलम् – Humanity is the origin of all us. Thus, the humanity, (मानवता) is well described by respected Dr. देवीप्रसाद खरवण्डीकर who has engaged himself in popularising of Sanskrit language.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

श्लोक: 1

यथैव सकला नद्यः प्रविशन्ति महोदधिम्।
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा: समाश्रिताः ।।1।।

अनुवाद:

ज्याप्रमाणे सर्व नद्या (अखेरीस) समुद्रास जाऊन मिळतात, त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, all rivers enter the ocean, likewise, all religions resort to humanity.

श्लोक: 2

षड्जमूला यथा सर्वे सङ्गीते विविधाः स्वराः। .
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा : समाश्रिताः ।।2।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे संगीतातील स्वरांचे मूळ हे शेवटी षड्ज च असते त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, different musical notes have a base of षड्ज likewise all es resort to humanity.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

श्लोकः 3

एकीभूय यथा सर्वे वर्णा गच्छन्ति शुक्लताम्।
तथा सम्भूय शंसन्ति धर्मा मानवतागुणम् ।।3।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे सर्व रंग शुभ्रतेकडे जातात त्याप्रमाणे, सर्व धर्म (अखेर) मानवताधर्माची प्रशंसा करतात.
Just as, all colours coming together attain whiteness likewise, all धर्मs praise the humanity together.

श्लोकः 4

सर्व व्याप्नोति सलिलं शर्करा लवणं यथा।
एवं मानवताधर्मो धर्मान् व्याप्नोति सर्वथा ।।4।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे पाणी हे गोड, खारट (या चवी) सर्व व्यापते त्याप्रमाणे – मानवता धर्मांना सर्व प्रकारे व्यापून राहते.
Just as, water covers everything sweet as well as salty .similarly, humanity pervades all धर्मs from all sides.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

श्लोकः 5

यथा प्रकाशयत्येको भानुर्भुवनमण्डलम्।
धर्मान् प्रकाशयत्येकस्तथा मानवतागुणः।।5।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे एकटा सूर्य संपूर्ण जगाला प्रकाशित करतो त्याप्रमाणे मानवता हा गुण सर्व धर्माना उजळून टाकतो.
Just as the sun alone lightens the entire world; (similarly, humanity alone illuminates all धर्मs.

श्लोकः 6

आत्मौपम्यं समाश्रित्य मानवो मानवैः सह।
यदा व्यवहरेल्लोके तदा मानवता भवेत् ।।6।।

अनुवादः

या विश्वात, आत्माच्या समानतेचे तत्त्व पाळून, जेव्हा मानव इतर मानवांशी समानतेने व्यवहार करेल/ वागेल, तेव्हा खरी मानवता
अस्तित्वात येईल.

In the world, when a man would behave (with others) equally, following the principle of similarity of the soul then humanity would take place.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

श्लोक: 7

सर्वधर्मान् परित्यज्य भज मानवतां धूवम्।
एषोऽभ्युदयकृत् पन्थाः तथा श्रेयस्करोऽपि च ।।7।।

अनुवादः

(हे माणसा), निश्चितच सर्व धर्मांना सोडून मानवताधर्मास पूजावे. (मानवतेचा) मार्ग (अखंड विश्वाचे) उन्नयन करणारा आहे. तसेच तो हितकारक आहे.
(O man) Leaving all धर्मs, resort humanity surely. This path leads to the upliftment and it is beneficial.

सन्धिविग्रहः

  1. यथैव – यथा + एव।
  2. सकला नद्यः – सकला: + नद्यः।
  3. षड्जमूला यथा – षड्जमूला : + यथा ।
  4. सकला नद्यः – सकलाः + नद्यः।
  5. वर्णा गच्छन्ति – वर्णाः + गच्छन्ति।
  6. धर्मा मानवतागुणम् – धर्माः + मानवतागुणम्।
  7. मानवो मानव : – मानवः + मानवैः ।
  8. श्रेयस्करोऽपि – श्रेयस्करः + अपि।
  9. मानवताधर्मो धर्मान् – मानवताधर्मः + धर्मान्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

शब्दार्थाः

  1. महोदधिम् – to the ocean – समुद्राला
  2. समाश्रिताः – are resorted – आश्रय घेतला आहे.
  3. षड्जमूलाः – has a base of षड्ज – षड्ज हे मूळ आहे
  4. सलिलम् – water – पाणी
  5. व्याप्नोति – covers – व्यापते
  6. सर्वथा – by all ways – सर्व बाजूंनी/ सर्व प्रकारे
  7. प्रकाशयति – lightens – प्रकाशित करतो
  8. भुवनमण्डलम् – entire world – संपूर्ण जग
  9. औपम्यम् – following – समानतेचे तत्त्व
  10. similarity – पाळून
  11. व्यवहरेत् – would behave – व्यवहार करेल / वागेल
  12. लोके – in the world – विश्वात / जगात
  13. अभ्युदयकृत् – path that – उन्नयन करणारा मार्ग
  14. पन्थाः – leads to upliftment
  15. श्रेयस्करः – beneficial – हितकारक

Aamod Sanskrit Book 10th Class Solutions

Vyasane mitra pariksha Class 10 Sanskrit Chapter 2 Question Answer Maharashtra Board

Class 10th Sanskrit Anand Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 10 Sanskrit Chapter 2 Question Answer

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा Textbook Questions and Answers

अवबोधनम्‌ :

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
अरण्ये कौ निवसतः स्म ?
उत्तरम्‌ :‌
अरण्ये मृग: काक:च निवसतः स्म।

प्रश्न आ.
काकः किम् उपादिशत् ?
‌उत्तरम्‌ :‌
काक: उपादिशत्, “अकस्मादागन्तुना सह मित्रता न युक्ता।”

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न इ.
मृगः प्रत्यहं क्षेत्रं गत्वा किम् अकरोत् ?
‌उत्तरम्‌ :‌
मृगः प्रत्यहं क्षेत्रं गत्वा सस्यम् अखादत् ।

प्रश्न ई.
क्षुद्रबुद्धिः कुत्र निभृतं स्थितः ?
‌उत्तरम्‌ :‌
क्षुद्रबुद्धिः समीपमेव वक्षस्य पृष्ठतः निभृतं स्थितः।

प्रश्न उ.
शृगालः केन हतः ?
‌उत्तरम्‌ :‌
क्षेत्रपतिना क्षिप्तेन लगुडेन शृगालः हतः।

2. कः कं वदति ?

प्रश्न अ.
‘वनेऽस्मिन् एकं सस्यपूर्ण क्षेत्रमस्ति ।’
‌उत्तरम्‌ :‌
जम्बूक; मृगं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न आ.
‘मित्र, छिन्धि तावन्मम बन्धनम् ।’
‌उत्तरम्‌ :‌
मृग: जम्बूकं वदति।

प्रश्न इ.
‘स वञ्चक: क्वास्ते ?’
‌उत्तरम्‌ :‌
काकः मृगं वदति।

3. उत्तरपदं लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. काकोऽवदत् = काकः + …………… ।
आ. मृगेणोक्तम् = मृगेण + …………… ।
इ. जम्बूकोऽयम् = जम्बूकः + ………….. ।
‌उत्तरम्‌ :‌
अ. काकोऽवदत् – काकः + अवदत्।
आ. मृगेणोक्तम् –  मृगेण + उक्तम्।
इ. जम्बूकोऽयम् – जम्बूकः + अयम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

4. पूर्वपदं लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. मृगोऽब्रवीत् = …………….. + अब्रवीत्
आ. वातेनोदरम् = …………… + उदरम्
इ. मृतोऽसि = ………………. + असि
‌उत्तरम्‌ :‌
अ. मृगोऽब्रवीत् – मृगः + अब्रवीत्।
आ. वातेनोदरम् – वातेन + उदरम्।
इ. मृतोऽसि – मृत: + असि।

5. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
‘स नरः शत्रुनन्दनः’ इति वचनं कथायाः आधारेण स्पष्टीकुरुत ।
‌उत्तरम्‌ :‌
व्यसने मित्रपरीक्षा या कथेच्या संदर्भात ‘स: नरः शत्रुनन्दनः ही उक्ती आलेली दिसून येते. हितोपदेश या पुस्तकात मित्रलाभ (1.3) या प्रकरणात ही कथा आढळते.

धूर्त कोल्हा हरिणाला त्याच्या शब्दांमध्ये फसवितो व त्याच्याशी मैत्री करतो. कोल्हा हरिणाला धान्यांनी भरलेले एक शेत दाखवितो. साहजिकच हरिणाच्या मनात धान्याबद्दल हाव निर्माण होते. पण नंतर, शेताच्या मालकाने टाकलेल्या जाळ्यात हरिण अडकते. हरिणाने कोल्ह्याकडे मदत मागताच धूर्त कोल्हा जाळे घट्ट असल्याचे सांगतो, त्यामुळे तो तोडण्यास समर्थ नाही असे दर्शवितो.

हरिणाला कोल्ह्याचा धूर्तपणा हळूहळू लक्षात येतो. कावळ्याने न ऐकल्याचा त्याला पश्चात्ताप होतो. जेव्हा कावळा हरिणाला शोधत शोधत हरिणाजवळ पोहोचतो, तेव्हा तो सुद्धा सः नरः शत्रुनन्दनः’ हा श्लोक उद्धृत करतो. या श्लोकाचा अर्थ असा, की, “जो आपल्या मित्रांचा, हितचिंतकांचा सल्ला ऐकत नाही, तो संकटात सापडतो व त्याच्या शजूंना आनंदित करतो, त्यांचे शत्रुत्व ओढून घेतो.

हरिणाने अनोळखी प्राण्यांशी (कोल्ह्याशी) मैत्री न करण्याचा कावळ्याचा सल्ला ऐकला नाही व कोल्ह्याशी मैत्री केल्याने अखेर त्याला जाळ्यात अडकावे लागले, म्हणजे तो संकटात सापडला व हरिणाला शत्रुनन्दन हे विशेषण लागू पडले.

‘सः नरः शत्रुनन्दनः’ occurs in the context of the story व्यसने मित्रपरीक्षा. It is found in the chapter 1.3 of मित्रलाभ, in हितोपदेश.

The crooked jackal trapped the deer in its words. It intentionally showed the deer a field full of grains. Due to greed towards the grains, the deer got caught in the net set by the owner of the field. When the deer asked the jackal for his help, it cleverly answered, the net is tendon, so it can’t break it.

The deer understood the jackal’s plan. It repented for not listening to the crow’s advice. When crow came searching for him, It uttereded the verse सुहदा ….. स: नरः शत्रुनन्दनः which means, “The one who does not listen to the words of well-wishing friends, calamity becomes his neighbour and he pleases enemies.”

The deer disregarded crow’s advice of not making friendship with strangers. It had friendship with a deceitful jackal and was finally trapped in the net. Seeing him caught in the net, the jackal became happy.

In this way, the deer proved himself as शत्रुनन्दन, the one who pleases enemies as the deer also pleased the mind of a crooked jackal.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न आ.
काकेन क: उपाय: उक्तः ?
‌उत्तरम्‌ :‌
व्यसने मित्रपरीक्षा या कथेच्या संदर्भात ‘सः नरः शत्रुनन्दनः’ ही उक्ती आलेली दिसून येते. हितोपदेश या पुस्तकात मित्रलाभ (1.3) या प्रकरणात ही कथा आढळते.

शेताच्या मालकाने हरिणाला जाळ्यात अडकविले. कावळा हरिणाला शोधत तेथे आला. कावळ्याने विचारले असता हरिणाने सर्व हकीकत त्याला सांगितली. कोल्याच्या धूर्तपणामुळे हरिण जाळ्यात अडकले होते. कावळ्याने हरिणाला मेल्यासारखे दर्शविण्यास सांगितले. तसेच कावळ्याने हरिणाला पोट फुगवायला व पायही स्तब्ध ठेवण्यास सांगितले.

कावळ्याच्या म्हणण्यानुसार वागल्यामुळे शेताच्या मालकाला हरिण मृत असल्याचा भास झाला. शेताचा मालक हरिणाजवळ आला व जाळे काढले. ठरल्याप्रमाणे कावळ्याने काव-काव असा आवाज केला, आवाज ऐकताच हरिण उठले व पटकन पळून गेले. कावळ्याने शोधलेल्या या उपायामुळे व त्याच्या चातुर्यामुळे हरिणाचे प्राण वाचले.

‘स: नरः शत्रुनन्दनः’ occurs in the context of the story व्यसने मित्रपरीक्षा. It is found in the chapter ङ्के13 of मालाभ, in हितोपदेशा The deer was trapped in the net set by the owner of the field. The crow came in search of the deer. The crow saw the trapped deer. The deer narrated the account of a deceitful jackal.

The crow told the deer to pretend to be dead by blowing up its belly with air and told to keep legs stiff. The crow gave the deer an idea of running away. The deer followed likewise. The owner of the field thought the deer is certainly dead.

So, he released the deer. At the same time, the crow made sound and the deer ran away quickly. The crow’s wisdom and true friendship with the deer saved the deer’s life.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

6. विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
दृढः, मैत्री, बद्धः, प्रभूतम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
दृढः, मैत्री, बद्धः, प्रभूतम् ।
‌उत्तरम्‌ :‌

  • दृढः × शिथिलः।
  • मैत्री × शत्रुत्वम्, वैरम्।
  • बद्धः × मुक्तः।
  • प्रभूतम् × अल्पम्, स्तोकम्, स्वल्पम्, न्यूनम्।

7. अमरकोषात् योग्यं समानार्थक शब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
अरण्ये मृगः काकः च स्नेहेन निवसतः ।
‌उत्तरम्‌ :‌
अरण्ये कुरङ्गः/वातायु:/हरिण:/अजिनयोनिः काकः च नेहेन निवसतः ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न आ.
जम्बूकः तेन सह मृगस्य निवासस्थानं गतः ।
‌उत्तरम्‌ :‌
शृगाल:/वज्ञक:/क्रोष्टा/फेरु:/फेरवः तेन सह मृगस्य निवासस्थानं गतः।

प्रश्न इ.
मृगमन्विष्यन् काकः तत्र उपस्थितः ।
‌उत्तरम्‌ :‌
मृगमन्विष्यन् करट:/अरिष्ट:/बलिपुष्ट:/सकृत्प्रजः तत्र उपस्थितः।

8. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
स्तम्भमेलनं कुरुत।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा 1
‌उत्तरम्‌ :‌

विशेषणम् विशेष्यम्
1. दृढः बन्धः
2. क्षिप्तेन लगुडेन
3. एकस्मिन् दिने
4. लगुडहस्तः क्षेत्रपतिः

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

9. तालिकां पूरयत ।

प्रश्न अ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा 4
(मञ्जूषा – त्रायस्व माम्, दर्शयामि त्वाम्, दृढोऽयं बन्धः, छिन्धि मम बन्धनम्)
‌उत्तरम्‌ :‌

जम्बूकः मृगः
दर्शयामि त्वाम्। त्रायस्व माम्।
दृढोऽयं बन्धः छिन्धि मम बन्धनम्

प्रश्न आ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा 5
(मञ्जूषा – अलं विवादेन, कोऽयं द्वितीयः?, एवमस्तु, अस्मत्सख्यम् इच्छति ।)
‌उत्तरम्‌ :‌

मृगः काकः
अलं विवादेन। कोऽयं द्वितीयः?
अस्मत्सख्यम् इच्छति। एवमस्तु।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

10. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत ।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा 2
‌उत्तरम्‌ :‌
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा 3

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्।

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
शृगालः मृगेण सह सख्यम् इच्छति यतः
(अ) शृगाल: मृगमांसं खादितुम् इच्छति।
(ब) शृगालः मृगे स्निह्यति।
उत्तरम् :
(अ) शृगाल: मृगमांसं खादितुम् इच्छति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(ख) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं लिखत।

प्रश्न 1.
शृगालः स्वार्थहतुना ………… सह मैत्रम् ऐच्छत्। (मृगेण / काकेन)
उत्तरम् :
शृगालः स्वार्थहतुना मगेण सह मैत्रम् ऐच्छत्।

(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
क: चित्राङ्गम् अपश्यत्?
उत्तरम् :
गाल: चित्राङ्गम् अपश्यत्।

प्रश्न 2.
शृगालस्य नाम किम् आसीत्?
उत्तरम् :
शृगालस्य नाम क्षुद्रबुद्धिः आसीत्।

प्रश्न 3.
शृगालः किमर्थं मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत्?
उत्तरम् :
शृगालः स्वार्थहेतुं पूरयितुं मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 4.
कदा क्षुद्रबुद्धिः निवासस्थानं गतः?
उत्तरम् :
अस्तङ्गते सवितरि क्षुद्रबुद्धिः निवासस्थानं गतः।

प्रश्न 5.
जम्बूकः किम् इच्छति?
उत्तरम् :
जम्बूक: मृगशृगालयोः सख्यम् इच्छति।

(घ) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम्/असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. अरण्ये एकाक्ष: नाम मृगः चित्राङ्ग नाम काक: निवसतः स्म।
  2. शुदबुद्धिः उदिते सवितरि (सूर्योदये) निवासस्थानं गतः।
  3. अकस्मात् आगन्तुना सह मैत्री युक्ता।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्।
  2. असत्यम्।
  3. असत्यम्।

(च) कः कं वदति।

प्रश्न 1.
“सखे चित्राङ्ग, कोऽयं द्वितीयः?”
उत्तरम् :
काक: मृगं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 2.
“जम्बूकोऽयम्। अस्मत्सख्यम् इच्छति।”
उत्तरम् :
मृगः काकं वदति।

प्रश्न 3.
“अकस्मादागन्तुना सह मित्रता न युक्ता।”
उत्तरम् :
काक: मृगं वदति।

प्रश्न 4.
मृगस्य प्रथमदर्शने भवानपि अपरिचितः एव आसीत्।
उत्तरम् :
शृगालः काकं वदति।

प्रश्न 5.
यथायं मृगः मम बन्धुः तथा भवानपि।
उत्तरम् :
शृगालः काकं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 6.
अलं विवादेन।
उत्तरम् :
मृग: काकशृगालौ वदति।

प्रश्न 7.
वयं सर्वे आनन्देन एकत्र निवसामः ।
उत्तरम् :
मृगः काकशृगाली वदति।

प्रश्न 8.
एवमस्तु।
उत्तरम् :
काकः मृगशृगाली वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

शब्दज्ञानम्।

(क) सन्धिविग्रहं कुरूत।

  1. चित्राङ्गो नाम – चित्राङ्गः + नाम ।
  2. एकाक्षो नाम – एकाक्ष: + नाम।
  3. काकश्च – काकः + च।
  4. केनापि – केन+अपि।
  5. कोऽयम् – क + अयम्।
  6. अकस्मादागन्तुना – अकस्मात् + आगन्तुना।
  7. तदाकर्ण्य – तत् + आकर्य।
  8. भवानपि – भवान् + अपि।
  9. यथायम् – यथा + अयम्।
  10. काकेनोक्तम् – काकेन + उक्तम्।
  11. एवमस्तु – एवम् + अस्तु।

(ख) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम् विशेष्यम्
1. भ्रमन् चित्राङ्गः
2. अस्त गते सवितर

(ग) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा / अयित्वा ल्यबन्त अव्यय – उपसर्ग + धातु + य / त्य
आकर्य दृष्ट्वा

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(घ) विभक्त्यन्तरूपाणि।

  • प्रथमा – मृगः, काकः, भ्रमन्, सः, अयम्, जम्बूकः, भवान्, बन्धुः, वयम्, सर्वे।
  • द्वितीया – सख्यम्, मित्रताम्।
  • तृतीया – स्नेहेन, केन, शृगालेन, हेतुना, मृगेण, आगन्तुना, विवादेन, आनन्देन, काकेन।
  • पञ्चमी – अस्मत्।
  • सप्तमी – वने, सवितरि, दर्शन।

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. शृगालः मृगेण सह मित्रताम् ऐच्छत्।
2. जम्बूक: सकोपम् आह।
उत्तरम् :
1. लङ्लकारः
2. लङ्लकार:

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

  1. मृगकाकयोः नेहेन निवासः।
  2. काकस्य उपदेशः।
  3. मृगकाकशृगालानाम् एकत्र निवासः।
  4. शुगालस्य मृगेण सह मित्रता।

उत्तरम् :

  1. मृगकाकयोः स्नेहेन निवासः।
  2. शृगालस्य मृगेण सह मित्रता।
  3. काकस्य उपदेशः।
  4. मृगकाकशृगालानाम् एका निवासः।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

  1. अरण्यम् – काननम्, वनम्, विपिनम्, अटवी।
  2. मृगः – हरिणः, कुरङ्गः, वातायुः, अजिनयोनिः ।
  3. काकः – वायसः, करटः, ध्वाक्षः, अरिष्टः, बलिपुष्टः, सकृत्प्रजः।
  4. शृगालः – जम्बूकः, वाकः, क्रोष्टा, फेरुः, फेरवः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(क) उचितं कारणं चित्त्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
जम्बूक: मनसि आनन्दितः यतः
(अ) मृगः पाशे बद्धः।
(ब) जम्बूकस्य अन्येन सह मित्रता अभवत्।
उत्तरम् :
(अ) मृग: पाशे बद्धः।

(ख) उचितं पर्यायं चित्त्वा वाक्यं लिखत।

प्रश्न 1.

  1. फलितं मे ……………..। (प्रयोजनम् / मनोरथम्)
  2. ………………. मम शरणम्। (शत्रवः / सुहद:)
  3. बने …………. क्षेत्रम् अस्ति। (सस्यविहीनं / सस्ययुक्त)

उत्तरम् :

  1. मनोरथम्
  2. सुहृदः
  3. सस्ययुक्तं

(ग) पूर्णवाक्येन लिखत।

प्रश्न 1.
केन मृगस्य कृते पाशः योजितः?
उत्तरम् :
क्षेत्रपतिना मृगस्य कृते पाश: योजितः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 2.
मृगं पाशैर्बद्धं दृष्ट्वा क: मनसि आनन्दितः?
उत्तरम् :
मृगं पाशैर्वद्धं दृष्ट्वा जम्बूक: मनसि आनन्दितः।

प्रश्न 3.
जम्बूक: मनसि किम् अचिन्तयत्?
उत्तरम् :
जम्बूक: मनसि अचिन्तयत्, ‘यत् फलितं मे मनोरथम्। इदानीं प्रभूतं भोजनं प्राप्स्यामि ।’

प्रश्न 4.
मृग: जम्बूकं दृष्ट्वा किम् अब्रवीत्?
उत्तरम् :
मृगः जम्बूकं दृष्ट्वा अब्रवीत्, “मित्र, छिन्धि तावन्मम बन्धनम्। त्रायस्व माम्।” इति ।

(घ) कः कं वदति।

प्रश्न 1.
दर्शयामि त्वाम्।
उत्तरम् :
जम्बूक: मृगं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 2.
दृढोऽयं बन्धः।
उत्तरम् :
जम्बूक: मृगं वदति।

प्रश्न 3.
स्नायुनिर्मितान् पाशानेतान् कथं वा व्रतदिवसे स्मृशामि।
उत्तरम् :
जम्बूकः मृगं वदति।

(च) वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. मृगः शृगालं सस्यपूर्ण क्षेत्रम् अदर्शयत्।
  2. मृगः प्रतिदिन क्षेत्रे सस्यम् अखादत्।
  3. जम्बूकः पाशैर्बद्धः।
  4. जम्बूक: मनसि खिन्नः जातः।
  5. जम्बूक: मृगं साहाय्यम् अकरोत्।
  6. जम्बूक: निभृतं स्थितः।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्।
  2. सत्यम्।
  3. असत्यम्।
  4. असत्यम्।
  5. असत्यम्।
  6. सत्यम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

शब्दज्ञानम् ।

(क) सन्धिविग्रहः।

  1. किञ्चित्कालानन्तरम् – किञ्चित् + कालानन्तरम् ।
  2. वनेऽस्मिन् – बने + अस्मिन्।
  3. क्षेत्रमस्ति – क्षेत्रम् + अस्ति ।
  4. तत्रागतः – तत्र + आगतः।
  5. पाशैर्बद्धः – पाशैः + बद्धः।
  6. मित्राण्येव – मित्राणि + एव।
  7. सोऽचिन्तयत् – स: + अचिन्तयत्।
  8. मृगस्तम् – मृगः + तम्।
  9. तावन्मम – तावत् + मम।
  10. जम्बूको दूरादेवावदत् – जम्बूक: + दुरात् + एव + अवदत्।
  11. दृढोऽयम् – दृढ : + अयम्।
  12. पाशानेतान् – पाशान् + एतान्।
  13. इत्युक्त्वा . इति + उक्त्वा ।
  14. समीपमेव – समीपम् + एव।

(ख) विशेषाण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम् विशेष्यम्
1. सस्यपूर्णम् क्षेत्रम्
2. मगः बद्धः
3. प्रभूतम भोजनम्
4. स्नायुनिर्मितान् पाशान्

(ग) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा/ध्वा/ट्वा/वा/इत्वा/अयित्वा
दृष्ट्वा, उक्त्वा

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(घ) विभक्त्यन्तरूपाणि।

  • प्रथमा – शृगालः, पाशः, सः, जम्बूकः, अयम्, बन्धः, मिवाणि।
  • द्वितीया – मृगम्, क्षेत्रम्, एकम, त्वाम्, भोजनम्, तम्, माम, पाशान, एतान्।
  • तृतीया – क्षेत्रपतिना, पाशैः।
  • पशमी – दूरात्। षष्ठी – वृक्षस्य, मम।
  • सप्तमी – एकस्मिन्, दिने, मनसि, व्रतदिवसे।
  • सम्बोधन – मित्र।

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. प्रभूतं भोजनं प्राप्स्यामि।
2. त्रायस्व माम्।
उत्तरम् :
1. लृट्लकार:
2. लोट्लकार:

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

क्रमेण योजयत।

(क)

प्रश्न 1.

  1. क्षेत्रपतिना पाशयोजनम्।
  2. शृगालेन मृगाय सस्यपूर्णक्षेत्रस्य दर्शनम्।
  3. मृगस्य पाशबन्धनम्।
  4. मृगस्य प्रत्यहं क्षेत्रं गमनम्।

उत्तरम् :

  1. शृगालेन मृगाय सस्यपूर्णक्षेत्रस्य दर्शनम्।
  2. मृगस्य प्रत्यहं क्षेत्रं गमनम्।
  3. क्षेत्रपतिना पाशयोजनम्।
  4. मृगस्य पाशबन्धनम्।

(ख)

प्रश्न 1.

  1. मृगः पाशैर्बद्धः।
  2. मृगः सस्यम् अखादत्।
  3. जम्बूक; मनसि आनन्दितः।
  4. क्षेत्रपतिना पाश: योजितः।

उत्तरम् :

  1. मृगः सस्यम् अखादत्।
  2. क्षेत्रपतिना पाश: योजितः।
  3. मृगः पाशैर्बद्धः।
  4. जम्बूक: मनसि आनन्दितः ।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

  1. कालः – समयम, वेला।
  2. प्रत्यहम् – प्रतिदिनम्।
  3. सस्यम् – धान्यम्।
  4. गत्वा उपगम्य।
  5. क्षेत्रपतिः – सस्यपालः।
  6. इदानीम् – सम्पति, साम्प्रतम्।
  7. मनसि – चित्ते, चेतसि, अन्त:करणे।
  8. आनन्दितः – प्रमुदितः, हर्षितः, प्रहृष्टः।
  9. मनोरथम् – मनोकामना, मनीषा, ईहा।
  10. प्रभूतम् – भूरि, विपुलम्, पुष्कलम्, प्रचुरम्।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

1. अनन्तरम् × पूर्वम्, प्राक्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

अवबोधनम् ।

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
मृगः क्षेत्रपतिना बद्धः यतः ……….
(अ) मृगः क्षेत्रपतेः शत्रुः आसीत्।
(ब) मृगः सुहद्वाक्यस्य अनादरम् अकरोत्।
उत्तरम् :
(ब) मृगः सुहृद्वाक्यस्य अनादरम् अकरोत्।

प्रश्न 2.
शृगालः हत: यत:
(अ) क्षेत्रपतिना लगुडं क्षिप्तम्।
(ब) काकः शृगालम् अमारयत्।
उत्तरम् :
(अ) क्षेत्रपतिना लगुडं क्षिप्तम्।

प्रश्न 3.
क्षेत्रपतिः मृगं बन्धनात् व्यमुशत् यतः
(अ) सः ‘मृगः मृतः’ इति चिन्तितवान् ।
(ब) पाशबद्धं मृगं दृष्ट्वा तस्य हृदयं करुणया अद्रवत्।
उत्तरम् :
(अ) सः ‘मृगः मृतः’ इति चिन्तितवान्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
क्षेत्रपतिः कदा हस्ते लगुडं धृत्वा आगच्छत् ?
उत्तरम् :
क्षेत्रपतिः प्रभाते हस्ते लगुडं धृत्वा आगच्छत्।

प्रश्न 2.
केन क्षेत्रपति: अवलोकित:?
उत्तरम् :
काकेन क्षेत्रपति: अवलोकितः।

प्रश्न 3.
क्षेत्रपतिना मृगं विलोक्य किम् उक्तम्?
उत्तरम् :
क्षेत्रपतिना मृगं विलोक्य उक्तं, “आ ! स्वयं मृतोऽसि।”

प्रश्न 4.
मृगः कदा पलायित:?
उत्तरम् :
काकशब्द श्रुत्वा मृग: पलायितः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(ग) वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. काकः सायङ्काले मृगमन्विष्यन् आगतः।
  2. मृगः मृतः आसीत्।
  3. मृगः मृतवत् संदर्शयत्।
  4. मृगः शनैः शनै: पलायितः।
  5. क्षेत्रपतिना क्षिप्तेन लगुडेन जम्बूक: हतः।
  6. क्षेत्रपति: मृगं बन्धनात् व्यमुञ्चत्।

उत्तरम् :

  1. सत्यम्।
  2. असत्यम्।
  3. सत्यम्।
  4. असत्यम्।
  5. सत्यम्।
  6. सत्यम्।

(घ) कः कं वदति?

प्रश्न 1.
“सखे ! किमेतत् ?”
उत्तरम् :
काक: मृगं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

प्रश्न 2.
सुहद्वाक्यस्य अनादरात् बद्धोऽहम्।
उत्तरम् :
मृग: काकं वदति।

प्रश्न 3.
मन्मांसार्थी तिष्ठति अत्रैव ।
उत्तरम् :
मृग: काकं वदति।

प्रश्न 4.
उपायस्तावत् चिन्तनीयः।
उत्तरम् :
काकः मृगं वदति।

प्रश्न 5.
त्वमात्मानं मृतवत्संदर्शय।
उत्तरम् :
काकः मृगं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

शब्दज्ञानम्

(क) सन्धिविग्रहः।

  1. मृगमन्विष्यन् – मृगम् + अन्विष्यन् ।
  2. काकस्तत्रोपस्थितः – काक: + तत्र + उपस्थितः।
  3. किमेतत् – किम् + एतत्।
  4. बद्धोऽहम् – बद्धः + अहम्।
  5. स्वास्ते – क्व + आस्ते।
  6. तिष्ठत्यत्रैव – तिष्ठति + अत्र + एव।
  7. उपायस्तावत् उपाय: + तावत्।
  8. क्षेत्रपतिलगुडहस्तः – क्षेत्रपतिः + लगुडहस्तः।
  9. काकेनावलोकितः – काकेन + अवलोकितः।
  10. तमालोक्य – तम् + आलोक्य।
  11. काकेनोक्तम् – काकेन + उक्तम्।
  12. त्वमात्मानम् – त्वम् + आत्मानम्।
  13. मृतवत्संदर्शय – मृतवत् + संदर्शय।
  14. पादास्तब्धीकृत्य – पादान् + स्तब्धीकृत्य ।
  15. यदाहम् – यदा + अहम्।
  16. त्वमुत्थाय – त्वम् + उत्थाय।
  17. मृगस्तथैव – मृग: + तथा + एव।
  18. उक्तञ्च – उक्त म् + च।
  19. तमुद्दिश्य – तम् + उहिश्य।
  20. शृगालस्तावद् हतः – शृगालः + तावत् + हतः।

(ग) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि ।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा / अयित्वा ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + या / त्य
दृष्ट्वा, पूरयित्वा, श्रुत्वा आलोक्य, स्तब्धीकृत्य, उद्दिश्य, उत्थाय

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(घ) विभक्त्यन्तरूपाणि ।

  • प्रथमा – काकः, सः,अहम, यः, नरः, वञ्चकः, क्षेत्रपतिः, आगच्छन्, त्वम्, मृगः, शृगालः।
  • द्वितीया – मृगम्, किम्, एतत्, तम्, आत्मानम्, उदरम्, पादान्, शब्दम्।
  • तृतीया – मृगेण, काकेन, वातेन, क्षेत्रपतिना, लगुडेन।
  • पञ्चमी – अनादरात्, बन्धनात्।
  • षष्ठी – वाक्यस्य, सुहृदाम, हितकामानाम, तस्य।
  • सप्तमी – प्रदोषकाले, प्रभाते।
  • सम्बोधन – सखे, मृग।

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

  1. मृगं तथाविधं दृष्ट्वा स उवाच।
  2. स वशक: क्व आस्ते?
  3. त्वमात्मानं मृतवत्संदर्शय।
  4. सत्वरं पलायिष्यसे।
  5. सः मृगं बन्धनात् व्यमुञ्चत्।

उत्तरम् :

  1. लिट्लकारः
  2. लट्लकारः
  3. लोट्लकार:
  4. लट्लकारः
  5. लङ्लकार:

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

क्रमेण योजयत।

(क)

प्रश्न 1.

  1. मृगः मृतवत् स्थितः ।
  2. शृगाल: लगुडेन हतः।
  3. काकेन क्षेत्रपति: अवलोकितः।
  4. काकेन शब्दः कृतः।

उत्तरम् :

  1. काकेन क्षेत्रपति: अवलोकितः।
  2. मृगः मृतवत् स्थितः।
  3. काकेन शब्दः कृतः।
  4. शृगाल: लगुडेन हतः।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

  1. प्रदोषकालः – सन्ध्याकालः।
  2. सुहृद् – सखा, मित्रम्।
  3. विपत् – आपत्तिः, सङ्कटम्।
  4. आलोक्य – अवलोक्य, विलोक्य, वीक्ष्य।
  5. वातेन – पवनेन, वायुना।
  6. सत्वरम् – शीघ्रम्, तूर्णम्, झटिति, आशु।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

  1. सुहद् × शत्रुः, अरिः, वैरी।
  2. अनादरात् × आदरात्।
  3. मृतः × जीवितः।
  4. सत्वरम् × शनैः शनैः।

लेखनकौशलम्

समासाः

समस्तपदम् अर्थ समासविग्रहः समासनाम
मृगशृगालो deer and jackal मृगः च शृगाल: च। इतरेतर द्वन्द्व समास
प्रत्यहम् every day अहनि अहनि। अव्ययीभाव समास
सकोपम् with anger कोपेन सह। अव्ययीभाव समास
अपरिचितः not known न परिचितः। नञ्तत्पुरुष समास
क्षेत्रपतिः owner of the field(s) क्षेत्रस्य / क्षेत्राणां पतिः। षष्ठी तत्पुरुष समास
क्षुदबुद्धिः he who has mean intellect क्षुद्रा बुद्धिः यस्य सः। बहुव्रीहि समास
लगुडहस्तः he who hasastick in the hand लगुडं हस्ते यस्य सः। बहुव्रीहि समास

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

व्यसने मित्रपरीक्षा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

हितोपदेश हे प्राणी व मानवी पात्रांनी युक्त कथांचे भारतीय पुस्तक आहे. यात नीतिसूत्रे, उपदेशात्मक वचने, तसेच राजकीय संबंधावर आधारित मूल्ये यांचे सहज व रोचक पद्धतीने स्पष्टीकरण केलेले आहे.

नारायण पंडित हा या ग्रंथाचा कर्ता मानला जातो. योग्य आचरण शिकवणे हा त्याचा यामागील हेतू आहे. पक्षी, प्राणी व मानव यांच्या परस्पर संभाषणातून हे त्याने व्यक्त केले आहे.

हितोपदेशाचे चार भाग आहेत. 1) मित्रलाभ, 2) सुहृद्भेद, 3) विग्रह 4) सन्धि ‘व्यसने मित्रपरीक्षा’ या पाठाचा कथाभाग ‘मित्रलाभ’ या भागातील 2.3 या प्रकरणात सापडतो. अनोळखी व्यक्तीवर विश्वास ठेवल्याचे दुष्परिणाम हरिण, कोल्हा व कावळ्याच्या गोष्टीद्वारे उत्तमरीत्या कथन केले आहेत.

हितोपदेश is an ancient Indian text in Sanskrit language consisting of fables of animals and human characters. It incorporates maxims, wordly wisdom and morals on political affairs in a simple and an entertaining manner.

नारायण पंडित is considered to be the author of this book. His purpose behind composing Faludy is to give the knowledge to be wise. This is done through moral stories in which birds, beasts and humans interact. हितोपदेश has four sections – मित्रलाभ, सुहृद्भेद, विग्रह, सन्धि The story of the lesson व्यसने मित्रपरीक्षा is found in the chapter 1.3 of ‘मित्रलाभ’. The repercussion of Trusting strangers is well brought out through the story of deer, jackal and correct.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

परिच्छेदः 1.

अस्ति कश्चित् …………… एवमस्तु।

अनुवादः

चंपक नावाचे एक जंगल होते. जंगलात चित्रांग नावाचे हरिण व एकाक्ष नावाचा कावळा प्रेमाने (एकत्र) राहत होते. एकदा चित्रांग वनात भटकत असताना कोण्या एका कोल्ह्याने पाहिले. क्षुदबुद्धी नावाच्या त्या कोल्ह्याची स्वार्थापोटी हरिणाबरोबर मैत्री करण्याची इच्छा होती. सूर्यास्त झाल्यावर, क्षुद्रबुद्धी हरिणाबरोबर हरिणाच्या घरी गेला. हरिण व कोल्ह्याला पाहून कावळा म्हणाला, “अरे मित्रा चित्रांग! हा दुसरा कोण आहे?” हरिण म्हणाले, “हा कोल्हा आहे. त्याला आपल्याबरोबर मैत्री करण्याची इच्छा आहे.”

(त्यावर) कावळा म्हणाला “अचानक आलेल्या अपरिचितासोबत मैत्री योग्य नव्हे.” ते ऐकून कोल्हा रागाने म्हणाला, हरिणाच्या प्रथमदर्शनी तू सुद्धा अनोळखी होतास. ज्याप्रमाणे हे हरिण माझ्या मित्रासमान आहे, त्याप्रमाणे तू आहेस. हरिण म्हणाले, “(हा) वाद पुरे! आपण सर्व आनंदाने एकत्र राहूया.” कावळा म्हणला, “असेच होवो.”

There was a certain forest named चंपक. A deer named feiland a crow named Te used to live in the forest affectionately. Once, a certain jackal saw feai who was wandering in the forest. That jackal named क्षुद्रबुद्धी wished to befriend the deer with a selfish purpose.

At the time of sunset, क्षुदबुद्धी went to deer’s place with the deer, The crow said having seen the deer and the jackal, “O friend चित्रांग ! Who is this second (another) one?” The deer said, “This is a jackal.

He wishes our friendship.” (He wishes to be friend us.) The crow advised, “Friendship with a stranger, suddenly is not appropriate.’ Having heard it, the jackal angrily said, “At first sight you were a stranger as well. Just as this deer is my friend so too are you.” The deer said, “Enough of this argument. All of us will live together happily.” The crow said, “May it be so.”

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

परिच्छेद: 2

किञ्चित्कालानन्तरं ……………….. स्थितः।

अनुवादः

थोड्या वेळानंतर, कोल्हा हरिणाला म्हणाला, ‘या जंगलात धान्याने भरलेले एक शेत आहे. मी तुला दाखवतो.’ तसे केल्यावर, दररोज हरिण तेथे जाऊन धान्य खात असे.

ते पाहून, एके दिवशी शेतमालकाने जाळे टाकले. तेथे आलेले हरिण जाळ्यामध्ये अडकले. त्याने विचार केला, “आता फक्त मित्रच माझा आसरा आहेत.” दूरवरून ते पाहणारा कोल्हा मनातून खूष झाला.

त्याने विचार केला, “माझे ईप्सित फळास आले. आता मला पुष्कळ खाद्य मिळेल.” त्याला पाहून हरिण म्हणाले, “अरे मित्रा, माझे हे बंध तोडून टाक, मला वाचव.” कोल्हा लांबूनच म्हणाला, “अरे मित्रा, हे बंध (फार) घट्ट आहेत. मी स्नायूंनी बनविलेल्या जाळ्याला उपवासाच्या दिवशी कसे तोंड लावू? असे म्हणून तो जवळ असलेल्या झाडाच्या मागे स्थिर उभा राहिला.

After some time, the jackal said to the deer, there is a field, full of grains in this forest. I(will) show (it) to you.’ Having done so, the deer ate the grain, going there everyday. Having seen this, one day a trap was set by the owner of the field.

The deer, who had come (arrived) there, was trapped in the net. He thought, “Now, my friends only are my resort.” The jackal, who was seeing it from far was delighted in the mind. He thought, “My desire is fulfilled. Now I shall get plenty of food.” Having seen it, the deer said, “O friend, cut through my bonds.

Please save me.” The jackal replied from afar, “O friend, this bond is strong. How can I touch the net made of sinews on my fasting day?” Having said this, he stood steady behind the tree – that was nearby.

परिच्छेदः 3.

प्रदोषकाले …………………हतः।

अनुवादः

तिन्हीसांजेच्या वेळी (सायंकाळी), हरिणाला शोधत कावळा तेथे हजर झाला. हरिणाला तशा प्रकारे पाहून तो म्हणाला, “अरे मित्रा ! हे काय?” हरिण म्हणाले, “मित्राच्या शब्दांची अवहेलना केल्यामुळे (शब्दांकडे दुर्लक्ष केल्यामुळे) मी अडकलो.

मराठी आणि म्हटलेले आहे – जो हितचिंतक मित्रांचे शब्द (सल्ला) ऐकत नाही, त्याच्याजवळ विपत्ती (निवास करते), अशी व्यक्ती शजूंना आनंदित करते.” (शत्रुत्व ओढवून घेते) कावळा म्हणाला, “तो (कपटी) फसविणारा कोठे आहे?” हरिण म्हणाले, “माझ्या मांसाच्या हावेने इथेच थांबला आहे.”

कावळा म्हणाला, ‘तर मग (यावर) उपाय शोधला पाहिजे.’ नंतर सकाळी, हातामध्ये काठी घेऊन येणाऱ्या शेतमालकाला कावळ्याने पाहिले. त्याला पाहून कावळा म्हणाला, “मित्रा हरिणा, तू स्वत:ला मेल्यासारखा दाखव.” (तुझे) पोट हवेने फुगवून पाय स्थिर ठेव.

जेव्हा मी आवाज करेन / ओरडेन, तेव्हा तू उठून पटकन पळ.” हरिण तसेच थांबले. शेतमालकाने हरिणाला पाहिले व म्हणाला, “बापरे ! तू तर मेलेला आहेस.” त्याने हरिणाला जाळ्यातून मुक्त केले. नंतर, कावळ्याचे ओरडणे ऐकल्यावर हरिण पटकन पळून गेले. शेताच्या मालकाने त्याला (हरिणाला) रोखून फेकलेल्या काठीने कोल्हा मारला गेला.

English At nightfall, the crow arrived there looking for the deer. Seeing the deer so (trapped) he said, “O friend! What is this?” The deer said, “I was caught (trapped) due to disregarding a friend’s words (advice).

and it is said The one who does not listen to words/advice of friends well-wishing, the calamity is placed close to him. That person is the delight of enemies. The crow said, “where is the deceiver ?” The deer said, “(He) is waiting here itself longing for my flesh.” The crow said, ‘We must think of a solution.’ Then in the morning, the crow saw the owner of the field coming with a stick in the hand.

Seeing him, the crow said, “O friend deer, pretend as if you are dead. Blow your belly with air, stiffen your legs and lie still. When I shall make a sound then, having stood up, you run away quickly The deer stayed accordingly. The owner of the field saw the deer and said, “Oh! You are dead on your own.” He released the deer from the bonds.

Then, listening to the sound of the crow, the deer ran away quickly. Meanwhile, the stick which was thrown towards the deer by the owner of the field, killed the jackal.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

शब्दार्थाः

  1. कक्षित् – certain – कोणी एक
  2. मृगः – deer – हरिण
  3. काकः – crow – कावळा
  4. स्नेहेन – affectionately – प्रेमाने
  5. निवसतः स्म – both used to live – दोघे राहत होते
  6. भ्रमन् – wandering – भटकत असताना
  7. शृगालेन – by jackal – कोल्याने
  8. अवलोकित: – was seen – पाहिले
  9. स्वार्थहतुना – with selfish purpose – स्वार्थापोटी
  10. अस्तबते – at the time of – सूर्यास्त
  11. सवितरि – sunset – झाल्यावर
  12. जम्बूकः – jackal – कोल्हा
  13. सख्यम् – friendship – मैत्री
  14. अकस्मात् – at once – अचानक
  15. आगन्तुना सह – with a stranger – अनोळखी माणसासह
  16. युक्ता proper – योग्य
  17. आक having heard – ऐकून
  18. सकोपम् angrily – रागाने
  19. प्रथमदर्शन at the first sight – प्रथमदर्शनी
  20. अपरिचितः stranger – अनोळखी
  21. अब्रूत/अब्रवीत्/उक्तम्। – said – म्हणाला
  22. आह – says – म्हणतो
  23. आकर्ण्य – having heard – ऐकून
  24. अकस्मात् – at once – अचानक
  25. सकोपम् – angrily – रागाने
  26. आगन्तुना सह – with a stranger – अनोळखी माणसासह
  27. दृढः – strong – घट्ट
  28. बन्धः – bond – बंध
  29. पाश: – noose – जाळे
  30. योजितः – arranged – व्यवस्था केली
  31. बद्धः – got stuck/caught – अडकले
  32. सस्यपूर्णम् – full of grains – धान्ययुक्त
  33. क्षेत्रम् – field – शेत
  34. शरणम् – resort – आश्रयस्थान, आसरा
  35. फलितम् – fulfilled – फळास आले
  36. मनोरथम् – desire – ईप्सित/इच्छा
  37. स्नायुनिर्मितान् – made of sinews – स्नायूंनी बनलेले
  38. क्षेत्रपतिना – by the field-owner – शेतमालकाने
  39. व्रतदिवसे – on the day of fast – उपवासादिवशी
  40. दर्शयामि – I show – मी दाखवतो
  41. प्रापयामि – I shall get – मला मिळेल
  42. छिन्धि – you break – तू तोड
  43. जायस्व – you save – तू वाचव
  44. प्रत्यहम् – every day – दररोज
  45. इदानीम् – now – आता
  46. प्रभूतम् – plenty of – भरपूर
  47. निभृतम् – still – निश्चल
  48. तथा कृते – having done so – तसे केल्यावर
  49. उपस्थितः – arrived – हजर झाला
  50. वञ्चक: – crooked / deceitful – फसविणारा
  51. लगुडहस्त: – stick in the hand – काठी हातात घेतलेला
  52. हतः – killed – मेलेला
  53. अन्विष्यन् – searching – शोधत
  54. विपत् – calamity – संकट
  55. सन्निहिता – placed close by – जवळ
  56. मृतवत् – like dead – मेल्यासारखा
  57. सुङद्वाक्यम् – friend’s speech – मित्राचे बोलणे
  58. वातेन – with air – हवेने
  59. क्षिप्तेन – thrown – फेकलेल्या
  60. अनादरात् – due to disrespecting – अवहेलना केल्यामुळे
  61. हितकामानाम् – of well-wishers – हितचिंतकांचे
  62. प्रदोषकाले – at the nightfall – तिन्हीसांजेला
  63. शृणोति – listens – ऐकतो
  64. पलायिष्यसे – you will run – पळशील
  65. व्यमुञ्चत् – released – मुक्त केले
  66. अब्रूत – said – म्हणाला
  67. संदर्शय – appear – दाखव
  68. उद्दिश्य – pointing – रोखून
  69. उत्थाय – having got up – उठून
  70. आलोक्य – seeing – पाहून
  71. स्तब्धीकृत्य – keeping still – स्थिर / स्तब्ध राहून
  72. क्व – where – कोठे
  73. उदरं पूरयित्वा – blowing the belly – पोट भरून
  74. मन्मांसार्थी – longing for my flesh – माझ्या मांसाच्या हावेने

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 व्यसने मित्रपरीक्षा

10th Standard Sanskrit Anand Digest Pdf  

Sanskrit natya stabak Class 10 Sanskrit Chapter 7 Question Answer Maharashtra Board

Class 10th Sanskrit Aamod Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 10 Sanskrit Chapter 7 Question Answer

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. माध्यमभाषया उत्तरत । दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?

प्रश्न 1.
दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?
उत्तरम् :
अभिज्ञानशाकुंतल ही कालिदासाची प्रसिद्ध व रंजक अशी कलाकृती आहे. त्याच्या कलाकृतींमध्ये मानवी स्वभाव उत्कृष्टरित्या रंगविले आहेत. अभिज्ञानशाकुंतल या नाटकाचा नायक, दुष्यंत ही गाजलेली व्यक्तिरेखा आहे.

जेव्हा दुष्यंत राजा हरिणाची शिकार करावयास येतो, तेव्हा तपस्वी त्या आश्रमातील हरिणासाठी राजाकडे अभय मागतात. राजा तपस्वींच्या शब्दासरशी बाण मागे घेतो. येथे, एक राजा असूनही तपस्वींच्या शब्दांना मान देऊन तो त्याची ‘नम्रता’ सिद्ध करतो.

राजा हेतुपुरस्सर साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करतो. यातून त्याचा साधेपणा दिसतो, सालसता दिसते. राजा तपोवनाकडे आकृष्ट झालेला असून तो मिळणाऱ्या पाहुणचाराबद्दल उत्सुक आहे.

राजा दुष्यंताने साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करण्याकरिता सर्व आभूषणे ठेवून दिली असली तरी राजाची कर्तव्ये त्याच्या मनात जागृत आहेत. जोपर्यंत तो तपोवनातून परत येईल, तोपर्यंत राजा सारथ्यास घोड्यांस स्वच्छ करण्यास सांगतो. एकंदरीतच, दुष्यंत हा सदाचरणी, सद्गुणांनी युक्त आदर्श राजा दाखविला आहे.

अभिज्ञानशाकुन्तलम् is a famous and amusing work of कालिदास, Human characters are beautifully potrayed with their characteristics in his works. दुष्यन्त, the hero of this drama, is one of the well-known characters.

The king you tries to capture a deer, when a hermit seeks protection of a hermitdeer. The king honours the words of the hermit, hence, withdraws his arrow. Here, being a king, he obeys the words of the hermit and proves his modesty.

The king cautiously enters the hermitage with simple attire. This shows his simplicity. He is attracted towards the hermitage and is curious to receive hospitality from the noble people of hermitage The king, although, takes off royal ornaments and gives away the bow, yet he carries the kingship in his mind.

He is alert about his duties. So he orders the charioteer to water the horses meanwhile. Thus, solis portrayed as an ideal king with all good virtues.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः

1. माध्यमभाषया उत्तरत । रोहसेन : किमर्थ रोदिति?

प्रश्न 1.
रोहसेन : किमर्थ रोदिति?
उत्तरम् :
शूद्रकविरचित ‘मृच्छकटिकम्’ हे मानवी भावनांना नैसर्गिकपणे चित्रित करणारे उत्कृष्ट नाटक आहे. सहाव्या अंकातील सोन्याच्या गाडीचा प्रसंग हा देखील रोहसेन या लहान मुलाच्या भावनांना उत्तम प्रकारे प्रकाशित करतो. चारुदत्ताचा मुलगा, रोहसेन ह्य शेजारच्या मुलाच्या सोन्याच्या गाडीशी खेळत असतो. पण काही वेळाने ती गाडी तो शेजारचा मुलगा घेऊन जातो.

साहजिकच, रोहसेन त्या सोन्याने बनविलेल्या गाडीकडे आकर्षित होतो. पण गरीब असल्याकारणाने त्याला खरी-खुरी सोन्याची गाडी खेळायला मिळत नाही; व त्याला वाईट वाटते. रदनिका, त्याचे रडणे थांबविण्यासाठी त्याला नवीन मातीची गाडी बनवून देते परंतु रोहसेन त्याच सोन्याच्या गाडीचा अट्टहास धरतो व आक्रोश करतो.

मृच्छकटिकम् written by शूदक is an outstanding play that depicts human emotions effectively. The golden cart incident that takes place in the sixth act brings out the emotions of a child very well. रोहसेन, the son of चारुदत्त plays with the golden cart of neighbor’s child for some time. Later that child takes away the cart.

But Teht is naturally attracted towards the golden cart. However, being poor, he cannot get real golden cart to play, so he weeps. रदनिका, the care-taker tries to stop his cry by giving him new clay-cart, but the longs for the same golden cart and cries for it.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः

1. माध्यमभाषया उत्तरत । शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।

प्रश्न 1.
शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।
उत्तरम् :
‘कर्णभारम्’ ही आद्य नाटककार भासाने लिहिलेली, महाभारतावर आधारित एकांकी शोकांतिका आहे. भासाने रंगविलेल्या शक्र व कर्णाचा संवाद, कांच्या उदारतेला सर्वोच्च दर्जा प्राप्त करुन देतो.

इंद्रदेव, शक्राच्या रूपात, एक याचक बनून कर्णाकडे सर्वाधिक भिक्षेची याचना करतो, कर्णाने दिलेली, हजार गायी, असीमित सोने, जिंकलेली पृथ्वी, कर्णाचे शिर ही सर्व दाने इंद्र नाकारतो. अखेर, कर्णाच्या प्राणांचे संरक्षक, कवचकुंडलांच्या दानाबद्दल बोलताच, शक्र लगेच ते मान्य करतो.

शक्राला कवच आणि कुंडलांचीच इच्छा असते. कारण या कवचकुंडलांच्या कृपेने कर्ण अमर होता. शिवाय त्यामुळे कर्णाकडून युध्दात अर्जुन मारला गेला असता. शक्राला इंद्राचा उदार स्वभाव माहीत होता. म्हणून जोवर कपनि कवचकुंडलांचे दान देण्याचे सांगितले नाही, तोवर शक्र सर्व दाने नाकारून सर्वोत्तम दानाची विनवणी करत राहिला. श्रीकृष्णाने आखलेल्या या योजनेत शक्राने दानशूर कर्णाला कपटाने शब्दबध्द केले व अखेर कर्णान देवी कवचकुंडलांचा त्याग केता.

‘कर्णभारम्’, written by the preliminary Sanskrit dramatist HR is a tragedy filled ore act play, based on HENRT story. The dialogue between शक्र (इन्द्र) and कर्ण portrayed by भास, takes कर्ण’s magnanimity to its peak.

Lord i disguised himself as a seeker .asks for superior alms to कर्ण. इन्द्र rejects the alms in the form of thousand cows, unlimited gold, even the conquered earth, कर्ण’s head. At the end, when auf talks about giving away the guards of his life, his कवचकुण्डल, शक्र immediately accepts it.

शक्र wanted कवचकुण्डल itself. Because, due to its effect, it could have been immortal and could have killed अर्जुन. शक्र knew the generous nature of of. Hence, he persuaded कर्ण’s words till he was ready togiveकवचकुण्डल. Thus, Ich cunningly takes away the divine कवचकुण्डल as plotted by श्रीकृष्ण.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः

संस्कृतनाट्यस्तबकः Summary in Marathi and English

प्रथमं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

कालिदास हा संस्कृत-साहित्यातील अद्वितीय कवी व नाटककार म्हणून ओळखला जातो. त्याची नाटके, काव्य हे वेद, महाभारत व पुराणे यांवर आधारित आहे. मूल्याधिष्ठित भारतीय संस्कृतीचे प्रतिबिंब कालिदासाच्या रचनांमधून दिसून येते. केवळ भारतातच नव्हे, तर भारताबाहेरही कालिदासाच्या रचना प्रसिद्ध व रंजक मानल्या जातात.

खालील परिच्छेद हा कालिदासाच्या ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’ या प्रसिद्ध नाटकातील पहिल्या अंकाचा भाग आहे. येथे नाटकाचा नायक दुष्यंत हरिणाची शिकार करायला निघालेला असतो. तेव्हा तपस्वी वैखानस आश्रमातील प्राण्यांना अभय देण्यासाठी त्याला विनंती करतात, राजा तपस्वींच्या शब्दांना मान देतो व बाण मागे घेतो.

कालिदास is regarded as an extra-ordinary poet and dramatist in Sanskrit literature. His plays, poetry are primarily based on the Vedas, Mahabharata and Puranas. Value – based Indian culture is reflected through his creations…

His creations / writings are popular and Amusing across India and the world. The following extract is from the 1st chapter (अंक) of कालिदास’s famous drama, अभिज्ञानशाकुन्तलम्, where the hero of drama king दुष्यंत tries to capture a deer, when a hermit all intervenes and requests him for the protection of an animal in that hermitage. The king honours the words of the hermit and withdraw his arrow and puts it back into quiver.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः 1

अनुवादः

(त्यानंतर वैखानस व इतर तपस्वी प्रवेश करतात.)

  • वैखानस – (राजाला थांबवून) हे राजा! हे आश्रमातील (निष्पाप) हरिण आहे. (याचा वध केला जाऊ नये) याला मारु नये.
    बाण त्वरित मागे घ्यावा. राजांचे शस्त्र हे त्रासलेल्या लोकांच्या संरक्षणासाठी आहे, निष्यापांवर प्रहार करण्यासाठी नव्हे. (निरागसांना मारण्यासाठी नव्हे.)
  • दुष्यंत – हा बाण मागे घेतला आहे. (सांगितल्याप्रमाणे करतो.)
  • वैखानस – हे राजा! आम्ही यज्ञाकरिता समिधा गोळा करण्यासाठी निघालो आहोत. हा कुलपती कण्वांचा मालिनी तीरावरील आश्रम दिसतो आहे. येथे प्रवेश करून अतिथियोग्य सत्काराचा लाभ घ्या.
  • दुष्यन्त – आपण तपस्व्यांना त्रास देणे योग्य नाही (त्यांचे वातावरण भंग करणे योग्य नाही) इथेच रच थांबव, तोवर मी उतरतो.
  • सारथी – लगाम धरले आहेत. औक्षवंत राजाने उतरावे.
  • दुष्यन्त – (उतरून) आश्रमात प्रवेश करताना वेष साधा असावा. तेव्हा तू हे घे. (सारथ्याला अलंकार व धनुष्य देऊन.) हे सारथी जोवर मी तपस्वीजनांचे आलोकन करून परततो, तोवर घोड्यांच्या पाठीला पाणी लाव. (त्यांना स्वच्छ कर.)
  • सारथी – बरे. (असे म्हणून जातो.)

(Then enters dans and other hermits.)

वैखानस – (obstructing/stopping the king)oking, This is the deer from hermitage. It must not be slayed. Please take back the arrow quickly. King’s weapon is for the protection of the distressed, not to attack the innocent.
दुष्यन्त – This arrow is withdrawn. (follows what is said).
वैखानस – o king! We are set off for collecting wood for solemn sacrifice. On the banks of मालिनी, the hermitage of noble preceptor 90 is seen. Having entered (here), please accept the hospitality (receive a welcome.)
दुष्यन्त – We must not disturb the hermits. Stop the chariot here itself while I alight (get down).
Charioteer – The bridles are held. May the long living majesty alight.
दुष्यन्त – (Having alighted)
O Charioteer, one must enter in penance groves with humble attire. So, you take this. (giving the jewels and the bow to the charioteer.) O Charioteer, while I return meeting (seeing) those hermits, have the back of horses be cleaned with water.
Charioteer – Alright. (Thus exits.)

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः

द्वितीयं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

शूद्रकविरचित ‘मृच्छकटिकम्’ हे निर्धन ब्राह्मण चारुदत्त व चतुर वसंतसेना यांच्या प्रेमावर आधारित असलेले सामाजिक नाटक आहे. या मुख्य कथानकाला शर्विलक-मदनिका यांची प्रेमकथा व राज्यक्रांती या उपकथानकांची जोड लाभली आहे.

हे नाटक वास्तववादी असून येथे समाजजीवनाला उत्तम प्रकारे चित्रित करण्यात आले आहे. खालील परिच्छेद हा नाटकाच्या सहाव्या अंकातून उद्धृत करण्यात आला आहे. चारुदत्ताचा मुलगा सोन्याच्या गाडीसाठी रडून आक्रोश करतो परंतु गरीब चारुदत्ताला ती सोन्याची गाडी देणे साहजिकच जमत नाही त्यानंतर वसंतसेना त्या मुलाचे रडणे पाहून स्वतःचे सोन्याचे अलंकार देते व त्यातून सोन्याची गाडी तयार कर असे सांगते.

मृच्छकटिकम् written by शूद्रक, is an outstanding social drama which revolves around the love between poor Brahmin चारुदत्त and clever वसंतसेना. This love story is supported by sub-plots of शर्विलक – मदनिका love story and political resolution.

However this drama is based on reality and depicts the social life at its best. The following passage is taken from the sixth act of his drama. The son of चारुदत्त asks for a golden cart, but poor चारुदत्त is unable to give it. Coincidently, वसंतसेना witnesses this and gives her golden ornaments to make a golden cart.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः 2

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः

अनुवादः

रदनिका – ये बाळा! आपण गाडीबरोबर खेळूया.

  • बाळ – (व्याकूळ होऊन), रदनिके! का बरं मला ही मातीची गाडी (देत आहेस)? मला तीच सोन्याची गाडी दे.
  • रदनिका – (दुःखाने नि:श्वास टाकत) अरे बाळा! (आता) आपले कोठे सोन्याचे व्यवहार (असणार)? जेव्हा तुझे वडील (पुन्हा) श्रीमंत होतील तेव्हा सोन्याच्या गाडीने खेळशील. (स्वत:ला) तोपर्यंत, मी याला खेळविते. (अन्यथा) मी वसंतसेनेकडे जाते. (वसंतसेनेकडे जाऊन) तुम्हाला माझा नमस्कार.
  • वसंतसेना – रदनिके! तुझे स्वागत असो. (पण) हे लहान मूल कोणाचे? अलंकारहीन शरीर असतानाही चंद्राप्रमाणे (सुंदर) चेहरा असणारा हा माझे हृदय आनंदित करतो आहे.
  • रदनिका – हा तर आर्य चारुदत्ताचा मुलगा रोहसेन आहे.
  • वसंतसेना – (दोन्ही हात पसरवून) ये माझ्या बाळा! (खरोखर) वडिलांचेच रूप अनुसरले आहे. (वडिलांसारखाच आहे.) पण, हा कशासाठी रडतो आहे?
  • रदनिका – ह्य शेजारच्या मुलाच्या सोन्याच्या गाडीबरोबर खेळत होता. थोड्या वेळाने त्याने ती (गाडी) घेतली. त्यानंतर त्याला ती (गाडी) हवी होती. म्हणून मी ही मातीची गाडी (त्याला) बनवून दिली. यानंतरही तो म्हणत आहे; ‘रदनिका! ही मातीची गाडी मला कशाला (देतेस)? मला तीच सोन्याची गाडी दे.’
  • वसंतसेना – अरेरे! काय हे दुर्दैव! रडू नकोस (बाळा) हे (सोन्याचे) अलंकार घे व तुझ्यासाठी सोन्याची गाडी घडव.
    (रदनिका त्या लहान मुलाला घेऊन जाते.)

रदनिका – Ochild! Come. Let’s play with the cart.

  • Child – (crying pitiably) O Radanika! Why this clay-cart for me? Give me the same golden cart. (sighing wearily) O child! How can we have anything to do with gold now? When your father will be rich again, then you shall play with the golden cart. (To herself) Till then, I shall entertain him. I will approach the noble वसंतसेना. (approaching) O noble lady! I salute you.
  • वसंतसेना – O रदनिका! you are welcome! whose little boy is this? He wears no ornaments, yet his moon like (beautiful) face pleases my heart.
  • रदनिका – This is indeed noble चारुदत्त’s son, रोहसेन.
  • वसंतसेना – (stretches out her arms) Come, my child! (Indeed) He has followed his father’s form. But what is he crying for?
  • रदनिका – He was playing with the golden cart of his neighbour’s child. Later, It was taken by him. Then, he wanted it (the cart) again. So, I made this clay-cart and gave. Now he says, ‘रदनिका! Why this clay-cart for me? Give me that golden cart.’
  • वसंतसेना – Ah! Fie upon! Don’t cry. Take this (golden) ornament and make a golden cart for you.
    (रदनिका exits with the child.)

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः

तृतीयं पुष्पम्।

प्रस्तावना :

भारतीय आद्य नाटककार ‘भास’ विरचित कर्णभारम् हे एकांकी संस्कृत नाटक आहे. कर्णभारम् हे मुख्यत्वे भारतीय महाकाव्य महाभारतातील, एका भागाचे वेगळ्या दृष्टिकोनातून केलेले पुनर्कथन आहे. कर्णभारम् ही संभाव्य शोकांतिका आहे. खालील परिच्छेदात, इंद्र हा याचकाच्या रूपात कर्णासमोर येतो व अखेर दानशूर कर्णाकडून जन्मजात असलेली कवचकुंडले घेण्यात यशस्वी ठरतो.

कर्णभारम् is a Sanskrit one act play written by preliminary Indian dramatist भास. कर्णभारम् is essentially a retelling of an episode of Indian epic HENC presented in a different perspective. कर्णभारम् is the potential tragedy. In the following passage, who is disguised as a seeker finally succeeds in taking away embodied her from – the most magnanimous कर्ण.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः 3

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः

अनुवादः

(नंतर याचक रूपात शक्र प्रवेश करतो.)

  • शक्र : (कर्णाजवळ जाऊन) अरे कर्णा, मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
  • कर्ण : अझे स्वामी ! मला खूप आनंद झाला आहे. मी तुम्हांला नमस्कार करतो.
  • शक्र: (स्वत:ला) आता मी काय बोलावे? जर मी ‘दीर्घायु हो’ असे बोललो तर हा दीर्घायु होईल, जर मी (काहीच) नाही बोललो तर हा मला मूर्ख समजेल. तेव्हा, हे दोन्ही सोडून काय बरे बोलावे? असो. लक्षात आले. (मोठ्याने) कर्णा, सूर्याप्रमाणे, चंद्राप्रमाणे, हिमालयाप्रमाणे व समुद्राप्रमाणे तुझे यश (चिरंतन) राहो.
  • कर्ण : स्वामी! तुम्ही दीर्घायू हो, असे का नाही म्हणालात? अन्यथा असो, जे बोलला आहात (जो आशीर्वाद दिला आहे) तेच योग्य असेल, कारण, मर्त्य शरीरामध्ये (केवळ) सद्गुणच शेवटपर्यंत राहतात. स्वामी, तुम्हांला काय हवे आहे? (तुम्ही कशाची इच्छा करत आहात?) मी आपल्याला काय देऊ?
  • शक्र: मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
  • कर्ण : मी तुम्हाला सर्वात मोठी भिक्षा (महत्तम दान) देतो. मी आपणाला हजार गायी देतो.
  • शक्र : हजार गायी? (पण) मी दूध क्वचित पितो. मला त्यांची इच्छा नाही.
  • कर्ण: आपणास (त्यांची) इच्छा नाही. (तर मग) आपणांस पुष्कळ सोने देईन.
  • शक्र: ते तर (केवळ) घेऊन जाता येईल. कर्णा, मला त्याची (सोन्याची) इच्छा नाही.
  • कर्ण: मग तुम्हाला पृथ्वी जिंकून ती देईन.
  • शक्र: पृथ्वी (घेऊन) मी काय करु? मला (तिची) इच्छा नाही.
  • कर्ण: किंवा माझे मस्तकच तुम्हाला देईन.
  • शक्र: असे बोलू नकोस.
  • कर्ण: घाबरु नका. घाबरु नका. हे पण ऐका, जन्मजात असलेले हे कवच कुंडलांसकट मी देईन.
  • शक्र: (आनंदी होऊन) कृपया दे.

(Then enters शक्र disguised as a seeker.)

  • शक्र: (Approaching कर्ण) कर्ण, I ask for the great alms.
  • कर्ण : O lord! I am very pleased. Here, I salute you.
  • शक्र: (To himself) What shall I say now? If I will say, ‘Live long’ then he would live longIf I would not say, he would consider me as ignorant. Therefore, leaving these two (except these two) indeed what shall I say? Let it be, I got it. (Loudly)0 कर्ण may your fame remain like the sun, moon, Himalaya and like ocean.
  • कर्ण : O Lord ! Why you did not say, live long or else what is said that is alright. Because, virtues remain (forever) in the mortal bodies. O lord, what do you wish? what shall I give you?
  • शक्र: I ask for the great alms.
  • कर्ण : I give the great alms to the respected one. I shall give you thousand cows. Thousand cows? I rarely drink its milk. O कर्ण, Ido not wish it.
  • कर्ण: O, doesn’t the respected one wish it? (Then) I will give you lots of gold.
  • शक्र: I will just go taking it. O कर्ण, I do not wish it.
  • कर्ण: Then I will conquer the earth and give (it) to you.
  • शक्रः What shall I do with the earth? I do not wish it.
  • कर्ण: Or else, I will give you my head.
  • शक्रः Don’t say so! Please don’t say so.
  • कर्ण: Don’t be scared. Listen to this also. I will give the shield (कवच) along with the earrings that are born with my body.
  • कर्ण: (Happily) Please give it.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः

शब्दार्थाः

  1. मृगः – deer – हरिण
  2. न हन्तव्यः – should not be killed – मारले जाऊ नये
  3. सायक: – arrow – बाण
  4. तापसौ – hermits – तपस्वी
  5. धृताः प्रग्राः – bridles are held – लगाम धरले आहेत
  6. वाजिनः – horses – घोडे
  7. आभरणानि – ornaments – अलंकार
  8. विनीतवेषेण – with humble attire – साध्या वेषात
  9. समिदाहरणाय – to collect wood for sacrifice – यज्ञासाठी समिधा गोळा करण्यासाठी
  10. आर्तत्राणाय – for protecting the oppressed/afflicted- हतबलांच्या रक्षणासाठी
  11. अपावर्ते – I return – मी परततो
  12. प्रतिगृह्यताम् – may it be accepted – स्वीकार केला जावा
  13. अवरुध्य – stopping – अडवून
  14. आशु – quickly – झटकन
  15. अनागसि- for the destruction – निरागसांना
  16. प्रहर्तुम् – of the innocent – मारण्यासाठी
  17. तपोवन – no trouble for – तपोवनात राहणाऱ्यांना
  18. निवासिनाम् उपरोध: मा भूत् – the hermits – व्यत्यय होऊ नये
  19. यावत् अवतरामि – till I get down – तोपर्यंत/तोवर मी उतरतो
  20. आर्द्रपृष्ठाः क्रियन्ताम् – let (it) be watered – पाण्याने स्वच्छ केले जावेत
  21. वत्स – child – बाळ
  22. प्रतिवेशिक – neighbour – शेजारी
  23. दारक: – child – मूल/ बाळ
  24. अनलकृत – body without – अलंकारहीन शरीर
  25. शरीरः – ornaments
  26. सौवर्ण शकटिकाम् – golden cart – सोन्याची गाडी
  27. अनुकृतं रूपम् – followed the form – रूप अनुसरले आहे
  28. शकटिकया – with a cart – गाडीबरोबर
  29. ऋढ्या – with richness – श्रीमंतीने
  30. विनोदयामि – amuse, entertain – खेळविते
  31. घटय – you make तू घडव.
  32. सकरुणम् – crying pitiably – रडत रडत
  33. सनिर्वेदम् – wearily – त्रासून / वेदनेने
  34. समीपम् उपसर्पिष्यामि – shall approach – जवळ नेते
  35. मच्छिरः – my head – माझे मस्तक/शिर
  36. क्षीरम् – milk – दूध –
  37. गोसहस्रम् – thousand cows – हजार गायी
  38. मुहूर्तकम् – rarely – क्वचित
  39. महत्तराम् – most big – सर्वात मोठी
  40. न भेतव्यम् – don’t be scared – घाबरु नका
  41. धरन्ते – remain – राहतात
  42. प्रदास्ये – I will give – मी देईन
  43. उपगम्य – approaching – जवळ जाऊन
  44. परिहत्य – leaving – सोडून
  45. उभयम् – both – दोन्ही
  46. अविहा – don’t say so – असे बोलू नको
  47. दृढं प्रीत: – I am very happy – खूप आनंदित
  48. अस्मि – झालो आहे

Aamod Sanskrit Book 10th Class Solutions

Manavta Dharma Class 10 Sanskrit Chapter 11 Question Answer Maharashtra Board

Class 10th Sanskrit Anand Chapter 11 मानवताधर्मः Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 11 मानवताधर्मः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 10 Sanskrit Chapter 11 Question Answer

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 11 मानवताधर्मः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
सकला नद्यः कं प्रविशन्ति ?
उत्तरम् :
सकला नद्य: महोदधिं प्रविशन्ति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

प्रश्न आ.
सङ्गीते स्वराः कीदृशाः ?
उत्तरम् :
सङ्गीते स्वरा: षड्जमूलाः।

प्रश्न इ.
कः सर्वधर्मान् व्याप्नोति ?
उत्तरम् :
मानवताधर्म : सर्वधर्मान् व्याप्नोति।

प्रश्न ई.
भानुः कं प्रकाशयति ?
उत्तरम् :
भानुः भुवनमण्डलं प्रकाशयति।

प्रश्न उ.
कां भज इति कविः वदति ?
उत्तरम् :
मानवतां भज इति कविः वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
भानुर्भुवनमण्डलम् = ………… + भुवनमण्डलम् ।
उत्तरम् :
भानुर्भुवनमण्डलम् – भानु: + भुवनमण्डलम्।

प्रश्न आ.
प्रकाशयत्येकस्तथा = + ……. + तथा ।
उत्तरम् :
प्रकाशयत्येकस्तथा – प्रकाशयति + एकः + तथा।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

प्रश्न इ.
व्यवहरेल्लोके = ……….. + लोके ।
उत्तरम् :
व्यवहरेल्लोके – व्यवहरेत् + लोके।

प्रश्न ई.
एषोऽभ्युदयकृत् = एषः + ………….. ।
उत्तरम् :
एषोऽभ्युदयकृत् – एष: + अभ्युदयकृत्।

3. पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत

प्रश्न 1.
पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत
उत्तरम् :
एकीभूय, सम्भूय, समाश्रित्य, परित्यज्य

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

4. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत।

प्रश्न अ.
मानवताधर्मः अभ्युदयकृत् कथं वर्तते?

प्रश्न आ.
‘मानवताधर्मः’ इति काव्यस्य आधारेण मानवताधर्मस्य वर्णनं कुरुत ।

5. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न 1.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः 1
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः 2

6. समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत

1. सरित् (अ) वर्णः
2. रङ्गः (आ) भानुः
3. अम्भः (इ) नदी
4. दिनकृत् (ई) पन्थाः
5. मार्गः (उ) सलिलम्

उत्तरम् :

1. सरित् (इ) नदी
2. रङ्गः (अ) वर्णः
3. अम्भः (उ) सलिलम्
4. दिनकृत् (आ) भानुः
5. मार्गः (ई) पन्थाः

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः Additional Important Questions and Answers

समस्तपदम् अर्थ समासविग्रहः समासनाम
1. मानवताधर्म: humanity is religion मानवता एव धर्मः। कर्मधारयः समासः।
2. सर्वधर्माः all religions सर्वे धर्माः। कर्मधारयः समासः।
3. अभ्युदयकृत् one who does welfare अभ्युदयं करोति इति। उपपद-तत्पुरुषः समासः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

मानवताधर्मः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

‘धर्म’ हा पुष्कळ अर्थ असलेली बहुआयामी व सर्वसमावेशक अशी संकल्पना आहे. ‘य: धारयति सः धर्मः’ ही व्याख्या सर्वश्रुत आहे याचा अर्थ, जो धारण करतो तो धर्म. प्रत्येक प्रकारच्या योग्य आचरणाचा अंतर्भाव ‘धर्म’ या संकल्पनेत होतो. म्हणूनच ‘स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः’, असे योग्यरित्या म्हटले आहे.

समाजातील लोकांनी आचरलेल्या धर्मामुळे मानवी समाज टिकून राहतो. उदा.- पालकांनी मुलांचे रक्षण करणे (पितृधर्म, मातृधर्म), मुलांनी पालकांच्या आज्ञेचे पालन करणे (कन्याधर्म, पुत्रधर्म), राजाने प्रजेचे रक्षण करणे, (राजधर्म).

याखेरीज, पतिधर्म, पत्नीधर्म इ. महाभारतानुसार, ज्याने सुनिश्चितपणे मानवाचे कल्याण होते, तो धर्म. म्हणून सर्वांनी मानवताधर्माचा अवलंब केला पाहिजे जेणेकरून, मनुष्यजातीची उन्नती व कल्याण होईल.

मानवता सर्वधर्माणां मूलम्। मानवता हे सर्व धर्माचे मूळ आहे. हा मानवताधर्म अतिशय समर्पक पद्धतीने ‘मानवताधर्म’ पाठात विशद केला आहे. या काव्याचे रचनाकार डॉ. देवीप्रसाद खरवण्डीकर हे संस्कृतच्या प्रचार – प्रसारात लीन आहेत.

धर्म is a multifaceted and all-inclusive term with many meanings. य: धारयति स: धर्म: is a well-known definition of धर्म which means, that which is followed is धर्म. धर्म embraces every type of righteous conduct.

So, it is rightly said स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः Human society is upheld by performed by its members for eg, parents protecting/nurturing children (पितृधर्म-मातृधर्म), children obeying parents (कन्याधर्म, पुत्रधर्म) king protecting the citizens (राज धर्म) apart from this पतिधर्म, पत्नीधर्म etc. महाभारत says, that which ensures the welfare of human beings is surely धर्म.

Hence, all should resort to मानवताधर्म (Humanity) which will lead to upliftment and welfare of living beings. मानवता सर्वधर्माणां मूलम् – Humanity is the origin of all us. Thus, the humanity, (मानवता) is well described by respected Dr. देवीप्रसाद खरवण्डीकर who has engaged himself in popularising of Sanskrit language.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

श्लोक: 1

यथैव सकला नद्यः प्रविशन्ति महोदधिम्।
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा: समाश्रिताः ।।1।।

अनुवाद:

ज्याप्रमाणे सर्व नद्या (अखेरीस) समुद्रास जाऊन मिळतात, त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, all rivers enter the ocean, likewise, all religions resort to humanity.

श्लोक: 2

षड्जमूला यथा सर्वे सङ्गीते विविधाः स्वराः। .
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा : समाश्रिताः ।।2।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे संगीतातील स्वरांचे मूळ हे शेवटी षड्ज च असते त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, different musical notes have a base of षड्ज likewise all es resort to humanity.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

श्लोकः 3

एकीभूय यथा सर्वे वर्णा गच्छन्ति शुक्लताम्।
तथा सम्भूय शंसन्ति धर्मा मानवतागुणम् ।।3।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे सर्व रंग शुभ्रतेकडे जातात त्याप्रमाणे, सर्व धर्म (अखेर) मानवताधर्माची प्रशंसा करतात.
Just as, all colours coming together attain whiteness likewise, all धर्मs praise the humanity together.

श्लोकः 4

सर्व व्याप्नोति सलिलं शर्करा लवणं यथा।
एवं मानवताधर्मो धर्मान् व्याप्नोति सर्वथा ।।4।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे पाणी हे गोड, खारट (या चवी) सर्व व्यापते त्याप्रमाणे – मानवता धर्मांना सर्व प्रकारे व्यापून राहते.
Just as, water covers everything sweet as well as salty .similarly, humanity pervades all धर्मs from all sides.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

श्लोकः 5

यथा प्रकाशयत्येको भानुर्भुवनमण्डलम्।
धर्मान् प्रकाशयत्येकस्तथा मानवतागुणः।।5।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे एकटा सूर्य संपूर्ण जगाला प्रकाशित करतो त्याप्रमाणे मानवता हा गुण सर्व धर्माना उजळून टाकतो.
Just as the sun alone lightens the entire world; (similarly, humanity alone illuminates all धर्मs.

श्लोकः 6

आत्मौपम्यं समाश्रित्य मानवो मानवैः सह।
यदा व्यवहरेल्लोके तदा मानवता भवेत् ।।6।।

अनुवादः

या विश्वात, आत्माच्या समानतेचे तत्त्व पाळून, जेव्हा मानव इतर मानवांशी समानतेने व्यवहार करेल/ वागेल, तेव्हा खरी मानवता
अस्तित्वात येईल.

In the world, when a man would behave (with others) equally, following the principle of similarity of the soul then humanity would take place.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

श्लोक: 7

सर्वधर्मान् परित्यज्य भज मानवतां धूवम्।
एषोऽभ्युदयकृत् पन्थाः तथा श्रेयस्करोऽपि च ।।7।।

अनुवादः

(हे माणसा), निश्चितच सर्व धर्मांना सोडून मानवताधर्मास पूजावे. (मानवतेचा) मार्ग (अखंड विश्वाचे) उन्नयन करणारा आहे. तसेच तो हितकारक आहे.
(O man) Leaving all धर्मs, resort humanity surely. This path leads to the upliftment and it is beneficial.

सन्धिविग्रहः

  • यथैव – यथा + एव।
  • सकला नद्यः – सकला: + नद्यः।
  • षड्जमूला यथा – षड्जमूला : + यथा ।
  • सकला नद्यः – सकलाः + नद्यः।
  • वर्णा गच्छन्ति – वर्णाः + गच्छन्ति।
  • धर्मा मानवतागुणम् – धर्माः + मानवतागुणम्।
  • मानवो मानव : – मानवः + मानवैः ।
  • श्रेयस्करोऽपि – श्रेयस्करः + अपि।
  • मानवताधर्मो धर्मान् – मानवताधर्मः + धर्मान्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मानवताधर्मः

शब्दार्थाः

  1. महोदधिम् – to the ocean – समुद्राला
  2. समाश्रिताः – are resorted – आश्रय घेतला आहे.
  3. षड्जमूलाः – has a base of षड्ज – षड्ज हे मूळ आहे
  4. सलिलम् – water – पाणी
  5. व्याप्नोति – covers – व्यापते
  6. सर्वथा – by all ways – सर्व बाजूंनी/ सर्व प्रकारे
  7. प्रकाशयति – lightens – प्रकाशित करतो
  8. भुवनमण्डलम् – entire world – संपूर्ण जग
  9. औपम्यम् – following – समानतेचे तत्त्व
  10. similarity – पाळून
  11. व्यवहरेत् – would behave – व्यवहार करेल / वागेल
  12. लोके – in the world – विश्वात / जगात
  13. अभ्युदयकृत् – path that – उन्नयन करणारा मार्ग
  14. पन्थाः – leads to upliftment
  15. श्रेयस्करः – beneficial – हितकारक

10th Standard Sanskrit Anand Digest Pdf  

Yugmamala Class 10 Sanskrit Chapter 5 Question Answer Maharashtra Board

Class 10th Sanskrit Anand Chapter 5 युग्ममाला Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 5 युग्ममाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 10 Sanskrit Chapter 5 Question Answer

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 5 युग्ममाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कनकपरीक्षा कथं भवति?
उत्तरम् :
निघर्षणच्छेदनतापताडनैः एतै: चतुर्भिः प्रकारैः कनकपरीक्षा भवति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

प्रश्न आ.
पुरुषपरीक्षा कथं भवति?
उत्तरम् :
पुरुषपरीक्षा श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा (इति) चतुर्भिः प्रकारैः भवति।

2. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न अ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 1
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 2

प्रश्न आ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 3
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 4

श्लोक: 2.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
अल्पधी: कुत्र श्लाघ्यः भवति?
उत्तरम् :
यत्र विद्वज्जन: न अस्ति, तत्र अल्पधी: अपि श्लाघ्यः भवति।

प्रश्न आ.
एरण्डः कुत्र द्रुमायते?
उत्तरम् :
निरस्तपादपे देशे एरण्ड: द्रुमायते।

2. सन्धि-विग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
श्लाघ्यस्तत्र
उत्तरम् :
श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि – श्लाघ्य: + तत्र + अल्पवी: + अपि।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

प्रश्न आ.
अल्पधीरपि ।
उत्तरम् :
अल्पधी: – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
आगतं भयं वीक्ष्य नरः किं कुर्यात् ?
उत्तरम् :
आगतं भयं वीक्ष्य नरः यथोचितं कुर्यात्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
भयाद्धि ।
उत्तरम् :
भयाद्धि – भयात् +हि।

श्लोक: 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत

प्रश्न अ.
क: बहु भाषते?
उत्तरम् :
अधम: बहु भाषते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
स्यादधमः ।
उत्तरम् :
स्यादधमो बहु – स्यात् + अथमः + बहु।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोक: 5.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कर्षक: कीदृशं फलं लभते?
उत्तरम् :
कर्षक: क्षेत्रम् आसाद्य यादृशं बीजं वपते तादृशं फलं लभते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
क्षेत्रमासाद्य
उत्तरम् :
क्षेत्रमासाद्य – क्षेत्रम् + आसाद्य।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

प्रश्न आ.
वाऽपि ।
उत्तरम् :
वाऽपि . वा + अपि।

1. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कनकम्, विद्वान्, पादपः, अधमः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कनकम्, विद्वान्, पादपः, अधमः
उत्तरम् :

  • कनकम् – स्वर्णम्, सुवर्णम्, कनकम्, हिरण्यम, हेम, हाटकम्।
  • विद्वज्जनः – विद्वान, प्राज्ञः।
  • पादपः – वृक्षः, महीरुहः, शाखी, विटपी, तरुः।
  • अधमः – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

2. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
गुणः, विद्वान्, उत्तमः, सुकृतम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
गुणः, विद्वान्, उत्तमः, सुकृतम् ।
उत्तरम् :

  • गुणः × दुर्गुणः, अवगुणः, दोषः ।
  • विद्वज्जनः / विद्वान् × मूर्खजनः, अज्ञः।
  • उत्तमः × अनुत्तमः / अधमः।
  • सुकृतम् × दुष्कृतम्।

3. समानार्थकशब्दानां मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दानां मेलनं कुरुत।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 5
उत्तरम् :

सुवर्णम् हेम
उत्तमः श्रेष्ठः
अवलिप्तम् व्याप्तम्
ध्वनिः शब्दः

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

4. अमरकोषात् योग्यं समानार्थक शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
चतुर्भिः कनकं परीक्ष्यते ।।

प्रश्न आ.
कर्षक: बीजं वपते ।

प्रश्न इ.
यत्र एकः अपि पादप: नास्ति तत्र एरण्डः द्रुमायते ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

5. चतुर्थपदं लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. मनः – चेतः :: अवगतम् – …………………
आ. बुधजन: – ज्ञानी :: मूर्ख: – ………………….
इ) नरः – मनुष्यः :: उचितम् – …………………
ई) वीक्ष्य – दृष्टा :: भयम् – ………………….
उत्तरम् :
अ. मनः – अन्त: करणम्, चेतः, चित्तम्।
आ. मूर्खः – मूढः
इ. उचितम् – योग्यम, युक्तम्।
ई. भयम् – भीतिः।

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 5 युग्ममाला Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

प्रश्न 1.
मनुष्यस्य मदः कदा व्यपगतः?
उत्तरम् :
बदा मनुष्येण बुधजनसकाशात् किन्नित् किञ्जित् अवगतम् तदा सः आत्मानं मूर्खम् अमन्यत तदनन्तरं तस्य मदः व्यपगतः ।

प्रश्न 2.
मनुष्यस्य मदः कथं व्यपगतः?
उत्तरम् :
मनुष्यस्य मद: ज्वर: इव व्यपगतः।

प्रश्न 3.
कदा पर्यन्तं भयात् भेतव्यम्?
उत्तरम् :
यावत् भयम् अनागतं तावत् भयात् भेतव्यम्।

प्रश्न 4.
उत्तमः कीदृशः न स्यात्?
उत्तरम् :
उत्तम: अतिवक्ता न स्यात्।

प्रश्न 5.
सुवर्णे ध्वनिः प्रजायते वा न?
उत्तरम् :
सुवर्णे ध्वनि: न प्रजायते।

प्रश्न 6.
मनुष्यः स्वकर्मणः कीदृशं फलं लभते ?
उत्तरम् :
मनुष्यः सुकृतस्य इष्ट दुष्कृतस्य अनिष्टं फलं लभते।

पृथक्करणम् :

विशेषण – विशेष्य सम्बन्धः ।

विशेषणम् विशेष्यम्
श्लाध्य अल्पधी:
आगतम् भयम्
अनागतम् भयम्

पृथक्करणम्।

जालरेखाचित्रं पुरयत।

1.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 6

2.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 7

3.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 8
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 9

4.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला 10

सन्धिविग्रहः

  • किशिविजि बुधजनसकाशादवगतम् – किञ्जित् + किञ्जित् + बुधजनसकाशात् + अवगतम्।
  • मूखोऽस्मीति – मूर्खः + अस्मि + इति ।
  • विद्वज्जनो नास्ति – विद्वज्जनः + न + अस्ति।
  • एरण्डोऽपि – एरण्ड:+ अपि।
  • भयमनागतम् – भयम् + अनागतम्।
  • उत्तमो नातिवक्ता – उत्तम: + न + अतिवक्ता।
  • ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये – ध्वनिः + तादृक् + यादृक् + कांस्ये।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

समासा:

समस्तपदम् अर्थ: समसाविग्रहः समासनाम
निघर्षणच्छेदनतापताडनैः by rubbing, cutting, heating and hammering निघर्षणं च छेदनं च तापं च ताडनं च,तेः। इतरेतर द्वन्द्व समास
किञ्चिज्ज्ञः knows little किञ्चित् जानाति इति। उपपद तत्पुरुष समास
अनागतम् not arrived न आगतम्। नञ् तत्पुरुष समास
अल्पधी: one who has dull intellect अल्पा धी: यस्य सः। बहुव्रीहि समास
यथोचितम्  according to proper (deed) उचितम् अनुसत्य। अव्ययीभाव समास
पादपः one who drinks with feet पादैः पिबति इति। उपपद-तत्पुरुषः समासः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दान् लिखत।

  1. पुरुषः – नरः, मानवः, मनुजः, मनुष्यः, मानुष: मर्त्यः ।
  2. कर्षक: – कृषकः, क्षेत्राजीवः, कृषिकः, कृषीवलः।
  3. श्रुतेन – ज्ञानेन, विद्यया।
  4. श्लाघ्यः – प्रशंसनीयः, स्तुत्यः।
  5. अल्पधी: – मन्दबुद्धिः, मूढमतिः ।
  6. द्विपः – गजः, दन्ती, हस्ती।
  7. मदान्धः – मदोन्मत्तः।
  8. सकाशात् – समीपम्।
  9. मदः – वृथाभिमानः, आटोपः।
  10. वीक्ष्य – अवलोक्य, दृष्ट्वा, विलोक्य।
  11. बहु – भूरि, विपुलम्।
  12. ध्वनिः – रवः, नादः, शब्दः।
  13. अवलिप्तम् – व्याप्तम्।
  14. उत्तमः – श्रेष्ठः ।
  15. अवगतम् – अधीतम् ।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत।

  1. श्लाघ्यः × निन्दनीयः।
  2. अल्पधीः × विचक्षणः।
  3. आगतम् × अनागतम्।
  4. उचितम् × अनुचितम्।
  5. बहु × अल्पम्, स्वल्पम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

युग्ममाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत साहित्यात अनेक शब्दयुग्मे (शब्दांच्या जोड्या). उदाहरणार्थ – यदा – तदा, यावत् – तावत्, यत्र – तत्र, इ. आढळतात. वाक्य व श्लोकांमध्ये अशी शब्दयुग्मे वापरल्यास वाक्यांचे व श्लोकांचे सौंदर्य वाढते. जसे- यथा राजा तथा प्रजा। युग्ममाला हा अशा श्लोकांचा संग्रह आहे की जेथे श्लोकाचा अर्थ पूर्ण करण्याकरिता तसेच त्याचे भाषिक सौंदर्य वाढविण्यासाठी शब्दयुग्मांचा वापर केलेला दिसून येतो.

शब्दयुग्म, pair of words are noticeable in Sanskrit literature. For example : यदा- तदा, यावत् – तावत, यत्र-तत्र,etc. The usage of such pair of words (शब्दयुग्म) in sentences or in verses increases its beauty eg: यथा राजा तथा प्रजा। युग्ममाला is a collation of those verses wherein शब्दयुग्म is used to complete the meaning of the verse as well as to enhance its linguistic beauty.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 1

यथा चतुर्भि: कनक परीक्ष्यते निघर्षणच्छेदनतापताडनैः। (वृत्तम् – वंशस्थम्)
तथा चतुर्भिः पुरुषः परीक्ष्यते श्रुतेन शीलेन गुणेन कर्मणा ।।1।। (वद्धचाणक्यशतकात्)

अन्वय:- यथा कनक निघर्षण – छेदन – ताप – ताडनैः (इति) चतुर्भिः परीक्ष्यते, तथा पुरुषः श्रुतेन, शीलेन, गुणेन, कर्मणा (इति) चतुर्भिः परीक्ष्यते।

अनुवाद:

ज्याप्रमाणे सोन्याची परीक्षा (पारख) घासणे, छेदन करणे (तोडणे), तापविणे व (हातोडीने) ठोकणे, (या) चार प्रकारांनी होते. त्याप्रमाणे, ज्ञान, चारित्र्य, सद्गुण व कर्म या चार प्रकारांनी मनुष्याची परीक्षा होते. स्पष्टीकरण – सोन्याची चकाकी तपासण्याकरिता त्याला घासावे लागते, ते काळे पडते का हे पाहण्याकरिता त्याला तापवावे लागते, त्याचा चिवटपणा पाहण्याकरिता त्याला तोडावे लागते व हातोड्याने ठोकून त्याचा मऊपणा हा गुण कसाला लागतो. थोडक्यात, सोन्याची शुद्धता सिद्ध करण्यासाठी त्याला चार कसोट्या लावतात. त्याप्रमाणे मनुष्य ज्ञानी, सदाचरणी व गुणी राहून त्याचा चांगुलपणा सिद्ध करतो.

Just as the gold is tested by four tests – rubbing, cutting, heating, (and) hammering, similarly, a man is tested by four (dimensions) knowledge, character, virtues (and) deeds. Explanation – The gold is scratched to check its shine. It is cut to see elasticity. It is heated to check whether it turns black and its softness can be examined by striking with the hammer. In brief, the gold has to undergo four tests to prove its purity. Likewise, a man proves his goodness by being knowledgeable, (righteous, and virtuous.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 2

यत्र विद्वज्जनो नास्ति श्लाघ्यस्तत्राल्पधीरपि। (वृत्तम् – अनुष्टप)
निरस्तपादपे देशे एरण्डोऽपि द्रुमायते ।।2।। (सङ्ग्रहात्।)

अन्वयः- यत्र विद्वज्जनः न अस्ति, तत्र अल्पधी: अपि श्लाघ्यः (भवति)। (यथा) निरस्तपादपे देशे एरण्डः अपि दुमायते।

अनुवादः

जेथे विद्वान नसतो तेथे अल्पबुद्धीचा माणूसही प्रशंसनीय ठरतो. (स्तुतीस पात्र ठरतो.) वृक्षहीन (वैराण) प्रदेशात एरंडही वृक्ष होतो (ठरतो.)

स्पष्टीकरण-दबळया समहावर अंकुश ठवणान्या लाकाना उप्पसून वरील श्लोकाची रचना केली आहे. अल्प क्षमता असलेल्या लोकांच्या समूहामध्ये किचित अधिकतर क्षमता असलेलाही स्तुतीस पात्र ठरतो.।

(In a place) where there is no learned one, even a dull-witted person becomes praiseworthy. In a place where there is no vegetation, even a castor – plant becomes a tree.

Explanation – The poet takes a dig at people that are in power in a weak setup. When everyone around is of mediocre capacity, one with every few accolades becomes the hero.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 3

यदा किजिज्ञोऽहं द्विप इव मदान्धः समभवं
तदा सर्वज्ञोऽस्मीत्यभवदलिप्तं मम ममः।
यदा किजिकिशिद् बुधजनसकाशादवगतं (वृत्तम् – शिखरिणी)
तदा मूर्योऽस्मीति ज्वर इव मदो मे व्यपगतः ।।3।। (नीतिशतकात)

अन्वय:- यदा अहं किजिजः (रादा) (अहं) द्विपः इव मदान्धः समभवम् । तदा मम मनः ‘सर्वज्ञ: अस्मि’ इति अवलिप्तम् अभवत्। यदा बुधजनसकाशात् किंचित् किक्षित् अवगतम् तदा (अह) मूर्खः अस्मि (इति ज्ञात्वा) में मद; ज्वर: इव व्यपगतः।

अनुवादः

जेव्हा मला थोडेसे ज्ञान प्राप्त झाले, तेव्हा मदाने आंधळा झालेल्या हत्तीसारखा मी (आंधळा) झालो आणि माझे मन ‘मी सर्वज्ञ आहे’ या कल्पनेने वेढले गेले. (पण) जेव्हा ज्ञानी माणसांकडून मला थोडे थोडे कळू लागले, तेव्हा मी मूर्ख आहे’ असे मला जाणवले व तापाप्रमाणे माझा गर्व नाहीसा झाला (उतरला.)
स्पष्टीकरण – स्वत:च्या ज्ञानाचा कधीही गर्व बाळगू नये कारण ज्ञानी माणसांच्या सहवासाने अल्पज्ञानात भर पडते.

When I had scanty knowledge, I was blinded with pride, like and elephant (in a rut) (and) my mind got conceited thinking that I know everything. (But) When I began to acquire knowledge, little by little, from the learned, I learned that ‘I am a fool and my (false) pride disappeared like fever.

Explanation – Never be proud of little knowledge as it continues to upgrade when one comes into contact with a more knowledgeable person.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 4

तावद् भवाद्धि भेतव्यं यावद्भयमनागतम्। (वृत्तम् – अनुष्टप)
आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः कुर्याद् यथोचितम् ।।4।। (पञ्चतन्त्रात्)

अन्वय:- यावत् भयम् अनागतं तावत् हि भयात् भेतव्यम्। (तथापि) आगतं तु भयं वीक्ष्य नरः यथोचितं कुर्यात्।

अनुवादः

जोपर्यंत भयाने (माणसाला) ग्रासले नाही (संकटात पकडले नाही) तोपर्यंत (माणसाने) भयाला घाबरावे. (परंतु) भयाला आलेले पाहून मनुष्याने जे योग्य आहे तेच आचरावे

(योग्य ते करावे.) As long as fear has not arrived (a person is not caught in the calamity) till then one should be scared of fear. (But) Having seen fear approaching, a man should do what is proper/right.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 5

उत्तमो नातिवक्ता स्यादधमो बहु भाषते।
सुवर्णे न ध्वनिस्तादृग्यादृक्कांस्ये प्रजायते ।।5।। (वृत्तम् – अनुष्टुप)

अन्वयः- उत्तमः अतिवक्ता न स्यात्, अधम: बहु भाषते। यादृक् कांस्ये (ध्वनिः) प्रजायते तादृक् सुवर्णे ध्वनिः न (प्रजायते)।

अनुवादः

उत्तम व्यक्ती फार बोलत नाही (वायफळ गोष्टींमध्ये सहभाग घेत नाही) (बुद्धीने व ज्ञानाने) सामान्य लोक खूप बडबड करतात. ज्याप्रमाणे, काश्याच्या भांड्याचा आवाज होतो तसा सोन्याचा होत नाही.
स्पष्टीकरण: ज्ञानी माणसे वायफळ बोलत नाहीत; ज्यांचे ज्ञान अल्प आहे, अशी माणसे नेहमी बडबड करत राहतात.

An excellent person does not talk much (does not indulge in loose talks), inferior person talks much (unnecessarily). Just as gold (best and expensive metal) does not produce (loud) sound like bronze (base metal) makes.
Explanation: Knowledgeable people do not indulge in unnecessary and loose talk, whereas those who have less knowledge always chatter.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

श्लोकः 6

यादृशं वपते बीज क्षेत्रमासाद्य कर्षकः।
सुकृते दुष्कृते वाऽपि तादृशं लभते फलम् ।।6।। (वृत्तम् – अनुष्टुप्)

अन्वय:- कर्षक: क्षेत्रम् आसाद्य यादृशं बीजं वपते (तादृशं फलं लभते)। (तथैव मनुष्यः) सुकृते वा दुष्कृते वा अपि तादृश (इष्टम् अनिष्ट वा) फलं लभते।

अनुवादः

शेतकरी शेतात जाऊन ज्या त-हेचे बीज पेरतो, त्या तमेचे फळ त्याला मिळते. कृती चांगली वा वाईट (जशी असेल) त्यानुसार मनुष्यास त्याचे फळ मिळते. (चांगल्या कृतीचे आनंददायी तर वाईट कृतीचे क्लेशकारक फळ मिळते.) स्पष्टीकरण – पेरावे तसे उगवते.

Just as the farmer obtains the fruit based on what he sows, (similarly, a man) acquires a fruit in good or bad deeds. (through pleasurable and painful experiences.)
Explanation – As you sow, so shall you reap.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 5 युग्ममाला

शब्दार्थाः

  1. निघर्षण – rubbing – घर्षण
  2. छेदन – cutting – तोडणे
  3. ताप – heating – तापवणे
  4. कनकम् – gold – सोने
  5. शीलेन – by character – चारित्र्याने
  6. गुणेन – by virtues – गुणांनी
  7. कर्मणा – by deeds – कर्माने
  8. श्रुतेन – by learning/ knowledge – ज्ञानाने
  9. ताडनैः – by hammering – ठोकून
  10. चतुर्भिः – by four (ways) – चार (प्रकारे)
  11. परीक्ष्यते – is tested – तपासले जाते
  12. यथा – तथा – just as – similarly – ज्याप्रमाणे – त्याप्रमाणे
  13. विद्वज्जनः – learned – विद्वान
  14. श्लाघ्यः – praiseworthy – स्तुतीस पात्र/प्रशंसनीय
  15. एरण्ड : – castor plant – एरंड
  16. अल्पधी: – dull-witted person – अल्पबुद्धी असलेला
  17. निरस्तपादपे – no tree – वृक्षहीन
  18. दुमायते – becomes a tree – वृक्ष मानला जातो
  19. यत्र – तत्र – where-there – जेथे – तेथे
  20. किञ्चिज्ञ – having scanty knowledge – अल्पज्ञान असलेला
  21. मदान्धः – blinded with pride – मदाने आंधळा
  22. व्यपगतः – disappeared – नाहीसा झाला
  23. द्विपः इव – like an elephant – हतीसारखा
  24. ज्वर: इव – like fever – तापासारखा
  25. अवलिप्तम् – conceited – बेडले गेले
  26. अवगतम् – learnt – समजले
  27. बुधजनसकाशात् from learned – ज्ञानी मानसांकडून
  28. समभवम् – I became – मी झालो
  29. सर्वज्ञः अस्मि – know everything – मी सर्वज्ञ आहे
  30. यदा-तदा – when-then – जेव्हा तेव्हा
  31. भेतव्यम् – should frighten – घाबरून रहावे
  32. अनागतम् – not arrived – आले नाही
  33. वीक्ष्य – seeing carefully – काळजीपूर्वक पाहून
  34. यथोचितं – should do what is – योग्य ते करावे
  35. कुर्यात् – proper
  36. यावद्-तावद् – as long as-till then जोपर्यंत – तोपर्यंत
  37. उत्तमः – excellent
  38. अधमः – inferior
  39. कांस्य – bronze
  40. उत्तम – अधम काशे
  41. प्रजायते – is produced – निर्माण होतो
  42. यादृक् – तादृक् – just as-likewise – जसा – तसा
  43. न अतिवक्ता स्यात् – does not talk much – जास्त बोलत नाही
  44. कर्षक: – farmer – शेतकरी
  45. सुकृते – in good or bad – चांगल्या वा
  46. दुष्कृते वा – deed – वाईट कृतीमध्ये
  47. बीजं वपते – Sows seeds – धान्य पेरतो
  48. फलं लभते – obtains a fruit – फळ मिळते
  49. क्षेत्रमासाद्य – going to the fields – शेतात जाऊन
  50. यादृशम् – just as – जसे
  51. तादृशम् – likewise – तसे

10th Standard Sanskrit Anand Digest Pdf  

Pratipadam Sanskritam Class 10 Sanskrit Chapter 14 Question Answer Maharashtra Board

Class 10th Sanskrit Aamod Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 10 Sanskrit Chapter 14 Question Answer

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
महोदया किं कार्यं करोति ?
उत्तरम् :
महोदया व्यवस्थापनप्रशिक्षिकारूपेण कार्य करोति।

प्रश्न आ.
केन माध्यमेन विषयप्रवेशः सुगमः भवति ?
उत्तरम् :
‘संस्कृतकाव्यमाध्यमेन विषयप्रवेश: सुगमः भवति।

प्रश्न इ.
व्याकरणशास्त्रविषयकग्रन्थस्य नाम किम् ?
उत्तरम् :
व्याकरणशास्त्रविषयकग्रन्थस्य नाम अष्टाध्यायी इति ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न ई.
समीरः किम् अधिकृत्य संशोधनं करोति ?
उत्तरम् :
समीरः संस्कृतव्याकरणं सङ्गणकशास्त्रं च अधिकृत्य संशोधनं करोति।

प्रश्न उ.
प्रसादस्य संशोधनक्षेत्रं किम् ?
उत्तरम् :
प्रसादस्य संशोधनक्षेत्रं प्राचीनभारतीयरसायनशास्त्रम् इति अस्ति ।

प्रश्न ऊ.
तनुजायाः व्यवसायः कः ?
उत्तरम् :
तनुजाया: व्यवसाय: पार्शनिवेदनम् इति।

प्रश्न ए.
शब्दोच्चारणस्य अभ्यास: केन भवति ?
उत्तरम् :
शब्दोच्चारणस्य अभ्यासः संस्कृतश्लोकादीनां पठनेन भवति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

2. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
संस्कृताध्ययनम् अन्यक्षेत्रेषु कथम् उपयुक्तम् ?
उत्तरम् :
‘प्रतिपदं संस्कृतम्’ हा सार्वजनिक ठिकाणी घडलेला एक संवाद असून संस्कृतभाषा ही केवळ घोकंपट्टी करून केवळ परीक्षेत जास्त गुण मिळवण्याचे साधन नसून यशस्वी आयुष्यासाठी पदोपदी आपल्याला सहकार्य व मार्गदर्शन करते.

लोकांचा संस्कृतभाषेबद्दलचा दृष्टिकोन दिवसागणिक बदलतो आहे. ही भाषा केवळ पूजाअर्चाविधीमंत्रांपुरती मर्यादित नसून ती ज्ञानभाषा आहे, हा विश्वास सर्वत्र ठाम होत आहे. संस्कृतभाषेचे ज्ञान असल्यास विविध क्षेत्रातील लोकांना त्या त्या क्षेत्रांसंबंधीची अधिक माहिती प्राचीन ग्रंथांमधून प्राप्त करणे शक्य होते आपल्या पाठ्यपुस्तकाचे मुखपृष्ठ हाच विचार अत्यंत सुंदर पद्धतीने उद्धृत करते.

संस्कृतातील सुभाषिते ह्य एक अनमोल खजिना आहे. तो आपल्याला आयुष्याच्या मूल तत्त्वांचे ज्ञान देतो व मार्गदर्शक ठरतो. आय.आय.टी. येथे संस्कृत भाषेचा संगणकीय भाषा (computer language) विकसित करण्यास कसा उपयोग करता येईल, यावर संशोधन सुरु आहे.

पाणिनि यांचा अष्टाध्यायी हा व्याकरणग्रंथ तेथे अत्यंत उपयुक्त ठरतो आहे. भारतीय प्रादेशिक भाषांचा उगमस्रोत संस्कृतच असल्यामुळे त्या भाषांचे विश्लेषण करण्यासाठी संस्कृत भाषेचे ज्ञान उपयुक्त ठरते. संस्कृत भाषेच्या पठणामुळे शब्दोच्चार स्पष्ट होतात. यांचा शिक्षक, अभिनेता, निवेदक यांना मोठा फायदा होतो.

दूरचित्रवाणीवरील ऐतिहासिक कार्यक्रम किंवा सिनेमांच्या कथेसंबंधी संशोधन करण्यासाठी संस्कृततज्ज्ञांची विशेष नियुक्ती केली जाते. वैद्यकीय क्षेत्रातील व्यक्तींसाठी सुश्रुतसंहिता, त्याचप्रमाणे वास्तुविशारदांसाठी मयमतम्, अभिनेते, नर्तकांसाठी नाट्यशास्त्रम्, कायदा व सुव्यवस्था टिकवण्यासाठी अर्थशास्त्र, हे सारे प्राचीन ग्रंथ अत्यंत उपयुक्त ठरतात.

अशाप्रकारे, संस्कृतचे ज्ञान आपल्यासमोर ज्ञानाचा खजिना खुला करते, जो आपल्याला आपापल्या व्यावसायिक क्षेत्रात तसेच दैनंदिन आयुष्यात उपयुक्त ठरते.

‘प्रतिपदं संस्कृतम्’ is a dialogue in a public place. It subtly brings out that Sanskrit language is not just worth mugging up to get maximum marks in the examinations but also helps and guides us at every step of our life.

People’s perception about our Sanskrit language is changing day-by-day. They have started believing that it is not just a language of rituals but it is also ज्ञानभाषा, the language that bestows knowledge.

Knowledge of Sanskrit helps people from various fields to acquire knowledge about there field on which sanskrit treatises are available in ancient times. The cover pages of our text book portray the same very well.

The g as in Sanskrit enlighten us and display the path to success. They teach us basic principles of life. There is a research going on in IIT to develop computer language with the help of Sanskrit. पाणिनि’ अष्टाध्यायी is very useful for them.

As Sanskrit is the mother of all Indian regional languages, it’s knowledge helps us in analysing those regional languages too. Due to Sanskrit recitation, pronunciation of words becomes clear, which helps teachers, actors, anchors etc.

in there profession for historical TV shows or cinemas, Sanskrit experts are required to research for their stories. People from medical field can always be benefitted by studying सुश्रुतसंहिता, the ancient medical treatise. Likewise, मयमतम् for architects, नाट्यशास्त्रम् for actors and performers, अर्थशास्त्रम् for law and order, prove to be the guiding stars.

Thus, knowledge of Sanskrit leads to the treasure of knowledge, that can be helpful in any other profession as well as in day-to-day life.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

3. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न अ.
श्लोकेषु व्यवस्थापनशास्त्रस्य मूलतत्त्वानि निर्दिष्टानि ।
उत्तरम् :
केषु व्यवस्थापनशास्त्रस्य मूलतत्त्वानि निर्दिष्टानि?

प्रश्न आ.
पदवी मया प्राप्ता ।
उत्तरम् :
पदवी केन प्राप्ता?

प्रश्न इ.
प्रसादेन संस्कृतस्य अध्ययनं शालायां कृतम् ।
उत्तरम् :
प्रसादेन संस्कृतस्य अध्ययनं कुत्र कृतम्?

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न ई.
समीरः परिषदि निमन्त्रितः ।
उत्तरम् :
समीरः कुत्र निमन्त्रित:?

प्रश्न उ.
संस्कृताध्ययनं कलाशाखायाः छात्रा: कुर्वन्ति ।
उत्तरम् :
संस्कृताध्ययनं कस्याः शाखाया: छात्रा: कुर्वन्ति?

4. समानार्थकशब्दं मेलयत ।

प्रश्न अ.
संशोधनम्, अवगतम्, सुगमः, भाषा
उत्तरम् :

  • संशोधनम् – अनुसन्धानम्।
  • अवगतम् – ज्ञातम्।
  • सुगमः . सुलभः, सरलः।
  • भाषा – वाणी, वाकू, भारती।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न आ.
ज्ञातम्, सुलभः, अनुसन्धानम्, भारती

5. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
मित्राणि, उत्सुकाः, विदेशः
उत्तरम् :

  • मित्राणि × शत्रवः, अरयः।
  • उत्सुकाः × अनुत्सुकाः ।
  • विदेशः × स्वदेशः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

6. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
जनैरपि
उत्तरम् :
जनैरपि – जनै: + अपि।

प्रश्न आ.
अधुनैव
उत्तरम् :
अधुनैव . अधुना + एव।

प्रश्न इ.
सर्वेऽपि
उत्तरम् :
सर्वेऽपि – संस्कृतम् + अपि।

प्रश्न ई.
विदेशेष्वपि
उत्तरम् :
विदेशेष्वपि – विदेशेषु + अपि।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न उ.
कस्मिन्नपि
उत्तरम् :
कस्मिन्नपि – कस्मिन् + अपि।

7. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
मेलनं कुरुत।

विशेषणम् विशेष्यम्
बहवः ग्रन्थान्
सुगमः जनाः
एका ज्ञानम्
शास्त्रविषयकान् अभ्यास:
साहाय्यकरम् महिला
उत्तमः विषयप्रवेश:
उत्सुकाः श्लोकाः

उत्तरम् :

विशेषणम् विशेष्यम्
बहवः श्लोकाः
सुगमः विषयप्रवेश:
एका महिला
शास्त्रविषयकान् ग्रन्थान्
साहाय्यकरम् ज्ञानम्
उत्तमः अभ्यास:
उत्सुकाः  जनाः

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

8. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
अहं वाणिज्यशाखाया: स्नातकः । (बहुवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
वयं वाणिज्यशाखायाः सातकाः।

प्रश्न आ.
अहम् अध्ययने यत्नं करोमि । (वाक्यं विधिलिङ्लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
अहम् अध्ययने यत्नं कुर्याम् ।

प्रश्न इ.
सः महोदयम् उपगम्य वदति । (पूर्वकालवाचकं निष्कास्य वाक्यं लिखत ।)
उत्तरम् :
सः महोदयम् उपगच्छति वदति च।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न ई.
अपि भवती संस्कृतं पाठयति? (‘भवती’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत ।)
उत्तरम् :
अपि त्वं संस्कृतं पाठयसि?

प्रश्न उ.
पदवी अपि प्राप्ता मया । (प्रयोगपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम् :
पदवीमपि प्राप्तवान् अहम्।

प्रश्न ए.
छात्राः संस्कृतमपि पठितुं शक्नुवन्ति । (एकवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
छात्र: संस्कृतमपि पठितुं शक्नोति।

प्रश्न ऐ.
वयं कार्यरता: स्याम । (लोट् लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
वयं कार्यरता: असाम।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

9. धातुसाधित-विशेषण-तालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
धातुसाधित-विशेषण-तालिकां पूरयत ।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् 1

10. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् 2
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् 6

प्रश्न आ.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् 3
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् 5

11. तालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
तालिकां पूरयत ।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् 4
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् 7

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम् ।

उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

  1. ………….. प्रतीक्षालयः । (विमानतलस्य / रेलस्थानकस्य)
  2. …………….. समीपे सुभाषितसङ्ग्रहं दृष्ट्वा मया चिन्तितम्। (भवत्यै / भवत्याः )
  3. …………. अवगतम्। (मया / अहम्)
  4. अहं …………….. स्नातकः । (विज्ञानशाखायाः/ वाणिज्यशाखायाः)
  5. कौटिलीयम् अर्थशास्त्रम्, ……………. आदीनां ग्रन्थानाम् अध्ययन साहाय्यकरं भवेत्। (मनुस्मृतिः / याज्ञवल्क्यस्मृतिः)

उत्तरम् :

  1. विमानतलस्य
  2. भवत्याः
  3. मया
  4. वाणिज्यशाखाया :
  5. याज्ञवल्क्यस्मृतिः

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न 2.

  1. पृष्ठतः ……. युवका: गोष्ठिषु रताः। (कश्मन / केचन)
  2. भवानपि परिषनिमित्तं ……..प्रस्थितः । (विदेशं / विदेशे)
  3. छात्रा: संस्कृतं पठितुं . । (शक्नोति / शक्नुवन्ति)
  4. एते सर्वेऽपि ………. सहभागिनः । (परिषदि / कार्यशालायां)

उत्तरम् :

  1. केचन
  2. विदेश
  3. शक्नुवन्ति
  4. परिषदि

प्रश्न 3.
समीर: विदेशं प्रस्थितः यतः
(अ) विश्वसंस्कृतपरिषदि स: निमन्त्रितः।
(ब) स: मित्रैः सह विदेशदर्शनं कर्तुम् इच्छति।
उत्तरम् :
(अ) विश्वसंस्कृतपरिषदि स: निमन्त्रितः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

कः कं वदति।

  1. अस्य पुस्तकस्य मम कार्यक्षेत्रेण सह सम्बन्धः अस्ति।
  2. अनेन काव्यमाध्यमेन विषयप्रवेश: सुगमः भवति।
  3. अहं वाणिज्यशाखायाः सातकः।
  4. अहं संस्कृतग्रन्थानाम् अध्ययने यत्नं करोमि।

उत्तरम् :

  1. महोदया महोदयं वदति।
  2. महोदया महोदयं वदति।
  3. महोदय: महोदयां वदति।
  4. महोदय: महोदयां वदति।

जालरेखाचित्रं पूरयत ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् 8

पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
एषः संवादः कुत्र अभवत्?
उत्तरम् :
एषः संवादः विमानतलस्य प्रतीक्षालये अभवत्।

प्रश्न 2.
महोदयः कस्याः शाखाया: स्नातक:?
उत्तरम् :
महोदयः वाणिज्यशाखाया: स्नातकः ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न 3.
महोदय: केन रूपेण कार्य करोति?
उत्तरम् :
महोदयः विधिविमर्शकरूपेण कार्य करोति।

प्रश्न 4.
एषः गद्यांशः कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एषः गद्यांश: ‘प्रतिपदं संस्कृतम्’ अस्मात् पाठात् उद्धृतः।

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. महोदया ‘सूक्तिसुधा’ नाम पुस्तकं पठति।
  2. महोदया विधिविमर्शकरूपेण कार्य करोति।
  3. महोदयः विधिविमर्शकरूपेण कार्य करोति।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्।
  2. असत्यम्।
  3. सत्यम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

शब्दज्ञानम् ।

सन्धिविग्रहः

  1. पुनरेकवारम् – पुन: + एकवारम्।
  2. तदपि – तत् + अपि।
  3. तदनुसृत्य – तत् + अनुसृत्य।
  4. इत्येतानि – इति + एतानि।
  5. विश्वसंस्कृतपरिषन्निमित्तम् – विश्वसंस्कृतपरिषद् + निमित्तम्।
  6. संस्कृतमपि – सर्वे + अपि।
  7. नमस्ते – नमः + ते।
  8. अहमपि – अहम् + अपि।
  9. भवेदिति – भवेत् + इति।
  10. नैव – न + एव।
  11. सत्यमेव – सत्यम् + एव।

त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा/ध्वा / ट्वा /वा / इत्वा / अयित्वा ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + थातु + धातु + य / त्य तुमन्त अव्यय  तुम् / धुम् / टुम् / दुम्  इतुम् / अयितुम्
दृष्ट्वा उपविश्य, अनुसृत्य, उपगम्य, अधिकृत्य पठितुम, वक्तुम्, प्रस्तोतुम्

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

  • द्वितीया – आनन्दम्, पुस्तकम्, संस्कृतम्, एतम्, सुभाषितसङ्ग्रहम्, कार्यम्, अध्ययनम्, यत्नम्।
  • तृतीया – सुखेन, तया, मया, कार्यक्षेत्रेण, प्रशिक्षिकारूपेण, अनेन,काव्यमाध्यमेन,जनैः,विधिविमर्शकरूपेण, गुरुभिः,विश्लेषिकारूपेण, पठनेन, तेन, सम्पादकरूपेण, अस्माभिः, अनेन, प्रकारेण।
  • पञ्चमी – शालायाः, स्यूतात्, मया, संस्कृतभाषया।
  • षष्ठी – विमानतलस्य, यात्रायाः, कॉफिपानस्य, पुस्तकस्य, भवत्याः, अस्य, पुस्तकस्य, व्यवस्थापनशास्वस्य, संस्कृतभाषायाः, संस्कृतकाव्यादीनाम्, वाणिज्यशाखायाः, विधिशाखायाः, ग्रन्थानाम्, शास्वविषयकाणाम, संस्कृतग्रन्थानाम्, तयोः, भवतोः, संस्कृतस्य, विषयस्य, कलाशाखायाः मे, रसायनशास्त्रस्य, संस्कृतस्य, भाषाणाम्, मे, श्लोकादीनां शब्दोच्चारणस्य, भरतमुनेः, नाट्यशास्त्रस्य भारतीयविद्यायाः, शास्त्राणाम, संस्कृततज्ज्ञानाम, मम, तस्य।
  • सप्तमी – मुखपृष्ठे, कस्मिन्, क्षेत्रे, रघुवंश-इत्यादिषु, येषु, बहुराष्ट्रियसंस्थायाम, अध्ययने, गोष्ठिषु, तेषु, संवादे, मानव्यविद्याविभागे, परिषदि, तन्त्रज्ञानसंस्थायाम, महाविद्यालये, शालायाम्, सॉफ्टवेअरक्षेत्रे, विश्लेषणे, अभिनये, निवेदने कलाक्षेत्रे, अस्मासु, विदेशेषु, शालायाम, यस्मिन्, कस्मिन्, क्षेत्रे।

विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

विशेषणम् विशेष्यम्
दृष्टान्तसहितानि मूलतत्त्वानि
खण्डितम् संस्कृताध्ययनम्
साहाय्यकरम् अध्ययनम्
रताः युवकः
श्रुतः सन्दर्भः
लिखिताः ग्रन्थाः
उत्तमः अभ्यास:

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

  1. केचन जना: यात्रायाः आरम्भार्थं प्रतीक्षन्ते।
  2. ग्रन्थानाम् अध्ययनं साहाय्यकरं भवेत्।
  3. स्यूतात् किमपि संस्कृतपुस्तकं दर्शयति।

उत्तरम् :

  1. लट्लकार:
  2. विधिलिङ्लकार:
  3. लट्लकार:

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
पुस्तकस्य मुखपृष्ठे संस्कृत-सूक्ति-सङ्ग्रहः इति शीर्षकं वर्तते।
उत्तरम् :
पुस्तकस्य मुखपृष्ठे किं शीर्षकं वर्तते?

प्रश्न 2.
काव्यमाध्यमेन विषयप्रवेश: सुगमः भवति।
उत्तरम् :
केन विषयप्रवेश: सुगमः भवति?

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न 3.
स्यूतात् संस्कृतपुस्तकं दर्शयति।
उत्तरम् :
कस्मात् संस्कृतपुस्तकं दर्शयति?

पृथक्करणम् ।

क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

  1. महाजनस्य महिलां पृच्छा।
  2. एकस्या: महोदयाया: आगमनम्।
  3. महिलायाः पुस्तकपठनम्।
  4. जनानां यात्राया: आरम्भार्थं प्रतीक्षा।

उत्तरम् :

  1. जनानां यात्रायाः आरम्भा प्रतीक्षा।
  2. एकस्याः महोदयायाः आगमनम्।
  3. महिलायाः पुस्तकपठनम्।
  4. महाजनस्य महिला पृच्छा।

ककं वदति ।

प्रश्न 1.
1. परं कीदृशी एषा विश्वसंस्कृतपरिषद्?
2. अहं रसायनशास्वस्य छात्रः।
उत्तरम् :
1. महोदयः समीरं वदति ।
2. प्रसादः महोदयं महोदयां च वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
कः सङ्गणकअभियान्त्रिकी-विषयस्य छात्र:?
उत्तरम् :
समीर: सङ्गणकअभियान्त्रिकी-विषयस्य छात्रः।

प्रश्न 2.
समीर: किमर्थ परिषदि निमन्त्रितः?
उत्तरम् :
समीर: शोधनिबन्धं प्रस्तोतुं परिषदि निमन्त्रितः।

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् /असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.
1. अष्टाध्यायी इति नाट्यशास्त्रविषयक ग्रन्थः अस्ति।
2. प्रसादः रसायनशास्वस्य छात्रः।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. सत्यम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

  1. केचन भरतमुनेः ……………… अध्ययनं कुर्वन्ति। (नाट्यशास्त्रस्य / व्याकरणशास्वस्य)
  2. अस्माभिः संस्कृतस्य अध्ययनं ………………. कृतम्। (शाला / शालायां)
  3. वयं वृत्त्यर्थं कार्यरताः …………. (स्याम् / स्याम)

उत्तरम् :

  1. नाट्यशास्त्रस्य
  2. शालायां
  3. स्वाम

पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
लीना केन रूपेण कार्य करोति?
उत्तरम् :
लीना भारतीयभाषाविश्लेषिकारूपेण कार्य करोति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न 2.
कस्य सुहद् आशयसम्पादकरूपेण कार्यरतः?
उत्तरम् :
समीरस्य सुहृद् आशयसम्पादकरूपेण कार्यरतः।

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. संस्कृतस्य ज्ञानम् आधुनिकभारतीयभाषाणां विश्लेषणे अतीव साहाय्यकरं भवति।
  2. पार्थनिवेदनम् इति लीनाया; व्यवसायः।
  3. गणितज्ञानम् अस्मत्कृते विशेषार्हता भवति।

उत्तरम् :

  1. सत्यम्।
  2. असत्यम्।
  3. असत्यम्।

(घ) प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
लीना भारतीयभाषाविश्लेषिकारूपेण कार्य करोति।
उत्तरम् :
लीना केन रूपेण कार्य करोति?

प्रश्न 2.
पार्शनिवेदनम् इति तनुजाया: व्यवसायः ।
उत्तरम् :
पार्शनिवेदनम् इति कस्या: व्यवसाय:?

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न 3.
विदेशेषु नैके जना: भारतीयविद्यायाः अध्ययनाय उत्सुकाः।
उत्तरम् :
विदेशेषु नैके जनाः किमर्थम् उत्सुका:?

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

  • सुहृद् – वयस्यः, स्निग्धः, सवयाः, मित्रम्, सखा।
  • छात्रः – विद्यार्थी, शिष्यः ।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

  • खण्डितम् × अखण्डितम्।
  • वर्धत × घटते।

(ग) वाच्यपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.
एषा पद्धतिः मया स्वीकृता।
उत्तरम् :
एतां पद्धतिम् अहं स्वीकृतवती।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न 2.
अस्माभिः संस्कृतस्य अध्ययनं कृतम्।
उत्तरम् :
वयं संस्कृतस्य अध्ययनं कृतवन्तः ।

(च) ‘भवान्’/’भवती’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत।

प्रश्न 1.
अपि भवान् संस्कृतस्य छात्रः भवति?
उत्तरम् :
अपि त्वं संस्कृतस्य छात्रः भवसि?

(झ) णिजन्तं निष्कासयत।

प्रश्न 1.
भवती छात्रान् संस्कृतं पाठयति ।
उत्तरम् :
छात्रा: संस्कृतं पठन्ति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न 2.
महोदय: मां पुस्तकं दर्शयति।
उत्तरम् :
अहं पुस्तकं पश्यामि।

(ब) वाक्यं शुद्धं कुरुत।

प्रश्न 1.
भवत्या समीपे सुभाषितसङ्ग्रहं दृष्ट्वा मया चिन्तितम्।
उत्तरम् :
भवत्या: समीपे सुभाषितसङ्ग्रहं दृष्ट्वा मया चिन्तितम्।

प्रश्न 2.
तदर्थ काश्चन दूरचित्रवाहिन्या अपि सन्ति।
उत्तरम् :
तदर्थ काश्चन दूरचित्रवाहिन्य: अपि सन्ति।

अमरकोषात् शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

प्रश्न 1.
मम सुहृद् आशयसम्पादकरूपेण तत्र कार्यरतः।
उत्तरम् :
मम वयस्यः / स्निग्धः / सवयाः / मित्रम् / सखा आशयसम्पादकरूपेण तत्र कार्यरतः।

समासाः

समस्तपदम् अर्थ: समासविग्रहः समासनाम
प्रतीक्षालयः room for waiting प्रतीक्षायै आलयः। चतुर्थी तत्पुरुष समास
निद्रामग्नः engrossed in sleep निद्रायां मग्नः। सप्तमी तत्पुरुष समास
समीपस्थ: standing nearby समीपे तिष्ठति इति। उपपद तत्पुरुष समास
सुभाषितसङ्ग्रहः collection of verses सुभाषितानां सङ्ग्रहः। षष्ठी तत्पुरुष समास
महाकाव्यम् epic poetry महत् काव्यम्। कर्मधारय समास
महाविद्यालयः college महान् विद्यालयः। कर्मधारय समास
भरतमुनिः sage named भरत: नाम मुनिः। कर्मधारय समास
विशेषार्हता special qualification विशेषा अर्हता। कर्मधारय समास

प्रतिपदं संस्कृतम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

जगातील सर्वात प्राचीन असलेली आपली संस्कृतभाषा देववाणी, ज्ञानभाषा अशा शब्दांत गौरविली जाते. परंतु ही प्राचीन भाषा 21व्या शतकात कशी उपयोगी पडेल? त्याच्या अध्ययनाने काय फायदा होईल? त्यातून उपजीविका प्राप्त करता येईल का? अनेक प्रश्न आपल्या मनात असतात.

आपल्या पाठ्यपुस्तकाच्या मुखपृष्ठावर तसेच मलपृष्ठावर संस्कृतभाषेचा प्रवास, त्यातील साहित्याचा इतिहास आणि आजच्या युगात संस्कृतभाषा कशी उपयुक्त ठरते हे अत्यंत उत्तमरीत्या चित्रित केले आहे. विविध शास्वांवर आधारीत प्राचीन ग्रंथसंपदा काळ आणि स्थळाच्या पलीकडे उपयुक्त ठरते.

‘प्रतिपदं संस्कृतम्’ हा सार्वजनिक ठिकाणी घडलेला एक संवाद असून संस्कृतभाषा ही केवळ घोकंपट्टी करून केवळ परीक्षेत जास्त गुण मिळवण्याचे साधन नसून यशस्वी आयुष्यासाठी पदोपदी आपल्याला सहकार्य व मार्गदर्शन करते.

Sanskrit is the most ancient language in the world and is honoured as language of gods and language of knowledge. But will this ancient language be useful in 21″ century? What would be use of studying it? Can one earn livelihood through it? Such questions rise in our minds.

The cover-pages of our text-book perfectly portrays the journey of Sanskrit language, its literature and how it is beneficial even in today’s world. The ancient treatises depicting various sciences are helpful beyond time and space.

‘प्रतिपदं संस्कृतम्’ is a dialogue in a public place. It subtly brings out that the Sanskrit language is not just worth mugging up to get maximum marks in the examinations, but also helps and guides us at every step of our life.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

परिच्छेदः 1

संवादस्थलम् ………………. संस्कृतपुस्तकं दर्शयति।

अनुवादः

(संभाषणाचे ठिकाण – विमानतळावरील प्रतीक्षालय.) काही प्रवासी प्रवास सुरू होण्याची वाट पाहत आहेत.

काही सुखाने (आरामात) झोपले आहेत.
काहीजण कॉफीचा आस्वाद घेत आहेत.
एक महिला तेथे पोहोचते.
ती बसून कोणतेतरी पुस्तक वाचू लागते. पुस्तकाच्या मुखपृष्ठावर ‘संस्कृत-सूक्ति-सङ्ग्रह’ असे नाव आहे. ते पाहून जवळच असलेले एक सद्गृहस्थ तिच्यासोबत संभाषण सुरू करतात.
गृहस्थ : आपण संस्कृत शिकवता का?
महिला : (हसून) नाही हो.
गृहस्थ : आपल्याजवळ हा सुभाषितसंग्रह पाहून मला तसे वाटले.
महिला : जरी मी संस्कृत शिकवत नसले, तरी या पुस्तकाचा माझ्या कार्यक्षेत्राशी संबंध आहे.
गृहस्थ : असे होय? कोणत्या क्षेत्रात कार्यरत आहात आपण?
महिला : मी व्यवस्थापन प्रशिक्षिका म्हणून कार्यरत आहे. मला माहीत आहे की, रामायण, महाभारत, किरातार्जुनीय, रघुवंश इ. ग्रंथांमध्ये अनेक श्लोक आहेत ज्यामध्ये व्यवस्थापनाचे मूलमंत्र सोदाहरण सांगितले आहेत. काव्याच्या माध्यमातून विषय समजण्यास सोपा होतो.
मी या पद्धतीचा स्वीकार केला आणि सर्वांना ते आवडले म्हणूनच मी संस्कृतभाषा व संस्कृत साहित्याचा पुनः अभ्यास सुरू केला.
गृहस्थ : आश्चर्य आहे! माझा संस्कृतचा अभ्यास शाळेनंतर थांबला होता. हल्लीच तो (अभ्यास) परत सुरू केला आहे.
महिला : कसे काय?
गृहस्थ : खरेतर मी वाणिज्य शाखेचा पदवीधर आहे. विधिशाखेची पदवीसुद्धा मी प्राप्त केली आहे. सध्या बहुराष्ट्रीय संस्थेत विधिविषयक सल्लागार म्हणून मी कार्यरत आहे. माझ्या गुरुंनी सांगितले आहे की, कौटिलीय अर्थशास्त्र, याज्ञवल्क्यस्मृति इ. ग्रंथांचे अध्ययन त्यासाठी उपयुक्त ठरेल, म्हणूनच शास्त्रीय संस्कृत ग्रंथांचा अभ्यास करण्याचा मी प्रयत्न करीत आहे.
(पिशवीतील कोणतेतरी संस्कृत पुस्तक दाखवतात.)

(Place of the conversation-waiting lounge of the airport) A few travelers are waiting for their journey to begin.
Few are fast asleep. Few are enjoying coffee. A lady comes there. Having seated she starts reading a certain book. There is the title ‘संस्कृत-सूक्ति -सङ्ग्रह’ on the coverpage of the book. Seeing that, a gentleman sitting nearby started talking to her.
Gentleman: Does the respected lady teach Sanskrit?
Lady : (smiling) Not indeed.
Gentleman: I thought so looking at this collection of the verses with you.
Lady: Oh! Even though I don’t teach Sanskrit, this book is related to my working field.
Gentleman: Is that so? Which field do you work in?
Lady: I work as a management trainer. learnt that there are many verses in रामायण, महाभारत, किरातार्जुनीय, रघुवंश, etc. in which basic principles of management are mentioned with examples. Understanding of the subject becomes easy through poetry. I accepted this method and everyone liked it. Therefore I started studying Sanskrit language and Sanskrit literature once again.
Gentleman: How surprising! My Sanskrit studies were stopped after school. I have started it again recently.
Lady: How come?’
Gentleman: Actually I am a commerce graduate. I have also obtained a degree in law. Currently, I am working as a legal advisor in a multinational company. My mentors have told that study of treatises like कौटिलीय अर्थशास्त्र,याज्ञवल्क्य – स्मृति ete would be helpful for it. Hence, now I am trying to study scientific Sanskrit treaties. (shows some Sanskrit book from the bag.)

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

परिच्छेदः 2

तयोः पृष्ठतः …………….. अधुना अवगच्छामि।

अनुवाद:

(त्यांच्या जवळच काही तरुण मुले गप्पांत रमली होती. प्रसाद, समीर, लीना व तनुजा एकमेकांचे मित्र आहेत. त्यापैकी एकजण ते पुस्तक पाहून महोदयांजवळ येऊन म्हणतो)
समीर : महोदय, आपल्या संभाषणात मी संस्कृतचा संदर्भ ऐकला आपणसुद्धा जागतिक संस्कृत परिषदेसाठी परदेशी निघाला आहात का?
गृहस्थ : नाही खरं तर. परंतु ही कसली जागतिक संस्कृत परिषद? तुम्ही संस्कृतचे विद्यार्थी आहात का?
समीर : होय. मी आय.आय.टी. म्हणजेच भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थेमध्ये संगणक अभियांत्रिकीचा विद्यार्थी आहे. तिथे विद्यार्थी संस्कृतसुद्धा शिकू शकतात.
तिथे मानव्यविद्या विभागात व्याकरणशास्त्रावर आधारित अष्टाध्यायी हा ग्रंथ शिकवला जातो. मी संस्कृत व्याकरण व संगणकशास्त्र या विषयांना अनुसरून संशोधन करीत आहे. त्यासंबंधीचा शोधनिबंध सादर करण्यासाठी मला परिषदेत निमंत्रित करण्यात आले आहे.
महिला : काय आश्चर्य आहे.
तंत्रज्ञान संस्थेमध्ये?
संस्कृतचा अभ्यास?
गृहस्थ : केवळ कलाशाखेचे विद्यार्थी महाविद्यालयात संस्कृत शिकतात असे मी समजत होतो.
समीर : थांबा जरा.
तर मग नक्कीच माझ्या मित्रांशी भेट घडवतो.
हे सगळे सुद्धा परिषदेत सहभाग घेणार आहेत.
प्रसाद : (पुढे येऊन) नमस्कार.
मी रसायनशास्त्राचा विद्यार्थी आहे.
‘प्राचीन भारतीय रसायनशास्त्र’ हा माझ्या संशोधनाचा विषय आहे. त्याविषयीचे ग्रंथ संस्कृतभाषेत लिहिलेले आहेत. शाळेत जो संस्कृतचा अभ्यास केला, त्याचे महत्त्व मला आता समजले.

(Few youngsters behind them are engrossed in chatting. प्रसाद, समीर, लीना and तनुजा are friends of each other. One of them approaches the gentleman seeing that book and says.)
समीर: Sir, I heard the reference of Sanskrit in your conversation. Are you too going abroad for World Sanskrit Conference?
Gentleman: Not indeed. But what is this World Sanskrit Conference? Are you a student of Sanskrit?
समीर: Yes. I am a student of computer engineering in IIT.i.e Indian Institute of Technology. There, students can study Sanskrit too. There the grammar-based treatise अष्टाध्यायी is taught in the department of humanities. I am doing a research-based on Sanskrit grammar and computer science. I am invited for the conference to present a research paper about it.
Lady: How surprising!
In technical institute?
Studies of Sanskrit ?
Gentleman: I thought only the students of Arts stream study Sanskrit in college.
समीर: Wait for a while. Then, I will surely introduce my friends. Even they are the participants in the conference.
प्रसाद : (Coming forward) Hello.
I am a student of Chemistry. ‘Ancient Indian Chemistry’ is my field of research. There are treatises written on that subject in Sanskrit language. Now I understood the usefulness of studying Sanskrit in School.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

परिच्छेदः 3

अहमपि …………….. विशेषार्हता भवति।

अनुवादः

लीना : मीसुद्धा भाषाशास्त्राचा अभ्यास करुन बंगळुरु येथे सॉफ्टवेअर क्षेत्रात भारतीय भाषा विश्लेषिका म्हणून कार्यरत आहे. माझा अनुभव आहे की, संस्कृतचे ज्ञान आधुनिक भारतीय भाषांचे विश्लेषण करताना अत्यंत उपयोगी पडते.
तनुजा : माझे निवेदनाचे काम आहे. संस्कृत श्लोकांच्या पठनामुळे शब्दोच्चारणाचा उत्तम सराव होतो. त्यामुळे अभिनय व निवेदनातील प्रभाव वाढतो. सध्या कलाक्षेत्रात कार्यरत असणारे आमच्यापैकी काहीजण भरतमुनींच्या नाट्यशास्त्राचा अभ्यास करत आहोत.
समीर : अहो, परदेशीसुद्धा अनेक लोक भारतीय तत्त्वज्ञान, योगशास्त्र, इतिहास, स्थापत्यशास्त्र इ. भारतीयशास्त्रांचा अभ्यास करण्यास उत्सुक आहेत, त्यासाठी अनेक दूरचित्रवाहिन्यासुद्धा आहेत. तिथे संस्कृत तज्ज्ञांची आवश्यकता असते. माझा मित्र आशय संपादक म्हणून तिथे काम करतो.
महिला : आम्ही शाळेत संस्कृत शिकलो. परंतु त्याचा अशाप्रकारे उपयोग होईल असा कधी विचारच केला नाही.
गृहस्थ : खरे आहे. लीना : ज्या कोणत्या क्षेत्रात आपण उपजीविकेसाठी कार्यरत आहोत, तिथे संस्कृतचे ज्ञान आपल्यासाठी विशेष पात्रता ठरते.

लीना : After studying linguistics, I work as an Indian language analyst in the field of software in Bengaluru. It is my experience that knowledge of Sanskrit is very helpful for analyzing modern Indian languages.
तनुजा : My job is of anchoring. Pronunciation of words is practised well by reciting Sanskrit verses, etc. It enhances the impact in acting and anchoring. Few of us working in the field of performing arts are now studying sage भरत’s नाट्यशास्त्र.
समीर : Oh, many people in foreign countries too are curios to study Indian sciences like Indian Philosophy, योगशास्त्र, history, architecture, etc. There are certain TV channels for the same. Sanskrit experts are required there. My friend works there as the content editor.
Lady: We studied Sanskrit in school. But we never thought that it can be utilized in this way.
Gentleman: True indeed.
लीना: Knowledge of Sanskrit is a special qualification for us in whichever field we are working for livelihood.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

शब्दार्थाः

  1. स्नातक: – graduate – पदवीधर
  2. मूलतत्त्वानि – basic principles – मूळ तत्त्व
  3. दृष्टान्तसहितानि – along with examples – सोदाहरण
  4. विधिविमर्शक- रूपेण – as a legal advisor – विधिविषयक सल्लागार म्हणून
  5. व्यवस्थापन – as a management – व्यवस्थापन प्रशिक्षिका
  6. प्रशिक्षिकारूपेण – trainer – रुपाने
  7. वाणिज्य शाखाया: – of commerce stream – वाणिज्य शाखेचे
  8. विधिशाखायाः – of law stream – विधिविषयक
  9. बहुराष्ट्रीय – in a multinational – बहुराष्ट्रीय संस्थेमध्ये
  10. संस्थायाम् – company
  11. विश्वसंस्कृत – World Sanskrit – जागतिक संस्कृत
  12. परिषद् – Conference – परिषद
  13. अभियान्त्रिकी – engineering – अभियांत्रिकी
  14. रसायनशास्वस्य – of chemistry – रसायनशास्त्राचा
  15. मानव्यविद्या – in the department – मानव्यविद्या
  16. विभागे – of humanities – विभागामध्ये
  17. प्रस्तोतुम् – to present – प्रस्तुत करण्यासाठी
  18. गोष्ठिषु रताः – engrossed in chatting – गप्पांत रमलेले
  19. आशयसम्पादकः – content editor – आशय संपादक
  20. भारतीयभाषा – Indian language – भारतीयभाषा विश्लेषिका
  21. विश्लेषिका – analyst
  22. विशेषार्हता – special qualification – विशेष पात्रता
  23. भाषाशास्त्रम् – linguistics – भाषाशास्त्र
  24. पार्शनिवेदनम् – anchoring – निवेदन
  25. उपयोजनम् – utilisation – उपयोग
  26. अधीत्य – having studied – शिकून
  27. वृत्त्यर्थम् – for livelihood – उपजीविकेसाठी

Aamod Sanskrit Book 10th Class Solutions

Chitrakavyam Class 10 Sanskrit Chapter 10 Question Answer Maharashtra Board

Class 10th Sanskrit Anand Chapter 10 चित्रकाव्यम् Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 10 चित्रकाव्यम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 10 Sanskrit Chapter 10 Question Answer

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 10 चित्रकाव्यम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कृष्णः कं जघान?
उत्तरम् :
कृष्ण: कंसं जघान।

प्रश्न आ.
दारपोषणे के रताः?
उत्तरम् :
केदारपोषणरता: दारपोषणे रताः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

प्रश्न इ.
कं शीतं न बाधते?
उत्तरम् :
कम्बलवन्तं शीतं न बाधते।

2. समानार्थकं शब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकं शब्द लिखत ।
कृष्णः, गङ्गा, रतः, बलवान् ।
उत्तरम् :

  • कृष्णः – माधवः, केशवः, मुरारिः, दामोदरः।
  • गङ्गा – विष्णुपदी, जहुतनया, सुरनिम्नगा, जाह्नवी, भागीरथी।
  • रतः – लीनः, मग्नः ।
  • बलवान् – शक्तिशाली।

3. ‘गङ्गा’ इति पदस्य विशेषणम् अन्विष्यत लिखत च ।

प्रश्न 1.
‘गङ्गा’ इति पदस्य विशेषणम् अन्विष्यत लिखत च ।
उत्तरम् :

विशेषणम् विशेष्यम्
शीतलवाहिनी गङ्गा

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

4. ‘कं संजघान’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।

प्रश्न 1.
‘कं संजघान’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘के संजघान’ हे त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. हे अन्तरालापाचे उदाहरण आहे.

येथे श्लोकात विचारलेल्या चार प्रश्नांची उत्तरेही तिथेच दडली आहेत. शब्दालंकारावर आधारित असा हा श्लोक आहे. काही अक्षरे जोडल्यास अथवा विभाजित केल्यास विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे मिळू शकतात.

ज्याप्रमाणे (1) कं संजघान कृष्ण म्हणजे, कृष्णाने कोणाला ठार मारले? येथे, प्रथम चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास कंस असे योग्य उत्तर मिळते. (2) का शीतलवाहिनी गंगा? शीतल वाहणारी गंगा नदी कोणती? दुसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास काशी म्हणजे काशीक्षेत्र असे उत्तर मिळते. याचा अर्थ, काशीक्षेत्रात वाहणारी गङ्गा.

(3) कुटुंबाचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? तिसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास केदारपोषणरताः (शेतकरी) असे उत्तर मिळते. (4) कोणत्या बलवानास थंडी बाधत नाही? येथेही, चौथ्या चरणातील तीन अक्षरे जोडल्यास कंबलवन्तं असा शब्द म्हणजेच उत्तर मिळते, त्याचा अर्थ, कांबळे धारण करणाऱ्या बलवानास थंडी वाजत नाही.

चित्रकाव्यम् is image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure.

This श्लोक is the example of अन्तरालाप, Here are four different questions along with their answers within. It is based on शब्दालङ्कार. One can obtain the answer of given question either by joining or dividing letters. Just as, (1) कं संजधान कृष्णः means, whom did कृष्ण kill? The answer the can be obtained by joining first two letters together.

(2) का शीतलवाहिनी गङ्गा? Which is cool river गङ्गा? Answer (काशी) तलवाहिनी is obtained by joining the first two letters. (3)Who is engrossed in looking after wife? के दारपोषणरता: The answer केदारपोषणरताः (They who are engaged in taking care of fields – farmers), can be found by joining first three letters.

(4) कं बलवन्तं न बाधते शीतम्? which strong man is not affected by the cold? the one who has alc, means blanket. This is obtained by joining first three letters.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

श्लोक: 2.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कवि: कं नमति?
उत्तरम् :
कविः वैद्यराजं नमति।

प्रश्न आ.
को प्राणान् हरतः?
उत्तरम् :
वैद्यराज तथा यमराज: प्राणान् हरतः।

प्रश्न इ.
वैद्यः किं किं हरति?
उत्तरम् :
वैद्यः प्राणान् धनानि च हरति।

2. सम्बोधनान्तपदद्वयम् अन्विष्य लिखत ।

प्रश्न 1.
सम्बोधनान्तपदद्वयम् अन्विष्य लिखत ।
उत्तरम् :
1. वैद्यराज
2. यमराजसहोदर

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

3. समानार्थकशब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत
यमः, वैद्यः, सहोदरः, धनम्
उत्तरम् :

  • यमः – त्रिदशेश्वरः, अन्तकः, दण्डी।
  • वैद्यः – भिषक्, चिकित्सकः।
  • सहोदरः – भ्राता, बन्धुः।
  • धनम् – द्रव्यम्, वित्तम्, स्थापतेयम्, रिक्यम्, ऋक्यम्, वसुः।

4. ‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ हा उपहास त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. या श्लोकात कवी वैद्यराजास उपरोधात्मक वृत्तीने नमस्कार सांगतो.

खरे तर वैद्यराज म्हणजे जो वैद्यकशास्त्राचा अवलंब करून आजारी लोकांना बरे करतो व त्याबदल्यात धन घेतो. पण येथे कवी वैद्यराजास मानवातील प्राणतत्व घेऊन जाणाऱ्या यमराजाचा भाऊ म्हणतो.

कवीच्या मते, जे कार्य यम करतो, ते वैद्यही करतो. वैद्य तर पैसे घेतोच त्याच बरोबर यमासारखे माणसांचे प्राणही हरण करतो. मुख्यत: अपरिपक्व अशा वैद्यांना उद्देशून हा श्लोक कवीने लिहिला आहे.

चित्रकाव्यम् is an image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure.

वैद्यराज नमस्तुभ्यम् – This satire is the appropriate example of it. Here, a poet sarcastically offers his salutations to वैद्यराज, that means a person who practises medicine, treats sick pepole and charges fee in return of money.

However, the poet terms वैद्यराज, as a real brother of यम, who is the god assigned to the job of taking life force out of person.

The poet further explains वैद्यराज too does the same that यम does, वैद्यराज along with the money takes even life of a person. This is intended for an incompetent doctor, who just takes money from people, without curing them.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

5. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत ।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम् 1
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम् 2

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कः धनं याचते?
उत्तरम् :
याचक: / निर्धनः / लोकयानवाहक: धनं याचते।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

प्रश्न आ.
‘अयं न भक्तो’ इति प्रहेलिकाया: उत्तरं किम्?
उत्तरम् :
‘अयं न भक्तो’ इति प्रहेलिकाया: उत्तरं “लोकयानवाहकः ।

2. रेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
रेखाचित्रं पूरयत ।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम् 3
उत्तरम् :
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम् 4

3. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
याचतेऽयम् = याचते + ……..
उत्तरम् :
याचतेऽयम् – याचते + अयम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

प्रश्न आ.
याचको वा = ………. + वा।
उत्तरम् :
याचको वा = याचकः + वा।

श्लोक: 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कः शब्दं करोति?
उत्तरम् :
हेमघट: शब्दं करोति।

प्रश्न आ.
कस्याः हस्तात् सुवर्णघटः पतितः?
उत्तरम् :
युवत्याः हस्तात् सुवर्णघटः पतितः।

2. समानार्थकशब्दं लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं लिखत ।
हेम, जलम्, शब्दः ।
उत्तरम् :

  • हेम .- कनकम, स्वर्णम्, सुवर्णम्, हिरण्यम्, हाटकम्।
  • जलम् – पयः, कौलालम्, अमृतम्, जीवनम, भुवनम्।
  • शब्दः – पदम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

3. ‘रामाभिषेके’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत ।

प्रश्न 1.
‘रामाभिषेके’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत ।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘रामाभिषेके’ ही समस्यापूर्ती याचे उत्तम उदाहरण आहे.

समस्यापूर्ति या काव्यप्रकारात शेवटचा चरण दिलेला असतो. हा चरण बहुदा विचित्र असतो. उरलेल्या तीन चरणांसहित अर्थपूर्ण श्लोक/ काव्य तयार करणे हे कवीचे आव्हान असते.

या श्लोकात, ‘ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठं ठ’, हा चरण दिलेला होता व कवीने चातुर्याने उरलेले तीन चरण त्यास जोडून अर्थपूर्ण श्लोक तयार करणे अपेक्षित होते. कवीने हे चातुर्य पुढीलप्रमाणे दाखविले. रामाच्या राज्याभिषेकासमयी एक युवती पाणी आणण्याकारिता सोन्याचा घडा घेऊन जात असताना, तो घडा तिच्या हातातून निसटतो व जिन्यावरून आवाज करत जातो. तो आवाज म्हणजेच ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठंठ।

चित्रकाव्यम् is an image poetry, such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure. ‘रामाभिषेके’ is the best example of समस्यापूर्ती. In समस्यापूर्ती, last चरण is stated but it is often absurd. The poet’s challenge is to create a meaningful poetry /etc.

In this श्लोक, चरण ‘ठठं ठठं ठं ठठ ठ ठठं ठः’ is already given. The poet wisely composes remaining three us to make meaningful श्लोक. The poet composes it as – at the time of राम’s coronation, certain young lady having gold pot in her hand, went to bring water.

While going, the gold pot was fallen from her hands. At that time, the sound that was generated is ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठं ठः। Thus, he completes the समस्या.

उपक्रम:

1. ‘समस्यापूर्ति’-श्लोकानां सङ्ग्रहं कुरुत । 

प्रश्न अ.
मृगात् सिंहः पलायते ।

प्रश्न आ.
शतचन्द्रं नभस्तलम् ।

2. अन्योक्तिश्लोकानां सङ्ग्रहं कुरुत ।

3. कामपि अन्याम् एका प्रहेलिकां लिखत ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम् Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
शीतलवाहिनी का?
उत्तरम् :
गङ्गा शीतलवाहिनी।

प्रश्न 2.
जलदा: काभि: वसुधाम् आर्द्रयन्ति?
उत्तरम् :
जलदाः वृष्टिभि: वसुधाम् आर्द्रयन्ति।

प्रश्न 3.
कः यमराजसहोदरः?
उत्तरम् :
वैद्यराज: यमराजसहोदरः।

विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रश्न 1.
श्लोकात् प्रथमान्तपदानि चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
कृष्णः, शीतलवाहिनी, गङ्गा, दारपोषणरताः,शीतम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

प्रश्न 2.
श्लोकात् द्वितीयान्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
कं, बलवन्तम्।

प्रश्न 3.
श्लोकात् तृतीयाविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
सावधानमनसा, वृष्टिभिः।।

प्रश्न 4.
श्लोकात् सम्बोधनविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
चातक, मित्र।

प्रश्न 5.
लोकयानवाहक: किं नादयते?
उत्तरम् :
लोकयानवाहक: घण्टां नादयते।

सन्थिविग्रहः

  1. बहवोऽपि – बहवः + अपि।
  2. सर्वेऽपि – सर्वे + अपि।
  3. केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति – केचित् + वृष्टिभिः + आर्द्रयन्ति।
  4. केचिद् वृथा – केचित् + ‘वृथा।
  5. पुरतो मा – पुरतः + मा।
  6. नमस्तुभ्यम् – नमः + तुभ्यम्।
  7. यमस्तु – यमः + तु।
  8. यो जानाति – यः + जानाति।
  9. स पण्डितः – सः + पण्डितः।
  10. भक्तो न – भक्तः + न।
  11. पूजको वा – पूजक:+ वा।
  12. तथापि – तथा + अपि।
  13. निर्धनो वा – निर्धनः + वा।
  14. जलमाहरन्त्या – जलम् + आहरन्त्या।
  15. सृतो हेमघटो युवत्याः – सूतः + हेमघट: + युवत्याः ।
  16. क्वास्ति – क्व + अस्ति।
  17. बलेर्मखे – बले: + मखे।
  18. नास्त्यसौ – न + अस्ति + असौ।
  19. तस्योपरि – तस्य + उपरि।
  20. विषादमाशु – विषादम् + आशु।
  21. नाहम् – न+ अहम्।
  22. चेत्थम् – च + इत्थम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

अमरकोषात् योग्यं समानार्थक शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
गङ्गा शीतलवाहिनी अस्ति।
उत्तरम् :
विष्णुपदी / जहुतनया / सुरनिम्नगा शीतलवाहिनी अस्ति।

भाषाभ्यास:

समानार्थकशब्दाः

  1. मित्र – वयस्यः, सखा।
  2. अम्भोदः – मेषः, धाराधरः, जलधरः, तडित्वान्, वारिदः, अम्बुभृत, जलदः, वारिवाहः।
  3. बहवः – भूरयः, विपुलाः ।
  4. गगनम् – व्योम, आकाशम् ।
  5. वृष्टिः – पर्जन्यः।
  6. वसुधा – पृथ्वी, धरा, वसुन्धरा।
  7. पुरतः – पुरस्तात्।
  8. गुप्तम् – प्रच्छन्नम् ।
  9. किल – ननु, खलु।
  10. निर्धनः – धनहीनः ।
  11. आशु – सत्वरम्, त्वरितम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

विरुद्धार्थकशब्दाः

  1. शीतम् × उष्णम्।
  2. पुरतः × पृष्ठतः।
  3. बहवः × अल्पाः।
  4. आशु × शनैः शनैः।
  5. पण्डित: × मूढः, मूर्खः ।
  6. निर्धनः × धनिकः ।
  7. चला × स्थिरा।

पृथक्करणम्

जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम् 5

2.
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम् 6

त्वं स्थाने भवान् / भवती अथवा भवान् / भवती स्थाने त्वं योजयत।

प्रश्न 1.
त्वं प्राणान् धनानि च हरसि।
उत्तरम् :
भवान् प्राणान् धनानि च हरति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

प्रश्न 2.
त्वं आशु विषादं मुञ्च।
उत्तरम् :
भवान्/भवती आशु विषादं मुञ्चतु।

वचनं परिवर्तयत ।

प्रश्न 1.
भिक्षुः क्व अस्ति? (बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
भिक्षवः क्व सन्ति?

समासा:

समस्तपदम् अर्थ समासविग्रहः समासनाम
1. गिरिजासमुद्रसुतयोः of गिरिजा and समुद्रसुता गिरिजा च समुद्रसुता च, तयोः। इतरेतर-द्वन्द्वः समासः।
2. दारपोषणरता: engaged in looking after wife दारपोषणे रताः। सप्तमी-तत्पुरुषः समासः।
3. यमराजसहोदरः brother of यम यमराजस्य सहोदरः। षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
4. रामाभिषेक: coronation of राम रामस्य अभिषेकः। षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
5. हेमघट: pot of gold हेम्न: घटः। षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
6. पशुपतिः lord of animals पशूनां पतिः। षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
7. समुद्रसुता daughter of an ocean समुद्रस्य सुता। षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
8. पन्नगभूषण: one whose ornament is a snake पन्नगः भूषणं यस्य सः । बहुव्रीहिः समासः।
9. अम्भोदा: water giving अम्भः ददति इति। उपपद-तत्पुरुषः समासः।
10. सावधानमनः attentive mind सावधानं मनः। कर्मधारयः समासः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

चित्रकाव्यम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत भाषा विविध वैशिष्ट्यपूर्ण सुभाषितांनी अलंकृत झाली आहे. “चित्रकाव्यम्’ हे यातीलच एक. ‘बुद्धिविकासकानि सुभाषितानि नाम चित्रकाव्यानि’ याचा अर्थ बुद्धीचा विकास करणारी सुभाषिते म्हणजे चित्रकाव्ये. काही विशिष्ट वृत्तांच्या बांधणीने व नावीन्यपूर्ण काव्यात्मक रचनेद्वारा चमत्कृतीकाव्य तयार करणे हा चित्रकाव्यांचा हेतू आहे. यातून मनोरंजन व आनंदही प्राप्त होतो.

चित्रकाव्यम् हे ‘काल्पनिक काव्य’ आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता व त्यांचे भाषेवरील प्रभुत्व दर्शविते. प्रस्तुत ‘चित्रकाव्यम्’ काव्यामध्ये, अन्तरालाप, अन्योक्ति, हास्योक्ति, कर्तृगुप्ता प्रहेलिका, समस्यापूर्ति, वाकोवाक्यम् इ. काव्याच्या विविध प्रकारांचा अंतर्भाव झाला आहे.

Sanskrit language is adorned with curious peculiar सुभाषितs. चित्रकाव्य is one of them. ‘बुद्धिविकासकानि सुभाषितानि नाम चित्रकाव्यानि’ that means, सुभाषितs developing/ provoking the intelligence is चित्रकाव्य, Aim of चित्रकाव्य is to generate a sense of wonder by resorting to unusual management of certain meters and innovative poetic structures. It also arouses amusement and pleasure.

चित्रकाव्य is an image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets and their command over language. The given foc poetry consists of varied types of poetry such as अन्तरालाप, अन्योक्ति, हास्योक्ति, कर्तृगुप्ता प्रहेलिका, समस्यापूर्ति, वाकोवाक्यम् etc.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

श्लोकः 1

के संजघान कृष्ण का शीतलवाहिनी गङ्गा।
के दारपोषणरता: कं बलवन्तं न बाधते शीतम्।।1।। (अन्तरालाप:)

अनुवादः

कृष्णाने कोणाला मारले? (कंस), शीतल वाहणारी गंगा कोणती आहे? (काशीक्षेत्रात वाहणारी). बायकोचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? (केदारपोषणरत) कोणत्या बलवानाला थंडी बाधत नाही ? (कंबलवंत-कांबळे धारण करणाऱ्याला) स्पष्टीकरण – हे अन्तरालापाचे उदाहरण आहे.

येथे श्लोकात विचारलेल्या चार प्रश्नांची उत्तरेही तिथेच दडली आहेत. शब्दालंकारावर आधारित असा हा श्लोक आहे. काही अक्षरांना जोडल्यास अथवा विभाजित केल्यास विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे मिळू शकतात, ज्याप्रमाणे

1. के संजघान’ कृष्ण म्हणजे, कृष्णाने कोणाला ठार मारले? येथे, प्रथम चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास ‘कंस’ असे योग्य उत्तर मिळते. 2. ‘का शीतलवाहिनी गंगा?’ शीतल वाहणारी गंगा नदी कोणती? दुसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास काशी म्हणजे काशीक्षेत्र असे उत्तर मिळते. याचा अर्थ, काशी क्षेत्रात वाहणारी गंगा शीतल आहे.

3. बायकोचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? तिसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास केदार (शेत) असे उत्तर मिळते. येथे केदारपोषणरत याचा अर्थ शेतकरी असा होतो. 4. कोणत्या बलवानास थंडी बाधत नाही? येथेही, चौथ्या चरणातील तीन अक्षरे जोडल्यास कम्बलवन्त असा शब्द म्हणजेच उत्तर मिळते, त्याचा अर्थ, कांबळे धारण करणाऱ्या बलवानास थंडी वाजत नाही.

Whom did कृष्ण kill? (कंस). Which is cool flowing river गङ्गा? (in काशी). Who is engrossed in looking after the wife?

(केदारपोषणरत – the one who is engrossed in taking care of the field) Which strong man is not affected by the cold? (chade the one who has a means blanket) Explanation – This श्लोक is the example of अन्तरालाप. Here are four different questions along with their answers within. It is based on शब्दालङ्कार.

One can obtain the answer of a given question either by joining or dividing letters. Just as, (1) कसजधानकृष्णmeans, who did कृष्ण kill? The answer ‘कंसं’ is obtained by joining the first two letters. (2) का शीतलवाहिनी गङ्गा? Which is cool river गङ्गा? The answer is flowing in काशी. (3) Who is engrossed in looking after a wife? The answer is केदारपोषणरता.

which means the ones who are engrossed in taking care of the field (4) कंबलवन्तं न बाधते शीतम्? Which strong man is not affected by the cold? The answer is कंबलवन्तं This is obtained by joining the first three letters.

श्लोक: 2

रे रे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयताम्
अम्भोदा बहवोऽपि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा .
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः ।।2।। (अन्योक्तिः ) (वृत्तम् – शार्दूलविक्रीडितम्)

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

अनुवादः

रे रे चातक मित्रा, क्षणभर लक्ष देऊन (सावधानपूर्वक) ऐक, आकाशात असंख्य (पुष्कळ) ढग असतात (परंतु) सगळेच सारखे नसतात. काही ढग पावसाच्या वर्षावांनी पृथ्वी जलमय करतात, तर काही व्यर्थ (विना कारण) गर्जना करतात. (म्हणून) तुला जो जो ढग दिसेल त्याच्यापुढे दीनवाणीने बोलू नकोस.

स्पष्टीकरण – हे ‘अन्योक्ती’ – ‘दुसऱ्याला उद्देशून बोलणे’ या काव्यप्रकारचे उदाहरण आहे. येथे, चातक पक्षी वर्षाकाळाचा अग्रदूत (सूचक) मानला आहे व तो पावसाचे पाणी पिऊन तहान भागवतो असे समजतात. येथे दोन प्रकाराच्या ढगांच्या गुणवैशिष्ट्यांना दर्शवत कवीने त्यांच्यातील फरक स्पष्ट केला आहे. काही ढग केवळ गर्जना करतात, तर काही खरोखरच पाणी देतात.

कवी चातकास केवळ गर्जना करणाऱ्या ढगांकडे पाणी न मागण्याचा सल्ला देतो. कवीला दीनजनांना उद्देशून सांगायचे आहे की सर्वच धनी माणसे उदार नसतात. चातकाला उद्देशून दीन लोकांना सल्ला देणारी ही अन्योक्ती आहे.

O चातक, my friend, please listen carefully for a moment. There are innumerable clouds in the sky but all are not alike. Few humidify the earth by showering rain. (However) Few just roars in vain, (therefore) Do not speak pitiable words in front of whichever cloud you see.

Explanation – This is the example of a poetic form named अन्योक्ति- ‘speech directed to other’. Here, the Ellah bird is a harbinger of monsoon and it is assumed to drink water directly from the cloud.

Some clouds are best givers of water but some mere roar. So, the poet suggests चातक not to ask for water to the roaring clouds. In a way, the poet wants to indicate poor people, not to beg to all people are not generous.

श्लोक: 3

वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराजसहोदर।
यमस्तु हरति प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनानि च ।।3।। (हास्योक्तिः ) (वृत्तम् – अनुष्टुप्)

अनुवादः

हे वैद्यराजा, यमराजाच्या सख्ख्या भावा, तुला नमस्कार असो! यम (केवळ) प्राणच हरतो, पण तू प्राण व धनही दोन्ही हरतोस. स्पष्टीकरण – हा श्लोक हास्योक्तीचे उदाहरण असून, येथे अपरिपक्व आणि लोभी वैद्याची निंदा विनोदी पद्धतीने केली आहे.

O great doctor, salutation to you as a real brother of यमराज while यमराज takes away only the life (of people) but you fetch both life as well as wealth. Explanation – This is an example of a satire about an incompetent and greedy doctor, in a humorous way.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

श्लोकः 4

राक्षसेभ्य: सुतां हत्वा जनकस्य पुरीं ययौ।
अत्र कर्तृपदं गुप्तं यो जानाति स पण्डितः ।।4।। (कर्तृगुप्ता प्रहेलिका) (वृत्तम् – अनुष्टुप)

अनुवादः

(कोणी एक जण) राक्षसांकडून कन्येचे हरण करून जनकाच्या नगरीस गेला किंवा (कोणी एक जण ) जनकाच्या मुलीचे हरण करून नगरीस गेला. येथे कर्ता गुप्त आहे. जो जाणतो तो खरा विद्वान.

स्पष्टीकरण – वरील श्लोक हा चित्रकाव्याचा वेगळा प्रकार आहे. ही कर्तृगुप्त- प्रहेलिका आहे. येथे ‘राक्षसेभ्यः’ या शब्दात कर्ता गुप्त आहे. या शब्दाचे दोन भाग केले असता, राक्षस व इभ्यः असे दोन शब्द मिळतात.

‘इभ्यः’ चा अर्थ राजा असा होतो. याचाच अर्थ राक्षसांचा राजा. राक्षसानाम् इभ्यः म्हणजे रावण. या रीतीने, एक अर्थपूर्ण वाक्य तयार होते. राक्षसांचा राजा रावण जनकाच्या कन्येचे हरण करून नगरीस गेला.

(Someone) had gone to He’s city abducting the daughter from the demons or (Someone) had gone to the city abducting जनक’s daughter. The subject (कर्तृपदम्) is hidden here. The one who knows is the scholar.

Explanation – The above ce is a different kind of चित्रकाव्य. It is कर्तृगुप्त-प्रहेलिका, The subject is hidden in the word राक्षसेभ्यः, If we split the word, we get two words राक्षस and इभ्यः. इभ्यः means ‘aking’. It means राक्षसानाम् इभ्य: a king of demons that is रावण. Thus, we get a meaningful sentence, ‘A king of demons’, रावण abducting जनक’s daughter (सीता), had gone to the city.

श्लोक: 5

अयं न भक्तो न च पूजको वा
घण्टां स्वयं नादयते तथापि।
धनं जनेभ्यः किल याचतेऽयं
न याचको वा न च निर्धनो वा ।।5।। (प्रहेलिका) (वृत्तम् – उपजाति:)

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

अनुवादः

हा भक्त नाही व पूजकहीं नाही तरीही स्वत:हून घंटा वाजवितो. खरोखर याचक व धनहीन नसतानाही. हा लोकांकडून पैसे घेतो. (तर मग सांगा कोण बरे आहे हा?)

स्पष्टीकरण – श्री सदाशिव त्र्यंबक रहातेकर लिखित हा श्लोक काव्यप्रवाह या काव्यसंग्रहातून घेण्यात आला आहे. हे अपहनुति अलंकाराचे उदाहरण आहे. या श्लोकाचे उत्तर ‘क:हवानयाकलो’ असे आहे. उलट दिशेने वाचले असता आपल्याला योग्य उत्तर मिळते ते असे, लोकयानवाहक:- याचा अर्थ बस-कंडक्टर अथवा बस-वाहक,

This is neither the devotee nor a worshipper. Yet rings the bell on its own. Indeed this one asks for money from people, but is not beggar or poor. (Then who is this?) Explanation – This श्लोक is taken from काव्यप्रवाह, composed by श्री सदाशिव त्र्यंबक रहातेकर, It is the example ofअपहनुति अलङ्कार.

The answer to this श्लोक is’क:हवानयाकलो,’ reading it in the inverse order, one gets the correct answer that is, लोकयानवाहकः means a bus-conductor because we hear a bell-sound in a bus, though it is not necessarily done by any devotee or a worshipper.)

श्लोकः 6

रामाभिषेके जलमाहरन्त्या हस्तात् मृतो हेमघटो युवत्याः।
सोपानमार्गेण करोति शब्दं ठंठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठः।।6।। (समस्यापूर्तिः) (वृत्तम् – इन्द्रवज्रा)

अनुवादः

रामाच्या राज्याभिषेकासमयी युवतीच्या हतातून पाण्याने भरलेला सोन्याचा घडा निसटला, तो जिन्यावरुन आवाज करत गेला. ठंठ ठठं ठं ठठठं ठठं ठः.

At the time of राम’s coronation, the golden pot filled with water was skipped from the hands of a young lady. It made the voice from the stairs ठंठं ठठं ठंठठठं ठठंठ:.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

श्लोक : 7

भिक्षुः क्वास्ति बलेर्मखे पशुपति: किं नास्त्यसौ गोकुले
मुग्धे पन्नगभूषण: सखि सदा शेते च तस्योपरि।
आर्ये मुज्ञ विषादमाशु कमले नाहं प्रकृत्या चला
चेत्यं वै गिरिजासमुद्रसुतयोः सम्भाषणं पातु वः ।।7।। (वाकोवाक्यम्) (वृत्तम् – शार्दूलविक्रीडितम्)

अनुवादः

(लक्ष्मी विचारते) तो भिक्षुक कोठे आहे ? (पार्वती उत्तर देते) बळीच्या यज्ञात. पशूपती कोठे आहेत? ते गोकुळात नाहीत का? प्रिये, ज्याचा अलंकारच साप आहे तो कोठे आहे? सखि, तो त्यावरच नेहमी निद्रासुख घेतो.

आर्ये, दु:ख (विष खाणाऱ्याला) सोडून दे. अगं लक्ष्मी, मी तुझ्यासारखी चंचल नाही. अशा रितीने पार्वती (पर्वताची कन्या) व लक्ष्मी (समुद्राची कन्या) यातील हे संभाषण आपले रक्षण करो.

(वरील संवादात, लक्ष्मी पार्वतीला विचित्र विशेषणांचा प्रयोग करून शंकराबद्दल विचारते. याला चोख प्रत्युतर देण्याच्या हेतूने, पार्वती देखील तीच विशेषणे विष्णूकरिता वापरून तिचे चातुर्य दर्शविते.)

Where is the mendicant? He is in the sacrifice performed by बलि. Where is the lord of animals? Is he not in Gokul? O dear one where is the one whose ornament is a snake? O friend, he sleeps on the same always.

O noble one, leave disappointment (the one who consumes poison) at once! O Laxmi I am not fickle minded like you. In this way, this conversation between पार्वती (daughter of mountain) and लक्ष्मी (daughter of an ocean) may protect us.

(In the above dialogue, लक्ष्मी asks about lord शंकर by using strange adjectives. Witty पार्वती reverts to लक्ष्मी using the same adjectives intended for लक्ष्मी’s husband i.e. Lord विष्णु.)

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 चित्रकाव्यम्

शब्दार्थाः

  1. संजधान – had killed – मारले
  2. कंसं जघान – had killed – कंसाला मारले
  3. शीतलवाहिनी – cool flowing – थंड वाहणारी
  4. दारपोषणरताः – engrossed in – बायकोचे पोषण
  5. nurturing wife – करण्यात मग्न
  6. केदार – field – शेत
  7. कं बलवन्तम् – to which strong man – कोणत्या बलवान माणसाला
  8. न बाधते – does not affect – बाधत नाही
  9. कंबलवन्तम् – one who has a blanket – ज्याच्याकडे कांबळे आहे त्याला
  10. चातक – a bird named चातक – चातक पक्षी
  11. सावधानमनसा – with attentive mind – सावधानपूर्वक
  12. श्रूयताम् – may listen – कृपया ऐकावे
  13. अम्भोदा: – clouds – ढग
  14. वृष्टिभिः – by rain shower – पावसाच्या वर्षावाने
  15. आर्द्रयन्ति – humidify – जलमय करतात
  16. वृथा गन्ति – roar in vain – व्यर्थ गर्जना करतात
  17. तस्य पुरतः – in front of him – त्याच्या समोर
  18. मा ब्रूहि – do not speak – बोलू नकोस
  19. दीनं वचः – pitiable words – दीनवाणी
  20. यमराजसहोदर – Othe real brother of यमराज – यमराजाच्या हे सख्ख्या भावा
  21. वैद्यराज – O great doctor – वैद्यराज
  22. सुता – daughter – कन्या
  23. पूरी – city – नगरी
  24. ययो – had gone – गेला
  25. स्वयं नादयते – makes sound on its own – स्वतःहून वाजवते
  26. किल – indeed – खरोखर
  27. याचकः – beggar – याचक
  28. निर्धनः – poor – धनहीन
  29. रामाभिषेके – at the time of – रामाच्या
  30. राम’s coronation – राज्याभिषेकासमयी
  31. आहरन्त्या – taking – घेऊन जाणाऱ्या
  32. सूतः – escaped/skipped – निसटलेला
  33. हेमघट: – golden pot – सोन्याचा घडा
  34. युवत्याः – from a young lady – तरुणीकडून
  35. सोपानमार्गेण – from stairs – जिन्यावरून
  36. क्व – where – कुठे
  37. बलेमखे – in the sacrifice of बली – बळीच्या यज्ञात
  38. पशुपतिः – lord of animals – शंकर
  39. पनगभूषण: – whose ornament – ज्याचा अलंकार
  40. is a snake – सर्प आहे तो
  41. शेते – sleeps – झोपलेला आहे
  42. मुञ्च विषादम् – leave the disappointment – दु:ख सोडून दे
  43. कमले – o goddess Laxmi – लक्ष्मी
  44. गिरिजा – Goddess Parvati – पार्वती
  45. समुद्रसुता – daughter of an ocean – समुद्राची कन्या
  46. पातु वः – may protect us – आपले संरक्षण करो

10th Standard Sanskrit Anand Digest Pdf  

Sa ev Parmanu Class 10 Sanskrit Chapter 5 Question Answer Maharashtra Board

Class 10th Sanskrit Aamod Chapter 5 स एव परमाणुः Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 5 स एव परमाणुः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 10 Sanskrit Chapter 5 Question Answer

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 5 स एव परमाणुः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
अर्णवः पाकगृहात् किम् आनयति?
उत्तरम्‌ :‌
अर्णवः पाकगृहात् मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनयति।

प्रश्न आ.
कः परमाणुः?
उत्तरम्‌ :‌
द्रव्यस्य अन्तिम : घटक : मूलं तत्त्वं च परमाणुः ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

प्रश्न इ.
परमाणुसिद्धान्तः केन महर्षिणा कथितः?
उत्तरम्‌ :‌
परमाणुसिद्धान्त: कणादमहर्षिणा कथितः ।

प्रश्न ई.
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये किं प्रतिपादितम् ?
उत्तरम्‌ :‌
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये प्रतिपादितं यत् परमाणुः अतीन्द्रियः, सूक्ष्मः, निरवयवः, नित्यः, स्वयं व्यावर्तकः च ।

प्रश्न उ.
महर्षेः कणादस्य मतानुसारं परमाणोः व्याख्या का?
उत्तरम्‌ :‌
जालसूर्यमरीचिस्थं यत् सूक्ष्म रजः दृश्यते तस्य षष्ठतमः भाग: स: परमाणु: उच्यते इति परमाणो: व्याख्या महर्षे: कपादस्य।

2. सूचनानुसार कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
अर्णवः जपाकुसुमं गृहीत्वा प्रविशति । (पूर्वकालवाचकम् अव्ययं निष्कासयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अर्णव: जपाकुसुमं गृह्णाति प्रविशति च ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

प्रश्न आ.
किं दृष्टं त्वया? (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
त्वं किं दृष्टवान्।

प्रश्न इ.
वयं तु केवलं तस्य महाभागस्य नामधेयं जानीमः । (वाक्यम् एकवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अहं तु केवलं तस्य महाभागस्य नामधेयं जानामि।

प्रश्न ई.
अहं विस्तरेण पठितुम् इच्छामि । (वाक्यं लङ्लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अहं विस्तरेण पठितुम् ऐच्छम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

प्रश्न उ.
महाविद्यालये कणादविषयकाणि पुस्तकानि सन्ति। (वाक्यम् एकवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
महाविद्यालये कणादविषयक पुस्तकम् अस्ति।

प्रश्न ऊ.
भवान् स्वीकरोतु । (‘भवान्’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
त्वं स्वीकुरु।

प्रश्न ए.
त्वं द्रष्टुं शक्नोषि । (‘त्वं’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
भवान् तण्डुलान् आनयतु ।

प्रश्न ऐै.
महर्षिणा परमाणो: व्याख्या कृता । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
महर्षि : परमाणोः व्याख्यां कृतवान्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

प्रश्न ओ.
वयं महाभागस्य नामधेयं जानीमः । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
अस्माभिः महाभागस्य नामधेयं ज्ञायते।

प्रश्न औ.
सम्यग् उक्तं त्वया । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
त्वं सम्यग् उक्तवान्।

3. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः 1
उत्तरम्‌ :‌
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः 2

4. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
महर्षिः कणादः परमाणुविषये किं प्रतिपादितवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

भारतीय ऋषि व तत्वज्ञ कणाद यांनी परमाणूचा सिद्धांत मांडला. त्यानुसार, परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक आहे. व त्यामागील मूलतत्त्व आहे. परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे. परमाणूच्या स्वरूपाविषयी सांगताना कणाद पुढील स्पष्टीकरण देतात – परमाणू हा इंद्रियांना अगोचर, अतिशय सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य व स्वत:भोवती भ्रमणशील असा आहे.

थोडक्यात, कणाद ऋषी परमाणूचा सिद्धांत स्पष्ट करतात व विश्वाचे अस्तित्व टिकवून ठेवणाऱ्या प्रत्येक द्रव्यामागे ‘परमाणू हेच कारण असल्याचे मानतात.

The theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher कणाद, Sage कणाद considered the last element of a substance and the basic principle as परमाणु, an atom. परमाणु is the chief cause of the substance. Sage कणाद further explained that परमाणु is inaccessible to the senses, very small (microscopic), formless, eternal and self-revolving.

In brief, sage कणाद believed in the theory of परमाणु and accepted it to be the cause of each substance, because of which the world exists.

प्रश्न आ.
‘तण्डुलान् आनय’ इति पिता अर्णवं किमर्थम् आदिष्टवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

स एव परमाणु:’ या पाठातील अर्णव व त्याच्या वडिलांच्या संभाषणाद्वारे परमाणूची संकल्पना स्पष्ट होते. एकदा अर्णव त्याच्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणतो. फुलातील परागकण बघत असताना अर्णवचे वडील त्याला सूक्ष्मदर्शिकेमधून ते कण पाहण्याचा सल्ला देतात. परागकणांतील इतर घटकही सूक्ष्मदर्शिकेतून सहज दिसल्यावर अर्णवला आश्चर्य वाटते.

तेव्हा त्याचे वडील ‘स एव त्याला विचारतात की ज्याप्रमाणे आपण सूक्ष्मदर्शिकतून परागकण पाहू शकतो, तसेच परमाणू सुद्धा पाहता येतो का? यानंतर अर्णव त्याच्या वडिलांना परमाणूबद्दल विचारतो. त्याच्या शंकेचे निरसन करण्यासाठी अर्णवचे वडील त्याला मूठभर तांदूळ आणावयास सांगतात.

त्यातील एक तांदळाचा दाणा जितका विभागला जाऊ शकतो, तितके त्याचे विभाजन करण्यास सांगतात. पुढे ‘परमाणू’ बद्दल स्पष्टीकरण देताना ते सांगतात की तांदूळ एका मर्यादपर्यंतच तोडला जाऊ शकतो, त्या विभाजनानंतर जो सूक्ष्म कण राहतो, तो म्हणजे परमाणू. अशा प्रकारे, तांदळाच्या उदाहरणाद्वारे अर्णवचे वडील त्याला परमाणूबद्दल योग्य ते ज्ञान देतात.

‘स एव परमाणुः’ reveals the philosophy behind the concept of परमाणु through the conversation between अर्णव and his father.

Once अर्णव brought a hibiscus-flower from his garden. He was observing its pollengrains, then his father advised him to observe it through microscope. was amazed to see the pollen-grain with its elements. After a while, father asked him, can we see परमाणू like pollen-grains through microscope? अर्णव questioned his father about 40. To answer his question, aura’s father instructed him to bring handful of rice-grains.

Later, father told अर्णव to break it till its last part. Father explained that just as rice. grains will be powdered if divided further likewise an atom is that part of the substance which can’t be obtained by division In this way, with the help of rice-grains example ama’s father aptly explains the concept of परमाणू.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

5. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

6. विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)
उत्तरम्‌ :‌

  • सत्यम् × असत्यम्, अनृतम्।
  • अन्तिमः × आद्यः।
  • अनित्यः × नित्यः।
  • लघुः × बृहत्, स्थूलः।
  • सूक्ष्मः × स्थूलः।

7. उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. एतद् विश्वं ………… निर्मितम् । (तण्डुलै:/अणुभिः)
आ. …………… द्रव्यस्य मूलकारणम् । (परमाणुः/विज्ञानं) ।
इ. रजसः ……….. भागः परमाणुः । (षष्ठतमः/शततमः)
उत्तरम्‌ :‌
अ. अणुभिः
आ. परमाणुः
इ. षष्ठतम

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

8. नामतालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
नामतालिकां पूरयत
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः 3
9. क्रियापदतालिकां पुरयत ।

प्रश्न 1.
क्रियापदतालिकां पुरयत ।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः 4

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

(क) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

  1. अर्णवः उद्यानात् ……………. गृहीत्वा प्रविशति। (कमलम् / जपाकुसुमम्)
  2. जपाकुसुमस्य परागकणाः …………. आसन्। (सूक्ष्माः / स्थूला:)
  3. सूक्ष्मकणेषु तस्य …………. दृश्यन्ते। (अङ्गानि/गात्राणि)
  4. अर्णव: मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् ……….. आनयति। (उद्यानत: / महानसत:)
  5. अणुभ्यः …………….. परमाणवः । (सूक्ष्मतराः / स्थूलतराः)

उत्तरम् :

  1. जपाकुसुमम्
  2. सूक्ष्मा:
  3. अगानि
  4. महानसतः
  5. सूक्ष्मतरा:

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

प्रश्न 2.
पिता अर्णवाय स्वमहाविद्यालयम् आगन्तुं कथयति यतः …..।
(अ) पितु: महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।
(ब) पितुः महाविद्यालये स्नेह – सम्मेलनम् अस्ति।
उत्तरम् :
पितुः महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।

(ख) कः कं वदति?

प्रश्न 1.
1. अस्माकम् उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम् मया।
2. किं दृष्टं त्वया?
उत्तरम् :
1. अर्णवः पितरं वदति।
2. पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 2.
मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् महानसतः आनय।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

प्रश्न 3.
कियान् लघुः अस्ति एषः।
उत्तरम् :
अर्णव : पितरं वदति।

प्रश्न 4.
अयं खलु कणादमहर्षेः सिद्धान्तः।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 5.
वयं तु केवलं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
उत्तरम् :
अर्णवः पितरं वदति।

(ग) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सूक्ष्मेक्षिका कुत्र वर्तते?
उत्तरम् :
अर्णवस्य पितु: पार्श्वे उत्पीठिकायां सूक्ष्मेक्षिका वर्तते।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

प्रश्न 2.
अर्णवेन कुत: जपाकुसुमम् आनीतम्?
उत्तरम् :
अर्णवेन तस्य उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम्।

प्रश्न 3.
विश्व केभ्य: निर्मितम्?
उत्तरम् :
विश्वं परमाणुभ्यः निर्मितम्।

प्रश्न 4.
अणवस्य जिज्ञासा कश्वं शाम्येत्?
उत्तरम् :
कणादविषयकस्य नैकानि पुस्तकानि पठित्वा अर्णवस्य जिज्ञासा शाम्येत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

(घ) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. एतद् विश्वम् अणुभ्यः निर्मितम्।
  2. परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया दृश्यन्ते।
  3. अर्णवस्य पिता चित्रकलायाः प्राध्यापकः।

उत्तरम् :

  1. सत्यम्।
  2. असत्यम्।
  3. असत्यम्।

प्रश्न 2.
1. अर्णवः क्षेत्रात् तण्डुलान् आनयति।
2. अर्णवेन तण्डुलस्य भागत्रयं कृतम्।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. असत्यम्।

(च)

प्रश्न 1.
एष: गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एष: गद्यांशः ‘स एव परमाणुः’ इति पाठात् उद्धतः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

शब्दज्ञानम् :

(क) सन्धिवग्रहः

1. उद्यानाद् जपाकुसुमम् – उद्यानात् + जपाकुसुमम्।
2. एतद् विश्वम् – एतत् + विश्वम्।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ड्वा / इत्वा /अयित्वा तुमन्त अव्यय  धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम्/अयितुम्
गृहीत्वा द्रष्टुम

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।.

  • तृतीया – मया, त्वया, सूक्ष्मेक्षिकया।
  • पज्ञमी – परमाणुभ्यः, उद्यानात्।
  • षष्ठी – तस्य, अस्माकम, तेषाम्, विज्ञानस्य, कणानाम्।
  • सप्तमी – पुस्तकपठने, उत्पीठिकायाम, सूक्ष्मकणेषु ।
  • सम्बोधन – पितः।

(घ) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम् विशेष्यम्
1. कियन्तः, सूक्ष्माः परागकणाः
2. मग्नः पिता

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
2. तेषां कणानां रचनाम् अपि द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. लट्लकार:

पृथक्करणम् ।

(क) घटकाधारेण शब्दपेटिकां पूरयत।
(सूक्ष्मकणस्य अङ्गानि, परागकणाः, जपाकुसुमम्)
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः 5

(ख)

  1. तथेति – तथा + इति।
  2. यथाकथमपि – यश्चाकश्चम् + अपि ।
  3. इतोऽपि – इत: + अपि।
  4. सम्यग् उक्तम् – सम्यक् + उक्तम्।
  5. एतद् विभाजनम् – एतत् + विभाजनम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

(ख) क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

  1. अणवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
  2. पितुः पुस्तकपठनम्।
  3. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।
  4. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।

उत्तरम् :

  1. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।
  2. पितुः पुस्तकपठनम्।
  3. अर्णवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
  4. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।

प्रश्न 2.

  1. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।
  2. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
  3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
  4. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः।

उत्तरम् :

  1. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
  2. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः ।
  3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
  4. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

प्रश्न 3.

  1. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।
  2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा।
  3. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
  4. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।

उत्तरम् :

  1. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
  2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा ।
  3. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।
  4. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि ।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्या / वा / हवा / इत्वा / अयित्वा तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम ढुम् / इतुम्/अयितुम्
उक्त्वा कर्तुम्

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

  • तृतीया – मया, त्वया।
  • पक्षमी – पाकगृहात, यस्मात्।
  • षष्ठी – एतस्य, तस्य।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

(घ) विशेषण – विशेष्य सम्बन्धः।

विशेषणम् विशेष्यम्
1. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान्
2. लघुतरम् भागम्
3. सूक्ष्मतराम भागम्
4. परमः अणुः

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. इमं तण्डुलं विभज।
2. यदि क्रियते तर्हि चूर्णं भवेत्।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. विधिलिङ्लकार:

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

(च) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. द्रव्यस्य आदिम: घटक; परमाणुः अस्ति।
  2. परमाणो: सिद्धान्तः प्राय: एकोनविंशतितमे शतके महर्षिकणादेन प्रतिपादितः।
  3. अर्णवस्य पितुः महाविद्यालये कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्।
  2. असत्यम्।
  3. सत्यम्।

शब्दज्ञानम्।

(क) सन्धिविग्रहः।

  1. तदपि  – तत् + अपि।
  2. षष्ठतमो भागः – षष्ठतम : + भागः।
  3. स उच्यते – सः + उच्यते।
  4. एतद्विषये – एतत् + विषये।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम् / अयितुम्
पठितुम्

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

  • तृतीया – तेन, महर्षिणा, मुनिना, निश्चयेन।
  • षष्ठी – महर्षेः, द्रव्यस्य, तस्य, महाभागस्य, परमाणोः ।
  • सप्तमी – पञ्चमे, षष्ठे, शतके, ग्रन्थे।

(घ) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

विशेषणम् विशेष्यम्
1. अन्तिमः घटकः
2. मूलम् तत्वम्
3. पञ्चमे, षष्ठे शतके
4. महर्षिणा कणादेन
5. अतीन्द्रियः परमाणुः
6. सूक्ष्मः परमाणुः
7. निरवयवः परमाणुः
8. नित्यः परमाणुः
9. स्वयं व्यावर्तकः परमाणुः
10. सूक्ष्मम् रज:
11. षष्ठतमः भागः
12. नैकानि पुस्तकानि

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

  1. कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।
  2. वयं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
  3. मम महाविद्यालयम् आगच्छ।

उत्तरम् :

  1. लट्लकारः
  2. लट्लकारः
  3. लोट्लकार:

(ग) त्वं स्थाने ‘भवान् / भवती’ अथवा ‘भवान् / भवती’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत।

प्रश्न 1.
त्वं द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
भवान् द्रष्टुं शक्नोति।

प्रश्न 2.
त्वं श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छ।
उत्तरम् :
भवान् श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छतु ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

प्रश्न 3.
त्वं सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
उत्तरम् :
भवान् सूक्ष्मेक्षिकया पश्यतु ।

प्रश्न 4.
त्वम् इमं तण्डुलं विभज।
उत्तरम् :
भवान् इमं तण्डुल विभजतु ।

प्रश्न 5.
त्वं जानासि किम्?
उत्तरम् :
भवान् जानाति किम्?

(घ) वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
ते परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यन्ते। (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
सः परमाणुः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यते ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

प्रश्न 2.
इमं तण्डुल विभज। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
इमान्/एनान् तण्डुलान् विभज।

प्रश्न 3.
कियन्तः सूक्ष्माः तस्य परागकणाः । (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
कियान् सूक्ष्म: तस्य परागकणः।

प्रश्न 4.
अहम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामि। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
वयम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामः।

(च) लकारं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
अर्णवः तथा करोति। (वाक्यं लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
अर्णवः तथा अकरोत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

प्रश्न 2.
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्येत्। (वाक्यं लोट्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्यतु।

समासाः

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः 6

स एव परमाणुः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

जगाच्या उत्पत्तीबाबत आतापर्यंत अनेक सिद्धांत मांडले गेले आहेत. विश्व हे छोट्या कणांनी बनलेले आहे हा विचार अतिशय प्राचीन आहे. आण्विक सिद्धांताच्या विकासाचे श्रेय जॉन डाल्टन या इंग्रज रसायन व भौतिकशास्त्रज्ञास दिले जाते.

प्राचीन काळात, भारतीय ऋषी व तत्त्वज्ञ, आचार्य कणादांनी अणूचा सिद्धांत मांडला. त्यांच्या अणुविषयक संकल्पना व विश्वाचे स्वरूप याबाबत सखोल माहिती ‘वैशेषिक दर्शन’ या त्यांच्या ग्रंथात दिली आहे ‘स एव परमाणु:’ या पाठामध्ये अर्णवचे वडील सुबोध, सोप्या उदाहरणाने परमाणूची संकल्पना स्पष्ट करतात.

Many propositions regarding world’s evolution have been put forth to date. The world is made of tiny particles is a very ancient insight. John Dalton, an English chemist and physicist is the man credited today with the development of atomic theory.

In the ancient times, theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher, कणाद. His ideas about the atom and the nature of the universe are written in his trentise ‘वैशेषिक दर्शन’. In the lesson, ‘स एव परमाणु: अर्णव’s father explains the concept of sty (atom) with lucid examples.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

परिच्छेदः 1

अर्णव: जपाकुसुम …………………. न दृश्यन्ते।

अनुवादः

(अर्णव जास्वंदाचे फूल घेऊन प्रवेश करतो. त्याचे वडील विज्ञानाचे प्राध्यापक आहेत. ते पुस्तक वाचण्यात तल्लीन झाले आहेत. त्यांच्या जवळच टेबलावर सूक्ष्मदर्शिका आहे.)

  • अर्णव – अहो बाबा, मी आपल्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणले आहे. त्याचे परागकण किती सूक्ष्म आहेत ना!
  • वडील – सूक्ष्मदर्शिकने पहा. तू त्याच्या कणांची रचनासुद्धा पाहू शकतोस. (अर्णव तसे करतो)
  • वडील – तू काय पाहिलेस?
  • अर्णव – बाबा, ते (अद्भुत) विलक्षण आहे. सूक्ष्मकणांमध्ये त्यांचे भाग दिसत आहेत.
  • बाबा – अर्णव, फुलाचे हे अंश तू सूक्ष्मदर्शिकेने पाहू शकतोस. पण हे जग अणूंनी निर्माण झाले आहे. ते अणू सूक्ष्मदर्शिकने सुद्धा दिसत नाहीत.

(अर्णव enters taking the hibiscus-flower. His father is a professor of science. He is engrossed in reading a book. Near him, there is a microscope on the table.)

  • Arnav: Oh father, I have brought a hibiscus flower from our garden. Its pollen-grains are indeed microscopic!
  • Father: Observe it through a microscope. You can see even the structure of its particles. (Arnav does accordingly.)
  • Father: What did you see (observe)?
  • Arnav: O father, it is amazing. The parts of these minute particles are seen.
  • Father: Arnav, you can see the parts of this flower through microscope. But this world is created from atoms. Those atoms are not seen even through the microscope.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

परिच्छेदः 2

अर्णवः परमाणुः ………….. परमः अणुः ।

अनुवादः

  • अर्णव – परमाणू म्हणजे काय?
  • बाबा – अच्छा, मी सांगतो. स्वयंपाकघरातून मूठभर तांदूळ आण.
  • अर्णव – (हो असे म्हणून, तो स्वयंपाकघरातून तांदूळ आणतो) बाबा, है घ्या.
  • बाबा – आता या तांदळाचे भाग कर.
  • अर्णव – बाबा, किती लहान (तांदूळ) आहे हा. बघा, मी कसेबसे याचे दोन तुकडे केले.
  • बाबा – इथून पुढे (याचे) लहान भाग करणे शक्य आहे का?
  • अर्णव – जर केले तर त्याची भुकटी होईल.
  • बाबा – तू बरोबर सांगितले. जिथे हे विभाजन संपते व जिथून सर्वात सूक्ष्म भाग मिळविणे (सुद्धा) शक्य नसते, तोच परमाणू होय.
  • Arnav: What is an atom?
  • Father: Well, I tell you. Bring a handful of rice
  • grains from the kitchen.
  • Arnav: (Saying yes, brings rice-grains from the kitchen.) O father, please take it.
  • Father: Now divide this rice grain.
  • Arnav: O father, how small is this! See, somehow I made it into two parts.
  • Father: Is it possible to make (even) smaller than this?
  • Arnav: If we do it (if it is done), it would be powdered.
  • Father: You said it right. Where this division ends from which no smaller part can be obtained, that itself is an atom.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

परिच्छेदः 3

अर्णवः परमाणुः ……….. परमः अणुः ।

अनुवादः

  • Arnav: An atom is the last element of a substance and the basic principle, isn’t it?
  • Father: Right. This is great sage कणाद’s theory. Do you know? The sage explained that an atom is the basic reason of the substance. That too, probably in the fifth-sixth century BC.
  • Arnav: O father, what all is told by sage regarding an atom? We merely know the name of the great one.
  • Father: The Sage कणाद explained-An atom is beyond senses, tiny, indivisible, eternal and self-revolving. He has given the definition of परमाणु in his book ‘वैशेषिकसूत्राणि.’
  • Arnav: What is that definition?
  • Father: An atom is the sixth part of the fine (micro) dust particle that is located in a beam of sun-rays entering through a grilled window
  • Arnav: I wish to know about it in detail.
  • Father: Good! (Then) You come to my college tomorrow. There are many books regarding US Definitely your curiosity would be pacified.
  • अर्णव – परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक व मूळतत्त्व आहे; हे खरे आहे ना?
  • बाबा – बरोबर, खरे तर, हा महर्षी कणादांचा सिद्धांत आहे; तुला माहीत आहे का? परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे असे प्रतिपादन महर्षीनी केले. ते सुद्धा, सुमारे ख्रिस्तपूर्व पाचव्या किंवा सहाव्या शतकात.
  • अर्णव – बाबा, परमाणूसंबंधी महर्षी कणादांनी काय काय सांगितले आहे? आम्हांला तर फक्त त्या महान व्यक्तीचे नावच माहीत आहे.
  • बाबा – कणाद ऋषींनी स्पष्ट केले (की) – अणू (हा) इंद्रियांच्या पलीकडे, सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य आणि स्वयंपरिभ्रमणशील आहे. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ या त्यांच्या ग्रंथात त्यांनी परमाणूची व्याख्या केली आहे.
  • अर्णव – ती व्याख्या काय आहे?
  • बाबा – जाळीदार खिडकीतून येणाऱ्या सूर्यकिरणांतील सूक्ष्म धूलिकणाच्या साव्या भागाला परमाणू असे म्हटले जाते.
  • अर्णव – मला त्याबद्दल सविस्तर जाणून घ्यायची इच्छा आहे.
  • बाबा – छान! तू उद्या माझ्या महाविद्यालयात ये. तिथे कणादांविषयी अनेक पुस्तके आहेत. तुझी जिज्ञासा नक्कीच शमेल.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 5 स एव परमाणुः

शब्दार्थाः

  1. प्राध्यापक: – professor – महाविद्यालयातील शिक्षक
  2. मानः – engrossed – तल्लीन
  3. परमाणुः – atom – अणू
  4. जपाकुसुमम् – hibiscus-flower – जास्वंदाचे फूल
  5. सूक्ष्मेक्षिका – microscope – सूक्ष्मदर्शिका
  6. परागकणाः – pollen – grains – परागकण
  7. अङ्गानि – parts – भाग
  8. उत्पीठिकायाम् – on the table – टेबलावर
  9. गृहीत्वा – taking – घेऊन
  10. पश्चे – near – जवळ
  11. द्रष्टुं शक्नोषि – able to see – तू पाहू शकतोस
  12. कियान् – how much – किती
  13. चूर्णम् – powder – भुकटी
  14. सूक्ष्मतरम् – minuscule – सर्वात सूक्ष्म / लहान
  15. तण्डुलान् – rice-grains – तांदूळ
  16. मुष्टिमात्रान् – handful of – मूठभर
  17. महानसतः/ पाकगृहात् – from kitchen – स्वयंपाकघरातून
  18. समाप्यते – ends/stops – संपते / थांबते
  19. आनय – bring – आण
  20. विभज – split – भाग कर / विभाजन कर
  21. यथाकथमपि – somehow – कसेतरी
  22. इतोऽपि – than this – यापेक्षा
  23. सम्यक् – right – बरोबर
  24. सिद्धान्तः – proposition, theory – सिद्धांत
  25. निरवयवः – formless – अवयव नसलेला / अवयवहीन
  26. स्वयं व्यावर्तक: – self-revolving – स्वयं परिभ्रमणशील
  27. अतीन्द्रियः – beyond senses – इंद्रियांच्या पलीकडे
  28. षष्ठतमः – sixth – सहावा
  29. तत्वम् – basic principle – मूळतत्त्व
  30. जालसूर्य – located in a beam – झरोक्यातील
  31. मरीचिस्थम् – of the sun-ray from a grill – सूर्यकिरणात
  32. प्रतिपादितम् – explained, stated – स्पष्टीकरण दिले, मांडले
  33. रजः – dust particle – धूलिकण
  34. जिज्ञासा – curiosity – उत्सुकता
  35. द्रव्यस्य – of substance – द्रव्याचे
  36. शाम्येत् – would pacify – शमविली जाईल
  37. प्रायः – approximately – सुमारे
  38. श्चः – tomorrow – उद्या

Aamod Sanskrit Book 10th Class Solutions

Amulyam Kamalam Class 10 Sanskrit Chapter 4 Question Answer Maharashtra Board

Class 10th Sanskrit Aamod Chapter 4 अमूल्यं कमलम् Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 4 अमूल्यं कमलम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 10 Sanskrit Chapter 4 Question Answer

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 4 अमूल्यं कमलम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
सुदासः कः आसीत् ?
उत्तरम्‌ :‌
सुदास: उद्यानपाल: आसीत्।

प्रश्न आ.
पद्यं कदा व्यकसत्?
उत्तरम्‌ :‌
पद्यं शिशिर-ऋतौ व्यकसत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न इ.
पद्यं कीदृशम्?
उत्तरम्‌ :‌
पद्मं व्योम्नि बालसूर्यबिम्बम् इव आसीत्।

प्रश्न ई.
पद्यं विक्रेतुं सुदासः कुत्र स्थितः?
उत्तरम्‌ :‌
पा विक्रेतुं सुदास: राजसद्मनः पुरतः स्थितः।

प्रश्न उ.
श्रेष्ठी कमलार्थ कियत् मूल्यं दातुम् इच्छति?
उत्तरम्‌ :‌
श्रेष्ठी कमलार्थ दश सुवर्णनाणकानि दातुम् इच्छति।

प्रश्न ऊ.
महात्मा कुत्र उपविष्टः आसीत् ?
उत्तरम्‌ :‌
उद्याने वटवृक्षस्य अधस्तात् एकस्मिन् अश्मखण्डे महात्मा उपविष्टः आसीत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

2. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
सुदासः किमर्थं कमल विक्रेतुं न इच्छति?
उत्तरम्‌ :‌
‘अमूल्यं कमलम्’ ही कथा बौद्ध कथासाहित्यातून घेतलेली आहे. भगवान बुद्धांच्या अलौकिक शिकवणीचे या कथांमधून दर्शन घडते. कथेचे शीर्षक सदाचार आणि सत्संगतीचे महात्म्य योग्यप्रकारे सूचित करते. त्यातून मिळणारे समाधान व मनःशांती ही संपत्ती आणि भौतिक सुखांपेक्षा श्रेष्ठ तसेच मौल्यवान असते. ‘अमूल्यं कमलम्’ सुदास नावाचा एक माळी होता. एकदा त्याच्या तलावात हिवाळा असून सुद्धा एक सुंदर कमळ उमलले.

त्याने विचार केला की, ‘हा तर परमेश्वराचा महिमा आहे की, कडाक्याच्या थंडीत मला इतक्या सुंदर फुलाचा लाभ झाला.’ त्या ऋतूत कमळाचे फूल अभावाने फुलत असल्यामुळे त्याला वाटले, ते विकून आपल्याला चांगली किंमत मिळेल, तेव्हा ते फूल विकण्यासाठी तो राजवाड्यासमोर उभा राहिला.

एक श्रीमंत व्यापारी तिथे आला आणि भगवान सुगताच्या पूजेसाठी ते कमळ विकत घेण्याची इच्छा त्याने प्रकट केली. सुदास एक सुवर्णमुद्रा घेऊन ते फूल विकण्यास तयार झाला. तेवढ्यात दुसरा एक श्रीमंत व्यापारी, जो भगवान सुगतांच्या दर्शनासाठी चालला होता, तिथे उपस्थित झाला. तो त्या कमळासाठी दहा सुवर्णमुद्रा द्यायला तयार झाला. त्यावर पहिला व्यापारी शंभर सुवर्णमुद्रा देऊ लागला.

दोन्ही व्यापाऱ्यांमधील चढाओढ पाहून सुदासाने विचार केला, ‘हे दोघे ज्या व्यक्तीसाठी एवढ्या चढत्या दराने कमळ विकत घेऊ इच्छितात, तर ती व्यक्ती निश्चितच थोर असेल. तेच मला कमळाचे सर्वात जास्त मूल्य देतील.’ अशा विचाराने सुदासाने जाहीर केले की, तो कमळ विकू इच्छित नव्हता.

is a storyextracted from Buddhist legends that highlights the divine teachings of lord Buddha. The title rightly suggests that righteousness and a good company leading to contentment and peace of mind, is superior and priceless compared to money and worldly pleasures.

सुदास was a gardener. Once a beautiful lotus bloomed in his lake, in spite of being winter season. He thought, “It is greatness of the god that I am blessed to have the beautiful flower even during severe cold.” As lotuses were rare in that season, he thought he would earn good amount by selling it.

So he stood in front of the royal palace to sell the flower. A rich merchant came there and wished to buy that flower for worshipping lord सुगत. सुदास agreed to sell it for one gold coin. At the same time, another rich merchant, who was going to see lord arrived there and asked for the lotus. He was ready to pay ten gold coins for the same flower. Over that the first merchant raised the value to 100 gold coins.

Hearing the arguments between the two merchants, are thought, If these two are willing to buy the lotus for a person at such high value, then that person must be really very great. He would rather give me the highest price. Thus, he declared that he did not wish to sell the lotus.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न आ.
सुदासः सुगतचरणाभ्यां कमलं किमर्थं समर्पितवान् ?
उत्तरम्‌ :‌
‘अमूल्यं कमलम्’ ही कथा बौद्ध कथासाहित्यातून घेतलेली आहे. भगवान बुद्धांच्या अलौकिक शिकवणीचे या कथांमधून दर्शन घडते. कथेचे शीर्षक सदाचार आणि सत्संगतीचे महात्म्य योग्यप्रकारे सूचित करते. त्यातून मिळणारे समाधान व मनःशांती ही संपत्ती आणि भौतिक सुखांपेक्षा श्रेष्ठ तसेच मौल्यवान असते.

सुदासाने ठरवले की ते कमळ व्यापाऱ्यांना विकायचे नाही. त्याने विचार केला की, ज्याच्यासाठी सर्वाधिक मूल्य देऊन दोघे व्यापारी कमळ विकत घेऊ इच्छित होते, ती व्यक्ती सर्वात जास्त किंमत देईल. त्यामुळे जिथे भगवान बुद्ध राहत होते त्या उद्यानात सुदास गेला, भगवान वटवृक्षाखाली एका दगडावर बसलेले होते.

त्यांच्या चेहऱ्यावर विलक्षण तेज होते. केवळ सुगतांकडे बघता क्षणी सुदासाचे मन भक्तिरसाने भरुन गेले. त्याने स्वत:ला भगवानांच्या चरणी वाहून घेतले. कमळासाठी जे सर्वोच्च मूल्य घेण्याच्या उद्देशाने तो आला होता, ते कमळ त्याने निरिच्छवृत्तीने भगवानांच्या चरणी अर्पण केले.

भगवानांच्या केवळ दर्शनाने सुदास प्रचंड प्रभावित झाला होता. त्याच्या सगळ्या इच्छा-आकांक्षा संपुष्टात आल्या होत्या. त्यामुळे त्याने ते कमळ भक्तिपूर्ण मनाने भगवानांना अर्पण केले.

‘अमूल्यं कमलम्’ is a story extracted from Buddhist legends that highlights the divine teachings of lord Buddha. The title rightly suggests that righteousness and a good company leading to contentment and peace of mind, is superior and priceless compared to money and worldly pleasures.

सुदास decided not to sell the lotus to the merchants. Because he thought, for whom these two were willing to buy the lotus at highest rates, he would pay more than them. So सुदास reached the garden where lord बुद्ध was staying.

He was seated on a piece of rock below a banyan tree. His face was adorned with great lustre. He had great aura. Just by looking at him, सुदास’s mind was filled with devotion. He surrendered himself at the feet of lords and forgetting about the highest value for the lotus, he offered it at the feet of the lord.

Just by the sight of the lord, सुदास was highly influenced. He had no more desires now. So he offered the lotus to the lord with heartfelt devotion.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

3. क: कं वदति?

प्रश्न अ.
‘भद्र, भगवान् सुगतः सम्प्रत्येतस्मिन्नगरे वसति ।’
उत्तरम्‌ :‌
सार्थवाहः सुदासं वदति।

प्रश्न आ.
‘अहं दश सुवर्णनाणकानि यच्छामि ।’
उत्तरम्‌ :‌
श्रेष्ठी सुदासं वदति।

प्रश्न इ.
‘एष महाभागः एकं सुवर्णनाणकम् एतस्यार्थे दातुमिच्छति ।’
उत्तरम्‌ :‌
सुदासः श्रेष्ठिनं वदति।

प्रश्न ई.
‘वत्स, किमिच्छसि ?’
उत्तरम्‌ :‌
भगवान् गौतमबुद्धः सुदासं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न उ.
‘नमो भगवते ।’
उत्तरम्‌ :‌
सुदास: भगवन्तं गौतमबुद्ध वदति।

4. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न अ.
सुगत एवाधिकतम मूल्यं मह्यं दद्यात् ।
उत्तरम्‌ :‌
सुगत एवाधिकतम मूल्यं कस्मै दद्यात्?

प्रश्न आ.
भगवत: वदनं धाम्ना राजते स्म ।
उत्तरम्‌ :‌
भगवत: वदनं केन राजते स्म?

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

5. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
कश्चिदुद्यानपालः
उत्तरम्‌ :‌
कश्चिदुद्यानपालः – कश्चित् + उद्यानपालः।

प्रश्न आ.
चरणयोरय॑म्
उत्तरम्‌ :‌
चरणयोरय॑म् – चरणयोः + अर्घ्यम्।

प्रश्न इ.
सोऽवदत्
उत्तरम्‌ :‌
सोऽवदत् – स: + अवदत्।

प्रश्न ई.
इत्यब्रवीत् ।
उत्तरम्‌ :‌
इत्यब्रवीत् भगवान् – इति + अब्रवीत् + भगवान् ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

6. समानार्थकशब्दान् लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
तडागः, नीरजम्, सार्थवाहः, अर्णवः, धनवान् ।
उत्तरम्‌ :‌

  • तडागः – पद्माकरः, कासारः, सरः, सरसी, सरोवरः।
  • नौरजम् – पद्मम, सरसिजम, कमलम्, सहस्रपत्रम्, शतपत्रम्, कुशेशयम्।
  • सार्थवाहः – वणिक्, श्रेष्ठी।
  • अर्णवः – सागरः, रत्नाकरः, समुद्रः।
  • धनवान् – धनाढ्य, श्रीमान्, धनिकः, सधनः।

7. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
विपुलम्, बहुमूल्यम्, क्रेतुम् ।।
उत्तरम्‌ :‌

  • विपुलम् × अल्पम्।
  • बहुमूल्यम् × अल्पमूल्यम्।
  • क्रेतुम् × विक्रेतुम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

8. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
मेलनं कुरुत।
Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम् 1
उत्तरम्‌ :‌

विशेषणम् विशेष्यम्
विपुलम् धनम्
श्रीमान् सार्थवाहः
अनल्पेन धाम्ना
निरिच्छ: सुदासः
धनवान् श्रेष्ठी
अधिकतमम् मूल्यम्
प्रसादवर्षिभ्याम् लोचनाभ्याम्
हस्तस्थम् नीरजम्

9. अमरकोषात् शब्दं प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
नूनं स: सुगतः एव अधिकतम मूल्यं दद्यात् ।
उत्तरम्‌ :‌
नूनं स: बुद्धः / सर्वज्ञः / धर्मराजः / तथागत: एव अधिकतम मूल्यं दद्यात्।

प्रश्न आ.
तडागे शिशिर-ऋतौ एकं पद्यं व्यकसत् ।
उत्तरम्‌ :‌
तडागे शिशिर-ऋतौ एकं सहस्रपत्रं / कमलं / शतपत्रं / कुशेशयं व्यकसत्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न इ.
विपुलं धनं प्राप्नुयाम् ।
उत्तरम्‌ :‌
विपुलं द्रव्यं । वित्तं / स्थापतेयं / रिक्थं / ऋक्थं / वसुः प्राप्नुयाम्।

10. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
तयोः विवादं श्रुत्वा सुदासो व्यमृशत् । (पूर्वकालवाचक-त्वान्त-अव्ययं निष्कासयत।)
उत्तरम्‌ :‌
तयोः विवादम् अशृणोत् सुदासो व्यमृशत् च।

प्रश्न आ.
त्वं किम् इच्छसि ? (त्वम्’ इत्यस्य स्थाने ‘भवान्’ इति योजयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
भवान् किम् इच्छति?

प्रश्न इ.
मे आत्मा कृतार्थतां लभताम् । (लङ्लकारे वाक्यं परिवर्तयत ।)
उत्तरम्‌ :‌
लोट्लकारः

प्रश्न ई.
शिशिर-ऋतौ पद्यं व्यकसत् । (बहुवचने लिखत।)
उत्तरम्‌ :‌
शिशिर-ऋतौ पद्यानि व्यकसन्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न उ.
सुदासः सुगतचरणाभ्यां कमलं समर्पितवान् । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम्‌ :‌
सुदासेन सुगतचरणाभ्यां कमलं समर्पितम्।

प्रश्न ऊ.
अहं विपुलं धनं प्राप्नुयाम् । (लकारं लिखत ।)
उत्तरम्‌ :‌
विधिलिङ्लकार:

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम् Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम् ।

(क) उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सुदास: राजसद्यनः पुरतः स्थितः यतः ”
(अ) सः सरसिजं विक्रेतुम् इच्छति स्म।
(ब) सः राजानं द्रष्टुम् इच्छति स्म।
उत्तरम् :
(अ) सः सरसिजं विक्रेतुम् इच्छति स्म।

प्रश्न 2.
सार्थवाहः सुदासाय शतसुवर्णनाणकानि दातुम् उद्युक्तः यतः
(अ) स सुदासस्य साहाय्य कर्तुम् इच्छति स्म।
(ब) सः सुदासात् कमलं क्रेतुम् इच्छति स्म।
उत्तरम् :
(ब) सः सुदासात् कमल क्रेतुम् इच्छति स्म।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 3.
सुदासः नीरजं सुगतचरणाभ्यां समर्पितवान् यत:
(अ) सुगतः सुदासाय अधिकं धनं यच्छति।
(ब) सुदासस्य मनसि भक्तिरस: अजायत।
उत्तरम् :
(ब) सुदासस्य मनसि भक्तिरसः अजायत।

प्रश्न 4.
सुदासेन कमलार्थ किमपि मूल्यं न स्वीकृतम् यतः
(अ) भगवतः चरणकमलस्पर्शेण एव तस्य आत्मा कृतार्थतां लभताम्।
(ब) श्रेष्ठी कमलार्थ बहुमूल्यम् अयच्छत्।
उत्तरम् :
(अ) भगवत: चरणकमलस्पर्शेण एव तस्य आत्मा कृतार्थतां लभताम्।

(ख) उचित पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनलिखत।

प्रश्न 1.

  1. आसीत् ……….. नाम कश्चिदुद्यानपाल:। (सुदासः / सुगत:)
  2. शिशिर-प्रती एक …………. व्यकसत्। (पद्यम्/जपाकुसुमम्)
  3. अहो महिमा …………..  (परमात्मनः / मानवस्य)
  4. स: तद् विक्रेतुं ………. पुरतः स्थितः। (देवालयस्य/राजसद्मनः)
  5. पूजार्थमिदं कमलम् ………… (विक्रीणे / अभ्यर्थये)
  6. अहं दश …………. यच्छामि। (रूप्यकाणि / सुवर्णनाणकानि)

उत्तरम् :

  1. सुदासः
  2. पढा
  3. परमात्मनः
  4. राजसदानः
  5. अभ्यर्थये
  6. सुवर्णनाणकानि

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 2.
1. महात्मा वटवृक्षस्य अवस्तात् समुपविष्टः आसीत्। (अश्मखण्डे/मृगाजिने)
2. सः हस्तस्थं भगवतः चरणयो: अयम् अकरोत्। (जपाकुसुमं/नीरज)
उत्तरम् :
1. अश्मखण्डे
2. नीरज

(ग) ककं वदति?

प्रश्न 1.
एकेन सुवर्णनाणकेन।
उत्तरम् :
सुदासः सार्थवाह वदति।

प्रश्न 2.
अहं शतं सुवर्णनाणकानि प्रयच्छामि।
उत्तरम् :
सार्थवाह: सुदासं वदति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 3.
नैतद् भो विक्रेतुमिच्छामि।
उत्तरम् :
सुदास : सार्थवाहश्रेष्ठिनौ वदति।

प्रश्न 4.
केवलं भगवत: चरणकमलस्पर्शेण आत्मा मे कृतार्थता लभताम्।
उत्तरम् :
सुदास: भगवन्तं गौतमबुद्ध वदति।

प्रश्न 5.
तथास्तु।
उत्तरम् :
भगवान् गौतमबुद्धः सुदासं वदति।

(घ) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सुदास: किमर्थ राजसद्मनः पुरतः स्थितः?
उत्तरम् :
सुदासः पद्यं विक्रेतुं राजसद्मनः पुरतः स्थितः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 2.
एषः गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एषः गद्यांश: ‘अमूल्यं कमलम्’ इति पाठात् उद्धृतः।

प्रश्न 3.
सुदासः कुत्र प्राप्तः?
उत्तरम् :
यत्र भगवत: सुगतस्य निवास: तदुद्यानं सुदासः प्राप्तः।

प्रश्न 4.
भगवतः वदनं केन राजते स्म?
उत्तरम् :
भगवतः वदनम् अनल्पेन धाम्ना राजते स्म।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 5.
सुदासः केन कृतार्थतां लभताम्?
उत्तरम् :
सुदासः केवलं भगवतः चरणकमलस्पर्शेण कृतार्थतां लभताम्।

प्रश्न 6.
भगवतः सुगतस्य अन्यत् नाम किम्?
उत्तरम् :
भगवतः सुगतस्य अन्यत् नाम भगवान् गौतमबुद्धः आसीत्।

(च) वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

  1. सुदास: मालाकार: आसीत्।
  2. कमलस्य विकासेन तडाग: विभूषितः ।
  3. पद्मं हेमन्त-ऋतौ व्यकसत्।
  4. पद्यं विक्रेतुं स: देवालयस्य पुरतः स्थितः ।
  5. श्रेष्ठी कमलार्थं शतं सुवर्णनाणकानि दातुम् इच्छति।

उत्तरम् :

  1. सत्यम्।
  2. सत्यम्।
  3. असत्यम्।
  4. असत्यम्।
  5. असत्यम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 2.

  1. भगवतः सुगतस्य निवास: देवालये आसीत्।
  2. उद्याने आम्रवृक्षस्य अधस्तात् महात्मा उपविष्टः आसीत्।
  3. सुदासः हस्तस्थं सरसिज सुगतस्य चरणयोरय॑म् अकरोत्।
  4. सुगतः सुदासाय कमलार्थम् अधिकमूल्यं यच्छति।

उत्तरम् :

  1. असत्यम्।
  2. असत्यम्।
  3. सत्यम्।
  4. असत्यम्।

शब्दज्ञानम् :

(क) सन्धिविग्रहः।

  1. सुदासो नाम – सुदास: + नाम।
  2. सत्यपि – सति + अपि।
  3. शिशिरऋतावेकम् – शिशिरऋतौ + एकम्।
  4. व्योम्नीव – व्योनि+इव।
  5. सोऽचिन्तयत् – स: + अचिन्तयत्।
  6. यदेतादृशे – यत् + एतादृशे।
  7. काले तिशीते – काले + अतिशीते।
  8. विभूषितो में – विभूषितः + मे।
  9. तडाग एतस्य – तडाग: + एतस्य।
  10. विक्रीयाहम् – विक्रीय + अहम्।
  11. स तद् – स: + तद्।
  12. तेनैव – तेन + एव।
  13. सम्प्रत्येतस्मिन्नगरे – सम्प्रति + एतस्मिन् + नगरे।
  14. पूजार्थमिदम् – पूजार्थम् + इदम्।
  15. कमलमभ्यर्थये – कमलम् + अभ्यर्थये।
  16. तत्कियता – तत् + कियता।
  17. उद्यानपालोऽब्रवीत् – उद्यानपाल: + अब्रवीत्।
  18. स सार्थवाह: – सः + सार्थवाहः।
  19. यावत्तत् – यावत् + तत्।
  20. क्रेतुमिच्छति – क्रेतुम् + इच्छति।
  21. तावदेवापरो धनवान् – तावत् + एव + अपरः + धनवान्।
  22. उद्यानपालोऽबूत . उद्यानपाल: + अबूत।
  23. एव महाभाग एकम् – एष: + महाभागः + एकम्।
  24. एतस्यार्थे – एतस्य + अर्थे ।
  25. दातुमिच्छति – दातुम् + इच्छति।
  26. सार्थवाहोऽभणत् . सार्थवाहः + अभणत्।
  27. तयोर्विवादम् – तयोः + विवादम्।
  28. सुदासो व्यमृशत् – सुदास: + व्यमृशत्।
  29. कमलमेतत् – कमलम् + एतत्।
  30. क्रेतुमिच्छतः – केतुम् + इच्छतः।
  31. स सुगत एवाधिकतमम् – सः + सुगतः + एव + अधिकतमम्।
  32. स उद्यानपालस्तावभाषत – सः + उद्यानपाल: + वौ + अभाषत ।
  33. नैतद् – 1 + एतद्।
  34. भो विक्रेतुमिच्छामि – भो: + विक्रेतुम् + इच्छामि।
  35. सुदासस्तदुद्यानम् – सुदास: + तत् + उद्यानम्।
  36. वटवृक्षस्याधस्तादेकस्मिन्न – वटवृक्षस्य + अधस्तात् + श्मखण्डे एकस्मिन् + अश्मखण्डे।
  37. समुपविष्ट आसीत्स महात्मा – समुपविष्टः + आसीत् + सः+ महात्मा।
  38. भगवतो वदनम् – भगवतः + वदनम्।
  39. तदालोकयतः – तत् + आलोकयतः।
  40. भक्तिरसार्णव उदतिष्ठत् – भक्तिरसार्णवः+ उदतिष्ठत् ।
  41. स हस्तस्थम् – सः + हस्तस्थम्।
  42. नमो भगवते नमः + भगवते।
  43. स्मयमानमुखपद्मो भगवान् – स्मयमानमुखपा : + भगवान्।
  44. किमिच्छसि – किम् + इच्छसि।
  45. किमन्यत् – किम् + अन्यत्।
  46. तथास्तु – तथा + अस्तु।
  47. यत्तस्य – यत् + तस्य।
  48. दर्शनमात्रेणैव – दर्शनमात्रेण + एव।
  49. बहुमूल्यमपेक्षमाणः – बहुमूल्यम् + अपेक्षमाणः।
  50. सुदासस्तद्विस्मृत्य – सुदासः + तत् + विस्मृत्य।
  51. तत्कमलम् – तत् + कमलम्।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

1.

त्वान्न अव्यय धातु + त्वा / ध्या / ट्वा / वा / इत्वा अयित्वा ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम् / दुम् इतुम् / अयितुम्
श्रुत्वा सशिन्त्य विक्रेतुम, क्रेतुम् दातुम्

2.

त्वान्न अव्यय धातु + त्वा / ध्या / ट्वा / वा / इत्वा अयित्वा तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम् / दुम् इतुम् / अयितुम्
कृत्वा विस्मृत्य

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

1.

  • द्वितीया – एतत्, सरसिजम्, विपुलम्, धनम्, इदम, कमलम्, नीरजमूल्यम्, पृच्छन्तम्, तम्, श्रेष्ठिनम्, एकम, सुवर्णनाणकम्, सुवर्णनाणकानि, विवादम्, अधिकतमम्, मूल्यम्, तौ।
  • तृतीया – विकासेन, तेन, अध्वना, कियता, मूल्येन, एकेन, सुवर्णनाणकेन।
  • चतुर्थी – महाम्, मे।
  • षष्ठी – एतस्य, सरसिजस्य, परमात्मनः, राजसद्मनः, महात्मनः, तस्य, तयोः, यस्य।
  • सप्तमी – तडागे, सति, शिशिरऋतौ, व्योम्नि, एतादृशे, काले, अतिशीते, एतस्मिन्, नगरे।
  • सम्बोधनम् – भद्र।

2.

  • द्वितीया – तत्, उद्यानम्, हस्तस्थम्, नीरजम, तम्, कृतार्थताम्, वादिनम्, सुदासम्, कमलम्।
  • तृतीया – अनल्पेन, धाम्ना, प्रसादवर्षिभ्याम, लोचनाभ्याम, चरणकमलस्पर्शेण, दर्शनमात्रेण।
  • चतुर्थी – सुगतचरणाभ्याम्, भगवते।
  • षष्ठी – भगवतः, सुगतस्य, वटवृक्षस्य, तस्य, आलोकयतः, सुदासस्य, में।
  • सप्तमी – एकस्मिन, अश्मखण्डे, चित्ते, चरणयोः, उक्तवति, सुगते।
  • सम्बोधनम् – वत्स, भगवन्।

(घ) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

विशेषणम् विशेष्यम्
1. अतिशीते काले
2. स्मयमानमुखपद्यः भगवान्
3. वादिनम् सुदासम्

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

  1. आसीत् सुदास: नाम कश्चिदुद्यानपालः।
  2. तस्य पूजार्थमिदं कमलम् अभ्यर्थये।
  3. तत्कियता मूल्येन ददासि।
  4. उद्यानपाल: अब्रवीत्।
  5. तं श्रेष्ठिनम् उद्यानपाल: अबूत।
  6. एतौ कमलमेतत् क्रेतुम् इच्छतः।
  7. स सुगत एवाधिकतम मूल्यं दद्यात्।

उत्तरम् :

  1. लङ्लकार;
  2. लट्लकार:
  3. लट्लकारः
  4. लङ्लकारः
  5. लङ्लकार:
  6. लट्लकार:
  7. विधिलिङ्लकार:

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 2.
1. ‘सुदासस्य चित्ते भक्तिरसार्णवः उदतिष्ठत्।
2. ‘तथास्तु’ इति अब्रवीत् भगवान् सुगतः।
उत्तरम् :
1. लङ्लकारः
2. ललकार:

(छ) प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
तस्य तडागे शिशिर-ऋतौ पद्मं व्यकसत्।
उत्तरम् :
तस्य तडागे कदा पर्दा व्यकसत्?

प्रश्न 2.
स: कमल विक्रेतुं राजसानः पुरत: स्थितः।
उत्तरम् :
स: कमलं विक्रेतुं कुत्र स्थित:?

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 3.
श्रेष्ठी दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति।
उत्तरम् :
कः दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति?

प्रश्न 4.
सुदासः उद्यानं प्राप्तः।
उत्तरम् :
कः उद्यानं प्राप्तः?

प्रश्न 5.
वटवृक्षस्य अधस्तात् अश्मखण्डे महात्मा उपविष्टः आसीत्।
उत्तरम् :
वटवृक्षस्य अधस्तात् अश्मखण्डे कः उपविष्टः आसीत्?

प्रश्न 6.
सुदासः भगवत: चरणयोः नीरजम् अयं कृतवान्।
उत्तरम् :
सुदासः भगवतः चरणयोः किम् अध्यं कृतवान् ?

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 7.
‘तथास्तु’ इति अब्रवीत् भगवान् सुगतः।
उत्तरम् :
‘तथास्तु’ इति क: अब्रवीत्?

पृथक्करणम्

(क) क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

  1. श्रेष्ठिनः सार्थवाहस्य च विवादः ।
  2. शिशिर-ऋतौ पद्मस्य विकासः।
  3. सुदास: विक्रयणार्थ राजसद्मनः पुरतः स्थितः।
  4. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।

उत्तरम् :

  1. शिशिर-ऋतौ पद्यस्य विकासः ।
  2. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।
  3. सुदासः विक्रयणार्थ राजसद्मनः पुरतः स्थितः।
  4. श्रेष्ठिन: सार्थवाहस्य च विवादः।

प्रश्न 2.

  1. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।
  2. सार्थवाहस्य कमलक्रयणस्य इच्छा।
  3. सार्थवाहः शतं सुवर्णनाणकानि दातुं सिद्धः।
  4. श्रेष्ठी दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति।

उत्तरम् :

  1. सुदासस्य धनप्राप्ते: इच्छा।
  2. सार्थवाहस्य कमलक्रयणस्य इच्छा।
  3. श्रेष्ठी दश सुवर्णनाणकानि दातुमिच्छति।
  4. सार्थवाहः शतं सुवर्णनाणकानि दातुं सिद्धः ।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 3.

  1. सुगतचरणाभ्यां कमलस्य समर्पणम्।
  2. सुदासस्य सुगतदर्शनम्।
  3. सुगतस्य आशीर्वादप्रदानम्।
  4. सुगतदर्शनात् बहुमूल्यस्य अपेक्षायाः विस्मरणम्।

उत्तरम् :

  1. सुदासस्य सुगतदर्शनम्।
  2. सुगतदर्शनात् बहुमूल्यस्य अपेक्षायाः विस्मरणम्।
  3. सुगतचरणाभ्यां कमलस्य समर्पणम्।
  4. सुगतस्य आशीर्वादप्रदानम्। स्थानाधारेण शब्दपेटिका पूरयत। (वटवृक्षः नगरम्, अश्मखण्डः, उद्यानम्)

(ख) स्थानाधारेण शब्दपेटिका पूरयत।
(वटवृक्ष: नगरम्, अश्मखण्डः, उद्यानम्)

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम् 2

(ख) तालिका पूरयत।

प्रश्न 1.
(मञ्जूषा – एकेन सुवर्णनाणकेन, अहं शतं सुवर्णनाणकानि प्रयच्छामि, नैतद् विक्रेतुमिच्छामि, तत् कियता मूल्येन ददासि?)
उत्तरम् :
वक्त्रा संवाद मेलयत।

सार्थवाहः उद्यानपाल:
1. अहं शतं सुवर्णनाणकानि प्रयच्छामि। 1. एकेन सुवर्णनाणकेन।
2. तत् कियता मूल्येन ददासि? 2. नैतद् विक्रेतुमिच्छामि।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

(ग) वक्त्रा संवादं मेलयत।

प्रश्न 1.
(मञ्जूषा – भगवन् किमन्यत्?, तथास्तु, नमो भगवते, वत्स, किमिच्छसि)

सुदासः सुगत:
नमो भगवते। तथास्तु।
भगवन् किमन्यत्? वत्स, किमिच्छसि।

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः।

  1. उद्यानपाल: – मालाकारः।
  2. व्योम्नि – आकाशे, गगने, नभसि, अन्तरिक्षे, अनन्ते, खे।
  3. धनम् – द्रव्यम्, वित्तम्, स्थापतेयम्, रिक्थम्, ऋक्थम्, वसुः, अर्थम्।
  4. अध्वना – मार्गेण, पथिना।
  5. सुगतः – सर्वज्ञः, बुद्धः, धर्मराजः, तथागतः, गौतमः ।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत।

1. पुरतः × पृष्ठतः।

(ग) सूचमनुसारं कृती: कुरुत।

(आ) धातुसाधित – अव्ययं निष्कासयत।

प्रश्न 1.
सः सुगतस्य चरणयोरय॑म् कृत्वा प्राणमत्।
उत्तरम् :
स: सुगतस्यं चरणयोरय॑म् अकरोत् प्राणमत् च।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 2.
सुदासः तत् विस्मृत्य तत्कमलं समर्पितवान्।
उत्तरम् :
सुदासः तत् व्यस्मरत् तत्कमलं समर्पितवान् च।

(इ) स्म निष्कासयत ।

प्रश्न 1.
तस्य वदनम् अनल्पेन धाम्ना राजते स्म।
उत्तरम् :
तस्य वदनम् अनल्पेन धाम्ना अराजत।

(उ) वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
एतौ कमलमेतत् क्रेतुम् इच्छतः । (एकवचने लिखत।)
उत्तरम् :
एष: कमलमेतत् केतुम् इच्छति ।

(क) लकार परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
शिशिर-ऋतौ पचं व्यकसत्। (लट्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
शिशिर-ऋतौ पा विकसति।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

प्रश्न 2.
सुदासस्य चित्ते भक्तिरसार्णवः उदतिष्ठत्। (विधिलिङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
सुदासस्य चित्ते भक्तिरसाणव: उत्तिष्ठेत्।

(घ) वाक्यं शुद्धं कुरुत।

प्रश्न 1.
स: राजसाना पुरत: स्थितः।
उत्तरम् :
स: राजसद्मनः पुरतः स्थितः।

प्रश्न 2.
अनल्या धाम्ना तस्य वदनं राजते।
उत्तरम् :
अनल्पेन धाम्ना तस्य वदनं राजते।

प्रश्न 3.
अहं दश सुवर्णनाणकानि यच्छामः ।
उत्तरम् :
वयं दश सुवर्णनाणकानि यच्छामः।

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

समासाः

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम् 4

अमूल्यं कमलम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना  :

भारत हा अनेक तत्त्वचिंतकांचा देश आहे. भगवान गौतम बुद्ध हे त्याच महान व्यक्तिमत्त्वांपैकी एक होते. भगवान बुद्ध हे सत्य, प्रेम, ज्ञान व शांततेचा संदेश जगभरात पसरवणाऱ्या बौद्ध धर्माचे प्रवर्तक होते. भगवान बुद्धांविषयीच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत, ज्यात ते आपल्या शिष्यांना समाधानी आणि शांतीपूर्ण जीवनाचे धडे देतात.

‘अमूल्यं कमलम्’ ही कथा बौद्ध कथासाहित्यातून घेतलेली आहे. भगवान बुद्धांच्या अलौकिक शिकवणीचे या कथांमधून दर्शन घडते. कथेचे शीर्षक सदाचार आणि सत्संगतीचे महात्म्य योग्यप्रकारे सूचित करते. त्यातून मिळणारे समाधान व मन:शांती ही संपत्ती आणि भौतिक सुखांपेक्षा श्रेष्ठ तसेच मौल्यवान असते.

India is the country of philosophical thinkers. Lord Gautam Buddha uns one of those great personalities. Lord Buddha uns the founder of Buddhism which Spreads the message of truth, love, enlightenment and peace on the earth.

Many legends of Lord Buddha are popular in which he preaches and enlightens his disciples about content and peaceful life. ‘अमूल्यं कमलम्’ is a story extracted from Buddhist legends that highlights the divine teachings of lord Buddha. The title rightly suggests that, righteousness and a good company leading to contentment and peace of mind, is superior and priceless compared to money and worldly pleasures.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

परिच्छेदः 1

आसीत् सुदासो ……………….. विक्रेतुमिच्छामि इति।

अनुवादः

सुदास नावाचा कोणी एक माळी होता. एकदा शिशिरऋतू (हिवाळा) असूनसुद्धा आकाशात (शोभून दिसणाऱ्या) नुकत्याच उगवलेल्या सूर्यबिंबासारखे (तेजस्वी) कमळ मराठी त्याच्या सरोवरात उमलले. त्याने विचार केला, “परमात्म्याचा महिमा थोर (आहे), की एवढ्या कडाक्याच्या थंडीतसुद्धा या कमळाच्या उमलण्यामुळे माझे सरोवर सुशोभित झाले आहे. हे कमळ विकून मी पुष्कळ पैसे कमवेन”. असा विचार करून तो ते (कमळ) विकण्यासाठी राजवाड्यासमोर उभा राहिला. काही वेळानंतर, कोणी एक श्रीमंत व्यापारी त्याच मार्गान (दिशेने) आला.

तो म्हणाला, “सध्या भगवान सुगत याच शहरात राहत आहेत.” त्या महात्म्याच्या पूजेसाठी या कमळाची(मी) याचना (इच्छा) करतो. ते किती रूपयांत (मला) देशील? माळी म्हणाला, “एक सुवर्णमुद्रा (घेईन).” तेव्हा तो व्यापारी कमळ विकत घेण्याची इच्छा (व्यक्त) करत असताना दुसरा एक धनाढ्य व्यापारी सुगतांच्या दर्शनासाठी जात असताना तेथे हजर झाला. कमळाची किंमत विचारणाऱ्या त्या व्यापाऱ्याला माळी म्हणाला “हे महाशय या (कमळा) साठी एक सुवर्णमुद्रा देऊ इच्छितात.”

व्यापारी म्हणाला, “मी दहा सुवर्णमुद्रा देईन.”(पहिला) व्यापारी म्हणाला, “मी शंभर सुवर्णमुद्रा देईन.” त्या दोघांमधील विवाद ऐकून सुदासाने विचार केला. “ज्याच्यासाठी हे दोघे हे कमळ विकत घेऊ इच्छितात, तो सुगतच मला याहून अधिक मूल्य देईल.”
तेव्हा तो माळी त्या दोघांना म्हणाला, “महाशय, मी हे (कमळ) विकू इच्छित नाही.”

There was a certain gardener named सुदास, In his pond, in the winter season, there bloomed a lotus, which looked like the rising sun, in the sky. He thought, “O, the greatness of the Supreme Soul! In this severe cold, my pond is adorned by the blooming of such a lotus. By selling this lotus, I shall obtain a lot of wealth.” Thinking so, in order to sell it, he stood in front of the royal palace.

After a while, a certain rich merchant came by that very road. He spoke, “O noble man, the Lord y resides in this city now. I request this lotus for the worship of that great soul. At what price will you give it (to me)?” The gardener stated, “One gold coin.” Then, no sooner did that merchant wish to buy the lotus, than another wealthy tradesman / merchant, going to see yer, also came there.

The gardener said to the tradesman, who was asking for the price of the lotus, “This eminent person wishes to give one gold coin for this.” The tradesman replied, “l shall give ten gold coins.” The merchant spoke, “I will give a hundred gold coins.” Listening to their argument, yere deliberated, “The one, for whom these two wish to buy this lotus, that सुगत alone will give me a higher price.”

Thus, he told both of them, “Sirs, I do not wish to sell (this lotus).”

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

परिच्छेदः 2

अथ प्राप्तः …………………. भगवान् गौतमबुद्धः।

अनुवादः

आता सुदास, भगवान सुगत ज्या उद्यानात राहत होते, तेथे पोहोचला. तेथे वटवृक्षाखाली एका खडकावर ते महात्मा बसलेले होते. त्या दैवी पुरुषाचा चेहरा अमाप तेजाने झळकत होता. त्यांना पाहताच सुदासाच्या मनात भक्तिरसाचा सागर उफाळून आला.

हातातील कमळ भगवान सुगतांच्या पायावर अर्घ्य म्हणून समर्पित करुन, “भगवंतांना वंदन असो” असे म्हणत (त्याने) नम्रपणे अभिवादन केले. करुणाई डोळ्यांनी त्याच्याकडे पाहत कमळासारखे मुख असलेले भगवान सस्मित म्हणाले, “बाळा, तुझी काय इच्छा आहे?”

सुगतांचे हे शब्द ऐकताच आता निरिच्छ झालेला सुदास म्हणाला, “भगवन, अजून काय (असणार)? आपल्या चरणकमलांच्या केवळ स्पर्शाने माझ्या आत्म्याला कृतार्थता लाभो.” असे म्हणणाऱ्या सुदासाला ‘तसेच होवो’ असे भगवान सुगत म्हणाले.

काय तो सुगतांचा प्रभाव! त्यांच्या केवळ दर्शनाने कमळासाठी मोठ्या किमतीची अपेक्षा करणाऱ्या सुदासाने ते विसरून ते कमळ सुगतांच्या चरणावर वाहिले. हे सुगत म्हणजेच भगवान गौतम बुद्ध.

Now, सुदास reached that garden where Lord सुगत lived. There, under the banyan tree, that great soul was seated, on a rock. That divine one’s face shone with great lustre. As soon as he saw him, an ocean of devotion arose in सुदास’s heart.

Offering the lotus in his hand at the feet of Lord सुगत as homage, saying “Salutations to the Lord”, he bowed down with humility. Looking at him with eyes showering kindness (serenity), the lotus-faced Lord smilingly said, “Child, what do you wish?”.

At these words of सुगत, सुदास who was now desireless replied, “O Lord what else? By the mere touch of your feet, may my soul attain fulfilment.” To सुदास who spoke thus, the Lord सुगत uttered, “May it be so.” Othe effect of सुगत, by only the sight of whom, सुदास, having forgotten that he expected a huge price for the lotus, dedicated that lotus at the feet of सुगत. This सुगत is none other than Lord गौतम बुद्ध.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 4 अमूल्यं कमलम्

शब्दार्थाः :

  1. उद्यानपाल: – gardener – माळी
  2. विवादः – argument – वाद/भांडण
  3. सार्थवाह:/श्रेष्ठी – merchant/trader – व्यापारी
  4. महिमा – greatness – महात्म्य, मोठेपणा
  5. अध्वना – by the road – रस्त्याने
  6. परमात्मनः – of the supreme soul – परमात्म्याचे
  7. राजसद्मनः – of the royal palace – राजवाड्याच्या
  8. अतिशीते – in extreme cold – कडाक्याच्या थंडीत
  9. तडागे – in the lake – सरोवरामध्ये
  10. शिशिर ऋती – in winter season – हिवाळ्यात
  11. व्योम्नि – in the sky – आकाशात
  12. अभ्यर्थये – I request – मी विनंती करतो
  13. पद्यं व्यकसत् – a lotus bloomed – कमळ उमलले
  14. व्यमृशत् – thought – विचार केला
  15. दद्यात् – would give – देतील
  16. क्रेतुम् – to buy – विकत घेण्यासाठी
  17. विक्रेतुम् – to sell – विकण्यासाठी
  18. सत्यपि- in spite of being – असताना सुद्धा
  19. प्राप्तः सुदासः – सुदास reached – सुदास पोहोचला
  20. मुखपद – lotus-like face – मुखकमल
  21. भक्तिरसार्णवः – an ocean of devotion – भक्तिचा सागर
  22. निरिच्छ: – desireless – नि:स्पृह/निःस्वार्थ
  23. अपेक्षमाणः – expected अपेक्षा करणारा
  24. स्मयमानः – smiling – हसरा
  25. निरूपयन् – looking बघत असता
  26. समर्पितवान् – dedicated – अर्पण केले
  27. एवं वादिनम् – who spoke thus – असे बोलणाऱ्या
  28. धाम्ना – with lustre – तेजाने
  29. प्रसादवर्षिभ्याम् – showering kindness – करूणेचा वर्षाव करणाऱ्या
  30. आलोकयत: – while seeing – बघत असताना
  31. अश्मखण्डे – on a rock – खडकावर
  32. उदतिष्ठत् – arose – उत्पन्न झाला
  33. सविनयम् – bowed down with – विनम्र अभिवादन केले
  34. प्राणमत् – humility
  35. कृतार्थतां लभताम् – attain fulfilment – कृतार्थता लाभो
  36. अयं कृत्वा – offering as homage – अर्घ्य वाहून
  37. अवस्तात् – under/ below – खाली

Aamod Sanskrit Book 10th Class Solutions

Nadi Suktam Class 10 Sanskrit Chapter 8 Question Answer Maharashtra Board

Class 10th Sanskrit Anand Chapter 8 नदीसूक्तम् Question Answer Maharashtra Board

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 8 नदीसूक्तम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Std 10 Sanskrit Chapter 8 Question Answer

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 8 नदीसूक्तम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
विश्वामित्र: नद्यौ किं प्रार्थयते ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

विश्वामित्र ऋषी बियास व सतलज नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले. तेव्हा त्यांनी नद्यांना आदरयुक्त शुभेच्छा दिल्या. त्यांनी नद्यांना ‘माता’ असे संबोधून त्यांना उथळ होण्याची विनंती केली. याचप्रमाणे विश्वामित्रांनी नद्यांना त्यांचे प्रवाह कमी करण्यासाठी प्रार्थना केली.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river asa mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

विश्वामित्र, reached the union of Bias and Sutlej river. Then he greeted the rivers with respect. He termed rivers as mother and requested them to become shallow. He requested them to moderate the flow.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम्

प्रश्न आ.
मानवानां जीवनं नदीनां साहाय्येन कथं समृद्धं जातम् ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

संपूर्ण पृथ्वीवर नदीजल हा पाण्याचा उपयुक्त स्रोत आहे. पुष्कळ वर्षांपासून नद्या या शेतीमध्ये शेतकऱ्यांना उपयुक्त ठरतात. केवल शेतांचीच नव्हे तर संपूर्ण पृथ्वीची पाण्यामुळे भरभराट झाली. पाण्याचा योग्य प्रकारे संचय करुन वीजनिर्मितीकरता जनित्र (जनरेटर) सुद्धा लावले गेले व मानवाचे जीवन पाण्यामुळे प्रकाशमान झाले. या प्रकारे नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन समृद्ध झाले.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river as a mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

River water is a useful source. Since many years, rivers are helpful to the farmers in agriculture. Not only the fields but the earth is prospered due to rivers. River water was well-restored. Even the generator was placed for creating electricity, thus water illuminated lives of.people. In this way human lives were flourished with the assistance of rivers.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम्

नदीसूक्तम् Summary in Marathi and English

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम् 1

प्रस्तावना :

ऋग्वेद संस्कृत साहित्यातील अतिशय प्राचीन वेद मानला जातो. पौराणिक प्रसंग, काव्य, प्रार्थना यांनी युक्त अशा दहा मंडलांनी तो समृद्ध आहे. ऋग्वेदाच्या विविध सूक्तांतून देव, देवता व नैसर्गिक शक्ती यांचे स्तवन केलेले दिसून येते.

विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

पाण्याचा उत्तम स्रोत असलेल्या नद्यांच्या तीरावर मानवी संस्कृती विकसित होत गेली. पाण्याच्या प्राणवाहक तत्त्वामुळे, धार्मिक कार्यातील त्याच्या विनियोगामुळे व स्वच्छतेवर दिला गेलेला भर, यामुळे भारतीय संस्कृतीमध्ये पाण्याला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. यास्तव, आपण सर्वांनी नद्यांचे रक्षण करावयास हवे.

नेमका हाच विचार महोदया डॉ. मंजूषा गोखले यांनी ऋग्वेदातील नदीसूक्तावर आधारित संवादपाठात मांडला आहे.

ऋग्वेद is considered to be the most ancient perhaps the foremost literature in Sanskrit. It is comprised of ten HUSE is filled with liturgical material as well as mythological accounts, poetry and prayers.

Gods, goddesses, natural elements are praised through hymns of in a poetic form. विश्वामित्र – नदी संवाद, is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships नदी (river) as a mother and pleases her with the assurance to care and serve her.

Human civilisation expanded on the banks of the river. Indeed, water is of special significance in Indian culture for its life-sustaining properties as well as its use in rituals and because of the stress given to cleanliness.

Hence, we should take care of the rivers. This thought is appropriately brought out through the dialogue based on नदीसूक्तम् from ऋग्वेद written by respectable Dr. Manjusha Gokhale.

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम्

अनुवादः

व्यासपीठावर – कीर्तनकार कीर्तन करत आहे, श्रोतृगण ऐकण्यात तल्लीन झाला आहे.)

गंगे, यमुने, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदे, सिंधु, कावेरी (सर्व नद्यांनो) पृथ्वीवर (तुमचा) संगम होवो. (हिंदू पंचांगाप्रमाणे) ज्येष्ठ महिन्यात, शुक्लपक्षातील दशमीला गंगादशहरा उत्सवाचा प्रारंभ होतो. या उत्सवामध्ये नदीची पूजा करावी.

(टीप : पवित्र असणाऱ्या गंगानदीचे स्वर्गातून पृथ्वीवर याच दिवशी अवतरण झाले, असे मानतात. म्हणून हा दिवस गङ्गादशहरा किंवा गङ्गावतरणम् या नावाने साजरा केला जातो.) श्रोतृगण – नदीचे पूजन? नदीचे पूजन कशासाठी (करायचे)?

कीर्तनकार – खरोखर, नदी जीवन देणारी आहे. म्हणून या प्रसंगी, कृतज्ञता दर्शविण्यासाठी लोक पाण्यामध्ये दीपदान करतात. द्रोणामध्ये दिवे लावून नदीच्या पाण्यामध्ये अर्पण करतात. (पाण्यात सोडतात).

पिण्यासाठी पाणी (उपयोगात येते.) शेतीची वाढ होण्यासाठी (पाण्याचा उपयोग होतो.) वीज निर्माण करण्यासाठी (पाणी वापरले जाते.) (खरोखरच), पाणी जीवन जगण्यासाठी (महत्त्वाचे ठरते.) सजीवांसाठी नदी देवीतुल्य आहे. नदी ही मातृतुल्य आहे. यास्तव, आज सर्व प्रकारे नदीसूक्त ऐकण्याजोगे व स्मरणीय आहे.

श्रोतृगण – अहो पुराणिकवर्य, नदी आपली माता कशी म्हणता येईल? नदीचे (आपल्यावर) उपकार कसे काय?

कीर्तनकार – सज्जनहो ऐका. ही कथा फार जुनी आहे. कुशिकांचे पुत्र विश्वामित्र नावाचे एक श्रेष्ठ मुनी होते. कुटुंबासहित व गोधनासहित ते दूरवरुन आले होते. मार्ग चालत चालत ते बियास व शुतुद्री (सतलज) या नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले.
(त्यानंतर विश्वामित्र प्रवेश करतो. नदीला प्रणाम करुन / नमस्कार करुन)

विश्वामित्र – मी नदीचा प्रवाह कसा पार करू? गोधनाचे कसे रक्षण करू? (दुसऱ्या तीरापर्यंत) ओलांडून जाण्यासाठी मार्गाची याचना कशी करू? नद्यांकरिता शुभेच्छांची प्रार्थना कशी करू?

नदी (बियास) – हा माणूस कोण आहे? हा कशासाठी आपल्याला वंदन करत आहे व (आपली) प्रशंसा करत आहे? आर्य, (आपले) तुमचे नाव काय आहे? आम्हांला कोवून बोलावत आहेस?

विश्वामित्र – माते, मी विश्वामित्र आहे. मी रथ व गाड्यांसहीत दूरवरून आलो आहे. आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर जाण्यासाठी उत्सुक आहोत.

नदी (सतजल) – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा, तुझी वाणी खरोखर गोड आहे. (ती)
आम्हाला आनंदित करत आहे. (आम्हांला) सांग, आम्ही तुला कसे साहाय्य करू?

विश्वामित्र – माते, माझी विनंती ऐक तू माझ्यासाठी उथळ होशील का? कृपया पाण्याचा ओघ कमी कर. ज्यामुळे आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर सहज जाऊ शकतो.

नदी (बियास) – खरचं, इंद्रदेवाने मला. हा मार्ग दिला आहे. वृत्रासुराला मारुन इंद्राने(च) नदीचा प्रवाह मोकळा करुन दिला आहे. मी त्याची अवज्ञा करू शकत नाही, (अन्यथा) इंद्रदेव माझ्यावर रुष्ट होतील / रागावतील (म्हणून) हे विश्वामित्रा, मला क्षमा कर. (मी) कधीही विराम घेऊ शकत नाही.

दोन्ही नद्या – हे विश्वमित्रा, आम्ही तुझ्यासाठी थांबू शकत नाही. इंद्रदेवाच्या कार्यात अधिक्षेपही करू शकत नाही.

विश्वामित्र – हे माते, इंद्रदेवाची अवज्ञा (अपमान) नको (च) करू, आम्ही केवळ दुसऱ्या तीरावर जाण्याची इच्छा करतो. माते, कृपा कर, आम्ही सर्व तुझीच मुले आहोत. / तुझेच पुत्र आहोत. तुझे उपकार आम्ही कधीही विसरणार नाही. आम्ही असे काही करणार नाही ज्याने तुझा अवमान होईल. ही माझी प्रतिज्ञा आहे.

नदी (बियास) – काय? हा माणूस मला माते असे संबोधत आहे?

नदी (सतजल) – आई स्वत:च्या पुत्राला मदत कशी नाही करणार? हे मानवश्रेष्ठा, फारच छान. पण, तुझे वंशज जर हे वचन विसरले तर?

विश्वामित्र – नाही माते, हे शक्य नाही. (असे होणार नाही) सगळ्या नद्या सुखाने वाहू देत. सर्व लोक सुखी असू देत. (विश्वामित्र जातात).

कीर्तनकार – अशा रितीने, नद्यांना आनंदित करुन विश्वामित्र दुसऱ्या तीरावर गेला, श्रोत्यांनो, अशा प्रकारे, नद्यांनी व लोकांनी परस्परांना संतुष्ट करुन संस्कृतीचे संवर्धन केले. नदी वाहत आहे.

संस्कृती विकसित झाली आहे (आणि) नदीच्या कृपेने मानव आनंदित झाले आहेत.

शेतकरी आनंदित झाले आहेत, पृथ्वी आनंदली आहे. (ही) पृथ्वी, अन्नदात्री असून समृद्ध झाली आहे. नद्यांचे पाणी नियंत्रित केले आहे. व सेतूंनी (योग्यपणे) रोखले आहे. येथे जनित्र चालविण्यात आले आहे. (एकंदरीतच) आयुष्य प्रकाशित झाले
आहे.

श्रोत्यांनो, या रितीने नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन नद्यांच्या काठावर समृद्ध झाले आहे. आता सांगा, विश्वामित्राचे वंशज असलेले आपण सर्व मानव, आजही त्याचे वचन पाळतो का?

(On the stage, कीर्तनकार, a person is singing कीर्तन (spiritual teaching through story telling), audience is engrossed in listening to it.) 0 गङ्गा, यमुना, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदा, सिन्धु (Indus), कावेरी. May (you all) unite on the earth.

The festival of TSTARTET commences on the tenth day of the waxing moon, in the month of ज्येष्ठ (according to Hindu calendar).

The river should be worshipped on this festival. (Note: It is believed that the holy river गङ्गा descended from the heaven on the earth on this day. Thus, this day is celebrated as गङ्गावतरणम्)

Audience – Worshipping the river? Why we should worship the river?

कीर्तनकार – Indeed, the river gives (us) life. Therefore, On this occasion, people release lamps in the river to express gratitude. By lighting the small lamp in a leaf-bowl, people offer it to the river -water.

Water (can be used) for drinking. (it is used) to prosper the agriculture (It is used) to create the electricity (Indeed) the water is for (sustaining) life. The river is like goddess for living beings. The river is like mother. Hence, today by all means नदीसूक्त is worth-listening and remembering.

Audience – O great पुराणिक, How the river can be considered as our mother? How has she favoured us?

कीर्तनकार – O noble people, please listen.

Indeed this story is very old. There was a great sage named विश्वामित्र, the son of कुशिक, He had come from afar with his family and cows. Following the way, he reached the union of bias and Sutlej river. (Then enters विश्वामित्र. Saluting the river.)

विश्वामित्र – How to cross the river-flow? How to save cows? How shall I ask them a path for crossing? How shall I pray for well-being of rivers.

River (Bias) – Who is this man? Why does he salute and praise us? O noble one, What is the name of the respected one? From where are you calling us?

विश्वामित्र – Omother, I am विश्वामित्र. I have come from a far along with chariots and carts. We all are eager to go to the other bank.

River (Sutlaj) – O great brahmin, your speech is really sweet. It pleases us. Please tell, how shall we assist you?

विश्वामित्र – O mother, please listen to my request. Will you please become shallow for me? Please attenuate (moderate) the water force by which we can go to the other bank easily.

River (Bias) – Indeed, the Lord इंद्र has given me the path having killed the demon, released the flow of the river. I should not insult it, (or else) the Lord will be displeased / angry with us. (Hence), O विश्वामित्र, forgive me. There can’t be cessation ever.

Both rivers – O विश्वामित्र, We can’t stop for you. We can’t interfere in the Lord’s task.

विश्वामित्र – O mother, please do not disregard the Lord Indra’s words. We just wish to go to the other bank. O mother, please favour me. We all are your sons. We shall never forget your favour. We will not behave (wrong) due to which you will be discredited. This (indeed) is my pledge.

River (Bias) – What? Does this man call me mother?

River (Sutlej) – How would a mother not help her child? O, great man, very good. But what if your descendants forget this promise?

विश्वामित्र – No mother. This is not possible. (This won’t happen) may all rivers flow happily? May all people be happy. (विश्वामित्र exits).

कीर्तनकार – In this way, विश्वामित्र, pleasing both rivers went to the other bank. O listeners, In this way, rivers and people having gratified each other, expanded the culture. The river flows, The culture is developed and People are risen up (advanced) due to favour of the river.

Farmers are happy, The earth is delighted. The earth is independent in terms of food grains (because of fertility) and bountiful. The river water is obstructed and controlled by bridges. The generator is placed here (and) the life is gleaned.

O listeners, In this way, with the help of rivers itself, human life has prospered. Now tell (me), Do we all, the descendants of (विश्वामित्र) keep his promise even today?

Maharashtra Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 नदीसूक्तम्

शब्दार्थाः

  • श्रोतृवृन्दः – audience – श्रोतृगण
  • सङ्गमः – union – संगम
  • जलौघः – water flow – पाण्याचा ओघ
  • वज्रहस्त: – Lord Indra – इंद्रदेव
  • विराम: – stop/halt – थांबा
  • मर्त्यः – man – मनुष्य
  • लङ्घनीयः – fit to cross – ओलांडण्यायोग्य
  • याचितव्यः – worthy to be asked for – याचना करण्यायोग्य
  • प्रदत्तवान् – has given – दिला आहे
  • विमुक्तवान् – released – मुक्त केला आहे
  • आक्रामन् – crossing – ओलांडून जाणारा
  • अभ्यर्थना – request – विनंती
  • गाधा – shallow – उथळ
  • अवज्ञा – disregard – अपमान
  • प्रफुल्लिता – shines – सुंदर दिसत आहे
  • कृतज्ञता – gratitude – कृतज्ञता
  • जीवनदायिनी – giver of life – जीवन देणारी
  • जनित्रम् – generator – जनित्र
  • श्रवणीयम् – worth listening – ऐकण्याजोगे
  • आर्या: – good people – सृजन
  • वंशजा: – descendants – वंशज
  • अधिक्षेपम् – insult – अवमान
  • शकटैः – with carts – गाड्यांसहित
  • रङ्गमछे – on the stage – रंगमंचावर
  • पर्वणि – on the festival – उत्सवसमयी
  • विप्रवर – O great brahmin – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा
  • स्तौति – praises – स्तुती करतो
  • आह्वयति – approaches – बोलावतो
  • रजयति – pleases – आनंदित करतो/ते
  • स्वल्पीभवतु – may attenuate – कमी होवो
  • प्रसीद – please do favour – कृपा करा
  • हत्वा – having killed – मारून
  • प्रीणयित्वा – gratifying – संतुष्ट करुन
  • इत्थम् – in this manner – अशा रितीने
  • प्राशनार्थम् – for drinking – पिण्यासाठी
  • विद्युनिर्माणथम् – for generating electricity – वीज निर्माण करण्यासाठी
  • सन्निधिं कुरु – may unite – संगम होवो
  • अपि वचनम् – do we keep a – आपण वचन
  • अनुसरामः – promise? – पाळतो का?

10th Standard Sanskrit Anand Digest Pdf