Class 10

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 4 स एव परमाणुः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 4 स एव परमाणुः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
अर्णवः पाकगृहात् किम् आनयति?
उत्तरम्‌ :‌
अर्णवः पाकगृहात् मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनयति।

प्रश्न आ.
कः परमाणुः?
उत्तरम्‌ :‌
द्रव्यस्य अन्तिम : घटक : मूलं तत्त्वं च परमाणुः ।

प्रश्न इ.
परमाणुसिद्धान्तः केन महर्षिणा कथितः?
उत्तरम्‌ :‌
परमाणुसिद्धान्त: कणादमहर्षिणा कथितः ।

प्रश्न ई.
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये किं प्रतिपादितम् ?
उत्तरम्‌ :‌
महर्षिणा कणादेन परमाणुविषये प्रतिपादितं यत् परमाणुः अतीन्द्रियः, सूक्ष्मः, निरवयवः, नित्यः, स्वयं व्यावर्तकः च ।

प्रश्न उ.
महर्षेः कणादस्य मतानुसारं परमाणोः व्याख्या का?
उत्तरम्‌ :‌
जालसूर्यमरीचिस्थं यत् सूक्ष्म रजः दृश्यते तस्य षष्ठतमः भाग: स: परमाणु: उच्यते इति परमाणो: व्याख्या महर्षे: कपादस्य।

2. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
कुसुमम्, विश्वम्, पिता, नामधेयम्, सूर्यः ।

3. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
महर्षिः कणादः परमाणुविषये किं प्रतिपादितवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

भारतीय ऋषि व तत्वज्ञ कणाद यांनी परमाणूचा सिद्धांत मांडला. त्यानुसार, परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक आहे. व त्यामागील मूलतत्त्व आहे. परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे. परमाणूच्या स्वरूपाविषयी सांगताना कणाद पुढील स्पष्टीकरण देतात – परमाणू हा इंद्रियांना अगोचर, अतिशय सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य व स्वत:भोवती भ्रमणशील असा आहे.

थोडक्यात, कणाद ऋषी परमाणूचा सिद्धांत स्पष्ट करतात व विश्वाचे अस्तित्व टिकवून ठेवणाऱ्या प्रत्येक द्रव्यामागे ‘परमाणू हेच कारण असल्याचे मानतात.

The theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher कणाद, Sage कणाद considered the last element of a substance and the basic principle as परमाणु, an atom. परमाणु is the chief cause of the substance. Sage कणाद further explained that परमाणु is inaccessible to the senses, very small (microscopic), formless, eternal and self-revolving.

In brief, sage कणाद believed in the theory of परमाणु and accepted it to be the cause of each substance, because of which the world exists.

प्रश्न आ.
‘तण्डुलान् आनय’ इति पिता अर्णवं किमर्थम् आदिष्टवान् ?
उत्तरम्‌ :‌

स एव परमाणु:’ या पाठातील अर्णव व त्याच्या वडिलांच्या संभाषणाद्वारे परमाणूची संकल्पना स्पष्ट होते. एकदा अर्णव त्याच्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणतो. फुलातील परागकण बघत असताना अर्णवचे वडील त्याला सूक्ष्मदर्शिकेमधून ते कण पाहण्याचा सल्ला देतात. परागकणांतील इतर घटकही सूक्ष्मदर्शिकेतून सहज दिसल्यावर अर्णवला आश्चर्य वाटते.

तेव्हा त्याचे वडील ‘स एव त्याला विचारतात की ज्याप्रमाणे आपण सूक्ष्मदर्शिकतून परागकण पाहू शकतो, तसेच परमाणू सुद्धा पाहता येतो का? यानंतर अर्णव त्याच्या वडिलांना परमाणूबद्दल विचारतो. त्याच्या शंकेचे निरसन करण्यासाठी अर्णवचे वडील त्याला मूठभर तांदूळ आणावयास सांगतात.

त्यातील एक तांदळाचा दाणा जितका विभागला जाऊ शकतो, तितके त्याचे विभाजन करण्यास सांगतात. पुढे ‘परमाणू’ बद्दल स्पष्टीकरण देताना ते सांगतात की तांदूळ एका मर्यादपर्यंतच तोडला जाऊ शकतो, त्या विभाजनानंतर जो सूक्ष्म कण राहतो, तो म्हणजे परमाणू. अशा प्रकारे, तांदळाच्या उदाहरणाद्वारे अर्णवचे वडील त्याला परमाणूबद्दल योग्य ते ज्ञान देतात.

‘स एव परमाणुः’ reveals the philosophy behind the concept of परमाणु through the conversation between अर्णव and his father.

Once अर्णव brought a hibiscus-flower from his garden. He was observing its pollengrains, then his father advised him to observe it through microscope. was amazed to see the pollen-grain with its elements. After a while, father asked him, can we see परमाणू like pollen-grains through microscope? अर्णव questioned his father about 40. To answer his question, aura’s father instructed him to bring handful of rice-grains.

Later, father told अर्णव to break it till its last part. Father explained that just as rice. grains will be powdered if divided further likewise an atom is that part of the substance which can’t be obtained by division In this way, with the help of rice-grains example ama’s father aptly explains the concept of परमाणू.

4. विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |
सत्यम्, अन्तिमः, अनित्यः, लघुः, सूक्ष्मः, (आद्यः, गुरुः, नित्यः, असत्यम्, स्थूल:)
उत्तरम्‌ :‌

• सत्यम् × असत्यम्, अनृतम्।
• अन्तिमः × आद्यः।
• अनित्यः × नित्यः।
• लघुः × बृहत्, स्थूलः।
• सूक्ष्मः × स्थूलः।

5. उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
अ. एतद् विश्वं ………… निर्मितम् । (तण्डुलै:/अणुभिः)
आ. …………… द्रव्यस्य मूलकारणम् । (परमाणुः/विज्ञानं) ।
इ. रजसः ……….. भागः परमाणुः । (षष्ठतमः/शततमः)
उत्तरम्‌ :‌
अ. अणुभिः
आ. परमाणुः
इ. षष्ठतम

6. जालरेखाचित्रं पूरयत

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत

उत्तरम्‌ :‌

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 4 स एव परमाणुः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

1. अर्णवः उद्यानात् ……………. गृहीत्वा प्रविशति। (कमलम् / जपाकुसुमम्)
2. जपाकुसुमस्य परागकणाः …………. आसन्। (सूक्ष्माः / स्थूला:)
3. सूक्ष्मकणेषु तस्य …………. दृश्यन्ते। (अङ्गानि/गात्राणि)
4. अर्णव: मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् ……….. आनयति। (उद्यानत: / महानसत:)
5. अणुभ्यः …………….. परमाणवः । (सूक्ष्मतराः / स्थूलतराः)

उत्तरम् :

1. जपाकुसुमम्
2. सूक्ष्मा:
3. अगानि
4. महानसतः
5. सूक्ष्मतरा:

प्रश्न 2.
पिता अर्णवाय स्वमहाविद्यालयम् आगन्तुं कथयति यतः …..।
(अ) पितु: महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।
(ब) पितुः महाविद्यालये स्नेह – सम्मेलनम् अस्ति।
उत्तरम् :
पितुः महाविद्यालये कणादविषयकानि पुस्तकानि सन्ति।

कः कं वदति?

प्रश्न 1.
1. अस्माकम् उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम् मया।
2. किं दृष्टं त्वया?
उत्तरम् :
1. अर्णवः पितरं वदति।
2. पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 2.
मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् महानसतः आनय।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 3.
कियान् लघुः अस्ति एषः।
उत्तरम् :
अर्णव : पितरं वदति।

प्रश्न 4.
अयं खलु कणादमहर्षेः सिद्धान्तः।
उत्तरम् :
पिता अर्णवं वदति।

प्रश्न 5.
वयं तु केवलं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
उत्तरम् :
अर्णवः पितरं वदति।

पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सूक्ष्मेक्षिका कुत्र वर्तते?
उत्तरम् :
अर्णवस्य पितु: पार्श्वे उत्पीठिकायां सूक्ष्मेक्षिका वर्तते।

प्रश्न 2.
अर्णवेन कुत: जपाकुसुमम् आनीतम्?
उत्तरम् :
अर्णवेन तस्य उद्यानात् जपाकुसुमम् आनीतम्।

प्रश्न 3.
विश्व केभ्य: निर्मितम्?
उत्तरम् :
विश्वं परमाणुभ्यः निर्मितम्।

प्रश्न 4.
अणवस्य जिज्ञासा कश्वं शाम्येत्?
उत्तरम् :
कणादविषयकस्य नैकानि पुस्तकानि पठित्वा अर्णवस्य जिज्ञासा शाम्येत्।

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. एतद् विश्वम् अणुभ्यः निर्मितम्।
2. परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया दृश्यन्ते।
3. अर्णवस्य पिता चित्रकलायाः प्राध्यापकः।

उत्तरम् :

1. सत्यम्।
2. असत्यम्।
3. असत्यम्।

प्रश्न 2.
1. अर्णवः क्षेत्रात् तण्डुलान् आनयति।
2. अर्णवेन तण्डुलस्य भागत्रयं कृतम्।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. असत्यम्।

प्रश्न 3.
एष: गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एष: गद्यांशः ‘स एव परमाणुः’ इति पाठात् उद्धतः।

शब्दज्ञानम् :

सन्धिवग्रहः

1. उद्यानाद् जपाकुसुमम् – उद्यानात् + जपाकुसुमम्।
2. एतद् विश्वम् – एतत् + विश्वम्।
3. तदपि  – तत् + अपि।
4. षष्ठतमो भागः – षष्ठतम : + भागः।
5. स उच्यते – सः + उच्यते।
6. एतद्विषये – एतत् + विषये।

त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ड्वा / इत्वा /अयित्वा	तुमन्त अव्यय  धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम्/अयितुम्
गृहीत्वा, उक्त्वा	द्रष्टुम, कर्तुम्, पठितुम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।.

• तृतीया – मया, त्वया, सूक्ष्मेक्षिकया।
• पज्ञमी – परमाणुभ्यः, उद्यानात्।
• षष्ठी – तस्य, अस्माकम, तेषाम्, विज्ञानस्य, कणानाम्।
• सप्तमी – पुस्तकपठने, उत्पीठिकायाम, सूक्ष्मकणेषु ।
• सम्बोधन – पितः।

विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. कियन्तः, सूक्ष्माः	परागकणाः
2. मग्नः	पिता
3. मुष्टिमात्रान्	तण्डुलान्
4. लघुतरम्	भागम्
5. सूक्ष्मतराम	भागम्
6. परमः	अणुः
7. अन्तिमः	घटकः
8. मूलम्	तत्वम्
9. पञ्चमे, षष्ठे	शतके
10. महर्षिणा	कणादेन
11. अतीन्द्रियः	परमाणुः
12. सूक्ष्मः	परमाणुः
13. निरवयवः	परमाणुः
14. नित्यः	परमाणुः
15. स्वयं व्यावर्तकः	परमाणुः
16. सूक्ष्मम्	रज:
17. षष्ठतमः	भागः
18. नैकानि	पुस्तकानि

लकारं लिखत।

प्रश्न 1.
1. सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
2. तेषां कणानां रचनाम् अपि द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. लट्लकार:

प्रश्न 2.
1. इमं तण्डुलं विभज।
2. यदि क्रियते तर्हि चूर्णं भवेत्।
उत्तरम् :
1. लोट्लकारः
2. विधिलिङ्लकार:

प्रश्न 3.

1. कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।
2. वयं महाभागस्य नामधेयम् एव जानीमः।
3. मम महाविद्यालयम् आगच्छ।

उत्तरम् :

1. लट्लकारः
2. लट्लकारः
3. लोट्लकार:

पृथक्करणम् ।

घटकाधारेण शब्दपेटिकां पूरयत।

1.
(सूक्ष्मकणस्य अङ्गानि, परागकणाः, जपाकुसुमम्)

2.

1. तथेति – तथा + इति।
2. यथाकथमपि – यश्चाकश्चम् + अपि ।
3. इतोऽपि – इत: + अपि।
4. सम्यग् उक्तम् – सम्यक् + उक्तम्।
5. एतद् विभाजनम् – एतत् + विभाजनम्।

क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

1. अणवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
2. पितुः पुस्तकपठनम्।
3. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।
4. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।

उत्तरम् :

1. अर्णवेन जपाकुसुमस्य चयनम्।
2. पितुः पुस्तकपठनम्।
3. अर्णवस्य सूक्ष्मेक्षिकया निरीक्षणम्।
4. सूक्ष्मकणेषु तेषाम् अङ्गानां दर्शनम्।

प्रश्न 2.

1. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।
2. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
4. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः।

उत्तरम् :

1. अर्णवस्य परमाणुविषये पृच्छा।
2. मुष्टिमात्रान् तण्डुलान् आनेतुं पितुः आदेशः ।
3. अर्णवेन तण्डुलस्य भागद्वये विभाजनम्।
4. पितुः परमाणुविषयकं स्पष्टीकरणम्।

प्रश्न 3.

1. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।
2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा।
3. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
4. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।

उत्तरम् :

1. पित्रा कणादमहर्षेः सिद्धान्तविषये कथनम्।
2. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ इति ग्रन्थविषये चर्चा ।
3. अर्णवस्य विस्तरेण पठनस्य इच्छा।
4. पितुः स्वस्य महाविद्यालये निमन्त्रणम्।

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• तृतीया – मया, त्वया।
• पक्षमी – पाकगृहात, यस्मात्।
• षष्ठी – एतस्य, तस्य।
• तृतीया – तेन, महर्षिणा, मुनिना, निश्चयेन।
• षष्ठी – महर्षेः, द्रव्यस्य, तस्य, महाभागस्य, परमाणोः ।
• सप्तमी – पञ्चमे, षष्ठे, शतके, ग्रन्थे।

विरुद्धार्थकशब्दान् मञ्जूषात: अन्विष्य लिखत |

• अधुना × अनन्तरम्।
• स्मरसि × विस्मरसि।
• बहूनि × अल्पानि।
• समानः × भिन्नः।

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् । असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. द्रव्यस्य आदिम: घटक; परमाणुः अस्ति।
2. परमाणो: सिद्धान्तः प्राय: एकोनविंशतितमे शतके महर्षिकणादेन प्रतिपादितः।
3. अर्णवस्य पितुः महाविद्यालये कणादविषयकाणि नैकानि पुस्तकानि सन्ति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. असत्यम्।
3. सत्यम्।

त्वं स्थाने ‘भवान् / भवती’ अथवा ‘भवान् / भवती’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत।

प्रश्न 1.
त्वं द्रष्टुं शक्नोषि।
उत्तरम् :
भवान् द्रष्टुं शक्नोति।

प्रश्न 2.
त्वं श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छ।
उत्तरम् :
भवान् श्व: मम महाविद्यालयम् आगच्छतु ।

प्रश्न 3.
त्वं सूक्ष्मेक्षिकया पश्य।
उत्तरम् :
भवान् सूक्ष्मेक्षिकया पश्यतु ।

प्रश्न 4.
त्वम् इमं तण्डुलं विभज।
उत्तरम् :
भवान् इमं तण्डुल विभजतु ।

प्रश्न 5.
त्वं जानासि किम्?
उत्तरम् :
भवान् जानाति किम्?

वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
ते परमाणवः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यन्ते। (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
सः परमाणुः सूक्ष्मेक्षिकया अपि न दृश्यते ।

प्रश्न 2.
इमं तण्डुल विभज। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
इमान्/एनान् तण्डुलान् विभज।

प्रश्न 3.
कियन्तः सूक्ष्माः तस्य परागकणाः । (वाक्यं एकवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
कियान् सूक्ष्म: तस्य परागकणः।

प्रश्न 4.
अहम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामि। (वाक्यं बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
वयम् एतद्विषये विस्तरेण पठितुम् इच्छामः।

लकारं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
अर्णवः तथा करोति। (वाक्यं लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
अर्णवः तथा अकरोत्।

प्रश्न 2.
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्येत्। (वाक्यं लोट्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
तव जिज्ञासा निश्चयेन शाम्यतु।

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
जपाकुसुमम्	a flower named जपा	जपा नाम कुसुमम्।	कर्मधारयः समासः।
परमाणुः	atom	परम: अणुः।	कर्मधारयः समासः।
सूक्ष्मकणा:	small particles	सूक्ष्माः कणाः।	कर्मधारयः समास:।
कणादमुनिः	sage कणाद	कणाद: नाम मुनिः।	कर्मधारयः समासः।
महर्षिः	great sage	महान् ऋषिः।	कर्मधारयः समासः।
मूलतत्त्वम्	basic principle	मूलं तत्त्वम्।	कर्मधारयः समासः।
पुस्तकपठनम्	reading of books	पुस्तकस्य पठनम्।	षष्ठी-तत्पुरुष: समासः।
परागकणा:	grains of a pollen	परागस्य कणा:।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
महाभागः	he who has good fortune	महान् भाग: यस्य सः।	बहुव्रीहिः समासः।

स एव परमाणुः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

जगाच्या उत्पत्तीबाबत आतापर्यंत अनेक सिद्धांत मांडले गेले आहेत. विश्व हे छोट्या कणांनी बनलेले आहे हा विचार अतिशय प्राचीन आहे. आण्विक सिद्धांताच्या विकासाचे श्रेय जॉन डाल्टन या इंग्रज रसायन व भौतिकशास्त्रज्ञास दिले जाते.

प्राचीन काळात, भारतीय ऋषी व तत्त्वज्ञ, आचार्य कणादांनी अणूचा सिद्धांत मांडला. त्यांच्या अणुविषयक संकल्पना व विश्वाचे स्वरूप याबाबत सखोल माहिती ‘वैशेषिक दर्शन’ या त्यांच्या ग्रंथात दिली आहे ‘स एव परमाणु:’ या पाठामध्ये अर्णवचे वडील सुबोध, सोप्या उदाहरणाने परमाणूची संकल्पना स्पष्ट करतात.

Many propositions regarding world’s evolution have been put forth to date. The world is made of tiny particles is a very ancient insight. John Dalton, an English chemist and physicist is the man credited today with the development of atomic theory.

In the ancient times, theory of atoms was formulated by an Indian sage and philosopher, कणाद. His ideas about the atom and the nature of the universe are written in his trentise ‘वैशेषिक दर्शन’. In the lesson, ‘स एव परमाणु: अर्णव’s father explains the concept of sty (atom) with lucid examples.

परिच्छेदः 1

अर्णव: जपाकुसुम …………………. न दृश्यन्ते।

अनुवादः

(अर्णव जास्वंदाचे फूल घेऊन प्रवेश करतो. त्याचे वडील विज्ञानाचे प्राध्यापक आहेत. ते पुस्तक वाचण्यात तल्लीन झाले आहेत. त्यांच्या जवळच टेबलावर सूक्ष्मदर्शिका आहे.)

• अर्णव – अहो बाबा, मी आपल्या बागेतून जास्वंदाचे फूल आणले आहे. त्याचे परागकण किती सूक्ष्म आहेत ना!
• वडील – सूक्ष्मदर्शिकने पहा. तू त्याच्या कणांची रचनासुद्धा पाहू शकतोस. (अर्णव तसे करतो)
• वडील – तू काय पाहिलेस?
• अर्णव – बाबा, ते (अद्भुत) विलक्षण आहे. सूक्ष्मकणांमध्ये त्यांचे भाग दिसत आहेत.
• बाबा – अर्णव, फुलाचे हे अंश तू सूक्ष्मदर्शिकेने पाहू शकतोस. पण हे जग अणूंनी निर्माण झाले आहे. ते अणू सूक्ष्मदर्शिकने सुद्धा दिसत नाहीत.

(अर्णव enters taking the hibiscus-flower. His father is a professor of science. He is engrossed in reading a book. Near him, there is a microscope on the table.)

• Arnav: Oh father, I have brought a hibiscus flower from our garden. Its pollen-grains are indeed microscopic!
• Father: Observe it through a microscope. You can see even the structure of its particles. (Arnav does accordingly.)
• Father: What did you see (observe)?
• Arnav: O father, it is amazing. The parts of these minute particles are seen.
• Father: Arnav, you can see the parts of this flower through microscope. But this world is created from atoms. Those atoms are not seen even through the microscope.

परिच्छेदः 2

अर्णवः परमाणुः ………….. परमः अणुः ।

अनुवादः

• अर्णव – परमाणू म्हणजे काय?
• बाबा – अच्छा, मी सांगतो. स्वयंपाकघरातून मूठभर तांदूळ आण.
• अर्णव – (हो असे म्हणून, तो स्वयंपाकघरातून तांदूळ आणतो) बाबा, है घ्या.
• बाबा – आता या तांदळाचे भाग कर.
• अर्णव – बाबा, किती लहान (तांदूळ) आहे हा. बघा, मी कसेबसे याचे दोन तुकडे केले.
• बाबा – इथून पुढे (याचे) लहान भाग करणे शक्य आहे का?
• अर्णव – जर केले तर त्याची भुकटी होईल.
• बाबा – तू बरोबर सांगितले. जिथे हे विभाजन संपते व जिथून सर्वात सूक्ष्म भाग मिळविणे (सुद्धा) शक्य नसते, तोच परमाणू होय.
• Arnav: What is an atom?
• Father: Well, I tell you. Bring a handful of rice
• grains from the kitchen.
• Arnav: (Saying yes, brings rice-grains from the kitchen.) O father, please take it.
• Father: Now divide this rice grain.
• Arnav: O father, how small is this! See, somehow I made it into two parts.
• Father: Is it possible to make (even) smaller than this?
• Arnav: If we do it (if it is done), it would be powdered.
• Father: You said it right. Where this division ends from which no smaller part can be obtained, that itself is an atom.

परिच्छेदः 3

अर्णवः परमाणुः ……….. परमः अणुः ।

अनुवादः

• अर्णव – परमाणू हा द्रव्याचा अंतिम घटक व मूळतत्त्व आहे; हे खरे आहे ना?
• बाबा – बरोबर, खरे तर, हा महर्षी कणादांचा सिद्धांत आहे; तुला माहीत आहे का? परमाणू हे द्रव्याचे मूळ कारण आहे असे प्रतिपादन महर्षीनी केले. ते सुद्धा, सुमारे ख्रिस्तपूर्व पाचव्या किंवा सहाव्या शतकात.
• अर्णव – बाबा, परमाणूसंबंधी महर्षी कणादांनी काय काय सांगितले आहे? आम्हांला तर फक्त त्या महान व्यक्तीचे नावच माहीत आहे.
• बाबा – कणाद ऋषींनी स्पष्ट केले (की) – अणू (हा) इंद्रियांच्या पलीकडे, सूक्ष्म, अवयवहीन, नित्य आणि स्वयंपरिभ्रमणशील आहे. ‘वैशेषिकसूत्राणि’ या त्यांच्या ग्रंथात त्यांनी परमाणूची व्याख्या केली आहे.
• अर्णव – ती व्याख्या काय आहे?
• बाबा – जाळीदार खिडकीतून येणाऱ्या सूर्यकिरणांतील सूक्ष्म धूलिकणाच्या साव्या भागाला परमाणू असे म्हटले जाते.
• अर्णव – मला त्याबद्दल सविस्तर जाणून घ्यायची इच्छा आहे.
• बाबा – छान! तू उद्या माझ्या महाविद्यालयात ये. तिथे कणादांविषयी अनेक पुस्तके आहेत. तुझी जिज्ञासा नक्कीच शमेल.
• Arnav: An atom is the last element of a substance and the basic principle, isn’t it?
• Father: Right. This is great sage कणाद’s theory. Do you know? The sage explained that an atom is the basic reason of the substance. That too, probably in the fifth-sixth century BC.
• Arnav: O father, what all is told by sage regarding an atom? We merely know the name of the great one.
• Father: The Sage कणाद explained-An atom is beyond senses, tiny, indivisible, eternal and self-revolving. He has given the definition of परमाणु in his book ‘वैशेषिकसूत्राणि.’
• Arnav: What is that definition?
• Father: An atom is the sixth part of the fine (micro) dust particle that is located in a beam of sun-rays entering through a grilled window
• Arnav: I wish to know about it in detail.
• Father: Good! (Then) You come to my college tomorrow. There are many books regarding US Definitely your curiosity would be pacified.

शब्दार्थाः

1. प्राध्यापक: – professor – महाविद्यालयातील शिक्षक
2. मानः – engrossed – तल्लीन
3. परमाणुः – atom – अणू
4. जपाकुसुमम् – hibiscus-flower – जास्वंदाचे फूल
5. सूक्ष्मेक्षिका – microscope – सूक्ष्मदर्शिका
6. परागकणाः – pollen – grains – परागकण
7. अङ्गानि – parts – भाग
8. उत्पीठिकायाम् – on the table – टेबलावर
9. गृहीत्वा – taking – घेऊन
10. पश्चे – near – जवळ
11. द्रष्टुं शक्नोषि – able to see – तू पाहू शकतोस
12. कियान् – how much – किती
13. चूर्णम् – powder – भुकटी
14. सूक्ष्मतरम् – minuscule – सर्वात सूक्ष्म / लहान
15. तण्डुलान् – rice-grains – तांदूळ
16. मुष्टिमात्रान् – handful of – मूठभर
17. महानसतः/ पाकगृहात् – from kitchen – स्वयंपाकघरातून
18. समाप्यते – ends/stops – संपते / थांबते
19. आनय – bring – आण
20. विभज – split – भाग कर / विभाजन कर
21. यथाकथमपि – somehow – कसेतरी
22. इतोऽपि – than this – यापेक्षा
23. सम्यक् – right – बरोबर
24. सिद्धान्तः – proposition, theory – सिद्धांत
25. निरवयवः – formless – अवयव नसलेला / अवयवहीन
26. स्वयं व्यावर्तक: – self-revolving – स्वयं परिभ्रमणशील
27. अतीन्द्रियः – beyond senses – इंद्रियांच्या पलीकडे
28. षष्ठतमः – sixth – सहावा
29. तत्वम् – basic principle – मूळतत्त्व
30. जालसूर्य – located in a beam – झरोक्यातील
31. मरीचिस्थम् – of the sun-ray from a grill – सूर्यकिरणात
32. प्रतिपादितम् – explained, stated – स्पष्टीकरण दिले, मांडले
33. रजः – dust particle – धूलिकण
34. जिज्ञासा – curiosity – उत्सुकता
35. द्रव्यस्य – of substance – द्रव्याचे
36. शाम्येत् – would pacify – शमविली जाईल
37. प्रायः – approximately – सुमारे
38. श्चः – tomorrow – उद्या

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Anand Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः

Sanskrit Anand Std 10 Digest Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
चारणाः किमर्थम् उत्सुका: ?
उत्तरम् :
चारणाः पृथुनृपस्य स्तुतिं गातुम् उत्सुकाः ।

प्रश्न आ.
भ्रमणसमये पृथुराजेन किं दृष्टम् ?
उत्तरम् :
भ्रमणसमये पृथुराजेन दृष्टं यत् प्रजा: अतीव कृशाः अशक्ता: च। ताः पशुवत् जीवन्ति । निकृष्टान्नं खादन्ति।

प्रश्न इ.
वसुन्धरायाः उदरे किं वर्तते ?
उत्तरम् :
वसुन्धराया: उदरे धनधान्यादि सर्व वस्तुजातं वर्तते।

प्रश्न ई.
स्त्रीरूपं धृत्वा पृथुनृपस्य पुरतः का प्रकटिता अभवत् ?
उत्तरम् :
स्त्रीरूपं धृत्वा पृथुनूपस्य पुरतः भूमि: प्रकटिता अभवत्।

प्रश्न उ.
पृथुवैन्यः कृषिकार्यार्थं जलस्य व्यवस्थापनं कथम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
पृथुवैन्यः वृष्टिजलसञ्चयं कृत्वा जलव्यवस्थापनम् अकरोत्।

2. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

प्रश्न इ.

उत्तरम् :

3. पाठ्यांशं पठित्वा प्रवाहिजालं पूरयत ।

प्रश्न 1.
पाठ्यांशं पठित्वा प्रवाहिजालं पूरयत ।

उत्तरम् :

4. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
भूमाता पृथुवैन्यं किम् उपादिशत् ?
उत्तरम् :
आद्यकृषक: पृथुवैन्यः हा पाठ म्हणजे पृथुवैन्य राजाच्या कृषिविषयक कार्याचा प्रारंभ व त्याचा विकास याचा इतिहास स्पष्ट करणारी आख्यायिका आहे. एकदा पृथुवैन्य राजा त्याच्या राज्यात फिरत असताना त्याने प्रजेला दयनीय अवस्थेत पाहिले. त्याच्या राज्यातील लोक हलक्या प्रतीच्या अन्नामुळे क्षीण, अशक्त झाले होते. हे पाहून राजाचे मन द्रवले व तो चिंताग्रस्त झाला.

पुरोहितांच्या सांगण्यानुसार त्याने पृथ्वीमधून धन-धान्य बाहेर काढण्याकरिता धनुष्य सज्ज केले. तेव्हा पृथ्वीने स्त्रीरूप धारण केले व राजाला कृषिकार्य करण्याचा आदेश दिला.

भूमातेने नांगर, कुदळ, फावडे, कोयता या उपकरणांच्या साहाय्याने राजाला कृषिकार्य करण्यास सांगितले. भूमातेने राजाला त्याच्या अन्यायी वडिलांचा संदर्भ दिला तसेच त्यावेळी राजाच्या सदाचरणाचे कौतुक केले आणि राजाच्या कृषिकार्यावर तिची कृपा होईल, असे आश्वासन दिले.

आद्यकृषक: पृथुवेन्य: is the legend that reveals the history of Pruthuvainya’s initiation of agricultural work and civilization. Once, the king पृथुवैन्यं was wandering in his kingdom; He saw the pitiable condition of his subjects. His subjects were thin and weak due to low-quality food. The king’s heart melted with compassion and his mind was filled with worry.

On the advice of a priest, he set the bow; when he was about to take out wealth and grains from the earth, the earth disguised as a woman and advised him to do agricultural work.

The earth advised the king to work with the help of hoe, plough, spade, sickles along with his subjects. She reminded the king of his father who was the corrupt king. She praised the king’s righteous behaviour and assured him with her favor in agricultural work.

प्रश्न आ.
धरित्र्याः उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्यः किं किम् अकरोत् ?
उत्तरम् :
आद्यकृषक: पृथुवैन्यः हा पाठ म्हणजे पृथुवैन्य राजाच्या कृषिविषयक कार्याचा प्रारंभ व त्याचा विकास याचा इतिहास स्पष्ट करणारी आख्यायिका आहे. राजाने नदीचा मार्ग अडविला व ते पाणी कृषिकार्यासाठी उपयोगात आणले. पावसाच्या पाण्याचा संचय करून पाण्याचे व्यवस्थापन केले.

जमिनीला सुपीक करण्यासाठी राजाने विशेष प्रयत्न केले, नंतर लोकांनी धान्याच्या बिया पेरल्या. राजाने सुद्धा विविध प्रकारची बी-बियाणे गोळा करून, त्याचे संस्करण केले व प्रयत्नपूर्वक त्याची पेरणी केली. पाऊस झाल्यानंतर धान्यांत अंकुर फुटला. राजाच्या परिश्रमामुळे धान्यलाभ झाला व सगळी प्रजा अतिशय आनंदित झाली.

आद्यकृषक: पृथुवैन्य: is the legend that reveals the history of Pruthuvaiya’s initiation of agricultural work and civilization The king obstructed the river’s path for agricultural work. He stored the rain water and did the water-management. He took special efforts to make the land fertile.

Afterwards, people sowed the seeds of grains. The king gathered varied seeds, refined it and sowed with efforts. After the rains, the sprouts were germinated and all subjects became happy by the gain of grains.

5. अमरकोषात् योग्यं समानार्थक शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
राजा चिन्ताकुलः जातः ।
उत्तरम् :
राजायाः दैन्यावस्थां दृष्ट्वा राजा चिन्ताकुलः जातः।

प्रश्न आ.
भूमिः स्त्रीरूपं धृत्वा प्रकटिता ।
उत्तरम् :
गोत्रा / कुः / पृथिवी / पृथ्वी / क्ष्मा / अवनिः । मेदिनी / मही स्त्रीरूपं धृत्वा प्रकटिता।

6. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
मेलनं कुरुत

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
कृशाः	प्रजाः
उर्वरा	भूमिः
आनन्दिताः	प्रजाजना:
दःशासकः	वेनः
प्रजाहितदक्षः	पृथुः

7. समानार्थकशब्द लिखत ।
वृक्षः, भूमिः, राजा, धनुः, नदी ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत ।
वृक्षः, भूमिः, राजा, धनुः, नदी ।
उत्तरम् :

• वृक्षः – तरुः, महीरुहः, पादयः, द्रुमः ।
• भूमिः – पृथिवी, पृथ्वी, धरा, वसुन्धरा, अवनी, मही, मेदिनी, क्षमा, गोत्रा, कुः।
• राजा – महीपतिः, महीपालः, नरेशः, नृपः, भूपः, नरपतिः, भूपाल: ।
• धनुः – त्रिणता, चापः, शरासन:, कोदण्डः ।
• नदी – तटिनी, निम्नगा, आपगा, सरित्।

8. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
स्तुतिः, सद्गुणाः, प्रसन्नाः, अशक्ताः, पुरतः, कृशाः ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
स्तुतिः , सद्गुणाः, प्रसन्नाः, अशक्ताः, पुरतः, कृशाः ।
उत्तरम् :

• स्तुतिः × निन्दा।
• सद्गुणाः × दुर्गुणाः।
• प्रसन्नाः × खिन्नाः, दुःखिताः, विषण्णाः।
• अशक्ताः × सशक्ताः।
• पुरतः × पश्चात्, पृष्ठतः।
• कृशाः × पीवराः।

9. कः कं वदति ?

प्रश्न अ.
तिष्ठन्तु चारणाः ।
उत्तरम् :
लोट्लकारः।

प्रश्न आ.
तत्प्राप्तुं यतस्व ।
उत्तरम् :
पुरोहितः पृथुवैन्यं वदति।

प्रश्न इ.
तव पिता दुःशासकः ।
उत्तरम् :
भूमिः पृथुवैन्यं वदति।

प्रश्न ई.
अत: धनुः त्यज ।
उत्तरम् :
भूमिः पृथुवैन्यं वदति।

10. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
उदर एव
उत्तरम् :
उदर एव – उदरे + एव।

प्रश्न आ.
पशुवजीवन्ति
उत्तरम् :
पशुवजीवन्ति – पशुवत् + जीवन्ति ।

प्रश्न इ.
अशक्ताश्च
उत्तरम् :
अशक्ताश्च – अशक्ताः + च।

प्रश्न ई.
पुरोहितोऽवदत् ।
उत्तरम् :
पुरोहितोऽवदत् – पुरोहितः + अवदत्।

Sanskrit Anand Class 10 Textbook Solutions Chapter 1 आद्यकृषक: पृथुवैन्यः Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्‌ :

उचितं‌ ‌कारणं‌ ‌चित्वा‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखत।‌ ‌

प्रश्न 1.
स्तुतिगायकाः‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्‌ ‌यतः‌ ‌
(अ)‌ ‌पाठकाः‌ ‌राज्ञः‌ ‌प्रशंसाम्‌ ‌अकुर्वन्‌ ‌।‌‌
(ब)‌ ‌स्तुतिपाठकाः‌ ‌राज्ञः‌ ‌निःस्पृहताम्‌ ‌अजानन्।‌
‌उत्तरम्‌ ‌
(ब)‌ ‌स्तुतिपाठका:‌ ‌राज्ञः‌ ‌नि:स्पृहताम्‌ ‌अजानन्।‌

प्रश्न 2.‌
‌प्रजाः‌ ‌अतीव‌ ‌कृशाः‌ ‌अशक्ता:‌ ‌च‌ ‌यतः‌‌
(अ)‌ ‌ताः‌ ‌पशुवज्जीवन्ति‌ ‌निकृष्टानं‌ ‌खादन्ति‌ ‌च।‌‌
(ब)‌ ‌ता:‌ ‌मिष्टान्नं‌ ‌खादन्ति।‌
‌उत्तरम्‌
‌(अ)‌ ‌ता:‌ ‌पशुवज्जीवन्ति‌ ‌निकष्टानं‌ ‌खादन्ति‌ ‌च।‌ ‌

प्रश्न 3.
पृथुवैन्यः‌ ‌स्वप्रजाः‌ ‌दृष्ट्वा‌ ‌चिन्ताकुल:‌ ‌जात:‌ ‌यतः‌‌
(अ)‌ ‌तस्य‌ ‌प्रजाजनाः‌ ‌परस्परं‌ ‌वादविवादं‌ ‌कुर्वन्ति।‌‌
(ब)‌ ‌तस्य‌ ‌प्रजाजना:‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति।‌ ‌
उत्तरम्‌
‌(ब)‌ ‌तस्य‌ ‌प्रजाजनाः‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति‌ ‌।‌‌

प्रश्न 4.
भूम्या धनधान्यपुष्पफलानि स्व-उदरे निहितानि यत: ……..
(अ) वेनभूप: दुःशासक: आसीत्।
(ब) भूमिः स्वभावेन कृपणा आसीत्।
उत्तरम् :
(अ) वेनभूप: दुःशासकः आसीत्।

प्रश्न 5.
पृथुभूपेन स्वधनुः सज्जीकृतं यतः ………
(अ) सः शचुं हन्तुम् इच्छति स्म।
(ब) सः धनधान्यादि सर्व वस्तुजातं वसुन्धरायाः प्राप्तुम् इच्छति स्म।
उत्तरम् :
(ब) सः धनधान्यादि सर्वं वस्तुजातं वसुन्धरायाः प्राप्तुम् इच्छति स्म।

प्रश्न 6.
पृथुभूपस्य प्रजाजनाः सन्तुष्टा: अभवन् यतः …………..
(अ) ते प्रभूतं धान्यम् अलभन्त।
(ब) ते प्रभूतं सुवर्णम् अलभन्त।
उत्तरम् :
(अ) ते प्रभूतं धान्यम् अलभन्त।

उचितं‌ ‌पर्यायं‌ ‌चित्वा‌ ‌वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखत।‌ ‌

प्रश्न 1.

1. प्रजा:‌ ‌अतीव‌ ‌……………. आसन्।‌ ‌(कृशाः‌ ‌/‌ ‌सुदृवाः)‌ ‌
2. सर्व‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌………….‌ ‌उदरे‌ ‌एव‌ ‌वर्तते।‌ ‌(धरायाः‌ ‌/‌ ‌सूर्यस्य‌)
3. पृथुभूपेन ……. सज्जीकृतम्। (धनुः/लवित्रम्)
4. दु:शासकः नृपः …………..। (वेनराज:/पृथुवैन्यः)
5. ………… बीजेभ्यः अङकुराः उद्भूताः। (पर्जन्यानन्तरं/ शीतकालानन्तरं)
6. ………….. प्रजाजनाः सन्तुष्टा : अभवन्। (धनलाभेन/धान्यलाभेन)

उत्तरम्‌ :

1. कशाः‌
2. धराया:‌
3. धनुः
4. वेनराजः
5. पर्जन्यानन्तरं।
6. धान्यलाभेन।

कः‌ ‌कं‌ ‌वदति‌ ‌।‌

‌प्रश्न 1.
स्तवनं‌ ‌तु‌ ‌ईश्वरस्यैव‌ ‌भवेत्।‌
उत्तरम्‌ :
पृथुवैन्यः‌ ‌चारणा‌‌ बदति।‌

‌प्रश्न 2.
त्वं तु प्रजाहितदक्षः नृपः।
उत्तरम् :
भूमिः पृथुवैन्यं वदति।

‌प्रश्न 3.
प्रजाजनैः सह कृषिकार्यं कुरु ।
उत्तरम् :
भूमिः पृथुवैन्यं वदति।

पूर्णवाक्येन‌ ‌उत्तरत।‌

प्रश्न 1.
‌कः‌ ‌धरायां‌ ‌प्रथम:‌ ‌अभिषिक्तः‌ ‌सम्राट्?‌
‌उत्तरम्‌
‌भूपालः‌ ‌पृथुवैन्य:‌ ‌धरायां‌ ‌प्रथम:‌ ‌अभिषिक्तः‌ ‌सम्राट्।‌‌

प्रश्न 2.‌
‌पृथुनृपस्य‌ ‌राजधानी‌ ‌कुत्र‌ ‌आसीत्?‌ ‌
उत्तरम्‌ :
पृथुनृपस्य‌ ‌राजधानी‌ ‌प्रयागक्षेत्रे‌ ‌आसीत्।‌

प्रश्न 3.
के‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌स्तुति‌ ‌गातुमुत्सुकाः?‌ ‌
उत्तरम्‌ ‌:
चारणाः‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌स्तुतिं‌ ‌गातुमुत्सुकाः।‌

प्रश्न 4. ‌
‌स्तुतिगायकाः‌ ‌किं‌ ‌ज्ञात्वा‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्?‌ ‌/‌ ‌स्तुतिगायका:‌‌ किमर्थ‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्?‌ ‌
उत्तरम्‌ ‌
स्तुतिगायका:‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌नि:स्पृहतां‌ ‌ज्ञात्वा‌ ‌प्रसन्नाः‌ ‌अभवन्।‌

प्रश्न 5.
पृथुः‌ ‌चारणान्‌ ‌किम्‌ ‌आज्ञापयत्?‌
‌उत्तरम्‌ ‌
पृथुः‌ ‌चारणान्‌ ‌स्थातुम्‌ ‌आज्ञापयत्‌ ‌अकथयत्‌ ‌च‌ ‌यावत्‌ ‌पृथो:‌‌ सद्गुणा:‌ ‌न‌ ‌प्रकटीभवन्ति‌ ‌तावत्‌ ‌सः‌ ‌न‌ ‌स्तोतव्यः‌ ।‌ ‌
स्तवनं‌‌ तु‌ ‌ईश्वरस्य‌ ‌एव‌ ‌भवेत्।‌ ‌

प्रश्न 6.
‌चिन्ताकुलं‌ ‌राजानं‌ ‌पुरोहितः‌ ‌किम्‌ ‌अवदत्‌ ‌?‌
‌उत्तरम्‌
‌चिन्ताकुलं‌ ‌राजानं‌ ‌पुरोहितः‌ ‌अवदत,‌ ‌”हे‌ ‌राजन्,‌ ‌धनधान्यादि‌‌ सर्व‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌वस्तुत:‌ ‌वसुन्धराया:‌ ‌उदरे‌ ‌एवं‌ ‌वर्तते‌ ‌।‌ ‌तत्प्राप्तुं‌‌

प्रश्न 7.
‌‌एषः‌ ‌गद्यांश:‌ ‌कस्मात्‌ ‌पाठात्‌ ‌उद्धृतः?‌
उत्तरम्‌
‌एषः‌ ‌गद्यांश:‌ ‌आद्यकृषक:‌ ‌पृथुवैन्यः‌ ‌पाठात्‌ ‌उद्धृतः।‌

प्रश्न 8.
केन धनुः सज्जीकृतम्?
उत्तरम् :
पृथुभूपेन धनुः सज्जीकृतम्।

प्रश्न 9.
कया धनधान्यपुष्पफलानि उदरे निहितानि ?
उत्तरम् :
भूम्या धनधान्यपुष्पफलानि उदरे निहितानि।

प्रश्न 10.
कः दुःशासक:?
उत्तरम् :
पृथराजस्य पिता बेनराजः दुःशासकः।

प्रश्न 11.
भूमि: राजानं कृषिकार्यस्य कानि साधनानि उक्तवती?
उत्तरम् :
भूमि: राजानं खनित्राणि, हला:, कुद्दालकाः, लवित्राणि च एतानि साधनानि उक्तवती।

प्रश्न 12.
जनाः कुत्र धान्यबीजानि अवपन्?
उत्तरम् :
जनाः क्षेत्रे धान्यबीजानि अवपन्।

प्रश्न 13.
कदा बीजेभ्यः अङ्कुराः उद्भूता?
उत्तरम् :
पर्जन्यानन्तरं बीजेभ्य: अङ्कुराः उद्भूता।

प्रश्न 14.
प्रजाजना: केन/कश्यं सन्तुष्टाः अभवन्?
उत्तरम् :
धान्यलाभेन सर्वे प्रजाजनाः सन्तुष्टा: अभवन्।

वाक्यं‌ ‌पुनर्लिखित्वा‌ ‌सत्यम्‌ ‌/‌ ‌असत्यम्‌ ‌इति‌ ‌लिखत।‌‌

प्रश्न 1.

1. पृथुवैन्यः‌ ‌नाम‌ ‌धरायाम्‌ ‌आदिम:‌ ‌सम्राट्।‌ ‌
2. ‌स्तवनं‌ ‌तु‌ ‌मानवस्यैव‌ ‌भवेत्।‌ ‌
3. स्तुतिगायकाः‌ ‌पृथुनृपस्य‌ ‌नि:स्पृहतां‌ ‌ज्ञात्वा‌ ‌विषण्णा:‌ ‌अभवन्।‌‌
4. पृथुराजेन‌ ‌दृष्टं‌ ‌यत्‌ ‌प्रजाः‌ ‌अतीव‌ ‌सशक्ताः‌ ‌।‌‌
5. प्रजा:‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति।‌
6. धनधान्यादि‌ ‌वस्तुजातं‌ ‌वसुन्धराया:‌ ‌जठरे‌ ‌एव‌ ‌वर्तते।‌ ‌

उत्तरम्‌ ‌:

1. सत्यम्।‌ ‌
2. ‌असत्यम्।‌
3. ‌असत्यम्।‌
4. ‌असत्यम्।‌‌
5. ‌सत्यम्।‌ ‌
6. ‌सत्यम्।‌‌

प्रश्न 2.

1. भूमि: नररूपम् अधारयत्।
2. वेनराजः दुःशासकः आसीत्।
3. वेनराजः राजधर्मस्य उल्लङ्घनम् अकरोत्।
4. पृथुः प्रजाहितदक्षः नृपः।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. सत्यम्।
3. सत्यम्।
4. सत्यम्।

प्रश्न 3.

1. पृथुवैन्यः भूमिम् अनुर्वराम् अकरोत्।
2. पृथुवैन्य: उद्यमेन बीजानां सङ्कलनम् अकरोत्।
3. पर्जन्यानन्तरम् अकुरेभ्य: बीजानि उद्भूतानि ।
4. प्रजाजनाः विषण्णा: अभवन्।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. सत्यम्।
3. असत्यम्।
4. असत्यम्।

शब्दज्ञानम्‌ ‌

सन्धिविग्रहः।‌

1. ‌गातुमुत्सुकाः‌ ‌-‌ ‌गातुम्‌ ‌+‌ ‌उत्सुकाः‌ ‌।‌
2. ‌तावदहम्‌ ‌-‌ ‌तावत्‌ ‌+‌ ‌अहम्।‌
3. ‌ईश्वरस्यैव‌ ‌.‌ ‌ईश्वरस्य‌ ‌+‌ ‌एव‌ ‌।‌
4. ‌तत्प्राप्तुम्‌ ‌-‌ ‌तत्‌ ‌+‌ ‌प्राप्तुम्।‌
5. नाकरोत् – न + अकरोत् ।
6. स नैकेभ्यः – स: + नैकेभ्यः ।

विशेषण‌ ‌-‌ ‌विशेष्य‌ ‌-‌ ‌सम्बन्धः।‌‌

विशेषणम्‌	विशेष्यम्‌
1.‌ प्रथमः‌‌	सम्राट‌
2. ‌अभिषिक्तः‌	समाट्‌
3. प्रसन्नाः‌‌	स्तुतिगायकाः‌‌
4. राजा‌‌	चिन्ताकुल:‌
5. नैकेभ्यः	वृक्षेभ्यः
6. विविधप्रकारकाणाम्	बीजानाम्
7. कल्याणकारी	नृपः
8. अग्रणी:	नृपः
9. जनसेवाव्रती	नृपः

चान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।‌

त्वान्त‌ ‌अव्यय‌‌ धातु‌ ‌+‌ ‌त्वा / ध्या / टवा / ‌ढवा ‌/ इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त‌ ‌अव्यय‌ ‌‌‌धातु‌ ‌+‌ ‌तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / ‌‌इतुम् / अयितुम्‌‌
दृष्ट्वा,‌ ‌ज्ञात्वा, धृत्वा, गृहीत्वा, कृत्वा	निधाय, अवरुध्य	गातुम,‌ ‌प्राप्तुम्‌, कर्तुम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।‌

• ‌प्रथमा‌ ‌-‌ ‌भूपालः,‌ ‌सम्राट्,‌ ‌राजधानी,‌ ‌चारणाः,‌ ‌अहम्,‌‌ ‌गायकाः,‌ ‌प्रजाः,‌ ‌ताः,‌ ‌राजा,‌ ‌पुरोहितः, भूमिः, पिता, नृपः, अहम्।
• ‌द्वितीया‌ ‌-‌ ‌अन्नम्,‌ ‌सर्वम्, धनुः, फलानि, खनित्राणि, हलान, कुद्दालकान, लवित्राणि।
• तृतीया‌ ‌-‌ ‌तेन, भूपेन, मया, प्रयत्लेन, प्रजाजनैः, परिश्रमेण, धान्यलाभेन ।
• पञ्चमी – भयात्, बीजेभ्यः, वृक्षेभ्यः ।
• षष्ठी‌ ‌-‌ ‌नृपस्य,‌ ‌मम,‌ ‌ईश्वरस्य,‌ ‌वसुन्धरायाः, तस्य, राजधर्मस्य, भूमातुः, नदीनाम, जलस्य, बीजानाम्।
• सप्तमी‌ ‌-‌ ‌धरायाम,‌ ‌क्षेत्रे,‌ ‌राज्याभिषेकसमये,‌ ‌स्वराज्ये, हस्ते, मनसि, तस्मिन्, क्षेत्रे, प्रशासने, पृथिव्याम्।
• ‌सम्बोधन‌ ‌-‌ ‌हे‌ ‌राजन्।‌‌

लकारं‌ ‌लिखत।‌

प्रश्न 1.

1. पृथुराजः‌ ‌स्वराज्ये‌ ‌भ्रमणम्‌ ‌अकरोत्।‌ ‌
2. ‌ता:‌ ‌मजा:‌ ‌पशुवत्‌ ‌जीवन्ति‌ ‌।‌
3. तत्‌ ‌प्राप्तुं‌ ‌यतस्व।‌

उत्तरम्‌ ‌:

1. ‌लङ्लकारः‌
2. ‌लट्लकारः‌
3. लोट्लकार:‌‌

प्रश्न 2.

1. भूमि: तस्य पुरत: प्रकटिता अभवत्।
2. त्वं प्रयत्नेन कृषिकार्य करोषि।
3. अहं प्रसन्ना भविष्यामि।
4. प्रजाजनैः सह कृषिकार्य कुरु।
5. जनाः धान्यबीजानि अवपन्।
6. पृथुवैन्य; भूमिम् उर्वरतमां कर्तुं प्रायतत।

उत्तरम् :

1. लङ्लकारः।
2. लट्लकारः।
3. लृट्लकारः।
4. लोट्लकारः।
5. लङ्लकार:।
6. लङ्लकारः।

‘भूमातुः’ इति स्थाने ‘भूमि’ शब्दस्य योग्य रूपं लिखत।

प्रश्न 1.
भूमातुः उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्यः कृषिकार्यम् अकरोत्।
उत्तरम् :
भूम्या: भूमेः उपदेशं मनसि निधाय पृथुवैन्यः कृषिकार्यम् अकरोत्।

भाषाभ्यास:

समानार्थकशब्दाः ।

1. नाम – अभिधानम्, नामधेयम्, आख्या।
2. सम्राट – अधिराजः, राजेन्द्रः, सार्वभौमः ।
3. चारणाः – स्तुतिपाठकाः, स्तुतिगायकाः ।
4. स्तवनम् – स्तुतिः, प्रशंसा।
5. ईश्वरः – देवः, भगवान्, सुरः।
6. ज्ञात्वा – अवगम्य।
7. प्रसन्नाः – सन्तुष्टाः, आनन्दिताः।
8. भ्रमणम् – अटनम्।
9. कृशः – क्षीणः ।
10. अशक्तः – दुर्बलः।
11. दृष्ट्वा – अवलोक्य, विलोक्य, वीक्ष्य।
12. चिन्ताकुलः – चिन्ताग्रस्तः, चिन्तितः, चिन्ताक्रान्तः।
13. पुरोहितः – उपाध्यायः।
14. वसुन्धरा – धरिणी, धरा, धरित्री, पृथिवी।
15. उदरम् – जठरम्, कोष्ठम्।
16. प्राप्तुम् – लब्धम्।
17. स्त्री – नारी, वनिता, महिला, योषित्।
18. पिता – जनकः, तात;, जन्मदाता।
19. चोरः – चौर:, स्तेनः, तस्करः, पाटच्चरः, लुण्ठकः ।
20. धनम् – वित्तम, द्रव्यम्, सम्पत्तिः ।
21. धान्यम् – सस्यम्।
22. पुष्पम् – प्रसूनम, सुमनः, सुमम, कुसुमम्।
23. मनसि – अन्त:करणे, चेतसि, चित्ते, मानसे।
24. निधाय – हित्वा।
25. मार्गः – पन्थाः , सरणिः।
26. जलम् – तोयम्, नौरम्, अम्बु, उदकम्, वारि।
27. सञ्चयम् – सङ्कलनम्।
28. बीजानि – सस्यानि।
29. कल्याणकारी – हितकारी।

विरुद्धार्थकशब्दाः‌

• ‌उत्सुकाः‌ ×‌ ‌अनुत्सुकाः।‌
• उपयोग: × निरुपयोगः।
• उर्वरा × अनुर्वरा/वन्ध्या ।
• लाभः × हानिः।

योग्यं क्रियापदं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

1. त्वं तत्प्राप्तुं …………….। (यतस्व/यतन्ताम्)
2. त्वं प्रयत्लेन कृषिकार्य ……..। (करोति/करोषि)
3. त्वं धनुः …….। (त्यज/त्यजतु)
4. त्वं प्रजाननै: सह कृषिकार्य ……… । (कुरु/करोतु)

उत्तरम् :

1. त्वं तत्प्राप्तुं यतस्व।
2. करोधि ।
3. त्यज।
4. कुरु

योग्य वाच्यपर्याय चिनुत ।

प्रश्न 1.
ता: प्रजाः पशुवज्जीवन्ति। (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तरम् :
कर्तृवाच्यम्।

प्रश्न 2.
पृथुभूपेन धनुः सज्जीकृतम्। (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तरम् :
कर्मवाच्यम्।

प्रश्न 3.
मया धनधान्यपुष्पफलानि उदरे निहितानि । (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तरम् :
कर्मवाच्यम्।

प्रश्न 4.
त्वं धनुः त्यज। (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तरम् :
कर्तृवाच्यम्।

प्रश्न 5.
जनाः धान्यबीजानि अवपन्। (कर्तृवाच्यम्/कर्मवाच्यम्)
उत्तरम् :
कर्तृवाच्यम्।

योग्यं विशेषणं चिनुत।

प्रश्न 1.
पर्जन्यानन्तरं बीजेभ्यः अङकुराः ….। (उद्भूतः/उद्भूताः)
उत्तरम् :
उद्भूताः।

अमरकोषात् शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
भूपाल: पृथुवैन्य: नाम धराया: प्रथम: अभिषिक्त: सम्राट्।
उत्तरम् :
राट् / पार्थिवः / क्ष्माभूत् / नृपः / भूपः / महीक्षित् पृथुवैन्य: नाम धरायाः प्रथम: अभिषिक्तः सम्राट्।

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
प्रयागक्षेत्रम्	place named प्रयाग	प्रयागं नाम / इति क्षेत्रम्।	कर्मधारयः समासः।
विविधबीजानि	various seeds	विविधानि बीजानि।	कर्मधारयः समासः।
धनधान्यपृष्यफलानि	wealth, grains, flowers and fruits	धनानि च धान्यानि च पुष्पाणि च फलानि च।	इतरेतर-द्वन्द्वः समासः ।
चिन्ताकुलः	perturbed with worry	चिन्तया आकुलः।	तृतीया-तत्पुरुषः समासः।
चोरलण्ठकभयम्	fear from thieves and robbers	चोरलण्ठकेभ्य: भयम्।	पञ्चमी-तत्पुरुषः समासः।
जलव्यवस्थापनम्	management of water	जलस्य व्यवस्थापनम्।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
प्रजाहितदक्षः	alert in the subjects’ welfare	प्रजाहिते दक्षः।	सप्तमी-तत्पुरुषः समासः।
कल्याणकारी	does welfare	कल्याणं करोति इति।	उपपद-तत्पुरुषः समास:।

आद्यकृषक: पृथुवैन्यः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

भारत हा कृषिप्रधान देश आहे. देशाच्या सामाजिक व आर्थिक उभारणीमध्ये कृषी (शेती) महत्त्वाची भूमिका बजावते. वेन राजाचा पुत्र, पृथुवैन्य/ पृथु राजाने शेतीविषयक कार्याचे संशोधन केले त्याचा प्रारंभ करून विकसित केले.

पृथु राजाला पृथ्वीवरील सर्वप्रथम अभिषिक्त राजा मानले जाते. पृथु राजाच्या कार्यस्मरणार्थ वसुंधरेस पृथ्वी असे संबोधले जाते. प्रस्तुत भाग म्हणजे पृथु राजाने केलेल्या कृषिविषयक कार्याचा प्रारंभ तसेच कृषी संस्कृती याचे विवरण करणारी आख्यायिका आहे.

India is an agriculture-based country. Agriculture plays a significant role in the socio-economic fabric of the country. Agricultural work was invented, initialised and developed by the king Pruthuvainya who was the son of Vena.

Pruthu (पृथु) is considered to be the first coronated king of the earth. The earth is known as Prithvi, in the memory of Pruthu’s work. The given extract is the legend that reveals the history of Pruthu’s initiation of agricultural work and civilization.

परिच्छेदः 1

भूपाल: ……………… यतस्व।

अनुवादः

राजा पृथुवैन्य म्हणजे पृथ्वीवरील सर्वप्रथम अभिषिक्त सम्राट (होय.) प्रयागक्षेत्रात पृथु राजाची राजधानी होती, राज्याभिषेकासमयी, भाट (स्तुतिपाठक) पृथु राजाची स्तुती गाण्यास उत्सुक होते. नंतर, पृथु राजाने आदेश दिला, “कृपया भाटांनी थांबावे! जोपर्यंत माझ्यातील सद्गुणांचे दर्शन होत नाही, तोपर्यंत माझी स्तुती केली जाऊ नये.

ईश्वराचेच स्तबन व्हावे.” पृथु राजाची अशी निःस्पृह (निःस्वार्थी) वृत्ती जाणून स्तुतिपाठक संतुष्ट झाले. एकदा पृथु राजा त्याच्या राज्यात भ्रमण करत होता. त्याने फिरताना पाहिले की, त्याची प्रजा क्षीण (बारीक) व अशक्त झाली आहे.

ते प्रजाजन प्राण्यांप्रमाणे आयुष्य जगत होते. (ते) हलक्या दर्जाचे/कमी प्रतीचे अन्न खात होते. ते पाहून राजा चिंताग्रस्त झाला. तेव्हा पुरोहित (उपाध्याय) म्हणाले, “हे राजा, खरेतर धन (समृद्धी), धान्य इत्यादी सर्व वस्तू धरणीच्या पोटातच असतात. (वास करतात.)
(कृपया) त्या प्राप्त करण्यासाठी तू प्रयत्न कर.”

The king named पृथुवैन्य was the first coronated (enthroned) emperor on the earth. The king पृथु’s capital was in the region of प्रयाग. The bards were eager to praise king पृथु at the time of coronation.

Then, पृथु ordered, “May the bards stop (praising me)! As long as, my virtues are not manifested (don’t appear) till then I am not worthy of praise (appreciation).

The Almighty is praiseworthy alone.” Having realized such desirelessness of king पृथु, the bards got pleased. Once, king पृथु was wandering in his kingdom. While wandering, he saw that his subjects are very thin and weak.

Those people were living life like an animal. They were eating low-quality food. Seeing that, The king got perturbed (disturbed). Then the priest said, “O King, in fact all the things like wealth and grains are in the belly of the earth itself (generated from the earth). Please strive to obtain it.”

परिच्छेदः 2

तदा ………….. पृथुभूपेन

अनुवादः

त्यानंतर, त्याकरिता पृथुराजाने धनुष्य तयार ठेवले, मग पृथ्वी स्त्रीचे रूप धारण करून त्याच्यासमोर प्रकट झाली व म्हणाली, “हे राजा ! जुलमी असणाऱ्या तुझ्या वडिलांनी, वेन राजाने राजधर्माचे पालन केले नाही.

त्यानंतर, चोर-लुटारूंच्या भयामुळे मी, धन-धान्य-फुले-फळे माझ्या पोटात ठेवले. तू निश्चितच प्रजेच्या हितामध्ये सतर्क असणारा राजा आहेस, जर तू प्रयत्नपूर्वक कृषिकार्य केलेस, तर मी प्रसन्न होईन, म्हणूनच धनुष्य सोडून दे. तुझ्या प्रजाजनांसमवेत फावडे, नांगर, कुदळ, विळे (हे सर्व) हातात घेऊन कृषिकार्य कर.”

Then king Ty set the bow for that. Then, having taken the form of a woman, the earth appeared in front of him and said, “O King! your father, the bad ruler , did not follow royal duty. Then, I placed wealth, grains, flowers, fruits in my belly, due to fear of thieves, robbers.

But, you are engaged in welfare of the subjects. If you strive in farming, I will be pleased. Hence, give up a bow. Start farming with the subjects by taking spades, ploughs, hoes, sickles in hand”.

परिच्छेदः 3

भूमातु: ………………………………….. अभवत्।

अनुवादः

धरणीमातेचा उपदेश लक्षात येऊन, पृथुवैन्य राजाने नद्यांचा मार्ग थांबवून पाण्याचा उपयोग शेतीकामासाठी केला. (राजाने) पावसाच्या पाण्याचा साठा करून पाण्याचे व्यवस्थापन केले. (त्याने) जमीन अधिक सुपीक होण्यासाठी प्रयत्न केले. नंतर, लोकांनी त्या ठिकाणी (शेतात) धान्यबीजे पेरली.

त्याने अनेक वृक्षांपासून विविध प्रकारच्या बीजांचे परिश्रमपूर्वक संचय व निवड केली. (व) नंतर बीजांचे संस्करण करून पेरणी केली. पावसानंतर बीजांतून अंकुर फुटले. धान्याच्या प्राप्तीमुळे सर्व प्रजा आनंदित झाली. हा कल्याणकारी राजा पृथ्वीवर, प्रशासनात अग्रेसर व जनसेवाव्रती ठरला.

Keeping in mind the advice of the mother earth, पृथुवैन्य used water for agricultural work by obstructing the way of rivers. Having stored the rain-water, he did water-management. He strived to make the land most fertile.

After that, people sowed the seeds of grains in that field (farm). He collected and selected the various seeds from many trees with so much of effort. After that, having refined (polished) the seeds, he sowed. After the rain, sprouts germinated from the seeds.

After obtaining grains, all subjects were pleased (satisfied). This welfare-oriented king became the foremost in the administration on the earth and was committed to the service of public.

शब्दार्थाः

1. भूपाल: – king – राजा
2. धरायाम् – on the earth – पृथ्वीवर
3. अभिषिक्तः – coronated – अभिषेक झालेला
4. चारणा: – bards – भाट (स्तुतिपाठक)
5. आज्ञापयत् – ordered – आज्ञा केली
6. तिष्ठन्तु – please wait – थांबावे
7. यावत्-तावत् – as long as-till then – जोपर्यंत-तोपर्यंत
8. प्रकटीभवन्ति – manifested – प्रकट होतात
9. स्तोतव्यः – worthy to be praised – स्तुती करण्यायोग्य
10. एतादृशीम् – such – अशी
11. निःस्पृहताम् – detachment – निःस्पृहा, निरिच्छा
12. भ्रमणम् – wandering – फिरणे
13. कृशाः – lean – बारीक
14. अशक्ताः – weak – अशक्त
15. पशुवत् – like animals – पशुप्रमाणे/प्राण्याप्रमाणे
16. निकृष्टान्नम् – low quality food – हलक्या दर्जाचे अन्न
17. दृष्ट्वा – having seen – पाहून
18. चिन्ताकुल: – worried – चिंताग्रस्त
19. पुरोहितः – priest – उपाध्याय
20. वस्तुजातम् – things – सर्व वस्तू
21. वस्तुतः – in fact – मुळ्यात, खरे पाहता
22. उदरे – in the belly – पोटात
23. प्राप्तुम् – to obtain – मिळविण्यासाठी
24. यतस्व – you strive – प्रयत्न कर
25. तदर्थम् – for that – त्यासाठी
26. सज्जीकृतम् – set – तयार केले
27. भूमिः – earth – पृथ्वी
28. धृत्वा – taking/bearing – घेऊन/धारण करून
29. पुरतः – in front of – च्या पुढे
30. प्रकटिता अभवत् – appeared – प्रकट झाली
31. दुःशासकः – bad ruler – जुलमी राजा
32. चोरलुण्ठक – due to fear from – चोर, लुटारुच्या
33. भयात् – thief and robber – भीतीने
34. निहितानि – placed/laid – ठेवलेले
35. प्रजाहितदक्षः – prompt towards subject’s welfare – प्रजाहितासाठी तयार / सतर्क
36. त्यज – leave – सोड
37. खनित्राणि – spades – फावडे
38. हलान् – ploughs – नांगर
39. कालकान – hoes – कुदळ
40. लवित्राणि – sickles – विळे
41. गृहीत्वा – having taken – घेऊन
42. धनुः – bow – धनुष्य
43. उपदेशम् – advice – सल्ला
44. मनसि निधाय – having taken into consideration – लक्षात घेऊन
45. अवरुध्य – obstructing – अडवून
46. जलसञ्चयम् – accumulation of water – पाण्याचा साठा
47. जल – व्यवस्थापनम् – management of water – पाण्याचे व्यवस्थापन
48. उर्वरतमाम् – most fertile – अधिक सुपीकता
49. धान्यबीजानि – seeds of grains – धान्याच्या बिया
50. अवपन् – sowed – पेरली
51. सङ्कलनम् – collection – साठा
52. चयनम् – selection – निवड
53. संस्करणम् – having polished / refined – शुद्धीकरण करून
54. अडकुराः – were sprouted – अंकुर फुटले
55. उद्भूताः – germinated
56. सन्तुष्टाः – satisfied – समाधानी
57. कल्याणकारी – welfare-oriented – कल्याण करणारा
58. अग्रणी: – foremost – अग्रेसर
59. जनसेवाव्रती – committed to the service of public – जनसेवेचे व्रत घेतलेला

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 13 चित्रकाव्यम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 13 चित्रकाव्यम्

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 13 चित्रकाव्यम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कृष्णः कं जघान?
उत्तरम् :
कृष्ण: कंसं जघान।

प्रश्न आ.
दारपोषणे के रताः?
उत्तरम् :
केदारपोषणरता: दारपोषणे रताः।

प्रश्न इ.
कं शीतं न बाधते?
उत्तरम् :
कम्बलवन्तं शीतं न बाधते।

2. समानार्थकं शब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकं शब्द लिखत ।
कृष्णः, गङ्गा, रतः, बलवान् ।
उत्तरम् :

• कृष्णः – माधवः, केशवः, मुरारिः, दामोदरः।
• गङ्गा – विष्णुपदी, जहुतनया, सुरनिम्नगा, जाह्नवी, भागीरथी।
• रतः – लीनः, मग्नः ।
• बलवान् – शक्तिशाली।

3. ‘गङ्गा’ इति पदस्य विशेषणम् अन्विष्यत लिखत च ।

प्रश्न 1.
‘गङ्गा’ इति पदस्य विशेषणम् अन्विष्यत लिखत च ।
उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
शीतलवाहिनी	गङ्गा

4. ‘कं संजघान’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।

प्रश्न 1.
‘कं संजघान’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘के संजघान’ हे त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. हे अन्तरालापाचे उदाहरण आहे.

येथे श्लोकात विचारलेल्या चार प्रश्नांची उत्तरेही तिथेच दडली आहेत. शब्दालंकारावर आधारित असा हा श्लोक आहे. काही अक्षरे जोडल्यास अथवा विभाजित केल्यास विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे मिळू शकतात.

ज्याप्रमाणे (1) कं संजघान कृष्ण म्हणजे, कृष्णाने कोणाला ठार मारले? येथे, प्रथम चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास कंस असे योग्य उत्तर मिळते. (2) का शीतलवाहिनी गंगा? शीतल वाहणारी गंगा नदी कोणती? दुसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास काशी म्हणजे काशीक्षेत्र असे उत्तर मिळते. याचा अर्थ, काशीक्षेत्रात वाहणारी गङ्गा.

(3) कुटुंबाचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? तिसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास केदारपोषणरताः (शेतकरी) असे उत्तर मिळते. (4) कोणत्या बलवानास थंडी बाधत नाही? येथेही, चौथ्या चरणातील तीन अक्षरे जोडल्यास कंबलवन्तं असा शब्द म्हणजेच उत्तर मिळते, त्याचा अर्थ, कांबळे धारण करणाऱ्या बलवानास थंडी वाजत नाही.

चित्रकाव्यम् is image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure.

This श्लोक is the example of अन्तरालाप, Here are four different questions along with their answers within. It is based on शब्दालङ्कार. One can obtain the answer of given question either by joining or dividing letters. Just as, (1) कं संजधान कृष्णः means, whom did कृष्ण kill? The answer the can be obtained by joining first two letters together.

(2) का शीतलवाहिनी गङ्गा? Which is cool river गङ्गा? Answer (काशी) तलवाहिनी is obtained by joining the first two letters. (3)Who is engrossed in looking after wife? के दारपोषणरता: The answer केदारपोषणरताः (They who are engaged in taking care of fields – farmers), can be found by joining first three letters.

(4) कं बलवन्तं न बाधते शीतम्? which strong man is not affected by the cold? the one who has alc, means blanket. This is obtained by joining first three letters.

श्लोक: 2.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
गगने के सन्ति?
उत्तरम् :
गगने बहवः अम्भोदा: सन्ति।

प्रश्न आ.
कविः कं ‘मित्र’ इति सम्बोधयति?
उत्तरम् :
कविः चातकं “मित्र’ इति सम्बोधयति।

प्रश्न इ.
जलदाः काम् आर्द्रयन्ति?
उत्तरम् :
जलदा: वसुधाम् आर्द्रयन्ति।

2. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
मेलनं कुरुत।

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
बहवः	अम्भोदाः
दीनम्	वचः

3. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
अम्भोदा: वसुधाम् आर्द्रयन्ति । (कर्तृपदम् एकवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
अम्भोदः वसुधाम् आर्द्रयति।

प्रश्न आ.
त्वं दीनं वचः मा ब्रूहि । (‘त्वं’ स्थाने भवान् योजयत ।)
उत्तरम् :
भवान् दीनं वच: मा ब्रवीतु।

4. ‘रेरे चातक’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।

प्रश्न 1.
‘रेरे चातक’ इति श्लोकं माध्यमभाषया स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘रेरे चातक’ हे अन्योक्ती या काव्यप्रकारचे उदाहरण आहे. येथे, चातक पक्षी वर्षाकाळाचा अग्रदूत (सूचक) मानला आहे व तो पावसाचे पाणी पिऊन तहान भागवतो असे समजतात. तेव्हा चातक पक्षी, पाणी देणारा एकमेव स्रोत म्हणून केवळ ढगावरच अवलंबून राहतो.

येथे दोन प्रकाराच्या ढगांच्या गुणवैशिष्ट्यांना दर्शवत कवीने त्यांच्यातील फरक सष्ट केला आहे. काही ढग केवळ गर्जना करतात, तर काही खरोखरच पाणी देतात. कवी चातकास केवळ गर्जना करणात्या ढगांकडे पाणी न मागण्याचा सल्ला देतो.

प्रत्यक्षात कवीला पाणी मागणाऱ्या चातकाचा संदर्भ घेऊन, दीनजनांना उद्देशून सांगायचे आहे की सर्वच धनी माणसे उदार नसतात. म्हणून दीनजनांनी विचारपूर्वक, धनी माणसांकडे याचना करावी. चातकाला उद्देशून दीन लोकांना सल्ला देणारी ही अन्योक्ती आहे.

चित्रकाव्यम् is an image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure.

‘रे रे चातक’ is the example of poetic form named अन्योक्ती. Here the चातक bird is harbinger of monsoon and he is assumed to drink water directly from rain. So, चातक bird, considering cloud as the only resort depends on the cloud itself for water.

Some clouds are best givers of water, but some merely roar. So, a poet suggests चातक not to ask for water to roaring clouds. In a way, a poet wants poor people not to beg to all. All people are not generous.

In brief, a poet points out to the चातक bird but it is intended for poor people. Thus, अन्योक्ती is beautifully created here.

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कवि: कं नमति?
उत्तरम् :
कविः वैद्यराजं नमति।

प्रश्न आ.
को प्राणान् हरतः?
उत्तरम् :
वैद्यराज तथा यमराज: प्राणान् हरतः।

प्रश्न इ.
वैद्यः किं किं हरति?
उत्तरम् :
वैद्यः प्राणान् धनानि च हरति।

2. श्लोकात् सम्बोधनान्तपदद्वयम् अन्विष्य लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् सम्बोधनान्तपदद्वयम् अन्विष्य लिखत ।
उत्तरम् :
1. वैद्यराज
2. यमराजसहोदर

3. समानार्थकशब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत
यमः, वैद्यः, सहोदरः, धनम्
उत्तरम् :

• यमः – त्रिदशेश्वरः, अन्तकः, दण्डी।
• वैद्यः – भिषक्, चिकित्सकः।
• सहोदरः – भ्राता, बन्धुः।
• धनम् – द्रव्यम्, वित्तम्, स्थापतेयम्, रिक्यम्, ऋक्यम्, वसुः।

4. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
नमः । (‘वैद्यराज’ शब्दस्य योग्यं रूपं लिखत)
उत्तरम् :
वैद्यराजाय नमः।

प्रश्न आ.
वैद्यः प्राणान् हरति । (वाक्यं लङ्-लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
वैद्य: प्राणान् अहरत्।

5. ‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘वैद्यराज नमस्तुभ्यम्’ हा उपहास त्याचे उत्तम उदाहरण आहे. या श्लोकात कवी वैद्यराजास उपरोधात्मक वृत्तीने नमस्कार सांगतो.

खरे तर वैद्यराज म्हणजे जो वैद्यकशास्त्राचा अवलंब करून आजारी लोकांना बरे करतो व त्याबदल्यात धन घेतो. पण येथे कवी वैद्यराजास मानवातील प्राणतत्व घेऊन जाणाऱ्या यमराजाचा भाऊ म्हणतो.

कवीच्या मते, जे कार्य यम करतो, ते वैद्यही करतो. वैद्य तर पैसे घेतोच त्याच बरोबर यमासारखे माणसांचे प्राणही हरण करतो. मुख्यत: अपरिपक्व अशा वैद्यांना उद्देशून हा श्लोक कवीने लिहिला आहे.

चित्रकाव्यम् is an image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure.

वैद्यराज नमस्तुभ्यम् – This satire is the appropriate example of it. Here, a poet sarcastically offers his salutations to वैद्यराज, that means a person who practises medicine, treats sick pepole and charges fee in return of money.

However, the poet terms वैद्यराज, as a real brother of यम, who is the god assigned to the job of taking life force out of person.

The poet further explains वैद्यराज too does the same that यम does, वैद्यराज along with the money takes even life of a person. This is intended for an incompetent doctor, who just takes money from people, without curing them.

6. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत ।

उत्तरम् :

श्लोक: 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
जनकस्य सुतां हृत्वा क: ययौ?
उत्तरम् :
जनकस्य सुतां हत्वा रावण: ययौ।

प्रश्न आ.
अत्र कर्तृपदं किम् ?
उत्तरम् :
अत्र कर्तृपदं राक्षसेभ्यः इति अस्ति।

2. समानार्थकं पदं लिखत ।

प्रश्न  1.
समानार्थकं पदं लिखत ।
सुता, पुरी, ययौ, पण्डितः ।
उत्तरम् :

• सुता – तनया, आत्मजा, कन्या।
• पुरी – नगरी।
• ययौ – जगाम।
• पण्डितः – विद्वान्, प्राज्ञः, बुधः ।

3. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
राक्षसेभ्यः जनकस्य सुतां हत्वा पुरीं ययौ । (लङ्लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
राक्षसेभ्यः जनकस्य सुतां हत्वा पुरीम् अयात्।

प्रश्न आ.
यो जानाति स पण्डितः । (बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
ये जानन्ति ते पण्डिताः।

4. प्रथमान्तं द्वितीयान्तं च पदं चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
प्रथमान्तं द्वितीयान्तं च पदं चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :

• प्रथमान्तम् – यः / सः / पण्डित: / राक्षसेभ्यः
• द्वितीयान्तम् – सुताम् / पुरीम्

श्लोकः 5.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कः धनं याचते?
उत्तरम् :
याचक: / निर्धनः / लोकयानवाहक: धनं याचते।

प्रश्न आ.
‘अयं न भक्तो’ इति प्रहेलिकाया: उत्तरं किम्?
उत्तरम् :
‘अयं न भक्तो’ इति प्रहेलिकाया: उत्तरं “लोकयानवाहकः ।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
याचतेऽयम् = याचते + ……..
उत्तरम् :
याचतेऽयम् – याचते + अयम्।

प्रश्न आ.
याचको वा = ………. + वा।
उत्तरम् :
याचको वा – याचकः + वा।

3. जालरेखाचित्रं पूस्यत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूस्यत ।

उत्तरम् :

श्लोक: 6.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
कः शब्दं करोति?
उत्तरम् :
हेमघट: शब्दं करोति।

प्रश्न आ.
कस्याः हस्तात् सुवर्णघटः पतितः?
उत्तरम् :
युवत्याः हस्तात् सुवर्णघटः पतितः।

2. समानार्थकशब्दं लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं लिखत ।
हेम, जलम्, शब्दः ।
उत्तरम् :

• हेम .- कनकम, स्वर्णम्, सुवर्णम्, हिरण्यम्, हाटकम्।
• जलम् – पयः, कौलालम्, अमृतम्, जीवनम, भुवनम्।
• शब्दः – पदम्।

3. ‘रामाभिषेके’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत ।

प्रश्न 1.
‘रामाभिषेके’ अस्य श्लोकस्य स्पष्टीकरण माध्यमभाषया लिखत ।
उत्तरम् :
चित्रकाव्यम् हे काल्पनिक काव्य आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता तर दर्शवितात, त्याच बरोबर मनोरंजन व आनंदही निर्माण करतात. ‘रामाभिषेके’ ही समस्यापूर्ती याचे उत्तम उदाहरण आहे.

समस्यापूर्ति या काव्यप्रकारात शेवटचा चरण दिलेला असतो. हा चरण बहुदा विचित्र असतो. उरलेल्या तीन चरणांसहित अर्थपूर्ण श्लोक/ काव्य तयार करणे हे कवीचे आव्हान असते.

या श्लोकात, ‘ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठं ठ’, हा चरण दिलेला होता व कवीने चातुर्याने उरलेले तीन चरण त्यास जोडून अर्थपूर्ण श्लोक तयार करणे अपेक्षित होते. कवीने हे चातुर्य पुढीलप्रमाणे दाखविले. रामाच्या राज्याभिषेकासमयी एक युवती पाणी आणण्याकारिता सोन्याचा घडा घेऊन जात असताना, तो घडा तिच्या हातातून निसटतो व जिन्यावरून आवाज करत जातो. तो आवाज म्हणजेच ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठंठ।

चित्रकाव्यम् is an image poetry, such poems show the prodigious intellect of the poets as well as arouse amusement and pleasure. ‘रामाभिषेके’ is the best example of समस्यापूर्ती. In समस्यापूर्ती, last चरण is stated but it is often absurd. The poet’s challenge is to create a meaningful poetry /etc.

In this श्लोक, चरण ‘ठठं ठठं ठं ठठ ठ ठठं ठः’ is already given. The poet wisely composes remaining three us to make meaningful श्लोक. The poet composes it as – at the time of राम’s coronation, certain young lady having gold pot in her hand, went to bring water.

While going, the gold pot was fallen from her hands. At that time, the sound that was generated is ठंठं ठठं ठं ठठ ठं ठठं ठः। Thus, he completes the समस्या.

श्लोक: 7.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
श्लोके कयोः सम्भाषणं वर्तते?
उत्तरम् :
श्लोके गिरिजासमुद्रसुतयोः सम्भाषणं वर्तते।

प्रश्न आ.
श्लोके निर्दिष्टानि सम्बोधनपदानि लिखत ।
उत्तरम् :
मुग्धे, सखि, आर्ये, कमले एतानि सम्बोधनपदानि श्लोके निर्दिष्टानि।

प्रश्न इ.
विष्णुः भिक्षुरूपेण कुत्र गच्छति ?
उत्तरम् :
विष्णु: भिक्षुरूपेण बले: मखे अस्ति/भवति।

प्रश्न ई.
विष्णुः कुत्र शेते ?
उत्तरम् :
विष्णुः पन्नगे शेते।

2. समानार्थकं पदं लिखत ।

प्रश्न 1.
समानार्थकं पदं लिखत ।
भिक्षुः, मखः, पशुपतिः, कमला, गिरिजा
उत्तरम् :

• भिक्षुः – याचकः।
• मखः – क्रतुः, यज्ञः।
• पशुपतिः – शङ्करः, शिवः, शम्भुः, ईशः, शूली, महेश्वरः ।
• कमला – लक्ष्मीः , पद्मालया, पद्मा, श्री: हरिप्रिया।
• गिरिजा . अपर्णा, पार्वती, दुर्गा, मृडानी, चण्डिका, अम्बिका।

3. श्लोके कानि क्रियापदानि ?

प्रश्न 1.
श्लोके कानि क्रियापदानि
उत्तरम् :
श्लोके अस्ति, शेते, मुञ्च, पातु एतानि क्रियापदानि सन्ति।

उपक्रम:

1. ‘समस्यापूर्ति’-श्लोकानां सङ्ग्रहं कुरुत । 

प्रश्न अ.
मृगात् सिंहः पलायते ।

प्रश्न आ.
शतचन्द्रं नभस्तलम् ।

2. अन्योक्तिश्लोकानां सङ्ग्रहं कुरुत ।

3. कामपि अन्याम् एका प्रहेलिकां लिखत ।

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 13 चित्रकाव्यम् Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
शीतलवाहिनी का?
उत्तरम् :
गङ्गा शीतलवाहिनी।

प्रश्न 2.
जलदा: काभि: वसुधाम् आर्द्रयन्ति?
उत्तरम् :
जलदाः वृष्टिभि: वसुधाम् आर्द्रयन्ति।

प्रश्न 3.
कः यमराजसहोदरः?
उत्तरम् :
वैद्यराज: यमराजसहोदरः।

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

प्रश्न 1.
श्लोकात् प्रथमान्तपदानि चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
कृष्णः, शीतलवाहिनी, गङ्गा, दारपोषणरताः,शीतम्।

प्रश्न 2.
श्लोकात् द्वितीयान्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
कं, बलवन्तम्।

प्रश्न 3.
श्लोकात् तृतीयाविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
सावधानमनसा, वृष्टिभिः।।

प्रश्न 4.
श्लोकात् सम्बोधनविभक्त्यन्तपदे चित्वा लिखत।
उत्तरम् :
चातक, मित्र।

प्रश्न 5.
लोकयानवाहक: किं नादयते?
उत्तरम् :
लोकयानवाहक: घण्टां नादयते।

सन्थिविग्रहः

1. बहवोऽपि – बहवः + अपि।
2. सर्वेऽपि – सर्वे + अपि।
3. केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति – केचित् + वृष्टिभिः + आर्द्रयन्ति।
4. केचिद् वृथा – केचित् + ‘वृथा।
5. पुरतो मा – पुरतः + मा।
6. नमस्तुभ्यम् – नमः + तुभ्यम्।
7. यमस्तु – यमः + तु।
8. यो जानाति – यः + जानाति।
9. स पण्डितः – सः + पण्डितः।
10. भक्तो न – भक्तः + न।
11. पूजको वा – पूजक:+ वा।
12. तथापि – तथा + अपि।
13. निर्धनो वा – निर्धनः + वा।
14. जलमाहरन्त्या – जलम् + आहरन्त्या।
15. सृतो हेमघटो युवत्याः – सूतः + हेमघट: + युवत्याः ।
16. क्वास्ति – क्व + अस्ति।
17. बलेर्मखे – बले: + मखे।
18. नास्त्यसौ – न + अस्ति + असौ।
19. तस्योपरि – तस्य + उपरि।
20. विषादमाशु – विषादम् + आशु।
21. नाहम् – न+ अहम्।
22. चेत्थम् – च + इत्थम्।

अमरकोषात् योग्यं समानार्थक शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
गङ्गा शीतलवाहिनी अस्ति।
उत्तरम् :
विष्णुपदी / जहुतनया / सुरनिम्नगा शीतलवाहिनी अस्ति।

भाषाभ्यास:

(क) समानार्थकशब्दाः

1. मित्र – वयस्यः, सखा।
2. अम्भोदः – मेषः, धाराधरः, जलधरः, तडित्वान्, वारिदः, अम्बुभृत, जलदः, वारिवाहः।
3. बहवः – भूरयः, विपुलाः ।
4. गगनम् – व्योम, आकाशम् ।
5. वृष्टिः – पर्जन्यः।
6. वसुधा – पृथ्वी, धरा, वसुन्धरा।
7. पुरतः – पुरस्तात्।
8. गुप्तम् – प्रच्छन्नम् ।
9. किल – ननु, खलु।
10. निर्धनः – धनहीनः ।
11. आशु – सत्वरम्, त्वरितम्।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

1. शीतम् × उष्णम्।
2. पुरतः × पृष्ठतः।
3. बहवः × अल्पाः।
4. आशु × शनैः शनैः।
5. पण्डित: × मूढः, मूर्खः ।
6. निर्धनः × धनिकः ।
7. चला × स्थिरा।

पृथक्करणम्

(ख) जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

2.

3.

(ग) त्वं स्थाने भवान् / भवती अथवा भवान् / भवती स्थाने त्वं योजयत।

प्रश्न 1.
त्वं प्राणान् धनानि च हरसि।
उत्तरम् :
भवान् प्राणान् धनानि च हरति।

प्रश्न 2.
त्वं आशु विषादं मुञ्च।
उत्तरम् :
भवान्/भवती आशु विषादं मुञ्चतु।

वचनं परिवर्तयत ।

प्रश्न 1.
भिक्षुः क्व अस्ति? (बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
भिक्षवः क्व सन्ति?

समासा:

समस्तपदम्	अर्थ	समासविग्रहः	समासनाम
1. गिरिजासमुद्रसुतयोः	of गिरिजा and समुद्रसुता	गिरिजा च समुद्रसुता च, तयोः।	इतरेतर-द्वन्द्वः समासः।
2. दारपोषणरता:	engaged in looking after wife	दारपोषणे रताः।	सप्तमी-तत्पुरुषः समासः।
3. यमराजसहोदरः	brother of यम	यमराजस्य सहोदरः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
4. रामाभिषेक:	coronation of राम	रामस्य अभिषेकः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
5. हेमघट:	pot of gold	हेम्न: घटः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
6. पशुपतिः	lord of animals	पशूनां पतिः।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
7. समुद्रसुता	daughter of an ocean	समुद्रस्य सुता।	षष्ठी-तत्पुरुषः समासः।
8. पन्नगभूषण:	one whose ornament is a snake	पन्नगः भूषणं यस्य सः ।	बहुव्रीहिः समासः।
9. अम्भोदा:	water giving	अम्भः ददति इति।	उपपद-तत्पुरुषः समासः।
10. सावधानमनः	attentive mind	सावधानं मनः।	कर्मधारयः समासः।

चित्रकाव्यम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत भाषा विविध वैशिष्ट्यपूर्ण सुभाषितांनी अलंकृत झाली आहे. “चित्रकाव्यम्’ हे यातीलच एक. ‘बुद्धिविकासकानि सुभाषितानि नाम चित्रकाव्यानि’ याचा अर्थ बुद्धीचा विकास करणारी सुभाषिते म्हणजे चित्रकाव्ये. काही विशिष्ट वृत्तांच्या बांधणीने व नावीन्यपूर्ण काव्यात्मक रचनेद्वारा चमत्कृतीकाव्य तयार करणे हा चित्रकाव्यांचा हेतू आहे. यातून मनोरंजन व आनंदही प्राप्त होतो.

चित्रकाव्यम् हे ‘काल्पनिक काव्य’ आहे. असे काव्य कवीची अफाट बुद्धिमत्ता व त्यांचे भाषेवरील प्रभुत्व दर्शविते. प्रस्तुत ‘चित्रकाव्यम्’ काव्यामध्ये, अन्तरालाप, अन्योक्ति, हास्योक्ति, कर्तृगुप्ता प्रहेलिका, समस्यापूर्ति, वाकोवाक्यम् इ. काव्याच्या विविध प्रकारांचा अंतर्भाव झाला आहे.

Sanskrit language is adorned with curious peculiar सुभाषितs. चित्रकाव्य is one of them. ‘बुद्धिविकासकानि सुभाषितानि नाम चित्रकाव्यानि’ that means, सुभाषितs developing/ provoking the intelligence is चित्रकाव्य, Aim of चित्रकाव्य is to generate a sense of wonder by resorting to unusual management of certain meters and innovative poetic structures. It also arouses amusement and pleasure.

चित्रकाव्य is an image poetry. Such poems show the prodigious intellect of the poets and their command over language. The given foc poetry consists of varied types of poetry such as अन्तरालाप, अन्योक्ति, हास्योक्ति, कर्तृगुप्ता प्रहेलिका, समस्यापूर्ति, वाकोवाक्यम् etc.

श्लोकः 1

के संजघान कृष्ण का शीतलवाहिनी गङ्गा।
के दारपोषणरता: कं बलवन्तं न बाधते शीतम्।।1।। (अन्तरालाप:)

अनुवादः

कृष्णाने कोणाला मारले? (कंस), शीतल वाहणारी गंगा कोणती आहे? (काशीक्षेत्रात वाहणारी). बायकोचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? (केदारपोषणरत) कोणत्या बलवानाला थंडी बाधत नाही ? (कंबलवंत-कांबळे धारण करणाऱ्याला) स्पष्टीकरण – हे अन्तरालापाचे उदाहरण आहे.

येथे श्लोकात विचारलेल्या चार प्रश्नांची उत्तरेही तिथेच दडली आहेत. शब्दालंकारावर आधारित असा हा श्लोक आहे. काही अक्षरांना जोडल्यास अथवा विभाजित केल्यास विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे मिळू शकतात, ज्याप्रमाणे

1. के संजघान’ कृष्ण म्हणजे, कृष्णाने कोणाला ठार मारले? येथे, प्रथम चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास ‘कंस’ असे योग्य उत्तर मिळते. 2. ‘का शीतलवाहिनी गंगा?’ शीतल वाहणारी गंगा नदी कोणती? दुसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास काशी म्हणजे काशीक्षेत्र असे उत्तर मिळते. याचा अर्थ, काशी क्षेत्रात वाहणारी गंगा शीतल आहे.

3. बायकोचे पोषण करण्यात कोण मग्न असतात? तिसऱ्या चरणातील पहिली दोन अक्षरे जोडल्यास केदार (शेत) असे उत्तर मिळते. येथे केदारपोषणरत याचा अर्थ शेतकरी असा होतो. 4. कोणत्या बलवानास थंडी बाधत नाही? येथेही, चौथ्या चरणातील तीन अक्षरे जोडल्यास कम्बलवन्त असा शब्द म्हणजेच उत्तर मिळते, त्याचा अर्थ, कांबळे धारण करणाऱ्या बलवानास थंडी वाजत नाही.

Whom did कृष्ण kill? (कंस). Which is cool flowing river गङ्गा? (in काशी). Who is engrossed in looking after the wife?

(केदारपोषणरत – the one who is engrossed in taking care of the field) Which strong man is not affected by the cold? (chade the one who has a means blanket) Explanation – This श्लोक is the example of अन्तरालाप. Here are four different questions along with their answers within. It is based on शब्दालङ्कार.

One can obtain the answer of a given question either by joining or dividing letters. Just as, (1) कसजधानकृष्णmeans, who did कृष्ण kill? The answer ‘कंसं’ is obtained by joining the first two letters. (2) का शीतलवाहिनी गङ्गा? Which is cool river गङ्गा? The answer is flowing in काशी. (3) Who is engrossed in looking after a wife? The answer is केदारपोषणरता.

which means the ones who are engrossed in taking care of the field (4) कंबलवन्तं न बाधते शीतम्? Which strong man is not affected by the cold? The answer is कंबलवन्तं This is obtained by joining the first three letters.

श्लोक: 2

रे रे चातक सावधानमनसा मित्र क्षणं श्रूयताम्
अम्भोदा बहवोऽपि सन्ति गगने सर्वेऽपि नैतादृशाः।
केचिद् वृष्टिभिरार्द्रयन्ति वसुधां गर्जन्ति केचिद् वृथा .
यं यं पश्यसि तस्य तस्य पुरतो मा ब्रूहि दीनं वचः।।2।। (अन्योक्तिः ) (वृत्तम् – शार्दूलविक्रीडितम्)

अनुवादः

रे रे चातक मित्रा, क्षणभर लक्ष देऊन (सावधानपूर्वक) ऐक, आकाशात असंख्य (पुष्कळ) ढग असतात (परंतु) सगळेच सारखे नसतात. काही ढग पावसाच्या वर्षावांनी पृथ्वी जलमय करतात, तर काही व्यर्थ (विना कारण) गर्जना करतात. (म्हणून) तुला जो जो ढग दिसेल त्याच्यापुढे दीनवाणीने बोलू नकोस.

स्पष्टीकरण – हे ‘अन्योक्ती’ – ‘दुसऱ्याला उद्देशून बोलणे’ या काव्यप्रकारचे उदाहरण आहे. येथे, चातक पक्षी वर्षाकाळाचा अग्रदूत (सूचक) मानला आहे व तो पावसाचे पाणी पिऊन तहान भागवतो असे समजतात. येथे दोन प्रकाराच्या ढगांच्या गुणवैशिष्ट्यांना दर्शवत कवीने त्यांच्यातील फरक स्पष्ट केला आहे. काही ढग केवळ गर्जना करतात, तर काही खरोखरच पाणी देतात.

कवी चातकास केवळ गर्जना करणाऱ्या ढगांकडे पाणी न मागण्याचा सल्ला देतो. कवीला दीनजनांना उद्देशून सांगायचे आहे की सर्वच धनी माणसे उदार नसतात. चातकाला उद्देशून दीन लोकांना सल्ला देणारी ही अन्योक्ती आहे.

O चातक, my friend, please listen carefully for a moment. There are innumerable clouds in the sky but all are not alike. Few humidify the earth by showering rain. (However) Few just roars in vain, (therefore) Do not speak pitiable words in front of whichever cloud you see.

Explanation – This is the example of a poetic form named अन्योक्ति- ‘speech directed to other’. Here, the Ellah bird is a harbinger of monsoon and it is assumed to drink water directly from the cloud.

Some clouds are best givers of water but some mere roar. So, the poet suggests चातक not to ask for water to the roaring clouds. In a way, the poet wants to indicate poor people, not to beg to all people are not generous.

श्लोक: 3

वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराजसहोदर।
यमस्तु हरति प्राणान् त्वं तु प्राणान् धनानि च ।।3।। (हास्योक्तिः ) (वृत्तम् – अनुष्टुप्)

अनुवादः

हे वैद्यराजा, यमराजाच्या सख्ख्या भावा, तुला नमस्कार असो! यम (केवळ) प्राणच हरतो, पण तू प्राण व धनही दोन्ही हरतोस. स्पष्टीकरण – हा श्लोक हास्योक्तीचे उदाहरण असून, येथे अपरिपक्व आणि लोभी वैद्याची निंदा विनोदी पद्धतीने केली आहे.

O great doctor, salutation to you as a real brother of यमराज while यमराज takes away only the life (of people) but you fetch both life as well as wealth. Explanation – This is an example of a satire about an incompetent and a greedy doctor, in a humorous way.

श्लोकः 4

राक्षसेभ्य: सुतां हत्वा जनकस्य पुरीं ययौ।
अत्र कर्तृपदं गुप्तं यो जानाति स पण्डितः।।4।। (कर्तृगुप्ता प्रहेलिका) (वृत्तम् – अनुष्टुप)

अनुवादः

(कोणी एक जण) राक्षसांकडून कन्येचे हरण करून जनकाच्या नगरीस गेला किंवा (कोणी एक जण ) जनकाच्या मुलीचे हरण करून नगरीस गेला. येथे कर्ता गुप्त आहे. जो जाणतो तो खरा विद्वान.

स्पष्टीकरण – वरील श्लोक हा चित्रकाव्याचा वेगळा प्रकार आहे. ही कर्तृगुप्त- प्रहेलिका आहे. येथे ‘राक्षसेभ्यः’ या शब्दात कर्ता गुप्त आहे. या शब्दाचे दोन भाग केले असता, राक्षस व इभ्यः असे दोन शब्द मिळतात.

‘इभ्यः’ चा अर्थ राजा असा होतो. याचाच अर्थ राक्षसांचा राजा. राक्षसानाम् इभ्यः म्हणजे रावण. या रीतीने, एक अर्थपूर्ण वाक्य तयार होते. राक्षसांचा राजा रावण जनकाच्या कन्येचे हरण करून नगरीस गेला.

(Someone) had gone to He’s city abducting the daughter from the demons or (Someone) had gone to the city abducting जनक’s daughter. The subject (कर्तृपदम्) is hidden here. The one who knows is the scholar.

Explanation – The above ce is a different kind of चित्रकाव्य. It is कर्तृगुप्त-प्रहेलिका, The subject is hidden in the word राक्षसेभ्यः, If we split the word, we get two words राक्षस and इभ्यः. इभ्यः means ‘aking’. It means राक्षसानाम् इभ्य: a king of demons that is रावण. Thus, we get a meaningful sentence, ‘A king of demons’, रावण abducting जनक’s daughter (सीता), had gone to the city.

श्लोक: 5

अयं न भक्तो न च पूजको वा
घण्टां स्वयं नादयते तथापि।
धनं जनेभ्यः किल याचतेऽयं
न याचको वा न च निर्धनो वा।।5।। (प्रहेलिका) (वृत्तम् – उपजाति:)

अनुवादः

हा भक्त नाही व पूजकहीं नाही तरीही स्वत:हून घंटा वाजवितो. खरोखर याचक व धनहीन नसतानाही. हा लोकांकडून पैसे घेतो. (तर मग सांगा कोण बरे आहे हा?)

स्पष्टीकरण – श्री सदाशिव त्र्यंबक रहातेकर लिखित हा श्लोक काव्यप्रवाह या काव्यसंग्रहातून घेण्यात आला आहे. हे अपहनुति अलंकाराचे उदाहरण आहे. या श्लोकाचे उत्तर ‘क:हवानयाकलो’ असे आहे. उलट दिशेने वाचले असता आपल्याला योग्य उत्तर मिळते ते असे, लोकयानवाहक:- याचा अर्थ बस-कंडक्टर अथवा बस-वाहक,

This is neither the devotee nor a worshipper. Yet rings the bell on its own. Indeed this one asks for money from people, but is not beggar or poor. (Then who is this?) Explanation – This श्लोक is taken from काव्यप्रवाह, composed by श्री सदाशिव त्र्यंबक रहातेकर, It is the example ofअपहनुति अलङ्कार.

The answer to this श्लोक is’क:हवानयाकलो,’ reading it in the inverse order, one gets the correct answer that is, लोकयानवाहकः means a bus-conductor because we hear a bell-sound in a bus, though it is not necessarily done by any devotee or a worshipper.)

श्लोकः 6

रामाभिषेके जलमाहरन्त्या हस्तात् मृतो हेमघटो युवत्याः।
सोपानमार्गेण करोति शब्दं ठंठं ठठं ठं ठठठं ठठं ठः।।6।। (समस्यापूर्तिः) (वृत्तम् – इन्द्रवज्रा)

अनुवादः

रामाच्या राज्याभिषेकासमयी युवतीच्या हतातून पाण्याने भरलेला सोन्याचा घडा निसटला, तो जिन्यावरुन आवाज करत गेला. ठंठ ठठं ठं ठठठं ठठं ठः.

At the time of राम’s coronation, the golden pot filled with water was skipped from the hands of a young lady. It made the voice from the stairs ठंठं ठठं ठंठठठं ठठंठ:.

श्लोक : 7

भिक्षुः क्वास्ति बलेर्मखे पशुपति: किं नास्त्यसौ गोकुले
मुग्धे पन्नगभूषण: सखि सदा शेते च तस्योपरि।
आर्ये मुज्ञ विषादमाशु कमले नाहं प्रकृत्या चला
चेत्यं वै गिरिजासमुद्रसुतयोः सम्भाषणं पातु वः।।7।। (वाकोवाक्यम्) (वृत्तम् – शार्दूलविक्रीडितम्)

अनुवादः

(लक्ष्मी विचारते) तो भिक्षुक कोठे आहे ? (पार्वती उत्तर देते) बळीच्या यज्ञात. पशूपती कोठे आहेत? ते गोकुळात नाहीत का? प्रिये, ज्याचा अलंकारच साप आहे तो कोठे आहे? सखि, तो त्यावरच नेहमी निद्रासुख घेतो.

आर्ये, दु:ख (विष खाणाऱ्याला) सोडून दे. अगं लक्ष्मी, मी तुझ्यासारखी चंचल नाही. अशा रितीने पार्वती (पर्वताची कन्या) व लक्ष्मी (समुद्राची कन्या) यातील हे संभाषण आपले रक्षण करो.

(वरील संवादात, लक्ष्मी पार्वतीला विचित्र विशेषणांचा प्रयोग करून शंकराबद्दल विचारते. याला चोख प्रत्युतर देण्याच्या हेतूने, पार्वती देखील तीच विशेषणे विष्णूकरिता वापरून तिचे चातुर्य दर्शविते.)

Where is the mendicant? He is in the sacrifice performed by बलि. Where is the lord of animals? Is he not in Gokul? O dear one where is the one whose ornament is a snake? O friend, he sleeps on the same always.

O noble one, leave disappointment (the one who consumes poison) at once! O Laxmi I am not fickle minded like you. In this way, this conversation between पार्वती (daughter of mountain) and लक्ष्मी (daughter of an ocean) may protect us.

(In the above dialogue, लक्ष्मी asks about lord शंकर by using strange adjectives. Witty पार्वती reverts to लक्ष्मी using the same adjectives intended for लक्ष्मी’s husband i.e. Lord विष्णु.)

शब्दार्थाः

1. संजधान – had killed – मारले
2. कंसं जघान – had killed – कंसाला मारले
3. शीतलवाहिनी – cool flowing – थंड वाहणारी
4. दारपोषणरताः – engrossed in – बायकोचे पोषण
5. nurturing wife – करण्यात मग्न
6. केदार – field – शेत
7. कं बलवन्तम् – to which strong man – कोणत्या बलवान माणसाला
8. न बाधते – does not affect – बाधत नाही
9. कंबलवन्तम् – one who has a blanket – ज्याच्याकडे कांबळे आहे त्याला
10. चातक – a bird named चातक – चातक पक्षी
11. सावधानमनसा – with attentive mind – सावधानपूर्वक
12. श्रूयताम् – may listen – कृपया ऐकावे
13. अम्भोदा: – clouds – ढग
14. वृष्टिभिः – by rain shower – पावसाच्या वर्षावाने
15. आर्द्रयन्ति – humidify – जलमय करतात
16. वृथा गन्ति – roar in vain – व्यर्थ गर्जना करतात
17. तस्य पुरतः – in front of him – त्याच्या समोर
18. मा ब्रूहि – do not speak – बोलू नकोस
19. दीनं वचः – pitiable words – दीनवाणी
20. यमराजसहोदर – Othe real brother of यमराज – यमराजाच्या हे सख्ख्या भावा
21. वैद्यराज – O great doctor – वैद्यराज
22. सुता – daughter – कन्या
23. पूरी – city – नगरी
24. ययो – had gone – गेला
25. स्वयं नादयते – makes sound on its own – स्वतःहून वाजवते
26. किल – indeed – खरोखर
27. याचकः – beggar – याचक
28. निर्धनः – poor – धनहीन
29. रामाभिषेके – at the time of – रामाच्या
30. राम’s coronation – राज्याभिषेकासमयी
31. आहरन्त्या – taking – घेऊन जाणाऱ्या
32. सूतः – escaped/skipped – निसटलेला
33. हेमघट: – golden pot – सोन्याचा घडा
34. युवत्याः – from a young lady – तरुणीकडून
35. सोपानमार्गेण – from stairs – जिन्यावरून
36. क्व – where – कुठे
37. बलेमखे – in the sacrifice of बली – बळीच्या यज्ञात
38. पशुपतिः – lord of animals – शंकर
39. पनगभूषण: – whose ornament – ज्याचा अलंकार
40. is a snake – सर्प आहे तो
41. शेते – sleeps – झोपलेला आहे
42. मुञ्च विषादम् – leave the disappointment – दु:ख सोडून दे
43. कमले – o goddess Laxmi – लक्ष्मी
44. गिरिजा – Goddess Parvati – पार्वती
45. समुद्रसुता – daughter of an ocean – समुद्राची कन्या
46. पातु वः – may protect us – आपले संरक्षण करो

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 15 मानवताधर्मः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 15 मानवताधर्मः

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 15 मानवताधर्मः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
सकला नद्यः कं प्रविशन्ति ?
उत्तरम् :
सकला नद्य: महोदधिं प्रविशन्ति।

प्रश्न आ.
सङ्गीते स्वराः कीदृशाः ?
उत्तरम् :
सङ्गीते स्वरा: षड्जमूलाः।

प्रश्न इ.
कः सर्वधर्मान् व्याप्नोति ?
उत्तरम् :
मानवताधर्म : सर्वधर्मान् व्याप्नोति।

प्रश्न ई.
भानुः कं प्रकाशयति ?
उत्तरम् :
भानुः भुवनमण्डलं प्रकाशयति।

प्रश्न उ.
कां भज इति कविः वदति ?
उत्तरम् :
मानवतां भज इति कविः वदति।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
भानुर्भुवनमण्डलम् = ………… + भुवनमण्डलम् ।
उत्तरम् :
भानुर्भुवनमण्डलम् – भानु: + भुवनमण्डलम्।

प्रश्न आ.
प्रकाशयत्येकस्तथा = + ……. + तथा ।
उत्तरम् :
प्रकाशयत्येकस्तथा – प्रकाशयति + एकः + तथा।

प्रश्न इ.
व्यवहरेल्लोके = ……….. + लोके ।
उत्तरम् :
व्यवहरेल्लोके – व्यवहरेत् + लोके।

प्रश्न ई.
एषोऽभ्युदयकृत् = एषः + ………….. ।
उत्तरम् :
एषोऽभ्युदयकृत् – एष: + अभ्युदयकृत्।

3. पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत

प्रश्न 1.
पाठात् ल्यबन्त-अव्ययानि चित्वा लिखत
उत्तरम् :
एकीभूय, सम्भूय, समाश्रित्य, परित्यज्य

4. सूचनानुसारं कृती: कुरुत

प्रश्न अ.
सर्वधर्मान् परित्यज्य ध्रुवं मानवतां भज । (पूर्वकालवाचकं निष्कासयत।)
उत्तरम् :
सर्वधर्मान् परित्यज धुवं मानवतां भज च।

प्रश्न आ.
नद्यः महोदधिं प्रविशन्ति । (कर्तृपदम् एकवचने परिवर्तवत ।)
उत्तरम् :
नदी महोदधिं प्रविशति।

प्रश्न इ.
त्वं सर्वधर्मान् परित्यज्य मानवतां भज । (‘त्वं’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत ।)
उत्तरम् :
भवान् सर्वधर्मान् परित्यज्य मानवतां भजतु।

प्रश्न ई.
सर्वे धर्माः मानवतागुणं शंसन्ति । (कर्मवाच्ये परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
सर्वैः धर्म : मानवतागुणः शंस्यते।

प्रश्न उ.
भानुः भुवनमण्डलं प्रकाशयति । (णिजन्तं निष्कासयत ।)
उत्तरम् :
भुवनमण्डलं प्रकाशते।

5. समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दमेलनं कुरुत
1. सरि, 2. रङ्गः, 3. अ, 4. दिनकृत्, 5. मार्गः
(अ) वण, (आ) भानुः, (इ) नदी, (ई) पन्थाः, (उ) सलि
उत्तरम् :

1. सरि – नदी।
2. रङ्गः – वर्णः।
3. अम्भः – सलिलम्।
4. दिनकृत् – भानुः।
5. मार्गः – पन्थाः ।

6. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत।

प्रश्न अ.
मानवताधर्मः अभ्युदयकृत् कथं वर्तते?

प्रश्न आ.
कदा मानवता भवेत् ?

प्रश्न इ.
सर्वे धर्माः मानवताधर्म समाश्रिताः इति सोदाहरणं स्पष्टीकुरुत।

7. विशेष्यैः रिक्तस्थानानि पूरयत ।

प्रश्न 1.
विशेष्यैः रिक्तस्थानानि पूरयत ।

उत्तरम् :

8. क्रियापदतालिकां पूरयत

प्रश्न 1.
क्रियापदतालिकां पूरयत

9. नामतालिकां पूरयत

प्रश्न 1.
नामतालिकां पूरयत

मानवताधर्मः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

‘धर्म’ हा पुष्कळ अर्थ असलेली बहुआयामी व सर्वसमावेशक अशी संकल्पना आहे. ‘य: धारयति सः धर्मः’ ही व्याख्या सर्वश्रुत आहे याचा अर्थ, जो धारण करतो तो धर्म. प्रत्येक प्रकारच्या योग्य आचरणाचा अंतर्भाव ‘धर्म’ या संकल्पनेत होतो. म्हणूनच ‘स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः’, असे योग्यरित्या म्हटले आहे.

समाजातील लोकांनी आचरलेल्या धर्मामुळे मानवी समाज टिकून राहतो. उदा.- पालकांनी मुलांचे रक्षण करणे (पितृधर्म, मातृधर्म), मुलांनी पालकांच्या आज्ञेचे पालन करणे (कन्याधर्म, पुत्रधर्म), राजाने प्रजेचे रक्षण करणे, (राजधर्म).

याखेरीज, पतिधर्म, पत्नीधर्म इ. महाभारतानुसार, ज्याने सुनिश्चितपणे मानवाचे कल्याण होते, तो धर्म. म्हणून सर्वांनी मानवताधर्माचा अवलंब केला पाहिजे जेणेकरून, मनुष्यजातीची उन्नती व कल्याण होईल.

मानवता सर्वधर्माणां मूलम्। मानवता हे सर्व धर्माचे मूळ आहे. हा मानवताधर्म अतिशय समर्पक पद्धतीने ‘मानवताधर्म’ पाठात विशद केला आहे. या काव्याचे रचनाकार डॉ. देवीप्रसाद खरवण्डीकर हे संस्कृतच्या प्रचार – प्रसारात लीन आहेत.

धर्म is a multifaceted and all-inclusive term with many meanings. य: धारयति स: धर्म: is a well-known definition of धर्म which means, that which is followed is धर्म. धर्म embraces every type of righteous conduct.

So, it is rightly said स्वकर्तव्यस्य पालनं नाम धर्मः Human society is upheld by performed by its members for eg, parents protecting/nurturing children (पितृधर्म-मातृधर्म), children obeying parents (कन्याधर्म, पुत्रधर्म) king protecting the citizens (राज धर्म) apart from this पतिधर्म, पत्नीधर्म etc. महाभारत says, that which ensures the welfare of human beings is surely धर्म.

Hence, all should resort to मानवताधर्म (Humanity) which will lead to upliftment and welfare of living beings. मानवता सर्वधर्माणां मूलम् – Humanity is the origin of all us. Thus, the humanity, (मानवता) is well described by respected Dr. देवीप्रसाद खरवण्डीकर who has engaged himself in popularising of Sanskrit language.

श्लोक: 1

यथैव सकला नद्यः प्रविशन्ति महोदधिम्।
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा: समाश्रिताः ।।1।।

अनुवाद:

ज्याप्रमाणे सर्व नद्या (अखेरीस) समुद्रास जाऊन मिळतात, त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, all rivers enter the ocean, likewise, all religions resort to humanity.

श्लोक: 2

षड्जमूला यथा सर्वे सङ्गीते विविधाः स्वराः। .
तथा मानवताधर्म सर्वे धर्मा : समाश्रिताः ।।2।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे संगीतातील स्वरांचे मूळ हे शेवटी षड्ज च असते त्याप्रमाणे, सर्व धर्म मानवताधर्माचाच आश्रय घेतात.
Just as, different musical notes have a base of षड्ज likewise all es resort to humanity.

श्लोकः 3

एकीभूय यथा सर्वे वर्णा गच्छन्ति शुक्लताम्।
तथा सम्भूय शंसन्ति धर्मा मानवतागुणम् ।।3।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे सर्व रंग शुभ्रतेकडे जातात त्याप्रमाणे, सर्व धर्म (अखेर) मानवताधर्माची प्रशंसा करतात.
Just as, all colours coming together attain whiteness likewise, all धर्मs praise the humanity together.

श्लोकः 4

सर्व व्याप्नोति सलिलं शर्करा लवणं यथा।
एवं मानवताधर्मो धर्मान् व्याप्नोति सर्वथा ।।4।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे पाणी हे गोड, खारट (या चवी) सर्व व्यापते त्याप्रमाणे – मानवता धर्मांना सर्व प्रकारे व्यापून राहते.
Just as, water covers everything sweet as well as salty .similarly, humanity pervades all धर्मs from all sides.

श्लोकः 5

यथा प्रकाशयत्येको भानुर्भुवनमण्डलम्।
धर्मान् प्रकाशयत्येकस्तथा मानवतागुणः।।5।।

अनुवादः

ज्याप्रमाणे एकटा सूर्य संपूर्ण जगाला प्रकाशित करतो त्याप्रमाणे मानवता हा गुण सर्व धर्माना उजळून टाकतो.
Just as the sun alone lightens the entire world; (similarly, humanity alone illuminates all धर्मs.

श्लोकः 6

आत्मौपम्यं समाश्रित्य मानवो मानवैः सह।
यदा व्यवहरेल्लोके तदा मानवता भवेत् ।।6।।

अनुवादः

या विश्वात, आत्माच्या समानतेचे तत्त्व पाळून, जेव्हा मानव इतर मानवांशी समानतेने व्यवहार करेल/ वागेल, तेव्हा खरी मानवता
अस्तित्वात येईल.

In the world, when a man would behave (with others) equally, following the principle of similarity of the soul then humanity would take place.

श्लोक: 7

सर्वधर्मान् परित्यज्य भज मानवतां धूवम्।
एषोऽभ्युदयकृत् पन्थाः तथा श्रेयस्करोऽपि च ।।7।।

अनुवादः

(हे माणसा), निश्चितच सर्व धर्मांना सोडून मानवताधर्मास पूजावे. (मानवतेचा) मार्ग (अखंड विश्वाचे) उन्नयन करणारा आहे. तसेच तो हितकारक आहे.
(O man) Leaving all धर्मs, resort humanity surely. This path leads to the upliftment and it is beneficial.

सन्धिविग्रहः

1. यथैव – यथा + एव।
2. सकला नद्यः – सकला: + नद्यः।
3. षड्जमूला यथा – षड्जमूला : + यथा ।
4. सकला नद्यः – सकलाः + नद्यः।
5. वर्णा गच्छन्ति – वर्णाः + गच्छन्ति।
6. धर्मा मानवतागुणम् – धर्माः + मानवतागुणम्।
7. मानवो मानव : – मानवः + मानवैः ।
8. श्रेयस्करोऽपि – श्रेयस्करः + अपि।
9. मानवताधर्मो धर्मान् – मानवताधर्मः + धर्मान्।

शब्दार्थाः

1. महोदधिम् – to the ocean – समुद्राला
2. समाश्रिताः – are resorted – आश्रय घेतला आहे.
3. षड्जमूलाः – has a base of षड्ज – षड्ज हे मूळ आहे
4. सलिलम् – water – पाणी
5. व्याप्नोति – covers – व्यापते
6. सर्वथा – by all ways – सर्व बाजूंनी/ सर्व प्रकारे
7. प्रकाशयति – lightens – प्रकाशित करतो
8. भुवनमण्डलम् – entire world – संपूर्ण जग
9. औपम्यम् – following – समानतेचे तत्त्व
10. similarity – पाळून
11. व्यवहरेत् – would behave – व्यवहार करेल / वागेल
12. लोके – in the world – विश्वात / जगात
13. अभ्युदयकृत् – path that – उन्नयन करणारा मार्ग
14. पन्थाः – leads to upliftment
15. श्रेयस्करः – beneficial – हितकारक

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम्

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
महोदया किं कार्यं करोति ?
उत्तरम् :
महोदया व्यवस्थापनप्रशिक्षिकारूपेण कार्य करोति।

प्रश्न आ.
केन माध्यमेन विषयप्रवेशः सुगमः भवति ?
उत्तरम् :
‘संस्कृतकाव्यमाध्यमेन विषयप्रवेश: सुगमः भवति।

प्रश्न इ.
व्याकरणशास्त्रविषयकग्रन्थस्य नाम किम् ?
उत्तरम् :
व्याकरणशास्त्रविषयकग्रन्थस्य नाम अष्टाध्यायी इति ।

प्रश्न ई.
समीरः किम् अधिकृत्य संशोधनं करोति ?
उत्तरम् :
समीरः संस्कृतव्याकरणं सङ्गणकशास्त्रं च अधिकृत्य संशोधनं करोति।

प्रश्न उ.
प्रसादस्य संशोधनक्षेत्रं किम् ?
उत्तरम् :
प्रसादस्य संशोधनक्षेत्रं प्राचीनभारतीयरसायनशास्त्रम् इति अस्ति ।

प्रश्न ऊ.
तनुजायाः व्यवसायः कः ?
उत्तरम् :
तनुजाया: व्यवसाय: पार्शनिवेदनम् इति।

प्रश्न ए.
शब्दोच्चारणस्य अभ्यास: केन भवति ?
उत्तरम् :
शब्दोच्चारणस्य अभ्यासः संस्कृतश्लोकादीनां पठनेन भवति।

2. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
संस्कृताध्ययनम् अन्यक्षेत्रेषु कथम् उपयुक्तम् ?
उत्तरम् :
‘प्रतिपदं संस्कृतम्’ हा सार्वजनिक ठिकाणी घडलेला एक संवाद असून संस्कृतभाषा ही केवळ घोकंपट्टी करून केवळ परीक्षेत जास्त गुण मिळवण्याचे साधन नसून यशस्वी आयुष्यासाठी पदोपदी आपल्याला सहकार्य व मार्गदर्शन करते.

लोकांचा संस्कृतभाषेबद्दलचा दृष्टिकोन दिवसागणिक बदलतो आहे. ही भाषा केवळ पूजाअर्चाविधीमंत्रांपुरती मर्यादित नसून ती ज्ञानभाषा आहे, हा विश्वास सर्वत्र ठाम होत आहे. संस्कृतभाषेचे ज्ञान असल्यास विविध क्षेत्रातील लोकांना त्या त्या क्षेत्रांसंबंधीची अधिक माहिती प्राचीन ग्रंथांमधून प्राप्त करणे शक्य होते आपल्या पाठ्यपुस्तकाचे मुखपृष्ठ हाच विचार अत्यंत सुंदर पद्धतीने उद्धृत करते.

संस्कृतातील सुभाषिते ह्य एक अनमोल खजिना आहे. तो आपल्याला आयुष्याच्या मूल तत्त्वांचे ज्ञान देतो व मार्गदर्शक ठरतो. आय.आय.टी. येथे संस्कृत भाषेचा संगणकीय भाषा (computer language) विकसित करण्यास कसा उपयोग करता येईल, यावर संशोधन सुरु आहे.

पाणिनि यांचा अष्टाध्यायी हा व्याकरणग्रंथ तेथे अत्यंत उपयुक्त ठरतो आहे. भारतीय प्रादेशिक भाषांचा उगमस्रोत संस्कृतच असल्यामुळे त्या भाषांचे विश्लेषण करण्यासाठी संस्कृत भाषेचे ज्ञान उपयुक्त ठरते. संस्कृत भाषेच्या पठणामुळे शब्दोच्चार स्पष्ट होतात. यांचा शिक्षक, अभिनेता, निवेदक यांना मोठा फायदा होतो.

दूरचित्रवाणीवरील ऐतिहासिक कार्यक्रम किंवा सिनेमांच्या कथेसंबंधी संशोधन करण्यासाठी संस्कृततज्ज्ञांची विशेष नियुक्ती केली जाते. वैद्यकीय क्षेत्रातील व्यक्तींसाठी सुश्रुतसंहिता, त्याचप्रमाणे वास्तुविशारदांसाठी मयमतम्, अभिनेते, नर्तकांसाठी नाट्यशास्त्रम्, कायदा व सुव्यवस्था टिकवण्यासाठी अर्थशास्त्र, हे सारे प्राचीन ग्रंथ अत्यंत उपयुक्त ठरतात.

अशाप्रकारे, संस्कृतचे ज्ञान आपल्यासमोर ज्ञानाचा खजिना खुला करते, जो आपल्याला आपापल्या व्यावसायिक क्षेत्रात तसेच दैनंदिन आयुष्यात उपयुक्त ठरते.

‘प्रतिपदं संस्कृतम्’ is a dialogue in a public place. It subtly brings out that Sanskrit language is not just worth mugging up to get maximum marks in the examinations but also helps and guides us at every step of our life.

People’s perception about our Sanskrit language is changing day-by-day. They have started believing that it is not just a language of rituals but it is also ज्ञानभाषा, the language that bestows knowledge.

Knowledge of Sanskrit helps people from various fields to acquire knowledge about there field on which sanskrit treatises are available in ancient times. The cover pages of our text book portray the same very well.

The g as in Sanskrit enlighten us and display the path to success. They teach us basic principles of life. There is a research going on in IIT to develop computer language with the help of Sanskrit. पाणिनि’ अष्टाध्यायी is very useful for them.

As Sanskrit is the mother of all Indian regional languages, it’s knowledge helps us in analysing those regional languages too. Due to Sanskrit recitation, pronunciation of words becomes clear, which helps teachers, actors, anchors etc.

in there profession for historical TV shows or cinemas, Sanskrit experts are required to research for their stories. People from medical field can always be benefitted by studying सुश्रुतसंहिता, the ancient medical treatise. Likewise, मयमतम् for architects, नाट्यशास्त्रम् for actors and performers, अर्थशास्त्रम् for law and order, prove to be the guiding stars.

Thus, knowledge of Sanskrit leads to the treasure of knowledge, that can be helpful in any other profession as well as in day-to-day life.

3. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न अ.
श्लोकेषु व्यवस्थापनशास्त्रस्य मूलतत्त्वानि निर्दिष्टानि ।
उत्तरम् :
केषु व्यवस्थापनशास्त्रस्य मूलतत्त्वानि निर्दिष्टानि?

प्रश्न आ.
पदवी मया प्राप्ता ।
उत्तरम् :
पदवी केन प्राप्ता?

प्रश्न इ.
प्रसादेन संस्कृतस्य अध्ययनं शालायां कृतम् ।
उत्तरम् :
प्रसादेन संस्कृतस्य अध्ययनं कुत्र कृतम्?

प्रश्न ई.
समीरः परिषदि निमन्त्रितः ।
उत्तरम् :
समीरः कुत्र निमन्त्रित:?

प्रश्न उ.
संस्कृताध्ययनं कलाशाखायाः छात्रा: कुर्वन्ति ।
उत्तरम् :
संस्कृताध्ययनं कस्याः शाखाया: छात्रा: कुर्वन्ति?

4. समानार्थकशब्दं मेलयत ।

प्रश्न अ.
संशोधनम्, अवगतम्, सुगमः, भाषा
उत्तरम् :

• संशोधनम् – अनुसन्धानम्।
• अवगतम् – ज्ञातम्।
• सुगमः . सुलभः, सरलः।
• भाषा – वाणी, वाकू, भारती।

प्रश्न आ.
ज्ञातम्, सुलभः, अनुसन्धानम्, भारती

5. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
मित्राणि, उत्सुकाः, विदेशः
उत्तरम् :

• मित्राणि × शत्रवः, अरयः।
• उत्सुकाः × अनुत्सुकाः ।
• विदेशः × स्वदेशः।

6. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
जनैरपि
उत्तरम् :
जनैरपि – जनै: + अपि।

प्रश्न आ.
अधुनैव
उत्तरम् :
अधुनैव . अधुना + एव।

प्रश्न इ.
सर्वेऽपि
उत्तरम् :
सर्वेऽपि – संस्कृतम् + अपि।

प्रश्न ई.
विदेशेष्वपि
उत्तरम् :
विदेशेष्वपि – विदेशेषु + अपि।

प्रश्न उ.
कस्मिन्नपि
उत्तरम् :
कस्मिन्नपि – कस्मिन् + अपि।

7. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.
मेलनं कुरुत।

विशेषणम्	विशेष्यम्
बहवः	ग्रन्थान्
सुगमः	जनाः
एका	ज्ञानम्
शास्त्रविषयकान्	अभ्यास:
साहाय्यकरम्	महिला
उत्तमः	विषयप्रवेश:
उत्सुकाः	श्लोकाः

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
बहवः	श्लोकाः
सुगमः	विषयप्रवेश:
एका	महिला
शास्त्रविषयकान्	ग्रन्थान्
साहाय्यकरम्	ज्ञानम्
उत्तमः	अभ्यास:
उत्सुकाः	जनाः

8. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
अहं वाणिज्यशाखाया: स्नातकः । (बहुवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
वयं वाणिज्यशाखायाः सातकाः।

प्रश्न आ.
अहम् अध्ययने यत्नं करोमि । (वाक्यं विधिलिङ्लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
अहम् अध्ययने यत्नं कुर्याम् ।

प्रश्न इ.
सः महोदयम् उपगम्य वदति । (पूर्वकालवाचकं निष्कास्य वाक्यं लिखत ।)
उत्तरम् :
सः महोदयम् उपगच्छति वदति च।

प्रश्न ई.
अपि भवती संस्कृतं पाठयति? (‘भवती’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत ।)
उत्तरम् :
अपि त्वं संस्कृतं पाठयसि?

प्रश्न उ.
पदवी अपि प्राप्ता मया । (प्रयोगपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम् :
पदवीमपि प्राप्तवान् अहम्।

प्रश्न ए.
छात्राः संस्कृतमपि पठितुं शक्नुवन्ति । (एकवचने परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
छात्र: संस्कृतमपि पठितुं शक्नोति।

प्रश्न ऐ.
वयं कार्यरता: स्याम । (लोट् लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
वयं कार्यरता: असाम।

9. धातुसाधित-विशेषण-तालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
धातुसाधित-विशेषण-तालिकां पूरयत ।

10. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

11. तालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
तालिकां पूरयत ।

उत्तरम् :

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 14 प्रतिपदं संस्कृतम् Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम् ।

उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

1. ………….. प्रतीक्षालयः । (विमानतलस्य / रेलस्थानकस्य)
2. …………….. समीपे सुभाषितसङ्ग्रहं दृष्ट्वा मया चिन्तितम्। (भवत्यै / भवत्याः )
3. …………. अवगतम्। (मया / अहम्)
4. अहं …………….. स्नातकः । (विज्ञानशाखायाः/ वाणिज्यशाखायाः)
5. कौटिलीयम् अर्थशास्त्रम्, ……………. आदीनां ग्रन्थानाम् अध्ययन साहाय्यकरं भवेत्। (मनुस्मृतिः / याज्ञवल्क्यस्मृतिः)

उत्तरम् :

1. विमानतलस्य
2. भवत्याः
3. मया
4. वाणिज्यशाखाया :
5. याज्ञवल्क्यस्मृतिः

प्रश्न 2.

1. पृष्ठतः ……. युवका: गोष्ठिषु रताः। (कश्मन / केचन)
2. भवानपि परिषनिमित्तं ……..प्रस्थितः । (विदेशं / विदेशे)
3. छात्रा: संस्कृतं पठितुं . । (शक्नोति / शक्नुवन्ति)
4. एते सर्वेऽपि ………. सहभागिनः । (परिषदि / कार्यशालायां)

उत्तरम् :

1. केचन
2. विदेश
3. शक्नुवन्ति
4. परिषदि

प्रश्न 3.
समीर: विदेशं प्रस्थितः यतः
(अ) विश्वसंस्कृतपरिषदि स: निमन्त्रितः।
(ब) स: मित्रैः सह विदेशदर्शनं कर्तुम् इच्छति।
उत्तरम् :
(अ) विश्वसंस्कृतपरिषदि स: निमन्त्रितः।

कः कं वदति।

1. अस्य पुस्तकस्य मम कार्यक्षेत्रेण सह सम्बन्धः अस्ति।
2. अनेन काव्यमाध्यमेन विषयप्रवेश: सुगमः भवति।
3. अहं वाणिज्यशाखायाः सातकः।
4. अहं संस्कृतग्रन्थानाम् अध्ययने यत्नं करोमि।

उत्तरम् :

1. महोदया महोदयं वदति।
2. महोदया महोदयं वदति।
3. महोदय: महोदयां वदति।
4. महोदय: महोदयां वदति।

जालरेखाचित्रं पूरयत ।

पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
एषः संवादः कुत्र अभवत्?
उत्तरम् :
एषः संवादः विमानतलस्य प्रतीक्षालये अभवत्।

प्रश्न 2.
महोदयः कस्याः शाखाया: स्नातक:?
उत्तरम् :
महोदयः वाणिज्यशाखाया: स्नातकः ।

प्रश्न 3.
महोदय: केन रूपेण कार्य करोति?
उत्तरम् :
महोदयः विधिविमर्शकरूपेण कार्य करोति।

प्रश्न 4.
एषः गद्यांशः कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एषः गद्यांश: ‘प्रतिपदं संस्कृतम्’ अस्मात् पाठात् उद्धृतः।

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. महोदया ‘सूक्तिसुधा’ नाम पुस्तकं पठति।
2. महोदया विधिविमर्शकरूपेण कार्य करोति।
3. महोदयः विधिविमर्शकरूपेण कार्य करोति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. असत्यम्।
3. सत्यम्।

शब्दज्ञानम् ।

सन्धिविग्रहः

1. पुनरेकवारम् – पुन: + एकवारम्।
2. तदपि – तत् + अपि।
3. तदनुसृत्य – तत् + अनुसृत्य।
4. इत्येतानि – इति + एतानि।
5. विश्वसंस्कृतपरिषन्निमित्तम् – विश्वसंस्कृतपरिषद् + निमित्तम्।
6. संस्कृतमपि – सर्वे + अपि।
7. नमस्ते – नमः + ते।
8. अहमपि – अहम् + अपि।
9. भवेदिति – भवेत् + इति।
10. नैव – न + एव।
11. सत्यमेव – सत्यम् + एव।

त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा/ध्वा / ट्वा /वा / इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + थातु + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय  तुम् / धुम् / टुम् / दुम्  इतुम् / अयितुम्
दृष्ट्वा	उपविश्य, अनुसृत्य, उपगम्य, अधिकृत्य	पठितुम, वक्तुम्, प्रस्तोतुम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• द्वितीया – आनन्दम्, पुस्तकम्, संस्कृतम्, एतम्, सुभाषितसङ्ग्रहम्, कार्यम्, अध्ययनम्, यत्नम्।
• तृतीया – सुखेन, तया, मया, कार्यक्षेत्रेण, प्रशिक्षिकारूपेण, अनेन,काव्यमाध्यमेन,जनैः,विधिविमर्शकरूपेण, गुरुभिः,विश्लेषिकारूपेण, पठनेन, तेन, सम्पादकरूपेण, अस्माभिः, अनेन, प्रकारेण।
• पञ्चमी – शालायाः, स्यूतात्, मया, संस्कृतभाषया।
• षष्ठी – विमानतलस्य, यात्रायाः, कॉफिपानस्य, पुस्तकस्य, भवत्याः, अस्य, पुस्तकस्य, व्यवस्थापनशास्वस्य, संस्कृतभाषायाः, संस्कृतकाव्यादीनाम्, वाणिज्यशाखायाः, विधिशाखायाः, ग्रन्थानाम्, शास्वविषयकाणाम, संस्कृतग्रन्थानाम्, तयोः, भवतोः, संस्कृतस्य, विषयस्य, कलाशाखायाः मे, रसायनशास्त्रस्य, संस्कृतस्य, भाषाणाम्, मे, श्लोकादीनां शब्दोच्चारणस्य, भरतमुनेः, नाट्यशास्त्रस्य भारतीयविद्यायाः, शास्त्राणाम, संस्कृततज्ज्ञानाम, मम, तस्य।
• सप्तमी – मुखपृष्ठे, कस्मिन्, क्षेत्रे, रघुवंश-इत्यादिषु, येषु, बहुराष्ट्रियसंस्थायाम, अध्ययने, गोष्ठिषु, तेषु, संवादे, मानव्यविद्याविभागे, परिषदि, तन्त्रज्ञानसंस्थायाम, महाविद्यालये, शालायाम्, सॉफ्टवेअरक्षेत्रे, विश्लेषणे, अभिनये, निवेदने कलाक्षेत्रे, अस्मासु, विदेशेषु, शालायाम, यस्मिन्, कस्मिन्, क्षेत्रे।

विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
दृष्टान्तसहितानि	मूलतत्त्वानि
खण्डितम्	संस्कृताध्ययनम्
साहाय्यकरम्	अध्ययनम्
रताः	युवकः
श्रुतः	सन्दर्भः
लिखिताः	ग्रन्थाः
उत्तमः	अभ्यास:

लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

1. केचन जना: यात्रायाः आरम्भार्थं प्रतीक्षन्ते।
2. ग्रन्थानाम् अध्ययनं साहाय्यकरं भवेत्।
3. स्यूतात् किमपि संस्कृतपुस्तकं दर्शयति।

उत्तरम् :

1. लट्लकार:
2. विधिलिङ्लकार:
3. लट्लकार:

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
पुस्तकस्य मुखपृष्ठे संस्कृत-सूक्ति-सङ्ग्रहः इति शीर्षकं वर्तते।
उत्तरम् :
पुस्तकस्य मुखपृष्ठे किं शीर्षकं वर्तते?

प्रश्न 2.
काव्यमाध्यमेन विषयप्रवेश: सुगमः भवति।
उत्तरम् :
केन विषयप्रवेश: सुगमः भवति?

प्रश्न 3.
स्यूतात् संस्कृतपुस्तकं दर्शयति।
उत्तरम् :
कस्मात् संस्कृतपुस्तकं दर्शयति?

पृथक्करणम् ।

क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

1. महाजनस्य महिलां पृच्छा।
2. एकस्या: महोदयाया: आगमनम्।
3. महिलायाः पुस्तकपठनम्।
4. जनानां यात्राया: आरम्भार्थं प्रतीक्षा।

उत्तरम् :

1. जनानां यात्रायाः आरम्भा प्रतीक्षा।
2. एकस्याः महोदयायाः आगमनम्।
3. महिलायाः पुस्तकपठनम्।
4. महाजनस्य महिला पृच्छा।

ककं वदति ।

प्रश्न 1.
1. परं कीदृशी एषा विश्वसंस्कृतपरिषद्?
2. अहं रसायनशास्वस्य छात्रः।
उत्तरम् :
1. महोदयः समीरं वदति ।
2. प्रसादः महोदयं महोदयां च वदति।

पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
कः सङ्गणकअभियान्त्रिकी-विषयस्य छात्र:?
उत्तरम् :
समीर: सङ्गणकअभियान्त्रिकी-विषयस्य छात्रः।

प्रश्न 2.
समीर: किमर्थ परिषदि निमन्त्रितः?
उत्तरम् :
समीर: शोधनिबन्धं प्रस्तोतुं परिषदि निमन्त्रितः।

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् /असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.
1. अष्टाध्यायी इति नाट्यशास्त्रविषयक ग्रन्थः अस्ति।
2. प्रसादः रसायनशास्वस्य छात्रः।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. सत्यम्।

उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.

1. केचन भरतमुनेः ……………… अध्ययनं कुर्वन्ति। (नाट्यशास्त्रस्य / व्याकरणशास्वस्य)
2. अस्माभिः संस्कृतस्य अध्ययनं ………………. कृतम्। (शाला / शालायां)
3. वयं वृत्त्यर्थं कार्यरताः …………. (स्याम् / स्याम)

उत्तरम् :

1. नाट्यशास्त्रस्य
2. शालायां
3. स्वाम

पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
लीना केन रूपेण कार्य करोति?
उत्तरम् :
लीना भारतीयभाषाविश्लेषिकारूपेण कार्य करोति।

प्रश्न 2.
कस्य सुहद् आशयसम्पादकरूपेण कार्यरतः?
उत्तरम् :
समीरस्य सुहृद् आशयसम्पादकरूपेण कार्यरतः।

वाक्यं पुनर्लिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.

1. संस्कृतस्य ज्ञानम् आधुनिकभारतीयभाषाणां विश्लेषणे अतीव साहाय्यकरं भवति।
2. पार्थनिवेदनम् इति लीनाया; व्यवसायः।
3. गणितज्ञानम् अस्मत्कृते विशेषार्हता भवति।

उत्तरम् :

1. सत्यम्।
2. असत्यम्।
3. असत्यम्।

(घ) प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
लीना भारतीयभाषाविश्लेषिकारूपेण कार्य करोति।
उत्तरम् :
लीना केन रूपेण कार्य करोति?

प्रश्न 2.
पार्शनिवेदनम् इति तनुजाया: व्यवसायः ।
उत्तरम् :
पार्शनिवेदनम् इति कस्या: व्यवसाय:?

प्रश्न 3.
विदेशेषु नैके जना: भारतीयविद्यायाः अध्ययनाय उत्सुकाः।
उत्तरम् :
विदेशेषु नैके जनाः किमर्थम् उत्सुका:?

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

• सुहृद् – वयस्यः, स्निग्धः, सवयाः, मित्रम्, सखा।
• छात्रः – विद्यार्थी, शिष्यः ।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

• खण्डितम् × अखण्डितम्।
• वर्धत × घटते।

(ग) वाच्यपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.
एषा पद्धतिः मया स्वीकृता।
उत्तरम् :
एतां पद्धतिम् अहं स्वीकृतवती।

प्रश्न 2.
अस्माभिः संस्कृतस्य अध्ययनं कृतम्।
उत्तरम् :
वयं संस्कृतस्य अध्ययनं कृतवन्तः ।

(च) ‘भवान्’/’भवती’ स्थाने ‘त्वं’ योजयत।

प्रश्न 1.
अपि भवान् संस्कृतस्य छात्रः भवति?
उत्तरम् :
अपि त्वं संस्कृतस्य छात्रः भवसि?

(झ) णिजन्तं निष्कासयत।

प्रश्न 1.
भवती छात्रान् संस्कृतं पाठयति ।
उत्तरम् :
छात्रा: संस्कृतं पठन्ति।

प्रश्न 2.
महोदय: मां पुस्तकं दर्शयति।
उत्तरम् :
अहं पुस्तकं पश्यामि।

(ब) वाक्यं शुद्धं कुरुत।

प्रश्न 1.
भवत्या समीपे सुभाषितसङ्ग्रहं दृष्ट्वा मया चिन्तितम्।
उत्तरम् :
भवत्या: समीपे सुभाषितसङ्ग्रहं दृष्ट्वा मया चिन्तितम्।

प्रश्न 2.
तदर्थ काश्चन दूरचित्रवाहिन्या अपि सन्ति।
उत्तरम् :
तदर्थ काश्चन दूरचित्रवाहिन्य: अपि सन्ति।

अमरकोषात् शब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
मम सुहृद् आशयसम्पादकरूपेण तत्र कार्यरतः।
उत्तरम् :
मम वयस्यः / स्निग्धः / सवयाः / मित्रम् / सखा आशयसम्पादकरूपेण तत्र कार्यरतः।

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
प्रतीक्षालयः	room for waiting	प्रतीक्षायै आलयः।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
निद्रामग्नः	engrossed in sleep	निद्रायां मग्नः।	सप्तमी तत्पुरुष समास
समीपस्थ:	standing nearby	समीपे तिष्ठति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
सुभाषितसङ्ग्रहः	collection of verses	सुभाषितानां सङ्ग्रहः।	षष्ठी तत्पुरुष समास
महाकाव्यम्	epic poetry	महत् काव्यम्।	कर्मधारय समास
महाविद्यालयः	college	महान् विद्यालयः।	कर्मधारय समास
भरतमुनिः	sage named	भरत: नाम मुनिः।	कर्मधारय समास
विशेषार्हता	special qualification	विशेषा अर्हता।	कर्मधारय समास

प्रतिपदं संस्कृतम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

जगातील सर्वात प्राचीन असलेली आपली संस्कृतभाषा देववाणी, ज्ञानभाषा अशा शब्दांत गौरविली जाते. परंतु ही प्राचीन भाषा 21व्या शतकात कशी उपयोगी पडेल? त्याच्या अध्ययनाने काय फायदा होईल? त्यातून उपजीविका प्राप्त करता येईल का? अनेक प्रश्न आपल्या मनात असतात.

आपल्या पाठ्यपुस्तकाच्या मुखपृष्ठावर तसेच मलपृष्ठावर संस्कृतभाषेचा प्रवास, त्यातील साहित्याचा इतिहास आणि आजच्या युगात संस्कृतभाषा कशी उपयुक्त ठरते हे अत्यंत उत्तमरीत्या चित्रित केले आहे. विविध शास्वांवर आधारीत प्राचीन ग्रंथसंपदा काळ आणि स्थळाच्या पलीकडे उपयुक्त ठरते.

‘प्रतिपदं संस्कृतम्’ हा सार्वजनिक ठिकाणी घडलेला एक संवाद असून संस्कृतभाषा ही केवळ घोकंपट्टी करून केवळ परीक्षेत जास्त गुण मिळवण्याचे साधन नसून यशस्वी आयुष्यासाठी पदोपदी आपल्याला सहकार्य व मार्गदर्शन करते.

Sanskrit is the most ancient language in the world and is honoured as language of gods and language of knowledge. But will this ancient language be useful in 21″ century? What would be use of studying it? Can one earn livelihood through it? Such questions rise in our minds.

The cover-pages of our text-book perfectly portrays the journey of Sanskrit language, its literature and how it is beneficial even in today’s world. The ancient treatises depicting various sciences are helpful beyond time and space.

‘प्रतिपदं संस्कृतम्’ is a dialogue in a public place. It subtly brings out that the Sanskrit language is not just worth mugging up to get maximum marks in the examinations, but also helps and guides us at every step of our life.

परिच्छेदः 1

संवादस्थलम् ………………. संस्कृतपुस्तकं दर्शयति।

अनुवादः

(संभाषणाचे ठिकाण – विमानतळावरील प्रतीक्षालय.) काही प्रवासी प्रवास सुरू होण्याची वाट पाहत आहेत.

काही सुखाने (आरामात) झोपले आहेत.
काहीजण कॉफीचा आस्वाद घेत आहेत.
एक महिला तेथे पोहोचते.
ती बसून कोणतेतरी पुस्तक वाचू लागते. पुस्तकाच्या मुखपृष्ठावर ‘संस्कृत-सूक्ति-सङ्ग्रह’ असे नाव आहे. ते पाहून जवळच असलेले एक सद्गृहस्थ तिच्यासोबत संभाषण सुरू करतात.
गृहस्थ : आपण संस्कृत शिकवता का?
महिला : (हसून) नाही हो.
गृहस्थ : आपल्याजवळ हा सुभाषितसंग्रह पाहून मला तसे वाटले.
महिला : जरी मी संस्कृत शिकवत नसले, तरी या पुस्तकाचा माझ्या कार्यक्षेत्राशी संबंध आहे.
गृहस्थ : असे होय? कोणत्या क्षेत्रात कार्यरत आहात आपण?
महिला : मी व्यवस्थापन प्रशिक्षिका म्हणून कार्यरत आहे. मला माहीत आहे की, रामायण, महाभारत, किरातार्जुनीय, रघुवंश इ. ग्रंथांमध्ये अनेक श्लोक आहेत ज्यामध्ये व्यवस्थापनाचे मूलमंत्र सोदाहरण सांगितले आहेत. काव्याच्या माध्यमातून विषय समजण्यास सोपा होतो.
मी या पद्धतीचा स्वीकार केला आणि सर्वांना ते आवडले म्हणूनच मी संस्कृतभाषा व संस्कृत साहित्याचा पुनः अभ्यास सुरू केला.
गृहस्थ : आश्चर्य आहे! माझा संस्कृतचा अभ्यास शाळेनंतर थांबला होता. हल्लीच तो (अभ्यास) परत सुरू केला आहे.
महिला : कसे काय?
गृहस्थ : खरेतर मी वाणिज्य शाखेचा पदवीधर आहे. विधिशाखेची पदवीसुद्धा मी प्राप्त केली आहे. सध्या बहुराष्ट्रीय संस्थेत विधिविषयक सल्लागार म्हणून मी कार्यरत आहे. माझ्या गुरुंनी सांगितले आहे की, कौटिलीय अर्थशास्त्र, याज्ञवल्क्यस्मृति इ. ग्रंथांचे अध्ययन त्यासाठी उपयुक्त ठरेल, म्हणूनच शास्त्रीय संस्कृत ग्रंथांचा अभ्यास करण्याचा मी प्रयत्न करीत आहे.
(पिशवीतील कोणतेतरी संस्कृत पुस्तक दाखवतात.)

(Place of the conversation-waiting lounge of the airport) A few travelers are waiting for their journey to begin.
Few are fast asleep. Few are enjoying coffee. A lady comes there. Having seated she starts reading a certain book. There is the title ‘संस्कृत-सूक्ति -सङ्ग्रह’ on the coverpage of the book. Seeing that, a gentleman sitting nearby started talking to her.
Gentleman: Does the respected lady teach Sanskrit?
Lady : (smiling) Not indeed.
Gentleman: I thought so looking at this collection of the verses with you.
Lady: Oh! Even though I don’t teach Sanskrit, this book is related to my working field.
Gentleman: Is that so? Which field do you work in?
Lady: I work as a management trainer. learnt that there are many verses in रामायण, महाभारत, किरातार्जुनीय, रघुवंश, etc. in which basic principles of management are mentioned with examples. Understanding of the subject becomes easy through poetry. I accepted this method and everyone liked it. Therefore I started studying Sanskrit language and Sanskrit literature once again.
Gentleman: How surprising! My Sanskrit studies were stopped after school. I have started it again recently.
Lady: How come?’
Gentleman: Actually I am a commerce graduate. I have also obtained a degree in law. Currently, I am working as a legal advisor in a multinational company. My mentors have told that study of treatises like कौटिलीय अर्थशास्त्र,याज्ञवल्क्य – स्मृति ete would be helpful for it. Hence, now I am trying to study scientific Sanskrit treaties. (shows some Sanskrit book from the bag.)

परिच्छेदः 2

तयोः पृष्ठतः …………….. अधुना अवगच्छामि।

अनुवाद:

(त्यांच्या जवळच काही तरुण मुले गप्पांत रमली होती. प्रसाद, समीर, लीना व तनुजा एकमेकांचे मित्र आहेत. त्यापैकी एकजण ते पुस्तक पाहून महोदयांजवळ येऊन म्हणतो)
समीर : महोदय, आपल्या संभाषणात मी संस्कृतचा संदर्भ ऐकला आपणसुद्धा जागतिक संस्कृत परिषदेसाठी परदेशी निघाला आहात का?
गृहस्थ : नाही खरं तर. परंतु ही कसली जागतिक संस्कृत परिषद? तुम्ही संस्कृतचे विद्यार्थी आहात का?
समीर : होय. मी आय.आय.टी. म्हणजेच भारतीय प्रौद्योगिकी संस्थेमध्ये संगणक अभियांत्रिकीचा विद्यार्थी आहे. तिथे विद्यार्थी संस्कृतसुद्धा शिकू शकतात.
तिथे मानव्यविद्या विभागात व्याकरणशास्त्रावर आधारित अष्टाध्यायी हा ग्रंथ शिकवला जातो. मी संस्कृत व्याकरण व संगणकशास्त्र या विषयांना अनुसरून संशोधन करीत आहे. त्यासंबंधीचा शोधनिबंध सादर करण्यासाठी मला परिषदेत निमंत्रित करण्यात आले आहे.
महिला : काय आश्चर्य आहे.
तंत्रज्ञान संस्थेमध्ये?
संस्कृतचा अभ्यास?
गृहस्थ : केवळ कलाशाखेचे विद्यार्थी महाविद्यालयात संस्कृत शिकतात असे मी समजत होतो.
समीर : थांबा जरा.
तर मग नक्कीच माझ्या मित्रांशी भेट घडवतो.
हे सगळे सुद्धा परिषदेत सहभाग घेणार आहेत.
प्रसाद : (पुढे येऊन) नमस्कार.
मी रसायनशास्त्राचा विद्यार्थी आहे.
‘प्राचीन भारतीय रसायनशास्त्र’ हा माझ्या संशोधनाचा विषय आहे. त्याविषयीचे ग्रंथ संस्कृतभाषेत लिहिलेले आहेत. शाळेत जो संस्कृतचा अभ्यास केला, त्याचे महत्त्व मला आता समजले.

(Few youngsters behind them are engrossed in chatting. प्रसाद, समीर, लीना and तनुजा are friends of each other. One of them approaches the gentleman seeing that book and says.)
समीर: Sir, I heard the reference of Sanskrit in your conversation. Are you too going abroad for World Sanskrit Conference?
Gentleman: Not indeed. But what is this World Sanskrit Conference? Are you a student of Sanskrit?
समीर: Yes. I am a student of computer engineering in IIT.i.e Indian Institute of Technology. There, students can study Sanskrit too. There the grammar-based treatise अष्टाध्यायी is taught in the department of humanities. I am doing a research-based on Sanskrit grammar and computer science. I am invited for the conference to present a research paper about it.
Lady: How surprising!
In technical institute?
Studies of Sanskrit ?
Gentleman: I thought only the students of Arts stream study Sanskrit in college.
समीर: Wait for a while. Then, I will surely introduce my friends. Even they are the participants in the conference.
प्रसाद : (Coming forward) Hello.
I am a student of Chemistry. ‘Ancient Indian Chemistry’ is my field of research. There are treatises written on that subject in Sanskrit language. Now I understood the usefulness of studying Sanskrit in School.

परिच्छेदः 3

अहमपि …………….. विशेषार्हता भवति।

अनुवादः

लीना : मीसुद्धा भाषाशास्त्राचा अभ्यास करुन बंगळुरु येथे सॉफ्टवेअर क्षेत्रात भारतीय भाषा विश्लेषिका म्हणून कार्यरत आहे. माझा अनुभव आहे की, संस्कृतचे ज्ञान आधुनिक भारतीय भाषांचे विश्लेषण करताना अत्यंत उपयोगी पडते.
तनुजा : माझे निवेदनाचे काम आहे. संस्कृत श्लोकांच्या पठनामुळे शब्दोच्चारणाचा उत्तम सराव होतो. त्यामुळे अभिनय व निवेदनातील प्रभाव वाढतो. सध्या कलाक्षेत्रात कार्यरत असणारे आमच्यापैकी काहीजण भरतमुनींच्या नाट्यशास्त्राचा अभ्यास करत आहोत.
समीर : अहो, परदेशीसुद्धा अनेक लोक भारतीय तत्त्वज्ञान, योगशास्त्र, इतिहास, स्थापत्यशास्त्र इ. भारतीयशास्त्रांचा अभ्यास करण्यास उत्सुक आहेत, त्यासाठी अनेक दूरचित्रवाहिन्यासुद्धा आहेत. तिथे संस्कृत तज्ज्ञांची आवश्यकता असते. माझा मित्र आशय संपादक म्हणून तिथे काम करतो.
महिला : आम्ही शाळेत संस्कृत शिकलो. परंतु त्याचा अशाप्रकारे उपयोग होईल असा कधी विचारच केला नाही.
गृहस्थ : खरे आहे. लीना : ज्या कोणत्या क्षेत्रात आपण उपजीविकेसाठी कार्यरत आहोत, तिथे संस्कृतचे ज्ञान आपल्यासाठी विशेष पात्रता ठरते.

लीना : After studying linguistics, I work as an Indian language analyst in the field of software in Bengaluru. It is my experience that knowledge of Sanskrit is very helpful for analyzing modern Indian languages.
तनुजा : My job is of anchoring. Pronunciation of words is practised well by reciting Sanskrit verses, etc. It enhances the impact in acting and anchoring. Few of us working in the field of performing arts are now studying sage भरत’s नाट्यशास्त्र.
समीर : Oh, many people in foreign countries too are curios to study Indian sciences like Indian Philosophy, योगशास्त्र, history, architecture, etc. There are certain TV channels for the same. Sanskrit experts are required there. My friend works there as the content editor.
Lady: We studied Sanskrit in school. But we never thought that it can be utilized in this way.
Gentleman: True indeed.
लीना: Knowledge of Sanskrit is a special qualification for us in whichever field we are working for livelihood.

शब्दार्थाः

1. स्नातक: – graduate – पदवीधर
2. मूलतत्त्वानि – basic principles – मूळ तत्त्व
3. दृष्टान्तसहितानि – along with examples – सोदाहरण
4. विधिविमर्शक- रूपेण – as a legal advisor – विधिविषयक सल्लागार म्हणून
5. व्यवस्थापन – as a management – व्यवस्थापन प्रशिक्षिका
6. प्रशिक्षिकारूपेण – trainer – रुपाने
7. वाणिज्य शाखाया: – of commerce stream – वाणिज्य शाखेचे
8. विधिशाखायाः – of law stream – विधिविषयक
9. बहुराष्ट्रीय – in a multinational – बहुराष्ट्रीय संस्थेमध्ये
10. संस्थायाम् – company
11. विश्वसंस्कृत – World Sanskrit – जागतिक संस्कृत
12. परिषद् – Conference – परिषद
13. अभियान्त्रिकी – engineering – अभियांत्रिकी
14. रसायनशास्वस्य – of chemistry – रसायनशास्त्राचा
15. मानव्यविद्या – in the department – मानव्यविद्या
16. विभागे – of humanities – विभागामध्ये
17. प्रस्तोतुम् – to present – प्रस्तुत करण्यासाठी
18. गोष्ठिषु रताः – engrossed in chatting – गप्पांत रमलेले
19. आशयसम्पादकः – content editor – आशय संपादक
20. भारतीयभाषा – Indian language – भारतीयभाषा विश्लेषिका
21. विश्लेषिका – analyst
22. विशेषार्हता – special qualification – विशेष पात्रता
23. भाषाशास्त्रम् – linguistics – भाषाशास्त्र
24. पार्शनिवेदनम् – anchoring – निवेदन
25. उपयोजनम् – utilisation – उपयोग
26. अधीत्य – having studied – शिकून
27. वृत्त्यर्थम् – for livelihood – उपजीविकेसाठी

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 11 जटायुशौर्यम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 11 जटायुशौर्यम्

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 11 जटायुशौर्यम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. लिट्पाणि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.

2. नाम-तालिकां पूरयत ।

3. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
ततस्सा
उत्तरम् :
ततऽस्य – ततः + अस्य। महातेजा

प्रश्न आ.
ददर्शायतलोचना
उत्तरम् :
ददर्शायतलोचना – ददर्श + आयतलोचना।

प्रश्न इ.
वृद्धोऽहम्
उत्तरम् :
वृद्धोऽहम् – वृद्धः + अहम्।

प्रश्न ई.
तथाप्यादाय
उत्तरम् :
तथाप्यादाय – तथा + अपि + आदाय।

4. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।
जटायुरावणयोः सङ्घर्षस्य वर्णनं कुरुत ।

प्रश्न 1.
जटायुरावणयोः सङ्घर्षस्य वर्णनं कुरुत।
उत्तरम् :
‘जटायुशौर्यम्’ या पाठात जटायू नामक गिधाडाने सीतेला रावणाच्या तावडीतून सोडवण्यासाठी स्वत:च्या प्राणांची आहुती कशी दिली, याचे वर्णन केले आहे. सीतेचे अपहरण करण्यासाठी रावण साधूच्या वेशात सीतेच्या पर्णकुटीपाशी पोहोचला. त्याला भिक्षा देण्यासाठी सीता कुटीबाहेर आली असता त्याने कपटाने तिचे अपहरण केले व तिला आपल्या सोबत लंकेस घेऊन जाऊ लागला. ती दुःखाने रामाचा धावा करत असताना तिच्या दृष्टीस जटायू पडला. तिने बचावासाठी मारलेली आर्त हाक जटायूने ऐकली व तिला मदत करण्यासाठी तो पुढे सरसावला.

प्रथम जटायूने नम शब्दात रावणाला विनंती केली की, “परस्त्रीचा अपमान करु नकोस, हे नीच कृत्य थांबव. कारण दुसऱ्यांना त्रास होईल असे वर्तन वीरपुरुषाने करू नये, मी वृद्ध आहे, पण तू तरुण, धनुष्यबाणधारी, रथारूढ, चिलखत घातलेले आहेस. तरीही मी तुला सहजासहजी सीतेला नेऊ देणार नाही.”

असे बोलून त्याने आपल्या तीक्ष्ण नखांनी रावणावर हल्ला चढवला. आपल्या पायांनी रावणाचे मोतीजडीत धनुष्यबाण मोडून टाकले. जटायू पूर्ण शक्तीने रावणावर तुटून पडला. त्यामुळे संतप्त होऊन रावणाने त्याला चिरडून टाकले. तलवारीने त्याचे पंख, व पाय छाटून टाकले. रावणाच्या या क्रूर कर्मामुळे जटायू गतप्राण होऊन जमिनीवर पडला.

आजच्या काळात एक माणूस दुसऱ्या माणसाला मदत करताना संकोच करतो. अशा समाजाच्या डोळ्यांत अंजन घालण्याचे काम या पाठाद्वारे होते.

The chapter ‘teryxid describes how a vulture sacrificed it’s life for helping file to get released from the custody of रावण. रावण reached the hermitage of सीता disguised as a monk. As she came out of the hermitage to give him alms, he abducted her deceitfully and took her along him to Lanka. She saw as she was lamenting in grief and pleaded TH to come for her rescue. Hearing her lamenting with grief Fery came forward to help her.

At first Hery humbly requested to that “You should not disrespect other’s wife. Stop this inferior deed as a brave man should not behave in such a way that it troubles others. I am old. You are young, armed with bow and arrows, seated on a chariot and wearing an armour.

Yet I can easily stop you from abducting सीता. Saying thus, it attacked 17 with sharp nails. He broke as bow, that was adorned with pearls, with his feet. It fought with strength. But 74 crushed it with anger. He cut his wings and feet with a sword, 24 got dead and fell on the ground due to cruel behavior of रावण. This story is an eye-opener in today’s world where people hesitate to help others in their time of need.

5. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
सीता, रावणः, शृङ्गम्, तुण्डम्, पतगः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
सीता, रावणः, शृङ्गम्, तुण्डम्, पतगः
उत्तरम् :

• सीता – वैदेही, जानकी, मैथिली।
• रावणः – दशाननः, दशग्रीवः, लङ्काधीशः, लकेशः।
• शृङ्गम् – शिखरम्।
• तुण्डम् – मुखम्, आननम्, वदनम्, वक्त्रम्।
• पतगः – पक्षी, द्विजः, खगः।

6. धातु-तालिकां पूरयत ।

7. सर्वनाम-तालिकां पूरयत ।

8. विशेषणानि अन्विष्य लिखत ।

प्रश्न अ.

उत्तरम् :

प्रश्न आ.

उत्तरम् :

प्रश्न इ.

उत्तरम् :

9. सूचनानुसारं कृती: कुरुत।

प्रश्न अ.
सीता वनस्पतिगतं गृधं ददर्श (लङ्-लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
सीता वनस्पतिगतं गृधम् अपश्यत् ।

प्रश्न आ.
जटायुः रावणस्य गात्रे व्रणान् चकार (लङ्-लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
जटायुः रावणस्य गात्रे व्रणान् अकरोत्।

प्रश्न इ.
रावणः खड्गमुद्धृत्य पक्षौ अच्छिनत् ।(पूर्वकालवाचकम् अव्ययं निष्कासयत ।)
उत्तरम् :
रावणः खड्गम् उदधरत् पक्षौ अच्छिनत् च ।

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 11 जटायुशौर्यम् Additional Important Questions and Answers

सन्धिविग्रहं :

1. गृहीताऽतिचुक्रोश – गृहीता + अतिचुक्रोश।
2. रामेति – राम + इति।
3. करुणा वाचो विलपन्ती – करुणा: + वाचः + विलपन्ती।
4. मामार्य – माम् + आर्य।
5. ह्रियमाणामनाथवत् – ह्रियमाणाम् + अनाथवत्।
6. राक्षसेन्द्रेणाकरुणम् – राक्षसेन्द्रेण + अकरुणम्।
7. शब्दमवसुप्तस्तु – शब्दम् + अवसुप्त: +तु।
8. जटायुरथ – जटायु: + अथ।
9. निरैक्षद् वैदेहीम् – निक्षत् + वैदेहीम्।
10. पर्वतशृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः – पर्वतशृङ्गाभः + तीक्ष्णातुण्डः।
11. श्रीमान्व्याजहार – श्रीमान् + व्याजहार।
12. तत्समाचरेद्धीरो परो यदि – तत् + समाचरेत् + धीरः + पर: + यत् + हि।

अवबोधनम्

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

प्रश्न 1.
सीता किम् अतिचुक्रोश?
उत्तरम् :
सीता रामेति अतिचुक्रोश।

प्रश्न 2.
सीतायाः कानि विशेषणानि?
उत्तरम् :
गृहीता, यशस्विनी, दुःखार्ता इति सीतायाः विशेषणानि।

प्रश्न 3.
सीता कं ददर्श?
उत्तरम् :
सीता वनस्पतिगतं गृधं ददर्श।

प्रश्न 4.
सीता केन ह्रियमाणा?
उत्तरम् :
सीता राक्षसेन्द्रेण ह्रियमाणा।

प्रश्न 5.
राक्षसेन्द्रः कीदृशः?
उत्तरम् :
राक्षसेन्द्रः पापकर्मा।

प्रश्न 6.
जटायुः कं कं अपश्यत्?
उत्तरम् :
जटायुः रावणं वैदेहीं च अपश्यत्।

प्रश्न 7.
क: शब्दं शुश्रुवे?
उत्तरम् :
जटायु: शब्दं शुश्रुवे।

प्रश्न 8.
कः अवसुप्तः?
उत्तरम् :
जटायुः अवसुप्तः।

प्रश्न 9.
जटायुः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
जटायुः पर्वतशृङ्गाभः, तीक्ष्णतुण्डः, खगोत्तमः, वनस्पतिगतः, श्रीमान आसीत।

प्रश्न 10.
धीर: किं न समाचरेत्?
उत्तरम् :
यत् पर: विगर्हयेत् तत् धीर: न समाचरेत्।

प्रश्न 11.
जटायुः कीदृशः आसीत् ?
उत्तरम् :
जटायुः वद्धः आसीत्।।

प्रश्न 12.
रावणः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
रावणः युवा, बन्ची, सरधः, कवची, शरी च आसीत्।

प्रश्न 13.
जटायुः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
जटायुः महाबलः, पतगसत्तमः च आसीत्।

प्रश्न 14.
जटायुः कथं व्रणान् चकार?
उत्तरम् :
जटायुः तस्य तीक्ष्णनखाभ्यां चरणाभ्यां च व्रणान् चकार ।

प्रश्न 15.
जटायुः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
जटायु:महातेजाः, पतगोत्तमः च आसीत्।

प्रश्न 16.
रावणस्य चापः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
रावणस्य चाप:मुक्तामणिविभूषितः च आसीत्।

प्रश्न 17.
जटायुः चापं कथं बभञ्ज?
उत्तरम् :
जटायुः चापंचरणाभ्यां बभञ्ज ।

प्रश्न 18.
दशग्रीवः क्रोधात् किमकरोत् ?
उत्तरम् :
दशग्रीवः क्रोधात् गृध्रराजम् अपोथयत्।

प्रश्न 19.
दशग्रीवः खड्गमुद्धृत्य किमकरोत् ?
उत्तरम् :
दशग्रीवः खड्गमुद्धृत्य गृध्रराजस्य पक्षी, पाश्वी,पादौ च अच्छिनत्।

प्रश्न 20.
केन रौद्रकर्मणा गृधः हत:?
उत्तरम् :
रक्षसा रौद्रकर्मणा गृध्रः हतः।

प्रश्न 21.
क; धरण्याम् निपपात?
उत्तरम् :
गृध: धरण्याम् निपपात।

प्रश्न 22.
गृधः कीदृशः आसीत्?
उत्तरम् :
गृधः छिन्नपक्षः, अल्पजीवित:, च आसीत्।

प्रश्न 23.
रावणेन गृहीता सीता।
उत्तरम् :
रावण : गृहीतवान् सीताम्।

(ख) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
गृहीता / यशस्विनी / दुःखार्ता	सीता
विलपन्ती, सुदुःखिता, आयतलोचना	सीता
आर्य	जटायो
पापकर्मणा	राक्षसेन्द्रेण
अवसुप्तः	जटायुः
पर्वतशृङ्गाभः, तीक्ष्णतुण्डः, खगोत्तमः, वनस्पतिगतः, श्रीमान्	जटायुः
शुभाम्	गिरम
वृध्दः	जटायुः
युवा, धन्वी, सरथः, कवची, शरी	रावणः
महाबलः, पतगसत्तमः	जटायुः
महातेजाः, पतगोत्तमः	जटायु:
सशरम्, मुक्तामणिविभूषितम्	चापम्
हतः, छिन्नपक्षः, अल्पजीवितः	गृध्रः

(ग) त्वं’ स्थाने ‘भवान्’ योजयत।

प्रश्न 1.
त्वं कुशली न गमिष्यसि।
उत्तरम् :
भवान् कुशली न गमिष्यति।

प्रश्न 2.
त्वं युवा असि।
उत्तरम् :
भवान् युवा अस्ति।

(घ) लकारं परिवर्तयत ।

प्रश्न 1.
त्वं कुशली न गमिष्यसि । (विधिलिङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
त्वं कुशली न गच्छे ।

प्रश्न 2.
गृधः धरण्यां निपपात। (लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
गृधः धरण्यां न्यपतत् ।

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ	समासविग्रहः	समासनाम
खगोत्तमः	the excellent bird	उत्तमः खगः।	कर्मधारय समास
आयतलोचना	the one with wide eyes	आयते लोचने यस्याः सा।	बहुव्रीहि समास
वनस्पतिगतः	in the plant/woods	वनस्पतिं गतः।	द्वितीया तत्पुरुष समास
गृध्रराज:	king of vultures	गृधाणां राजा।	षष्ठी तत्पुरुष समास
महाबलः	the one with great strength	महत् बलं यस्य सः।	बहुव्रीहि समास
राक्षसेन्द्रः	king of demons	राक्षसाणाम् इन्द्रः।	षष्ठी तत्पुरुष समास
तीक्ष्णतुण्ड:	the one with sharp beak	तीक्ष्णं तुण्डं यस्य सः।	बहुव्रीहि समास

भाषाभ्यास:

समानार्थकशब्दान् लिखत।

• लोचने – नेत्रे, नयने ।
• शब्दः – नादः, रवः ।
• गिर् – वाक्, वाणी, भाषा।

जटायुशौर्यम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

रामायण व महाभारताचा भारतातील ‘आर्ष महाकाव्ये’ असा गौरव केला जातो. यापैकी रामायण ही महर्षी वाल्मीकींनी लिहिलेली जगभरातील सर्वात प्रथम रचलेली काव्यकृती आहे. त्यात 7 कांडे असून 24,000 श्लोक आहेत. वनवासादरम्यान, रावण साधूच्या वेशात सीतेच्या पर्णकुटीपाशी गेला आणि कपटाने तिचे अपहरण केले.

परंतु हे पापकर्म करण्यापासून रोखण्याचा जटायू नामक गिधाडाने जीवापाड प्रयत्न केला. ‘जटायुशौर्यम्’ या पाठात जटायू नामक गिधाडाने सौतेला रावणाच्या तावडीतून सोडवण्यासाठी स्वत:च्या प्राणांची आहुती कशी दिली याचे वर्णन केले आहे.

आजच्या काळात एक माणूस दुसऱ्या माणसाला अडचणीतून सोडवताना संकोच करतो, अशा समाजाच्या डोळ्यांत अंजन घालण्याचे कार्य हा पाठ करतो. रामायणात अशा अनेक प्राणिमात्रांनी स्वत:च्या जीवाची पर्वा न करता रामाला सहकार्य केले होते.

रामायणम् and महाभारतम् are honoured as the epic poetries of India. Out of these, रामायणम् is the first ever poetry composed in the world, by the great sage वाल्मीकि. It contains seven cantos comprising 24,000 verses.

During the exile, Tu reached the hermitage of to having disguised as a monk and abducted her deceitfully. जटायू a vulture tried to stop रावण from doing this sinful deed. The chapter ‘जटायुशौर्यम्’ describes how a vulture sacrificed it’s life for helping it to get released from the custody of 144.

This story is an eyeopener in today’s world where people hesitate to help others in their time of need. In रामायणम्, many animals help राम without caring for their lives.

श्लोकः 1

सा गृहीताऽतिचुक्रोश रावणेन वशस्विनी।
रामेति सीता दुःखार्ता रामे दूरगते वने ।।१।।

अनुवादः

राम वनात दूरवर गेला असता, रावणाने धरलेली तेजस्वी सीता दु:खाने व्याकूळ होऊन ‘राम’ असा आक्रोश करू लागली.

The illustrious lady, सीता, held by रावण, lamented aloud as राम being sunk in grief, when राम had gone far in the forest.

श्लोक: 2

सा तदा करुणा वाचो विलपन्ती सुदुःखिता।
वनस्पतिगतं गृधं ददर्शायतलोचना ।।2।।

अनुवादः

तेव्हा मोठ्या डोळ्यांच्या, अत्यंत दु:खीकष्टी झालेल्या सीतेने करुण आवाजात विलाप करत असताना झाडावर गिधाड पाहिले.

The wide-eyed in who was extremely grieved, was lamenting in pitiable voice, saw a vulture seated on a tree.

श्लोक: 3

जटायो पश्य मामार्य ह्रियमाणामनाथवत्।
अनेन राक्षसेन्द्रेणाकरुणं पापकर्मणा ।।3।।

अनुवादः

“हे आर्य जटायू, पहा या पापी राक्षसेंद्राकरवी एखाद्या अनाथाप्रमाणे निर्दयीपणे माझे अपहरण केले जात आहे.”

“Oh noble जटायू, see me being abducted like an orphan without mercy by this sinful lord of the demons रावण.”

श्लोकः 4

तं शब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ शश्रुवे।
निरक्षद् रावणं क्षिप्रं वैदेहीं च ददर्श सः ।।4।।

अनुवादः

निद्रिस्त असलेल्या त्या जटायूने ते शब्द ऐकले, वेगाने जाणाऱ्या रावणाला व सीतेला पाहिले.

जटायू, who was asleep, heard those words, saw रावण and He going hurriedly.

श्लोक: 5

तत: पर्वतशृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः।
वनस्पतिगतः श्रीमान्व्याजहार शुभां गिरम् ।।5।।

अनुवादः

तेव्हा पर्वतशिखराप्रमाणे रंग असलेला, तीक्ष्ण चोच असलेला, श्रेष्ठ खग, झाडावर बसलेला आदरणीय (जटायू) नम्र आवाजात म्हणाला.

Then the excellent bird whose colour was like the peak of the mountain, one with a sharp beak, the respected one, seated on a tree spoke in humble speech.

श्लोक: 6

निवर्तय मति नीचां परदाराभिमर्शनात् ।
न तत्समाचरेद्धीरो परो यद्धि विगर्हयेत् ।।६।।

अनुवादः

“(हे रावणा) परक्या स्त्रीचा मान राखण्यासाठी तुझा नीच विचार थांबव. कारण दुसऱ्याने निंदा करावी असे शूरवीर वागत नाहीत.”
“(Oh रावण) changeyour ill-mind as other’s wife should be respected. Because indeed a brave man does not – behave in such a way that is condemned by others.

श्लोकः 7

बद्धोऽहं त्वं युवा धन्वी सरथः कवची शरी।
तथाप्यादाय वैदेहीं कुशली न गमिष्यसि ।।7।।

अनुवादः

मी जरी वृद्ध असलो आणि तू तरुण, धनुष्यबाणासहित, रथारूढ, चिलखत घालून असलास, तरी तू वैदेहीला सहजपणे नेऊ शकत नाहीस.” Although I am old and you are young, armed with bows and arrows, seated on a chariot, wearing an armour, yet you will not go taking & easily.

श्लोक: 8

तस्य तीक्ष्णनखाभ्यां तु चरणाभ्यां महाबलः।
चकार बहुधा गात्रे व्रणान्यतगसत्तमः ।।8।।

अनुवादः

बलाढ्य असलेल्या (जटायू) ने तीक्ष्ण नखांनी व पायांनी (रावणाच्या) शरीरावर बऱ्याच जखमा केल्या.
The extremely strong and the best bird did many wounds on his (रावण’s) body with sharp nails and feet.

श्लोकः 9

ततोऽस्य सशरं चापं मुक्तामणिविभूषितम्।
चरणाभ्यां महातेजा बभञ्ज पतगोत्तमः।।९।।

अनुवाद:

तेव्हा अत्यंत पराक्रमी, श्रेष्ठ खग असलेल्या (जटायू) ने त्याचे मोती जडवलेले व बाण लावलेले धनुष्य पायांनी मोडून टाकले.

Then the extremely brave, great bird (er) broke his bow, that was adorned with pearls and attached with an arrow with his feet.

श्लोकः 10

ततः क्रोधादशग्रीवो गृध्रराजमपोथयत् ।
पक्षौ पाश्वा च पादौ च खड्गमुद्धृत्य सोऽच्छिनत्।।10।।

अनुवादः

तेव्हा त्या दशग्रीव (रावणा) ने रागाने त्या गिधाडाला चिरडून टाकले. तलवार उपसून त्याचे पंख आणि पाय छाटून टाकले.

दशग्रीव (रावण) crushed the great vulture angrily. Raising his sword, cut his wings, and feet.

श्लोक: 11

स छिन्नपक्षः सहसा रक्षसा रौद्रकर्मणा।
निपपात हतो गृधो धरण्यामल्पजीवितः ।।11।।

अनुवादः

राक्षसाच्या रौद्र कृत्यामुळे लगेच मारले गेलेले, पंख छाटलेले ते अल्पायुषी गिधाड जमिनीवर पडले.

That short-lived vulture, whose wings were cut, got killed immediately due to the terrible deeds of the demon and fell on the ground.

शब्दार्था:

1. गृह्यता – held – धरले होते
2. यशस्विनी – illustrious – तेजस्वी
3. अतिचुक्रोश – lamented aloud – मोठ्याने आक्रोश करत ह्येतो
4. दुःखार्ता – sunk in grief – दुःखात बुडालेली
5. पापकर्मणा – by the sinful one – पापी माणसाकडून
6. अकरुणम् – without mercy – निर्दयीपणे
7. अनाथवत् – like an orphan – अनाथ असल्याप्रमाणे
8. ह्रियमाणाम् – being abducted – अपहरण केले जात असपाऱ्या
9. अवसुप्तः – asleep – झोपलेला
10. क्षिप्रम् – speedily – वेगाने
11. निरक्षत् – observed – पाहिले
12. शुश्रुवे – had heard – ऐकले होते+
13. पर्वतशृङ्गाभः – colour like the peak of the mountain – पर्वतशिखराप्रमाणे रंग असलेला
14. तीक्ष्णतुण्डः – having sharp beak – तीक्ष्ण चोच असलेला
15. व्याजहार – spoke – बोलला
16. शुभां – in humble speech – गिरम्
17. सरथः – seated on a chariot – रथी / रथारूढ़
18. धन्वी – armed with a bow – धनुष्यधारी
19. कवची – wearing armour – चिलखत घातलेला
20. शरी – having arrows – बाण जवळ असलेला
21. कुशली – (here) easily – (इथे) सहजपणे
22. महाबलः – extremely strong – बलाढ्य
23. पतगसत्तमः – the best bird – सर्वोत्तम पक्षी
24. वणान् – wounds – जखमा
25. गात्रे – on the body – शरीरावर
26. चकार – did / made – केले
27. महातेजाः – extremely lustrous / extremely brave – अत्यंत तेजस्वी / अत्यंत शूर
28. पतगोत्तमः – great bird – श्रेष्ठ खग
29. मुक्तामणिविभूषितम् – adorned with pearls – मोती जडवलेले
30. बभज – broke – तोडले
31. दशग्रीवः – Ravan – रावण
32. खड्गम् – sword – तलवार
33. अपोथयत् – crushed – चिरडून टाकले
34. अच्छिनत् – cut – कापले
35. छिनपक्ष: – whose wings are cut – पंख छाटलेला
36. सहसा – at once – लगेच
37. रौद्रकर्मणा – due to terrible deeds – रौद्र कृत्यामुळे
38. निपपात – fell – पडला
39. अल्पजीवितः – short-lived – अल्पायुषी

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 9 धेनोाघः पलायते Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 9 धेनोाघः पलायते

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 9 धेनोाघः पलायते Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
चिमणराव: कस्यां मग्नः?
उत्तरम् :
चिमणराव: पत्रक्रीडायां मग्नः।

प्रश्न आ.
क्रीडायां को व्याघ्रं भल्लूकं च नाटयत:?
उत्तरम् :
क्रीडायां द्वौ बहुरूपधारिणौ नरौ व्यानं भल्लूकं च नाटयतः।

प्रश्न इ.
महिला केन मूर्च्छिता?
उत्तरम् :
महिला व्याघ्रस्य मनुष्यबाण्या भाषणेन मूर्छिता।

प्रश्न ई.
चिमणरावेण किं निश्चितम् ?
उत्तरम् :
सर्कसस्वामिन : साहाय्य करणीयम् इति चिमणरावेण निश्चितम्।

प्रश्न उ.
सर्कसक्रीडायाः प्रारम्भः कदा जात: ?
उत्तरम् :
सर्कसक्रीडाया: प्रारम्भः रात्रौ दशवादने जातः ।

प्रश्न ऊ.
चिमणराव: किमर्थं प्रयत्तवान् ?
उत्तरम् :
चिमणराव यावत् शक्यं जनान् रञ्जयितुं प्रयत्तवान्।

प्रश्न ए.
कैः आनन्देन तालिकावादनम् आरब्धम् ?
उत्तरम् :
उत्तेजितैः प्रेक्षकै: आनन्देन तालिकावादनम् आरब्धम्।

प्रश्न ऐ.
धेन्वा किं लक्षितम् ?
उत्तरम् :
धेनुना इमौ न परिचिती व्याघ्रभल्लूको इति लक्षितम्।

प्रश्न ओ.
भल्लूकः कुत्र आरूढवान् ?
उत्तरम् :
भल्लूक: पटमण्डपस्तम्भम् आरूढवान्।

प्रश्न औ.
प्रेक्षकाः कदा कोलाहलं कृतवन्त: ?

2. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत ।

प्रश्न अ.
सर्कसस्वामी किमर्थं चिमणरावं प्रति आगतः ?
उत्तरम् :
‘धेनोर्व्याघ्रः पलायते।’ या कथेत चिमणरावांच्या स्वभाव वैशिष्ट्यांमुळे जी विनोदनिर्मिती होते त्यामुळे वाचकांच्या चेहऱ्यावर स्मितहास्य उमटते. त्याचप्रमाणे ही कथा म्हणजे एका प्रादेशिक भाषेतून प्राचीन भाषेतील अनुवादाचा उत्कृष्ट नमुना आहे.

या कथेचा नायक चिमणराव हा साधाभोळा, प्रामाणिक आणि देशभक्त आहे. त्यांनी ‘स्काऊट’ सारखाच शूरवीर मुलांचा संघ स्थापन केला, ज्याद्वारे लहान मुलांच्या मनात परोपकार, शौर्य, सहकार्य, समाजसेवेचे संस्कार रुजवण्याचा त्याचा मानस आहे.

सुट्टीमध्ये त्याने बनेश्वर नावाच्या गावात या मुलांच्या चमूला शिबिरासाठी नेले. शिबिराच्या पहिल्याच दिवशी दुपारचे जेवण आटपून चिमणराव मुलांसोबत पत्ते खेळण्यात मग्न असताना, नुकताच परिचय झालेले प्रोफेसर सर्कसवाले त्यांना शोधत आले. सर्कशीच्या मालकांना प्रयोगासाठी चिमणरावांचे सहकार्य अपेक्षित होते.

प्रयोगात अस्वल आणि वाघाचे सोंग घेणाऱ्या व्यक्ती भांडणादरम्यान जखमी झाल्या होत्या. त्यामुळे सर्कसच्या मालकांनी चिमणरावांना विनंती केली, की मुलांच्या संघातील दोघांना त्या दिवशीच्या प्रयोगात अस्वल व वाघाचे सोंग घेण्याची परवानगी द्यावी, जेणेकरुन प्रयोग न फसता यशस्वीपणे पूर्ण होईल.

The story ‘धेनोर्व्याघ्रः पलायते।’ brings smile on the faces of the readers due to the humor caused by innocent nature of चिमणराव. It is also an excellent example of translation skills from a regional language to the ancient language of India.

चिमणराव, the hero of this story isa sincere, innocent and patriotic person, made a troop of brave children like ‘scout’. The purpose behind it, was to inculcate values like benevolence, bravery, co-operation, social service etc. in the minds of the children.

During vacations, he took this troop of children to a village called ‘बनेश्वर for a camp. On the first day of the camp itself, when चिमणराव was busy playing cards with the children in the afternoon, प्रोफेसर सर्कसवाले, an owner of a circus came to meet him.

He was seeking help from चिमणराव in his circus show. The men enacting a bear and a tiger in his show were wounded. So the owner of the circus requested चिमणराव to allow any two soldiers from the troop to enact the animals and save the show from being a flop.

प्रश्न आ.
सर्कसक्रीडायाः आरम्भात् पूर्वं किं किम् अभवत् ?
उत्तरम् :
धेनोर्व्याघ्रः पलायते।’ या कथेत चिमणरावांच्या स्वभाव वैशिष्ट्यांमुळे जी विनोदनिर्मिती होते त्यामुळे वाचकांच्या चेहऱ्यावर स्मितहास्य उमटते. त्याचप्रमाणे ही कथा म्हणजे एका प्रादेशिक भाषेतून प्राचीन भाषेतील अनुवादाचा उत्कृष्ट नमुना आहे.

सर्कशीच्या मालकांनी प्रयोगासाठी सहकार्य करण्याच्या विनंतीचा चिमणरावांनी स्वीकार केला. त्यांनी आपल्या चमूतील बालवीरांपैकी अब्दुलची निवड अस्वलाच्या सोंगासाठी केली आणि ते स्वतः वाघाच्या वेशात तयार झाले. प्रयोग सुरु होण्यापूर्वी ते दोघे आपापले सोंग घेऊन नेमलेल्या पिंजऱ्यांत शिरले. वाघाचे सोंग घेतलेल्या चिमणरावांच्या पिंजऱ्यासमोर तोबा गर्दी जमली होती, त्यांनी प्रेक्षकांचे मनोरंजन करण्याचा प्रयत्न केला मात्र प्रेक्षक, ‘अरे, हा काय वाघ आहे? किती कृश आहे,’ अशी त्यांची खिल्ली उडवू लागले.

चिमणरावांनी वाघासारखी डरकाळी फोडल्यामुळे आईसोबत वाघ बघायला आलेला एक मुलगा घाबरला. तेव्हा त्याच्या आईन रागात वाघाला दगड फेकून मारला. परंतु त्यामुळे वाघाच्या वेशातील चिमणराव जखमी झाले. क्षणभर हे सगळे नाटक विसरून ते वेदनेने ओरडले, ‘पिंजऱ्यातल्या वाघाला बघून बायका दगड मारतात.’ त्यांचे हे वाक्य पूर्ण होण्याआधीच मनुष्यवाणीत बोलणाऱ्या वाघाला बघून ती बाई चक्रावली.

‘भूत आहे भूत’, असे किंचाळत ती चक्कर येऊन जमिनीवर पडली. त्यानंतर चिमणरावांचा मुलगा राषु पिंजऱ्याजवळ येऊन मधेच त्यांना म्हणाला, ‘आप्पा, तुम्हांला चहा प्यायचा आहे का?’ अशाप्रकारे वाघाला वडील म्हणून संबोधणारा मुलगा पाहून प्रेक्षक अधिकच संभ्रमात पडले. अशाप्रकारे, सर्कशीचा प्रयोग सुरु होण्यापूर्वीच तंबूत गडबड-गोंधळाचे वातावरण निर्माण झाले.

The story ‘धेनोक्नः पलायते।’ brings smile on the faces of the readers due to the humor caused by innocent nature of चिमणराव. It is also an excellent example of translation skills from a regional language to the ancient language of India. चिमणराव accepted the request of the circus owner to help him in his show.

He appointed अब्दुल, one of the cadets of his troop, as the bear and he himself got ready to enact the tiger in the show. Before the show would begin, both of them entered their allotted cages in the disguise of the bear and the tiger. A huge crowd. gathered around चिमणराव’s cage, who was disguised as the tiger.

He tried to entertain the crowd but the people mockingly said, “Is this a tiger? How weak is this!” A boy, who came to see the tiger along with his mother, got afraid due to the roaring of the tiger. So his mother threw a stone at him with anger. But behind the tiger’s disguise got wounded. For a second, he forgot about all the drama and screamed with pain, “Seeing the caged tigers, ladies throw stones.”

Before he could end his sentence, that lady got surprised seeing a tiger speaking in human voice. She fell on the ground being unconscious, screaming, “Ghost, it’s ghost!” Further चिमणराव’s son राघु came near the cage and asked him, “Father, would you like to have some tea?” With this the audience got even more confused. Thus, even before the circus show began, there was situation of chaos and confusion in the tent of circus.

प्रश्न इ.
पशूनां सहभोजनसमये क: हास्यपूर्णः अनवस्थाप्रसङ्गः समुत्पन्नः?
उत्तरम् :
‘धेनोव्याघ्रः पलायते।’ या कथेत चिमणरावांच्या स्वभाव वैशिष्ट्यांमुळे जी विनोदनिर्मिती होते त्यामुळे वाचकांच्या चेहऱ्यावर स्मितहास्य उमटते. त्याचप्रमाणे ही कथा म्हणजे एका प्रादेशिक भाषेतून प्राचीन भाषेतील अनुवादाचा उत्कृष्ट नमुना आहे. सर्कशीच्या मालकांच्या विनंतीचा स्वीकार करून चिमणराव व अब्दुलने अनुक्रमे वाघ व अस्वलाचे सोंग घेतले. प्रयोग रात्री 10 ला सुरू झाला. प्राण्यांच्या सहभोजनाचा लोकप्रिय कार्यक्रम 12 वाजता सुरू झाला.

प्रेक्षकांची उत्सुकता शिगेला पोहोचली. मंचावर तीन खुर्त्या आणि मधोमध एक गोलाकार टेबल ठेवण्यात आले. चिमणराव व अब्दुल आपापल्या खुर्चीत जाऊन बसले. त्या कार्यक्रमातील तिसरा प्राणी म्हणजे गाय सुद्धा मंचावर आली. चिमणराव आणि अब्दुल प्राण्यांचे सोंग घेऊन बसले होते, ती गाय मात्र खरीखुरी होते.

प्राण्यांसमोर खाद्य वाढले जात असता प्रेक्षकांनी आनंद आणि उत्सुकतेने टाळ्यांचा कडकडाट केला. त्या गायीला पूर्वी जे प्राण्यांचे सोंग घ्यायचे त्यांच्यासोबत कार्यक्रम करण्याचा सराव होता. परंतु थोड्याच वेळात गायीच्या लक्षात आले की, हे वाघ आणि अस्वल नेहमीचे नाहीत, ती संशय आणि गोंधळाने दोघांकडे पाहू लागली. आपली शिंगं उगारून ती दोघांवर गुरकावू लागली. चिमणरावांनी डरकाळी फोडून व आपले तीक्ष्ण दात दाखवून तिला घाबरवण्याचा प्रयत्न केला, परंतु ती त्याला बधली नाही. अब्दुलने हाताने तिला चापट मारली. तेव्हा चिडून ती दोघांवर धावून गेली.

प्रेक्षकांनी पाहिले की अस्वल घावरून तंबूच्या खांबावर चढले. हा त्यांना प्रयोगातील पूर्वनियोजित भाग आहे असे वाटले. परंतु अस्वल हातातून निसटल्यामुळे चिडून ती गाय आता चिमणराव म्हणजेच वाघावर धावून गेली. अशा संकटसमयी पूर्वी ठरवलेला सगळा बनाव आणि घेतलेले वाघाचे सोंग विसरून भितीने किंचाळत चिमणराव पळू लागले, ‘वाचवा, प्रोफेसरसाहेब, वाचवा!’ गायीला घाबरुन पळणारा वाघ पाहून प्रेक्षक गोंधळात पडले.पुढे त्यांना या नाटकाची कल्पना आली.

त्यांनी वाघाचे सोंग उतरवून चिमणरावांना बेदम मारले. इतके, की ते वेदनेने बेशुद्ध होऊन पडले. अशा प्रकारे चिमणराव प्रोफेसर सर्कसवाले यांना सर्कशीच्या प्रयोगासाठी सहकार्य करण्याचा प्रयत्न करत असताना प्रयोगाचा मात्र फज्जा उडाला.

The story ‘धेनोर्व्याघ्रः पलायते।’ brings smile on the faces of the readers due to the humor caused due to innocent nature of चिमणराव. It is also an excellent example of translation skills from a regional language to the ancient language of India.

Accepting the request of the circus owner, चिमणराव and अब्दुल were disguised as the tiger and the bear respectively. The circus began at 10 at night. The popular event of animal’s meal together began at 12. Audiences’ enthusiasm raised up. Three chairs and a circular stool in the middle were arranged on the stage. चिमणराव and अब्दुल took their seats. The cow, the third animal of the show, too came on the stage.

While चिमणराव and अब्दुल were disguised as the animals, the cow was a real one. As food was being arranged in front of the animals, the audience started clapping with joy and excitement. The cow was trained to perform in the show along with the earlier disguised men. But in a short while, she realised that these tiger and bear were not the usual ones.

She looked at both of them with confusion and doubt. Raising her horns she attacked them, चिमणराव tried to frighten her by roaring and displaying his sharp teeth, but she didn’t bother. अब्दुल beather with his hand. With this she got angry and ran over him. The audience saw that the bear climbed on the pole of the tent and they thought it was a part of the show. But the cow, being angry as the bear escaped, now attacked चिमणराव-the tiger.

Here चिमणराव forgot the planned drama and the tiger’s disguise due to fear and ran away screaming, “Help, professor, help!”. Seeing the tiger being afraid of a cow and running away, the audience got confused and then realised the drama. They removed the tiger’s disguise off चिमणराव’s body and beat him harshly, so much so that he fell unconscious with pain. Thus, चिमणराव tried to help प्रोफेसर सर्कसवाले in his show, but it turned out to be a fiasco.

3. समानार्थकशब्दान् लिखत ।
मनः, गौः, व्याघ्रः, सैनिकः, क्रीडा, वेदना, भाषणम्, उत्कण्ठा, मनुष्यः, शृङ्गे, दन्ताः, उत्तमानम्

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
मनः, गौः, व्याघ्रः, सैनिकः, क्रीडा, वेदना, भाषणम्, उत्कण्ठा, मनुष्यः, शृङ्गे, दन्ताः, उत्तमाङ्गम्
उत्तरम् :

• मग्नः – रतः, लीनः ।
• गौः – धेनुः, माहेयी, सौरभेयी, उस्रा, माता, शृङ्गिणी।
• व्याघ्रः – शार्दूल:, द्विपी ।
• सैनिकः – भटः, योध्दा, सेनारक्षः, योधः ।
• क्रीडा – खेलः।
• वेदना – संवेदः, निर्वेशः, उपलम्भः।
• उत्कण्ठा – उत्सुकता।
• भाषणम् – व्याहारः, भाषितम्।
• मनुष्यः – नरः, मानुषः, मर्त्यः, मनुजः, मानवः ।
• शृङ्गे – ककुदे, विषाणे।
• दन्ताः – रदनाः, दशना:।
• उत्तमाङ्गम् – मस्तकम्, शिरः, शीर्षम्, मूर्धा।

4. विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
समाप्य, प्राक्, विस्मृत्य, कृशः

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
समाप्य, प्राक्, विस्मृत्य, कृशः
उत्तरम् :

• समाप्य × आरभ्य ।
• प्राक् × अनन्तरम्।
• विस्मृत्य × स्मृत्वा ।
• कृशः × बलवान, बलिष्ठः।

5. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।।

प्रश्न अ.
अहं बालैः सह पत्रक्रीडायां मनः आसम् ।
उत्तरम् :
अहं कै: सह पत्रक्रीडायां मग्न: आसम्?

प्रश्न आ.
धेनुः वास्तविकी एव ।
उत्तरम् :
माहेयी / सौरभेयी / गौः / उस्रा / माता / शृङ्गिणी तु वास्तविकी एव।

प्रश्न इ.
सर्कसस्वामिनः विवशता मया अवगता ।
उत्तरम् :
कस्य विवशता मया अवगता?

प्रश्न ई.
भल्लूकवेशे अब्दुलः शोभेत ।
उत्तरम् :
भल्लूकवेषे कः शोभेत?

प्रश्न उ.
महिला मयि पाषाणखण्डान् अक्षिपत् ।
उत्तरम् :
महिला मयि कान् अक्षिपत्?

प्रश्न ऊ.
गौः मञ्चं समागता ।
उत्तरम् :
का मञ्चं समागता?

6. क: कं वदति ?

प्रश्न अ.
‘विज्ञापनं कृत्वा प्रवेशपत्राणि अपि विक्रीतानि ।’
उत्तरम् :
सर्कसक्रीडास्वामी लेखकं चिमणरावं वदति।

प्रश्न आ.
किं धेनुरपि …?’
उत्तरम् :
लेखक : चिमणराव : सर्कसक्रीडास्वामिनं वदति।

प्रश्न इ.
‘चायं पातुम् इच्छति किम्?’
उत्तरम् :
राघु: चिमणरावं/ लेखकं वदति।

7. विशेषण-विशेष्याणां मेलनं कुरुत ।

प्रश्न 1.
विशेषण-विशेष्याणां मेलनं कुरुत ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
लोकप्रियः	आकर्षणम्
सर्वोच्चम्	शुल्कम्
बहुरूपधारिणी	व्याघ्रान्
अधिकम्	प्रेक्षकाः
अधिक:	प्रेक्षकेषु
भीत:	सहभोजनकार्यक्रमः
पञ्जरस्थितान्	नरौ
सम्भ्रान्ताः	सम्पर्दः
त्रीणि	व्याघ्रभल्लूको
निमग्रेषु	बाल:
परिचितौ	आसनानि

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
लोकप्रियः	सहभोजनकार्यक्रमः
सर्वोच्चम्	आकर्षणम्
बहुरूपधारिणी	नरौ
अधिकम्	शुल्कम्
अधिक:	सम्पर्दः
भीत:	बाल:
पञ्जरस्थितान्	व्याघ्रान्
सम्भ्रान्ताः	प्रेक्षकाः
त्रीणि	आसनानि
निमग्रेषु	प्रेक्षकेषु
परिचितौ	व्याघ्रभल्लूको

8. अमरकोषात् शब्दं प्रयुज्य वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न अ.
धेनुः तु वास्तविकी एव ।
उत्तरम् :
धेनुः कीदृशी?

प्रश्न आ.
मम उत्तमाङ्गम् उपचारपट्टिकाभिः विभूषितम् ।
उत्तरम् :
मममस्तकम् / शिरः/ शीर्षम् / मूर्धा / मस्तक: उपचारपट्टिकाभिः विभूषितम्।

9. सूचनानुसारं कृती: कुरुत ।

प्रश्न अ.
पत्रक्रीडायां मनः आसम् अहम् । (बहुवचने लिखत।)
उत्तरम् :
पत्रक्रीडायां मग्नाः आस्म वयम्।

प्रश्न आ.
जनाः न सन्तुष्टाः । (एकवचने लिखत)
उत्तरम् :
जन: न सन्तुष्टः।

प्रश्न इ.
प्रेक्षकाः मां निघृणं ताडितवन्तः । (वाच्यपरिवर्तनं कुरुत ।)
उत्तरम् :
प्रेक्षकैः अहं निघृणं ताडितः।

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 9 धेनोाघः पलायते Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्

(क) उचितं कारण चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सर्कस-क्रीडारङ्गस्य स्वामी लेखकम् अन्विष्यन् शिबिरं समागत: यतः ………….
(अ) सः लेखकस्य साहय्यम् इच्छति।
(ब) सः लेखक सर्कसक्रीडां द्रष्टुं निमन्वितवान्।
उत्तरम् :
(अ) लेखकस्य साहाय्यम् इच्छति।

प्रश्न 2.
सर्कसक्रीडायां व्याघ्रभल्लूको द्विपादौ एव यतः ……………
(अ) वास्तविको व्याघ्रभल्लूको पालयितुं तेषां सामर्थ्य नासीत्।
(ब) स: वास्तविक-व्याघ्रभल्लूकाभ्यां भीतः।
उत्तरम् :
(अ) वास्तविको व्याघ्रभल्लूको पालयितु तेषां सामथ्र्य नासीत्।

प्रश्न 3.
अब्दुल: भल्लूकपात्रे नियोजित: यतः ……….
(अ) लेखक: भल्लूकपात्रम् अभिनेतुं नैच्छत्।
(ब) अब्दुल: भल्लूकवेषे शोभेत इति लेखक: अमन्यत।
उत्तरम् :
(अ) अब्दुल: भल्लूकवेधे शोभेत इति लेखक: अमन्यत ।

प्रश्न 4.
माता व्याघ्र पाषाणखण्डान् क्षिपति यतः
(अ) तस्याः पुत्रः व्याघ्रगर्जनां श्रुत्वा भीतः।
(ब) माता व्याघ्र पीडयितुम् इच्छति स्म।
उत्तरम् :
(अ) तस्याः पुत्र : व्याघ्रगर्जनां श्रुत्वा भीतः।

प्रश्न 5.
माता मूच्छिता यतः ………
(अ) माता ज्वरपीडिता।
(ब) तस्याः पुरत: व्याघ्रः मनुष्यवाण्या अवदत्।
उत्तरम् :
(ब) तस्याः पुरत: व्याघ्रः मनुष्यवाण्या अवदत्।

प्रश्न 6.
कार्यक्रमस्य अन्ते प्रेक्षका: व्याघ्रवेषधारिणं मनुष्यं ताडितवन्तः यतः
(अ) व्याघ्रवेषधारिणा मनुष्येण चौर्यकार्य कृतम्।
(ब) तेन मनुष्येण व्याघ्रवेषं धृत्वा प्रेक्षकाणां वञ्चना कृता।
उत्तरम् :
(ब) तेन मनुष्येण व्याघ्रवेषं धृत्वा प्रेक्षकाणां वनना कता।

(ख) उचितं पर्यायं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
1. तथा विज्ञापनं कृत्वा …………….. विक्रीतानि। (प्रवेशपत्राणि/पिहितपत्राणि)
2. अस्माकं सर्कसक्रीडायां …………….., भल्लूक: च द्विपादौ एव। (गौः/ व्याघ्रः)
उत्तरम् :
1. प्रवेशपत्राणि
2. व्याघः

प्रश्न 2.

1. ……….. भल्लूकवेषे नियोजितः । (लेखक:/अब्दुल:)
2. व्याघ्रस्य अभिनयाथै ……. सिद्धः । (लेखक:/अब्दुल:)
3. ……….. पारस्य पुरत: सम्मदः जातः । (व्याघ्रस्य/ भल्लूकस्य)
4. महिला पुत्रेण सह ……….. द्रष्टुम् आगता। (व्याघ्र/भल्लूकं)

उत्तरम् :

1. अब्दुल:
2. लेखक
3. व्याघ्रस्य
4. व्याधं

प्रश्न 3.
1. ……… मनुष्यवाण्या भाषणेन सा महिला मूर्छिता। (भल्लूकस्य / व्यावस्य)
2. ……. क्रीडाया: चरमबिन्दुः समायातः। (द्वादशवादने / दशवादने)
उत्तरम् :
1. व्याघ्रस्य
2. द्वादशवादने

प्रश्न 4.

1. सम्भ्रमेण संशयेन च ……… दृष्टवती। (आवां / वयम्)
2. अब्दुल: तां ………… ताडितवान्। (हस्तेन / हस्तात)
3. प्रेक्षका: मम व्याघ्रवेषं निष्कास्य मां ………. ताडितवन्तः। (निपुणं / सस्नेह)

उत्तरम् :

1. आवां
2. हस्तेन
3. निघणं

(ग) कः कं वदति।

प्रश्न 1.
किं प्राणिनो: कलहः?
उत्तरम् :
लेखक: चिमणराव: सर्कसक्रीडास्वामिनं वदति।

प्रश्न 2.
नहि, नहि, धेनुस्तु वास्तविकी एव।
उत्तरम् :
सर्कसक्रीडास्वामी लेखक चिमणरावं वदति।

प्रश्न 3.
कृपया साहाय्यं करोतु।
उत्तरम् :
सर्कसक्रीडास्वामी लेखकं चिमणरावं वदति।

(घ) पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत।

प्रश्न 1.
एषः गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम् :
एषः गद्यांश: ‘धेनोर्व्याघ्र : पलायते’ इति पाठात् उद्धृतः ।

प्रश्न 2.
भल्लूकपात्रे क: नियोजितः?
उत्तरम् :
भल्लूकपात्रे अब्दुल : नियोजितः।

प्रश्न 3.
कुत्र सम्मः जातः?
उत्तरम् :
व्याघ्रपञ्जरस्य पुरत: सम्मर्द जातः ।

प्रश्न 4.
का पाषाणखण्डान् अक्षिपत्?
उत्तरम् :
व्याघ्र द्रष्टुं स्वपुत्रेण सह आगता माता पाषाणखण्डान् अक्षिपत्।

प्रश्न 5.
कः धेनुं हस्तेन ताडितवान्?
उत्तरम् :
अब्दुल: धेनुं हस्तेन ताडितवान्।

प्रश्न 6.
कदा प्रेक्षागारे मझन् कोलाहल: उत्पन्नः?
उत्तरम् :
धेनो: भीतं, पलायमानं व्याघ्रं दृष्ट्वा पेक्षागारे महान् कोलाहल: उत्पनः ।

(च) वाक्यं पुनलिखित्वा सत्यम् / असत्यम् इति लिखत।

प्रश्न 1.
1. सर्कसक्रीडायां लोकप्रियः सङ्गीतकार्यक्रमः प्रचलति।
2. बहुरूपधारिणौ नरौ गोव्याघ्रौ नाटयतः।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. असत्यम्।

प्रश्न 2.

1. व्यानवेषे अब्दुलः समुपस्थितः।
2. व्याघ्रवेषे लेखक: समुपस्थितः।
3. महिला भल्लूकं द्रष्टुम् आगता।
4. व्याघ्रस्य गर्जनया बाल: आनन्दितः।

उत्तरम् :

1. असत्यम्।
2. सत्यम्।
3. असत्यम्।
4. असत्यम्।

प्रश्न 3.

1. रात्रौ दशवादने सर्कसक्रीडायाः प्रारम्भः जातः ।
2. श्रोतृवृन्दः लेखने मग्नः।
3. पूर्व व्याघ्रभल्लूको वास्तविकौ आस्ताम्।

उत्तरम् :

1. सत्यम्।
2. असत्यम्।
3. असत्यम्।

प्रश्न 4.
1. धेनु: व्याघ्रात् भीता।
2. प्रेक्षका; भल्लूकवेषधारिणम् अब्दुलं ताडितवन्तः।
उत्तरम् :
1. असत्यम्।
2. असत्यम्।

शब्दज्ञानम् ।

(क) सन्धिविग्रहः।

1. धेनोर्व्याघः – धेनोः + व्याघ्रः।
2. मामेव – माम् + एव।
3. व्याघ्रश्च – व्याघ्रः + च।
4. इत्येतेषाम् – इति + एतेषाम्।
5. द्वावपि . द्वौ + अपि।
6. नास्ति – न + अस्ति ।
7. धेनुरपि – धेनु: + अपि।
8. धेनुस्तु – धेनुः + तु।
9. करणीयमिति – करणीयम् + इति।
10. प्रागेव – प्राक् + एव।
11. यावच्छक्यम् – यावत् + शक्यम्।
12. किमयम् – किम् + अयम्।
13. कृशोऽयम् – कृशः + अयम्।
14. पूर्वमेव – पूर्वम् + एव।
15. भूतोऽयम् – भूतः + अयम्।
16. पूर्वमपि – पूर्वम् + अपि।
17. तथापि – तथा + अपि ।
18. अचिरादेव – अचिरात् + एव।
19. अहमपि – अहम् + अपि।
20. किञ्चिदपि – किञ्चित् + अपि ।
21. मूलस्वरूपमाश्रितवान् – मूलस्वरूपम् + आश्रितवान्।

(ख) त्वान्त-ल्यबन्त-तुमन्त-अव्ययानि ।

1.

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्या / ट्वा / ड्वा / इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्न अव्यय धातु + तुम् / धुम् / टुम् / दम् / इतुम् / अयितुम्
कृत्वा, धृत्वा	समाप्य	पालयितुम्
यितुम् मत्वा, धृत्वा, दृष्ट्वा	विस्मृत्य	रञ्जयितुम्, द्रष्टुम्

2.

ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / टुम् / दुम् / इतुम् / अयितुम्
आगत्य	पातुम, कर्तुम्

(ख) त्वान्त – ल्यबन्त – अव्ययानि।

तुमन्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा /  दवा / इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य
कृत्वा, दृष्ट्वा	उन्नम्य, विचिन्त्य, विस्मृत्य, निष्कास्य

(ग) विभक्त्यन्तरूपाणि।

द्वितीया – भोजनादिकम्, माम, विज्ञापनम, व्याघ्रम्, भल्लूकम्, साहाय्यम्, व्याघ्रभल्लूकवेषौ, जनान, व्याघम्, पाषाणखण्डान्, पञ्जरस्थितान्, व्याघान्, त्रीणि, आसनानि, वर्तुलाकारम्, पीठम्, मञ्चम्, आवाम्, शृङ्गे, नौ, तीक्ष्णदन्तान, ताम, तम्, पटमण्डपस्तम्भम, व्याघ्रम, माम, लक्ष्यम्, व्याघ्रत्वम्, द्विपादम, मूलस्वरूपम्, भीतम्, पलायमानम्, पुण्यपत्तनदिशम्।

तृतीया – बालैः, प्राध्यापकमहाशयेन, मया, मया, यदृच्छया, उपहासेन, स्वपुत्रेण, गर्जनया, वेदनया, मनुष्यवाण्या, भाषणेन, उच्चैः, उत्तेजितैः, प्रेक्षकैः, आनन्देन, ताभ्याम्, धेनुना, सम्भमेण, संशयेन, हस्तेन, तेन, चापल्येन, भीत्या, वेदनाभिः, उपचारपट्टिकाभिः।
पञ्चमी – कतिपयेभ्यः, मासेभ्यः, कलहकारणात्, अचिरात्, तस्याः, धेनोः।

षष्ठी – शिबिरस्य, अस्माकम्, एतेषाम, पशूनाम्, प्रयोगस्य, भल्लूकयोः, प्राणिनोः, भवतः, प्रेक्षकाणाम्, सर्कसस्वामिनः, तस्य, परोपकारस्य, व्याघ्रस्य, मम, पारस्य, मम, वाक्यसमाप्तेः, व्याघ्रस्य, सर्कसक्रीडाया:, प्रेक्षकाणाम्, उत्कण्ठायाः, अस्माकम्, खाद्यस्य, सहभोजनस्य, भल्लूकवेषे, भल्लूकपात्रे, स्वपञ्जरयोः, मयि, भूमौ, रात्रौ, दशवादने, द्वादशवादने, मझे, मध्यभागे, एकस्मिन्, आसने, प्रारम्भे, जाते।

सप्तमी – प्रथमदिने, मध्याहे, पत्रक्रीडायाम, सर्कसक्रीडायाम्।

सम्बोधनम् – कॅप्टनसाहेब, महाशय।

(घ) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. कतिपयेभ्यः	मासेभ्यः
2. द्विपादौ	भल्लूको
3. वास्तविकी	धेनुः
4. महान्	उपकार:
5. मनुष्यवाण्या	भाषणेन
6. मूर्छिता	महिला
7. वर्तुलाकारम्	पीठम्
8. भल्लूकवेषधारी	अब्दुल:
9. उत्तेजितैः	प्रेक्षकैः
10. अभ्यस्ता	धेनुः
11. सन्तुष्टाः	जनाः
12. कृशः	व्याघ्रः
13. पूर्वनियोजिता	क्रीडा
14. प्रमुदिताः	प्रेक्षका:
15. क्रुद्धा	धेनुः
16. चतुष्पादविशिष्टम्	व्याघ्रत्वम्
17. द्विपादम्	मूलस्वरूपम्
18. भीतम्, पलायमानम्	व्याघ्रम्
19. महान्	कोलाहल:
20. अनुत्तमानि	अङ्गानि

(च) लकारं लिखत।

प्रश्न 1.

1. पत्रक्रीडायां मग्न: आसम् अहम्।
2. शृणोतु कॅप्टनसाहेब।
3. बहुरूपधारिणौ नरौ व्याघ्रभल्लूको नाटयतः।
4. अहं प्रार्थये।
5. महान् उपकार: स्यात्।
6. कृपया साहाय्यं करोतु।

उत्तरम् :

1. लङ्लकार :
2. लोट्लकार :
3. लट्लकार:
4. लट्लकार:
5. विधिलिङ्लकार:
6. लोट्लकार:

प्रश्न 2.

1. भल्लूकवेषे अब्दुल: शोभेत।
2. जनाः उपहासेन अवदन्।
3. महिला: क्षिपन्ति पाषाणखण्डान्।

उत्तरम् :

1. विधिलिङ्लकार:
2. लङ्लकार:
3. लट्लकार:

प्रश्न 3.
1. सा शृङ्गे उन्नम्य नौ आक्रामत्।
2. प्राध्यापकमहाशय, परित्रायताम्।
उत्तरम् :
1. लङ्लकारः
2. लोट्लकार:

(छ) प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
प्राध्यापकमहाशयेन रहस्यभेद: कृतः।
उत्तरम् :
केन रहस्यभेदः कृतः? ।

प्रश्न 2.
बहुरूपधारिणौ नरौ व्याघ्रभल्लूको नाटयतः।
उत्तरम् :
को व्याघ्रभल्लूको नाटयतः?

प्रश्न 3.
व्याघ्रस्य मनुष्यवाण्या भाषणेन सा महिला मूर्छिता।
उत्तरम् :
केन कारणेन सा महिला मूर्छिता?

प्रश्न 4.
रात्रौ दशवादने सर्कसक्रीडायाः प्रारम्भः जातः ।
उत्तरम् :
कस्मिन् समये / कदा सर्कसक्रीडाया: प्रारम्भः जातः?

प्रश्न 5.
क्रुद्धा धेनु: व्याघ्र लक्ष्यं कृतवती।
उत्तरम् :
क्रुद्धा धेनुः कं लक्ष्यं कृतवती?

प्रश्न 6.
प्रेक्षागारे महान् कोलाहल: उत्पन्नः ।
उत्तरम् :
कुत्र महान् कोलाहल: उत्पन्नः?

पृथक्करणम्

क्रमेण योजयत।

प्रश्न 1.

1. शिबिरस्य प्रथमं दिनम्।
2. सर्कसस्वामिनः साहाय्ययाचना।
3. सहभोजनस्य रहस्यभेदः।
4. सर्कसस्वामिनः आगमनम्।

उत्तरम् :

1. शिबिरस्य प्रथमं दिनम्।
2. सर्कसस्वामिनः आगमनम्।
3. सहभोजनस्य रहस्यभेदः।
4. सर्कसस्वामिनः साहाय्ययाचना।

प्रश्न 2.

1. माता व्याघ्र पाषाणखण्डान् अक्षिपत्।
2. व्याघ्रस्य पुरत: सम्मर्दः जातः।
3. व्याघ्रस्य मनुष्यवाण्या भाषणेन महिला मूर्छिता।
4. व्याघ्रस्य गर्जनया बाल: भीतः।

उत्तरम् :

1. व्याघ्रस्य पुरतः सम्मदः जातः।
2. व्याघ्रस्य गर्जनया बाल: भीतः।
3. माता व्याघ्र पाषाणखण्डान् अक्षिपत्।
4. व्याघ्रस्य मनुष्यवाण्या भाषणेन महिला मूर्च्छिता।

प्रश्न 3.

1. भल्लूकवेषधारिण: अब्दुलस्य आगमनम्।
2. सर्कसक्रीडाया: प्रारम्भः ।
3. उत्तेजितैः प्रेक्षकैः तालिकावादनम्।
4. पशूनां खाद्यस्य योजना।

उत्तरम् :

1. सर्कसक्रीडायाः प्रारम्भः ।
2. भल्लूकवेषधारिणः अब्दुलस्य आगमनम्।
3. पशूनां खाद्यस्य योजना।
4. उत्तेजितै: प्रेक्षकै; तालिकावादनम्।

प्रश्न 4.

1. भल्लूकस्य पटमण्डपस्तम्भम् आरोहणम्।
2. धेनोः सम्भ्रमः आक्रमणं च।
3. चिमणरावस्य व्याघ्रत्वं विस्मृत्य द्विपादरूपाश्रयः ।
4. सहभोजनस्य प्रारम्भः।

उत्तरम् :

1. सहभोजनस्य प्रारम्भः।
2. धेनोः सम्भ्रम: आक्रमणं च।
3. भल्लूकस्य पटमण्डपस्तम्भम् आरोहणम्।
4. चिमणरावस्य व्याघ्रत्वं विस्मृत्य द्विपादरूपाश्रयः ।

भाषाभ्यास:

योग्य रूपं लिखित्वा रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत।

प्रश्न 1.

1. क्रीडायां ……….. नरौव्याघ्रभल्लूकौनाटयतः (द्वि-सङ्ख्यावाचक)
2. ………… सैनिकौ प्रेक्षकाणां मनोरञ्जनं कुर्याताम्। (द्वि-सजावाचक)
3. ………… महिला स्वपुत्रेण सह व्यानं द्रष्टुम् आगता। (एक – सङ्ख्यावाचक)
4. राघुः पञ्जरसमीपम् आगत्य पृष्टवान्। (एक-आवृत्तिवाचक)
5. सेवक: मझे “आसनानि स्थापितवान्। (त्रि-सङ्ख्यावाचक)
6. अहम् “आसने उपवेशितः। (एक – सङ्ख्यावाचक)

उत्तरम् :

1. द्वौ
2. द्वौ
3. एका
4. एकवारं
5. त्रीणि
6. एकस्मिन्

सूचनानुसारं कृती: कुरुत।

(क) वाच्यपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.
अहं विरोधं दर्शितवान्।
उत्तरम् :
मया विरोध: दर्शितः।

प्रश्न 2.
सेवक: त्रीणि आसनानि स्थापितवान्।
उत्तरम् :
सेवकेन त्रीणि आसनानि स्थापितानि।

प्रश्न 3.
अब्दुल: तां हस्तेन ताडितवान्।
उत्तरम् :
अब्दुलेन सा हस्तेन ताडिता।

(ख) त्वान्त / ल्यबन्त अव्ययं निष्कासयत।

प्रश्न 1.
अहं व्याघ्रः न वदति इति विस्मृत्य अवदम्।
उत्तरम् :
अहं व्याघ्रः न वदति इति व्यस्मरम् अवदम् च ।

प्रश्न 2.
अहं गर्जनां कृत्वा तीक्ष्णदन्तान् दर्शितवान्।
उत्तरम् :
अहं गर्जनां कृतवान् तीक्ष्णदन्तान् दर्शितवान् च ।

(ग) स्म निष्कासयत।

प्रश्न 1.
जनाः वन्यपशून् द्रष्टुम् आगच्छन्ति स्म।
उत्तरम् :
जना: वन्यपशून् द्रष्टुम् आगच्छन् ।

(घ) भवान् स्थाने त्वं योजयत।

प्रश्न 1.
भवान् सहाय्यं करोतु ।
उत्तरम् :
त्वं साहाय्यं कुरु।

प्रश्न 2.
भवान् चायं पातुम् इच्छति किम्?
उत्तरम् :
त्वं चायं पातुम् इच्छसि किम्?

प्रश्न 3.
भवान् परित्रायताम्।
उत्तरम् :
त्वं परित्राबस्व।

(च) वचनं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
पत्रक्रीडायां मग्नः आसम् अहम्। (बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
पत्रक्रीडायां मग्नाः आस्म वयम्।

प्रश्न 3.
एका महिला आगता। (द्विवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
द्वे महिले आगते।

(छ) लकारं परिवर्तयत।

प्रश्न 1.
पत्रक्रीडायां मग्नः आसम् अहम्। (विधिलिङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
पत्रक्रीडायां मग्नः स्याम् अहम्।

प्रश्न 2.
महान् उपकारः स्यात्। (लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
महान् उपकारः आसीत्।

प्रश्न 3.
भल्लूकवेषे अब्दुल: शोभेत। (लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
भल्लूकवेषे अब्दुलः अशोभत।

प्रश्न 4.
धेनुः नौ आक्रामत्। (विधिलिङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
धेनु: नौ आक्रामेत्।

(ज) वाक्यं शुद्धं कुरुत।

प्रश्न 1.
द्वौ नरौ व्याघ्रभल्लूको नाटयन्ति।
उत्तरम् :
द्वौ नरौ व्याघ्रभल्लूको नाटयतः।

प्रश्न 2.
मम पञ्जरात् पुरत: सम्मदः जातः ।
उत्तरम् :
मम पञ्जरस्य पुरतः सम्मर्दः जातः ।

प्रश्न 3.
धेनुः तयोः सह कार्यक्रमः कर्तुम् अभ्यस्ता आसीत्।
उत्तरम् :
धेनुः ताभ्यां सह कार्यक्रमः कर्तुम् अभ्यस्ता आसीत्।

प्रश्न 4.
कृद्धाः धेनु: मां लक्ष्यं कृतवती।
उत्तरम् :
कद्धा धेनु: मां लक्ष्यं कृतवती।

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
व्याघ्रभल्लूको	tiger and bear	व्याघ्रः च भल्लूक: च।	इतरेतर द्वन्द्व समास
चरमबिन्दुः	peak point	चरम: बिन्दुः।	कर्मधारय समास
तीक्ष्णदन्ताः	sharp teeth	तीक्ष्णा: दन्ताः।	कर्मधारय समास
उत्तमाङ्गम्	topmost organ	उत्तमम् अङ्गम्।	कर्मधारय समास
अभिनयार्थम्	for enacting	अभिनयाय इदम्।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
बालवीरचमः	a troop of brave children	बालवीराणां चमूः।	षष्ठी तत्पुरुष समास
पाषाणखण्डा:	pieces of stone	पाषाणस्य खण्डाः।	षष्ठी तत्पुरुष समास
लोकप्रियः	dear amongst people	लोकेषु प्रियः।	सप्तमी तत्पुरुष समास
भल्लूकवेषधारी	a man disguised as a bear	भल्लूकवेषं धारयति इति।	उपपद तत्पुरुष समास
अनुत्तमानि	not excellent	न उत्तमानि।	नञ्तत्पुरुष समास

धेनोाघः पलायते Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

‘धेनोव्याघ्रः पलायते।’ हे शीर्षक संस्कृत साहित्यातील भोजराजाच्या कथेतील एका प्रसिद्ध समस्येवर आधारीत आहे. ती म्हणजे ‘मृगात् सिंहः पलायते।’ या दोन्ही वाक्यांमध्ये लेखकांनी सृष्टीनियमांविरुद्ध अशा परिस्थितीचे चित्रण केले आहे. परंतु त्यातूनच निर्माण होणारा विनोद वाचकांच्या चेहऱ्यावर स्मितहास्य आणतो.

ही कथा मराठी साहित्यातील अजरामर कलाकृती असलेल्या ‘चिमणरावांचे चव्हाट’ या कथा संग्रहातील ‘कॅप्टन चिमणराव – स्काउटमास्तर’ या कथेचा अनुवाद असून संस्कृत वार्षिक अंक ‘समर्पणम्’ मधून प्रसिद्ध झाली होती. या कथेचा नायक व मराठी साहित्यातील प्रसिद्ध पात्र असलेला चिमणराव स्काऊटच्या धर्तीवर बालवीरांचा गट निर्माण करु इच्छितो.

परोपकार, शूरता, समाजसेवा इ. मूल्यांचे महत्त्व त्या लहान मुलांच्या मनावर बिंबवणे हा त्यामागचा शुद्ध हेतू. या बालचमूला सुट्टीत शिबिरासाठी घेऊन गेला असताना त्यांना परोपकाराचे धडे देण्याची संधी त्याला मिळते.

मात्र त्यातून जो अनावस्था प्रसंग उद्भवतो आणि त्यात चिमणराव स्वत:च कसा अडकतो, याचे वर्णन चिमणराव स्वत: करतो. ‘धेनोयाघ्रः पलायते।’ या कथेत चिमणरावांच्या स्वभाववैशिष्ट्यांमुळे जी विनोदनिर्मिती होते त्यामुळे वाचकांच्या चेहऱ्यावर स्मितहास्य उमटते. त्याचप्रमाणे ही कथा म्हणजे एका प्रादेशिक भाषेतून प्राचीन भाषेतील अनुवादाचा उत्कृष्ट नमुना आहे.

The title ‘धेनोर्व्याघ्रः पलायते।’ is based on a famous समस्या in Sanskrit literature, ‘मृगात् सिंहः पलायते।’ which comes from the stories of king 11. In both the quotes, the author has imagined a situation exactly opposite to the nature’s law. These situations surely bring smile on the reader’s face.

This story is a translated version of a Marathi story ‘कॅप्टन चिमणराव – स्काउटमास्तर’ from a renowned story book ‘चिमणरावांचे चव्हाट’ and tuns published in annual संस्कृत magazine named ‘समर्पणम्’. चिमणराव, the hero of this story and an immortal character of Marathi literature, wished to train a troop of brave youngsters/teenagers, similar to the scouts.

His aim behind this training uns to inculcate qualities like benevolence, bravery, social service etc. in the minds of the young children. But as he took them for a camp during mcations and got an opportunity to teach them a lesson of benevolence, he himself got stuck in a difficult situation.

The story ‘धेनोर्व्याघ्रः पलायते।’ brings smile on the faces of the readers due to the humor caused due to innocent nature of चिमणराव. It is also an excellent example of translation skills from a regional language to the ancient language of India.

परिच्छेदः 1

शिबिरस्य प्रथमदिबसे ……… साहाय्यं करोतु।

अनुवादः

शिबिराच्या पहिल्या दिवशीच दुपारी जेवण वगैरे आवरून मी मुलांसोबत पत्ते खेळण्यात मग्न होतो. तेव्हा नुकतीच ओळख झालेले प्राध्यापक सर्कसवाले (सर्कशीचे मालक) मलाच शोधत तेथे पोहचले. “कॅप्टनसाहेब, ऐका कॅप्टनसाहेब! आमच्या सर्कशीत कित्येक महिन्यांपासून लोकप्रिय असा सहभोजनाचा कार्यक्रम चालतो.

गाय, अस्वल आणि वाघ इ. प्राण्यांचा हा कार्यक्रम प्रयोगाचे सर्वोच्च आकर्षण आहे. तसेच जाहिरात करुन तिकिटे सुद्धा विकली आहेत. परंतु वाघ आणि अस्वलामध्ये झालेल्या भांडणामुळे दोघेही जखमी झाले आहेत.”

“काय? प्राण्यांचे भांडण?” “साहेब, आमच्या सर्कशीच्या खेळात वाघ आणि अस्वल दोन पायांचे (मनुष्य) आहेत.” अशाप्रकारे प्राध्यापकमहोदयांनी रहस्यभेद केला. “अस्वल किंवा वाघ पाळण्याची आमची क्षमता नाही. दोन बहुरूपी पुरुषच प्रयोगात वाघ आणि अस्वलाचा अभिनय करतात.”

“गाय सुद्धा……?”
“नाही, नाही, गाय खरी आहे.”
“हं….. मग मी इथे काय करू सांगा?”
“मी विनंती करतो, की आपल्या बालवीरांच्या चमूतील कोणत्याही दोन सैनिकांनी जर आजच्या प्रयोगात वाघ-अस्वलाचा वेश घेऊन प्रेक्षकांचे मनोरंजन केले, तर खूप उपकार होतील. कृपया मदत करा.”

On the first day of the camp itself, I was engrossed in playing the game of cards with children, after completing lunch etc. in the afternoon At that time, professor सर्कसवाले (owner of a circus) who was newly introduced, reached there looking for me only.

“Respected captain, listen (to me). Our circus has a popular programme of a joint meal since many months. This programme of the cow, the bear and the tiger etc. animals is the biggest attraction of our show. Tickets are also sold with the advertisement. but due to a fight between the bear and the tiger, both are wounded.” “What? Fight between animals?” “Sir, the tiger and the bear in our circus are human indeed.”

Thus, the respected professor revealed the secret. “We are not able to pet a bear or a tiger. Two disguised men only enact the tiger and the bear in the show.” “Is the cow too….?” “No, No, the cow is real.” “Hmm…. tell me then what should I do here?” “I request that, if any two cadets from your troop of brave boys entertain the audience, disguised as the tiger and the bear in today’s show, it would be a great favour. Please help me.”

परिच्छेदः 2

सर्कसस्वामिनः विवशता ………….. क्षिपन्ति पाषाणखण्डान्।

अनुवादः

सर्कशीच्या मालकाची विवशता/अगतिकता माझ्या लक्षात आली. ही परोपकाराची संधी योगायोगाने मिळाली आहे, असा विचार करून त्याची मदत करावी असे मी ठरवले. अस्वलाच्या वेशात अब्दुल शोभेल अशा विचाराने त्याला अस्वलाचे पात्र दिले. वाघाचा अभिनय करण्यासाठी मी स्वत:च तयार झालो. अशाप्रकारे पात्रयोजना झाली.

कार्यक्रमापूर्वीच मी तसेच अब्दुल, वाघ आणि अस्वलाचा वेश घेऊन आपापल्या पिंजऱ्यात थांबलो. माझ्या पिंजऱ्यासमोरच जास्त गर्दी झाली होती. मी शक्यतोवर लोकांचे मनोरंजन करण्याचा प्रयत्न केला. परंतु लोक संतुष्ट नव्हते. “हा काय वाघ आहे ? (किती) दुबळा आहे,” असे थट्टेने म्हणत होते.

तेव्हाच एक बाई वाघ पाहण्यासाठी स्वत:च्या मुलासोबत आली. माझ्या गर्जनेमुळे मुलगा घाबरला, म्हणून ती आई माझ्यावर दगड फेकू लागली. तेव्हा वेदनेने व्याकुळ झालेला मी, वाघ बोलत नाही हे क्षणभर विसरून म्हणालो, “पिंजऱ्यातल्या वाघाला बघून महिला दगड फेकतात/ मारतात.”

I understood the helplessness of the owner of the circus. Thinking that, I have obtained an opportunity to help him by chance I decided to help him. I assigned the character of the bear to Abdul, thinking that he would be apt/suitable for the role. I myself got ready to enact the tiger.

Thus, the characters/roles were decided/fixed. Me and Abdul stayed in our own cages disguised as the tiger and the bear before the show itself. There was more crowd gathered in front of my cage. I tried to entertain people as much as possible but crowd was not satisfied. “Is this a tiger? How weak he is!” They said mockingly.

Then, a woman, along with her son came to see the tiger. The boy got afraid due to my roaring. Hence, that mother threw pieces of stones at me. At that time, for a moment I forgot that the tiger doesn’t speak; I said, “Seeing the caged tigers, women throw pieces of stones.”

परिच्छेदः 3

मम वाक्यसमाप्तेः ……… अभ्यस्ता आसीत्।

अनुवादः

माझं वाक्य संपण्यापूर्वीच, वाघाच्या माणसाच्या भाषेत बोलण्यामुळे मूर्च्छित झालेली ती महिला, ‘हे भूत आहे भूत….’ असे मोठ्याने किंचाळत जमिनीवर पडली. माझा मुलगा राघूसुद्धा एकदा पिंजऱ्याजवळ येऊन, “अप्पा, चहा प्यायचा आहे का?” असे विचारू लागला तेव्हा प्रेक्षक गोंधळात पडले. रात्री दहा वाजता सर्कशीचा खेळ सुरु झाला. बारा वाजता खेळाचा सर्वोच्च बिंदू आला – सहभोजन. प्रेक्षकांची उत्सुकता शिगेला पोहोचली.

गड्याने रंगमंचावर तीन खुा ठेवल्या व मधोमध गोलाकार टेबल ठेवला. एका खुर्चीत मला बसवले होते. नंतर अस्वलाच्या वेशातील अब्दुल तेथे आला. गाय सुद्धा मंचावर आली. त्यानंतर आमच्यासमोर खाद्यपदार्थ ठेवले गेले. सहभोजन सुरु होताच उत्तेजित झालेल्या प्रेक्षकांनी आनंदाने टाळ्या वाजवण्यास सुरुवात केली. पूर्वीसुद्धा वाघ आणि अस्वल ही माणसेच होती. परंतु ती गाय त्यांच्यासोबत कार्यक्रम करण्यासाठी सरावलेली होती.

Even before my sentence would end, that woman screaming aloud, “ghost, it’s a ghost”, fell on the ground being unconscious due to the tiger speaking human language. Even when my son coming near the cage asked, “Father, would you like to have some tea?”, the audience got confused. The circus show began at 100clock in the night. The peak point of the show came at 120dock- joint meal. The excitement of the audience reached the height.

A servant placed three chairs on the stage and a circular stool in the middle. I was made to sit in one chair. Then , disguised as a bear came there. Even the cow arrived on the stage. Then, food was arranged in front of us. As the meal started, the audience that was excited started clapping happily. Even earlier, the tiger and the bear were human. But the cow was trained/used to perform with them.

परिच्छेद: 4

अचिरादेव न इमौ ……… विभूषितानि आसन्।

अनुवादः

थोड्याच वेळात गायीच्या लक्षात आले की, हे वाघ आणि अस्वल | ओळखीचे नाहीत, ती गोंधळाने व संशयाने आम्हाला एकेक करून पाहू लागली.
परिस्थितीची जाणीव होताच तिने शिंग उगारून आमच्यावर हल्ला केला. मी सुद्धा गर्जना करुन माझे तीक्ष्ण दात दाखवले. पण ती जराही घाबरली नाही.

अब्दुलने हाताने तिला मारले. त्यामुळे चिडून ती त्याच्यामागे धावू लागली. अस्वल लगेच तंबूच्या खांबावर चढले. हा सगळा खेळ पूर्वनियोजित आहे असा विचार करुन प्रेक्षकसुद्धा खूश झाले. अस्वल निसटले म्हणून चिडलेली ती गाय आता माझ्याकडे – वाघाकडे वळली. भीतीमुळे चार पायाच्या वाघाचे रूप विसरून मी मूळच्या द्विपाद स्वरूपात आलो.

“प्राध्यापक महोदय, वाचवा, वाचवा”, असा करुण विलाप करत धावत सुटलो. तेव्हा, गाईला घाबरुन पळणाऱ्या वाघाला पाहून प्रेक्षकवर्गात प्रचंड गोंधळ उडाला. प्रेक्षकांनी माझा वाघाचा वेश काढून मला निर्दयीपणे मारले. वेदनेमुळे मी मूच्छित झालो आणि जेव्हा जाग आली तेव्हा आमची गाडी पुन्हा पुण्याच्या दिशेने निघाली होती. माझे मस्तक व इतर अवयव मलमपट्टीमुळे सुशोभित झालेले होते.

In a short while, the cow realized that these tiger and bear are not familiar. She looked at us turn by turn with confusion and doubt. When she realized the fact, she attacked us having raised her horns. I too having roared displayed sharp teeth. But she wasn’t even a little afraid.

अब्दुल beat her with hand. Being angry due to this, she ran after him. The bear quickly climbed the pole of the tent. The audience too got happy thinking that all this show is pre-planned. The cow being angry as the bear escaped, now targeted me, the tiger.

Forgetting the disguise of four-legged tiger due to fear, I resorted to my original bipedal form (stood up). I started running, lamenting “Respected professor, help, help.” At that time, seeing the tiger running, being afraid of the cow, huge chaos took place in the audience.

The audience beat me cruelly removing my tiger’s disguise. I fainted due to pain and when I woke up, our vehicle was already on the way back to Pune. My head and other organs were decorated with bandages.

शब्दार्थाः

1. रहस्यभेदः – revelation of a secret – रहस्याचा उलगडा
2. व्रणिती – (both) got wounded – (दोघे) जखमी झाले
3. द्विपादौ – having two legs – दोन पायांचे प्राणी (दोन माणसे)
4. बहुरूपधारिणौ – taking many forms – बहुरूपी
5. पत्रक्रीडा – game of cards – पत्त्यांचा खेळ
6. विज्ञापनम् – advertisement जाहिरात
7. कलहकारणात् – due to quarrel/fight – भांडणामुळे
8. मध्याहे – in the afternoon – दुपारी
9. अन्विष्य – looking for/searching – शोधत शोधत
10. पालयितुम् – to nurture – पाळण्यासाठी
11. सम्मर्दः – crowd – गर्दी
12. अवसर: – opportunity – संधी
13. कृशः – weak/lean – दुबळा/क्षीण
14. नियोजितः – appointed – नियुक्त केलेले
15. बाधितः – affected – व्याकुळ झाला
16. सिद्धः – got ready – तयार झाला
17. विवशता – helplessness – अगतिकता
18. अवगता – understood – समजली
19. उपहासेन – mockingly – थट्टेने
20. गर्जनया – due to roaring – गर्जनेमुळे
21. स्वपञ्जरयो: – in own cages – स्वत:च्या पिंजऱ्यात
22. अक्षिपत् – threw – फेकला
23. रञ्जयितुम् – to entertain – मनोरंजन करण्यासाठी
24. यदृच्छया – by chance – योगायोगाने
25. पात्रयोजना – characters – पात्रयोजना
26. निर्धारिता – were decided – निश्चित झाली
27. चरमबिन्दुः – peak point – सर्वोच्च बिंदू
28. उत्कण्ठा – excitement – उत्सुकता
29. मूर्छिता – fainted – चक्कर/भोवळ आली
30. आक्रोशन्ती – crying/shouting – ओरडत/किंचाळत
31. तालिकावादनम् – clapping – टाळ्या वाजवणे
32. मनुष्यवाण्या – in human speech – माणसाच्या भाषेत
33. मझे – on stage – रंगमंचावर
34. अभ्यस्ता आसीत् – was trained – प्रशिक्षित होती
35. पराकाष्ठा जाता – reached height – शिखर गाठले
36. कोलाहल: – chaos – गाँधळ
37. शकटः – cart – गाडी/वाहन
38. ताडितवान् – beat – मारले
39. आरूद्धवान् – climbed – चढला
40. विलपन् – lamenting – विलाप करीत
41. क्षुब्धा/कुद्धा – angry – संतप्त
42. उत्तमाङ्गम् – head – मस्तक
43. प्रमुदिताः – delighted / happy – आनंदी
44. अनुत्तमानि – lower – वाईट
45. पटमण्डप स्तम्भम् – pole of the tent – तंबूचा खांब
46. सम्भ्रमेण – due to confusion – गोंधळामुळे
47. उपचारपट्टिकाभिः – with bandages – औषधाच्या पट्टीमुळे
48. शृङ्गे – horns – शिंगे
49. परित्रायताम् – help/save – वाचवा
50. उन्नम्य – having raised – उगारून
51. निष्कास्य – removing – काढून
52. निघृणम् without mercy – दयामाया न दाखवता

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 7 संस्कृतनाट्यस्तबकः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. माध्यमभाषया उत्तरत । दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?

प्रश्न 1.
दुष्यन्तस्य कानि स्वभाववैशिष्ट्यानि ज्ञायन्ते?
उत्तरम् :
अभिज्ञानशाकुंतल ही कालिदासाची प्रसिद्ध व रंजक अशी कलाकृती आहे. त्याच्या कलाकृतींमध्ये मानवी स्वभाव उत्कृष्टरित्या रंगविले आहेत. अभिज्ञानशाकुंतल या नाटकाचा नायक, दुष्यंत ही गाजलेली व्यक्तिरेखा आहे.

जेव्हा दुष्यंत राजा हरिणाची शिकार करावयास येतो, तेव्हा तपस्वी त्या आश्रमातील हरिणासाठी राजाकडे अभय मागतात. राजा तपस्वींच्या शब्दासरशी बाण मागे घेतो. येथे, एक राजा असूनही तपस्वींच्या शब्दांना मान देऊन तो त्याची ‘नम्रता’ सिद्ध करतो.

राजा हेतुपुरस्सर साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करतो. यातून त्याचा साधेपणा दिसतो, सालसता दिसते. राजा तपोवनाकडे आकृष्ट झालेला असून तो मिळणाऱ्या पाहुणचाराबद्दल उत्सुक आहे.

राजा दुष्यंताने साध्या वेषात तपोवनात प्रवेश करण्याकरिता सर्व आभूषणे ठेवून दिली असली तरी राजाची कर्तव्ये त्याच्या मनात जागृत आहेत. जोपर्यंत तो तपोवनातून परत येईल, तोपर्यंत राजा सारथ्यास घोड्यांस स्वच्छ करण्यास सांगतो. एकंदरीतच, दुष्यंत हा सदाचरणी, सद्गुणांनी युक्त आदर्श राजा दाखविला आहे.

अभिज्ञानशाकुन्तलम् is a famous and amusing work of कालिदास, Human characters are beautifully potrayed with their characteristics in his works. दुष्यन्त, the hero of this drama, is one of the well-known characters.

The king you tries to capture a deer, when a hermit seeks protection of a hermitdeer. The king honours the words of the hermit, hence, withdraws his arrow. Here, being a king, he obeys the words of the hermit and proves his modesty.

The king cautiously enters the hermitage with simple attire. This shows his simplicity. He is attracted towards the hermitage and is curious to receive hospitality from the noble people of hermitage The king, although, takes off royal ornaments and gives away the bow, yet he carries the kingship in his mind.

He is alert about his duties. So he orders the charioteer to water the horses meanwhile. Thus, solis portrayed as an ideal king with all good virtues.

1. माध्यमभाषया उत्तरत । रोहसेन : किमर्थ रोदिति?

प्रश्न 1.
रोहसेन : किमर्थ रोदिति?
उत्तरम् :
शूद्रकविरचित ‘मृच्छकटिकम्’ हे मानवी भावनांना नैसर्गिकपणे चित्रित करणारे उत्कृष्ट नाटक आहे. सहाव्या अंकातील सोन्याच्या गाडीचा प्रसंग हा देखील रोहसेन या लहान मुलाच्या भावनांना उत्तम प्रकारे प्रकाशित करतो. चारुदत्ताचा मुलगा, रोहसेन ह्य शेजारच्या मुलाच्या सोन्याच्या गाडीशी खेळत असतो. पण काही वेळाने ती गाडी तो शेजारचा मुलगा घेऊन जातो.

साहजिकच, रोहसेन त्या सोन्याने बनविलेल्या गाडीकडे आकर्षित होतो. पण गरीब असल्याकारणाने त्याला खरी-खुरी सोन्याची गाडी खेळायला मिळत नाही; व त्याला वाईट वाटते. रदनिका, त्याचे रडणे थांबविण्यासाठी त्याला नवीन मातीची गाडी बनवून देते परंतु रोहसेन त्याच सोन्याच्या गाडीचा अट्टहास धरतो व आक्रोश करतो.

मृच्छकटिकम् written by शूदक is an outstanding play that depicts human emotions effectively. The golden cart incident that takes place in the sixth act brings out the emotions of a child very well. रोहसेन, the son of चारुदत्त plays with the golden cart of neighbor’s child for some time. Later that child takes away the cart.

But Teht is naturally attracted towards the golden cart. However, being poor, he cannot get real golden cart to play, so he weeps. रदनिका, the care-taker tries to stop his cry by giving him new clay-cart, but the longs for the same golden cart and cries for it.

1. माध्यमभाषया उत्तरत । शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।

प्रश्न 1.
शक्रस्य कपटं विशदीकुरुत।
उत्तरम् :
‘कर्णभारम्’ ही आद्य नाटककार भासाने लिहिलेली, महाभारतावर आधारित एकांकी शोकांतिका आहे. भासाने रंगविलेल्या शक्र व कर्णाचा संवाद, कांच्या उदारतेला सर्वोच्च दर्जा प्राप्त करुन देतो.

इंद्रदेव, शक्राच्या रूपात, एक याचक बनून कर्णाकडे सर्वाधिक भिक्षेची याचना करतो, कर्णाने दिलेली, हजार गायी, असीमित सोने, जिंकलेली पृथ्वी, कर्णाचे शिर ही सर्व दाने इंद्र नाकारतो. अखेर, कर्णाच्या प्राणांचे संरक्षक, कवचकुंडलांच्या दानाबद्दल बोलताच, शक्र लगेच ते मान्य करतो.

शक्राला कवच आणि कुंडलांचीच इच्छा असते. कारण या कवचकुंडलांच्या कृपेने कर्ण अमर होता. शिवाय त्यामुळे कर्णाकडून युध्दात अर्जुन मारला गेला असता. शक्राला इंद्राचा उदार स्वभाव माहीत होता. म्हणून जोवर कपनि कवचकुंडलांचे दान देण्याचे सांगितले नाही, तोवर शक्र सर्व दाने नाकारून सर्वोत्तम दानाची विनवणी करत राहिला. श्रीकृष्णाने आखलेल्या या योजनेत शक्राने दानशूर कर्णाला कपटाने शब्दबध्द केले व अखेर कर्णान देवी कवचकुंडलांचा त्याग केता.

‘कर्णभारम्’, written by the preliminary Sanskrit dramatist HR is a tragedy filled ore act play, based on HENRT story. The dialogue between शक्र (इन्द्र) and कर्ण portrayed by भास, takes कर्ण’s magnanimity to its peak.

Lord i disguised himself as a seeker .asks for superior alms to कर्ण. इन्द्र rejects the alms in the form of thousand cows, unlimited gold, even the conquered earth, कर्ण’s head. At the end, when auf talks about giving away the guards of his life, his कवचकुण्डल, शक्र immediately accepts it.

शक्र wanted कवचकुण्डल itself. Because, due to its effect, it could have been immortal and could have killed अर्जुन. शक्र knew the generous nature of of. Hence, he persuaded कर्ण’s words till he was ready togiveकवचकुण्डल. Thus, Ich cunningly takes away the divine कवचकुण्डल as plotted by श्रीकृष्ण.

संस्कृतनाट्यस्तबकः Summary in Marathi and English

प्रथमं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

कालिदास हा संस्कृत-साहित्यातील अद्वितीय कवी व नाटककार म्हणून ओळखला जातो. त्याची नाटके, काव्य हे वेद, महाभारत व पुराणे यांवर आधारित आहे. मूल्याधिष्ठित भारतीय संस्कृतीचे प्रतिबिंब कालिदासाच्या रचनांमधून दिसून येते. केवळ भारतातच नव्हे, तर भारताबाहेरही कालिदासाच्या रचना प्रसिद्ध व रंजक मानल्या जातात.

खालील परिच्छेद हा कालिदासाच्या ‘अभिज्ञानशाकुन्तलम्’ या प्रसिद्ध नाटकातील पहिल्या अंकाचा भाग आहे. येथे नाटकाचा नायक दुष्यंत हरिणाची शिकार करायला निघालेला असतो. तेव्हा तपस्वी वैखानस आश्रमातील प्राण्यांना अभय देण्यासाठी त्याला विनंती करतात, राजा तपस्वींच्या शब्दांना मान देतो व बाण मागे घेतो.

कालिदास is regarded as an extra-ordinary poet and dramatist in Sanskrit literature. His plays, poetry are primarily based on the Vedas, Mahabharata and Puranas. Value – based Indian culture is reflected through his creations…

His creations / writings are popular and Amusing across India and the world. The following extract is from the 1st chapter (अंक) of कालिदास’s famous drama, अभिज्ञानशाकुन्तलम्, where the hero of drama king दुष्यंत tries to capture a deer, when a hermit all intervenes and requests him for the protection of an animal in that hermitage. The king honours the words of the hermit and withdraw his arrow and puts it back into quiver.

अनुवादः

(त्यानंतर वैखानस व इतर तपस्वी प्रवेश करतात.)

• वैखानस – (राजाला थांबवून) हे राजा! हे आश्रमातील (निष्पाप) हरिण आहे. (याचा वध केला जाऊ नये) याला मारु नये.
  बाण त्वरित मागे घ्यावा. राजांचे शस्त्र हे त्रासलेल्या लोकांच्या संरक्षणासाठी आहे, निष्यापांवर प्रहार करण्यासाठी नव्हे. (निरागसांना मारण्यासाठी नव्हे.)
• दुष्यंत – हा बाण मागे घेतला आहे. (सांगितल्याप्रमाणे करतो.)
• वैखानस – हे राजा! आम्ही यज्ञाकरिता समिधा गोळा करण्यासाठी निघालो आहोत. हा कुलपती कण्वांचा मालिनी तीरावरील आश्रम दिसतो आहे. येथे प्रवेश करून अतिथियोग्य सत्काराचा लाभ घ्या.
• दुष्यन्त – आपण तपस्व्यांना त्रास देणे योग्य नाही (त्यांचे वातावरण भंग करणे योग्य नाही) इथेच रच थांबव, तोवर मी उतरतो.
• सारथी – लगाम धरले आहेत. औक्षवंत राजाने उतरावे.
• दुष्यन्त – (उतरून) आश्रमात प्रवेश करताना वेष साधा असावा. तेव्हा तू हे घे. (सारथ्याला अलंकार व धनुष्य देऊन.) हे सारथी जोवर मी तपस्वीजनांचे आलोकन करून परततो, तोवर घोड्यांच्या पाठीला पाणी लाव. (त्यांना स्वच्छ कर.)
• सारथी – बरे. (असे म्हणून जातो.)

(Then enters dans and other hermits.)

वैखानस – (obstructing/stopping the king)oking, This is the deer from hermitage. It must not be slayed. Please take back the arrow quickly. King’s weapon is for the protection of the distressed, not to attack the innocent.
दुष्यन्त – This arrow is withdrawn. (follows what is said).
वैखानस – o king! We are set off for collecting wood for solemn sacrifice. On the banks of मालिनी, the hermitage of noble preceptor 90 is seen. Having entered (here), please accept the hospitality (receive a welcome.)
दुष्यन्त – We must not disturb the hermits. Stop the chariot here itself while I alight (get down).
Charioteer – The bridles are held. May the long living majesty alight.
दुष्यन्त – (Having alighted)
O Charioteer, one must enter in penance groves with humble attire. So, you take this. (giving the jewels and the bow to the charioteer.) O Charioteer, while I return meeting (seeing) those hermits, have the back of horses be cleaned with water.
Charioteer – Alright. (Thus exits.)

द्वितीयं पुष्यम्।

प्रस्तावना :

शूद्रकविरचित ‘मृच्छकटिकम्’ हे निर्धन ब्राह्मण चारुदत्त व चतुर वसंतसेना यांच्या प्रेमावर आधारित असलेले सामाजिक नाटक आहे. या मुख्य कथानकाला शर्विलक-मदनिका यांची प्रेमकथा व राज्यक्रांती या उपकथानकांची जोड लाभली आहे.

हे नाटक वास्तववादी असून येथे समाजजीवनाला उत्तम प्रकारे चित्रित करण्यात आले आहे. खालील परिच्छेद हा नाटकाच्या सहाव्या अंकातून उद्धृत करण्यात आला आहे. चारुदत्ताचा मुलगा सोन्याच्या गाडीसाठी रडून आक्रोश करतो परंतु गरीब चारुदत्ताला ती सोन्याची गाडी देणे साहजिकच जमत नाही त्यानंतर वसंतसेना त्या मुलाचे रडणे पाहून स्वतःचे सोन्याचे अलंकार देते व त्यातून सोन्याची गाडी तयार कर असे सांगते.

मृच्छकटिकम् written by शूद्रक, is an outstanding social drama which revolves around the love between poor Brahmin चारुदत्त and clever वसंतसेना. This love story is supported by sub-plots of शर्विलक – मदनिका love story and political resolution.

However this drama is based on reality and depicts the social life at its best. The following passage is taken from the sixth act of his drama. The son of चारुदत्त asks for a golden cart, but poor चारुदत्त is unable to give it. Coincidently, वसंतसेना witnesses this and gives her golden ornaments to make a golden cart.

अनुवादः

रदनिका – ये बाळा! आपण गाडीबरोबर खेळूया.

• बाळ – (व्याकूळ होऊन), रदनिके! का बरं मला ही मातीची गाडी (देत आहेस)? मला तीच सोन्याची गाडी दे.
• रदनिका – (दुःखाने नि:श्वास टाकत) अरे बाळा! (आता) आपले कोठे सोन्याचे व्यवहार (असणार)? जेव्हा तुझे वडील (पुन्हा) श्रीमंत होतील तेव्हा सोन्याच्या गाडीने खेळशील. (स्वत:ला) तोपर्यंत, मी याला खेळविते. (अन्यथा) मी वसंतसेनेकडे जाते. (वसंतसेनेकडे जाऊन) तुम्हाला माझा नमस्कार.
• वसंतसेना – रदनिके! तुझे स्वागत असो. (पण) हे लहान मूल कोणाचे? अलंकारहीन शरीर असतानाही चंद्राप्रमाणे (सुंदर) चेहरा असणारा हा माझे हृदय आनंदित करतो आहे.
• रदनिका – हा तर आर्य चारुदत्ताचा मुलगा रोहसेन आहे.
• वसंतसेना – (दोन्ही हात पसरवून) ये माझ्या बाळा! (खरोखर) वडिलांचेच रूप अनुसरले आहे. (वडिलांसारखाच आहे.) पण, हा कशासाठी रडतो आहे?
• रदनिका – ह्य शेजारच्या मुलाच्या सोन्याच्या गाडीबरोबर खेळत होता. थोड्या वेळाने त्याने ती (गाडी) घेतली. त्यानंतर त्याला ती (गाडी) हवी होती. म्हणून मी ही मातीची गाडी (त्याला) बनवून दिली. यानंतरही तो म्हणत आहे; ‘रदनिका! ही मातीची गाडी मला कशाला (देतेस)? मला तीच सोन्याची गाडी दे.’
• वसंतसेना – अरेरे! काय हे दुर्दैव! रडू नकोस (बाळा) हे (सोन्याचे) अलंकार घे व तुझ्यासाठी सोन्याची गाडी घडव.
  (रदनिका त्या लहान मुलाला घेऊन जाते.)

रदनिका – Ochild! Come. Let’s play with the cart.

• Child – (crying pitiably) O Radanika! Why this clay-cart for me? Give me the same golden cart. (sighing wearily) O child! How can we have anything to do with gold now? When your father will be rich again, then you shall play with the golden cart. (To herself) Till then, I shall entertain him. I will approach the noble वसंतसेना. (approaching) O noble lady! I salute you.
• वसंतसेना – O रदनिका! you are welcome! whose little boy is this? He wears no ornaments, yet his moon like (beautiful) face pleases my heart.
• रदनिका – This is indeed noble चारुदत्त’s son, रोहसेन.
• वसंतसेना – (stretches out her arms) Come, my child! (Indeed) He has followed his father’s form. But what is he crying for?
• रदनिका – He was playing with the golden cart of his neighbour’s child. Later, It was taken by him. Then, he wanted it (the cart) again. So, I made this clay-cart and gave. Now he says, ‘रदनिका! Why this clay-cart for me? Give me that golden cart.’
• वसंतसेना – Ah! Fie upon! Don’t cry. Take this (golden) ornament and make a golden cart for you.
  (रदनिका exits with the child.)

तृतीयं पुष्पम्।

प्रस्तावना :

भारतीय आद्य नाटककार ‘भास’ विरचित कर्णभारम् हे एकांकी संस्कृत नाटक आहे. कर्णभारम् हे मुख्यत्वे भारतीय महाकाव्य महाभारतातील, एका भागाचे वेगळ्या दृष्टिकोनातून केलेले पुनर्कथन आहे. कर्णभारम् ही संभाव्य शोकांतिका आहे. खालील परिच्छेदात, इंद्र हा याचकाच्या रूपात कर्णासमोर येतो व अखेर दानशूर कर्णाकडून जन्मजात असलेली कवचकुंडले घेण्यात यशस्वी ठरतो.

कर्णभारम् is a Sanskrit one act play written by preliminary Indian dramatist भास. कर्णभारम् is essentially a retelling of an episode of Indian epic HENC presented in a different perspective. कर्णभारम् is the potential tragedy. In the following passage, who is disguised as a seeker finally succeeds in taking away embodied her from – the most magnanimous कर्ण.

अनुवादः

(नंतर याचक रूपात शक्र प्रवेश करतो.)

• शक्र : (कर्णाजवळ जाऊन) अरे कर्णा, मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
• कर्ण : अझे स्वामी ! मला खूप आनंद झाला आहे. मी तुम्हांला नमस्कार करतो.
• शक्र: (स्वत:ला) आता मी काय बोलावे? जर मी ‘दीर्घायु हो’ असे बोललो तर हा दीर्घायु होईल, जर मी (काहीच) नाही बोललो तर हा मला मूर्ख समजेल. तेव्हा, हे दोन्ही सोडून काय बरे बोलावे? असो. लक्षात आले. (मोठ्याने) कर्णा, सूर्याप्रमाणे, चंद्राप्रमाणे, हिमालयाप्रमाणे व समुद्राप्रमाणे तुझे यश (चिरंतन) राहो.
• कर्ण : स्वामी! तुम्ही दीर्घायू हो, असे का नाही म्हणालात? अन्यथा असो, जे बोलला आहात (जो आशीर्वाद दिला आहे) तेच योग्य असेल, कारण, मर्त्य शरीरामध्ये (केवळ) सद्गुणच शेवटपर्यंत राहतात. स्वामी, तुम्हांला काय हवे आहे? (तुम्ही कशाची इच्छा करत आहात?) मी आपल्याला काय देऊ?
• शक्र: मला मोठी भिक्षा हवी आहे.
• कर्ण : मी तुम्हाला सर्वात मोठी भिक्षा (महत्तम दान) देतो. मी आपणाला हजार गायी देतो.
• शक्र : हजार गायी? (पण) मी दूध क्वचित पितो. मला त्यांची इच्छा नाही.
• कर्ण: आपणास (त्यांची) इच्छा नाही. (तर मग) आपणांस पुष्कळ सोने देईन.
• शक्र: ते तर (केवळ) घेऊन जाता येईल. कर्णा, मला त्याची (सोन्याची) इच्छा नाही.
• कर्ण: मग तुम्हाला पृथ्वी जिंकून ती देईन.
• शक्र: पृथ्वी (घेऊन) मी काय करु? मला (तिची) इच्छा नाही.
• कर्ण: किंवा माझे मस्तकच तुम्हाला देईन.
• शक्र: असे बोलू नकोस.
• कर्ण: घाबरु नका. घाबरु नका. हे पण ऐका, जन्मजात असलेले हे कवच कुंडलांसकट मी देईन.
• शक्र: (आनंदी होऊन) कृपया दे.

(Then enters शक्र disguised as a seeker.)

• शक्र: (Approaching कर्ण) कर्ण, I ask for the great alms.
• कर्ण : O lord! I am very pleased. Here, I salute you.
• शक्र: (To himself) What shall I say now? If I will say, ‘Live long’ then he would live longIf I would not say, he would consider me as ignorant. Therefore, leaving these two (except these two) indeed what shall I say? Let it be, I got it. (Loudly)0 कर्ण may your fame remain like the sun, moon, Himalaya and like ocean.
• कर्ण : O Lord ! Why you did not say, live long or else what is said that is alright. Because, virtues remain (forever) in the mortal bodies. O lord, what do you wish? what shall I give you?
• शक्र: I ask for the great alms.
• कर्ण : I give the great alms to the respected one. I shall give you thousand cows. Thousand cows? I rarely drink its milk. O कर्ण, Ido not wish it.
• कर्ण: O, doesn’t the respected one wish it? (Then) I will give you lots of gold.
• शक्र: I will just go taking it. O कर्ण, I do not wish it.
• कर्ण: Then I will conquer the earth and give (it) to you.
• शक्रः What shall I do with the earth? I do not wish it.
• कर्ण: Or else, I will give you my head.
• शक्रः Don’t say so! Please don’t say so.
• कर्ण: Don’t be scared. Listen to this also. I will give the shield (कवच) along with the earrings that are born with my body.
• कर्ण: (Happily) Please give it.

शब्दार्थाः

1. मृगः – deer – हरिण
2. न हन्तव्यः – should not be killed – मारले जाऊ नये
3. सायक: – arrow – बाण
4. तापसौ – hermits – तपस्वी
5. धृताः प्रग्राः – bridles are held – लगाम धरले आहेत
6. वाजिनः – horses – घोडे
7. आभरणानि – ornaments – अलंकार
8. विनीतवेषेण – with humble attire – साध्या वेषात
9. समिदाहरणाय – to collect wood for sacrifice – यज्ञासाठी समिधा गोळा करण्यासाठी
10. आर्तत्राणाय – for protecting the oppressed/afflicted- हतबलांच्या रक्षणासाठी
11. अपावर्ते – I return – मी परततो
12. प्रतिगृह्यताम् – may it be accepted – स्वीकार केला जावा
13. अवरुध्य – stopping – अडवून
14. आशु – quickly – झटकन
15. अनागसि- for the destruction – निरागसांना
16. प्रहर्तुम् – of the innocent – मारण्यासाठी
17. तपोवन – no trouble for – तपोवनात राहणाऱ्यांना
18. निवासिनाम् उपरोध: मा भूत् – the hermits – व्यत्यय होऊ नये
19. यावत् अवतरामि – till I get down – तोपर्यंत/तोवर मी उतरतो
20. आर्द्रपृष्ठाः क्रियन्ताम् – let (it) be watered – पाण्याने स्वच्छ केले जावेत
21. वत्स – child – बाळ
22. प्रतिवेशिक – neighbour – शेजारी
23. दारक: – child – मूल/ बाळ
24. अनलकृत – body without – अलंकारहीन शरीर
25. शरीरः – ornaments
26. सौवर्ण शकटिकाम् – golden cart – सोन्याची गाडी
27. अनुकृतं रूपम् – followed the form – रूप अनुसरले आहे
28. शकटिकया – with a cart – गाडीबरोबर
29. ऋढ्या – with richness – श्रीमंतीने
30. विनोदयामि – amuse, entertain – खेळविते
31. घटय – you make तू घडव.
32. सकरुणम् – crying pitiably – रडत रडत
33. सनिर्वेदम् – wearily – त्रासून / वेदनेने
34. समीपम् उपसर्पिष्यामि – shall approach – जवळ नेते
35. मच्छिरः – my head – माझे मस्तक/शिर
36. क्षीरम् – milk – दूध –
37. गोसहस्रम् – thousand cows – हजार गायी
38. मुहूर्तकम् – rarely – क्वचित
39. महत्तराम् – most big – सर्वात मोठी
40. न भेतव्यम् – don’t be scared – घाबरु नका
41. धरन्ते – remain – राहतात
42. प्रदास्ये – I will give – मी देईन
43. उपगम्य – approaching – जवळ जाऊन
44. परिहत्य – leaving – सोडून
45. उभयम् – both – दोन्ही
46. अविहा – don’t say so – असे बोलू नको
47. दृढं प्रीत: – I am very happy – खूप आनंदित
48. अस्मि – झालो आहे

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 10 नदीसूक्तम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 10 नदीसूक्तम्

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 10 नदीसूक्तम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
विश्वामित्र: नद्यौ किं प्रार्थयते ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

विश्वामित्र ऋषी बियास व सतलज नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले. तेव्हा त्यांनी नद्यांना आदरयुक्त शुभेच्छा दिल्या. त्यांनी नद्यांना ‘माता’ असे संबोधून त्यांना उथळ होण्याची विनंती केली. याचप्रमाणे विश्वामित्रांनी नद्यांना त्यांचे प्रवाह कमी करण्यासाठी प्रार्थना केली.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river asa mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

विश्वामित्र, reached the union of Bias and Sutlej river. Then he greeted the rivers with respect. He termed rivers as mother and requested them to become shallow. He requested them to moderate the flow.

प्रश्न आ.
मानवानां जीवनं नदीनां साहाय्येन कथं समृद्धं जातम् ?
उत्तरम् :
विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

संपूर्ण पृथ्वीवर नदीजल हा पाण्याचा उपयुक्त स्रोत आहे. पुष्कळ वर्षांपासून नद्या या शेतीमध्ये शेतकऱ्यांना उपयुक्त ठरतात. केवल शेतांचीच नव्हे तर संपूर्ण पृथ्वीची पाण्यामुळे भरभराट झाली. पाण्याचा योग्य प्रकारे संचय करुन वीजनिर्मितीकरता जनित्र (जनरेटर) सुद्धा लावले गेले व मानवाचे जीवन पाण्यामुळे प्रकाशमान झाले. या प्रकारे नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन समृद्ध झाले.

विश्वामित्र – नदी संवाद is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships river as a mother and pleases her with the assurance to take care of her and serve her.

River water is a useful source. Since many years, rivers are helpful to the farmers in agriculture. Not only the fields but the earth is prospered due to rivers. River water was well-restored. Even the generator was placed for creating electricity, thus water illuminated lives of.people. In this way human lives were flourished with the assistance of rivers..

नदीसूक्तम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

ऋग्वेद संस्कृत साहित्यातील अतिशय प्राचीन वेद मानला जातो. पौराणिक प्रसंग, काव्य, प्रार्थना यांनी युक्त अशा दहा मंडलांनी तो समृद्ध आहे. ऋग्वेदाच्या विविध सूक्तांतून देव, देवता व नैसर्गिक शक्ती यांचे स्तवन केलेले दिसून येते.

विश्वामित्र – नदी संवाद, हे संवादसूक्त ऋग्वेदाच्या तिसऱ्या मंडलात आढळते. यामध्ये, विश्वामित्र ऋषी नदीला मातेसमान मानून तिची पूजा करतात आणि तिला जपण्याचे व तिची सेवा करण्याचे वचन देतात.

पाण्याचा उत्तम स्रोत असलेल्या नद्यांच्या तीरावर मानवी संस्कृती विकसित होत गेली. पाण्याच्या प्राणवाहक तत्त्वामुळे, धार्मिक कार्यातील त्याच्या विनियोगामुळे व स्वच्छतेवर दिला गेलेला भर, यामुळे भारतीय संस्कृतीमध्ये पाण्याला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. यास्तव, आपण सर्वांनी नद्यांचे रक्षण करावयास हवे.

नेमका हाच विचार महोदया डॉ. मंजूषा गोखले यांनी ऋग्वेदातील नदीसूक्तावर आधारित संवादपाठात मांडला आहे.

ऋग्वेद is considered to be the most ancient perhaps the foremost literature in Sanskrit. It is comprised of ten HUSE is filled with liturgical material as well as mythological accounts, poetry and prayers.

Gods, goddesses, natural elements are praised through hymns of in a poetic form. विश्वामित्र – नदी संवाद, is one of the dialogue-hymns found in third मण्डल of ऋग्वेद. Herein the sage विश्वामित्र worships नदी (river) as a mother and pleases her with the assurance to care and serve her.

Human civilisation expanded on the banks of the river. Indeed, water is of special significance in Indian culture for its life-sustaining properties as well as its use in rituals and because of the stress given to cleanliness.

Hence, we should take care of the rivers. This thought is appropriately brought out through the dialogue based on नदीसूक्तम् from ऋग्वेद written by respectable Dr. Manjusha Gokhale.

अनुवादः

व्यासपीठावर – कीर्तनकार कीर्तन करत आहे, श्रोतृगण ऐकण्यात तल्लीन झाला आहे.)

गंगे, यमुने, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदे, सिंधु, कावेरी (सर्व नद्यांनो) पृथ्वीवर (तुमचा) संगम होवो. (हिंदू पंचांगाप्रमाणे) ज्येष्ठ महिन्यात, शुक्लपक्षातील दशमीला गंगादशहरा उत्सवाचा प्रारंभ होतो. या उत्सवामध्ये नदीची पूजा करावी.

(टीप : पवित्र असणाऱ्या गंगानदीचे स्वर्गातून पृथ्वीवर याच दिवशी अवतरण झाले, असे मानतात. म्हणून हा दिवस गङ्गादशहरा किंवा गङ्गावतरणम् या नावाने साजरा केला जातो.) श्रोतृगण – नदीचे पूजन? नदीचे पूजन कशासाठी (करायचे)?

कीर्तनकार – खरोखर, नदी जीवन देणारी आहे. म्हणून या प्रसंगी, कृतज्ञता दर्शविण्यासाठी लोक पाण्यामध्ये दीपदान करतात. द्रोणामध्ये दिवे लावून नदीच्या पाण्यामध्ये अर्पण करतात. (पाण्यात सोडतात).

पिण्यासाठी पाणी (उपयोगात येते.) शेतीची वाढ होण्यासाठी (पाण्याचा उपयोग होतो.) वीज निर्माण करण्यासाठी (पाणी वापरले जाते.) (खरोखरच), पाणी जीवन जगण्यासाठी (महत्त्वाचे ठरते.) सजीवांसाठी नदी देवीतुल्य आहे. नदी ही मातृतुल्य आहे. यास्तव, आज सर्व प्रकारे नदीसूक्त ऐकण्याजोगे व स्मरणीय आहे.

श्रोतृगण – अहो पुराणिकवर्य, नदी आपली माता कशी म्हणता येईल? नदीचे (आपल्यावर) उपकार कसे काय?

कीर्तनकार – सज्जनहो ऐका. ही कथा फार जुनी आहे. कुशिकांचे पुत्र विश्वामित्र नावाचे एक श्रेष्ठ मुनी होते. कुटुंबासहित व गोधनासहित ते दूरवरुन आले होते. मार्ग चालत चालत ते बियास व शुतुद्री (सतलज) या नद्यांच्या संगमाजवळ पोहोचले.
(त्यानंतर विश्वामित्र प्रवेश करतो. नदीला प्रणाम करुन / नमस्कार करुन)

विश्वामित्र – मी नदीचा प्रवाह कसा पार करू? गोधनाचे कसे रक्षण करू? (दुसऱ्या तीरापर्यंत) ओलांडून जाण्यासाठी मार्गाची याचना कशी करू? नद्यांकरिता शुभेच्छांची प्रार्थना कशी करू?

नदी (बियास) – हा माणूस कोण आहे? हा कशासाठी आपल्याला वंदन करत आहे व (आपली) प्रशंसा करत आहे? आर्य, (आपले) तुमचे नाव काय आहे? आम्हांला कोवून बोलावत आहेस?

विश्वामित्र – माते, मी विश्वामित्र आहे. मी रथ व गाड्यांसहीत दूरवरून आलो आहे. आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर जाण्यासाठी उत्सुक आहोत.

नदी (सतजल) – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा, तुझी वाणी खरोखर गोड आहे. (ती)
आम्हाला आनंदित करत आहे. (आम्हांला) सांग, आम्ही तुला कसे साहाय्य करू?

विश्वामित्र – माते, माझी विनंती ऐक तू माझ्यासाठी उथळ होशील का? कृपया पाण्याचा ओघ कमी कर. ज्यामुळे आम्ही सर्व दुसऱ्या तीरावर सहज जाऊ शकतो.

नदी (बियास) – खरचं, इंद्रदेवाने मला. हा मार्ग दिला आहे. वृत्रासुराला मारुन इंद्राने(च) नदीचा प्रवाह मोकळा करुन दिला आहे. मी त्याची अवज्ञा करू शकत नाही, (अन्यथा) इंद्रदेव माझ्यावर रुष्ट होतील / रागावतील (म्हणून) हे विश्वामित्रा, मला क्षमा कर. (मी) कधीही विराम घेऊ शकत नाही.

दोन्ही नद्या – हे विश्वमित्रा, आम्ही तुझ्यासाठी थांबू शकत नाही. इंद्रदेवाच्या कार्यात अधिक्षेपही करू शकत नाही.

विश्वामित्र – हे माते, इंद्रदेवाची अवज्ञा (अपमान) नको (च) करू, आम्ही केवळ दुसऱ्या तीरावर जाण्याची इच्छा करतो. माते, कृपा कर, आम्ही सर्व तुझीच मुले आहोत. / तुझेच पुत्र आहोत. तुझे उपकार आम्ही कधीही विसरणार नाही. आम्ही असे काही करणार नाही ज्याने तुझा अवमान होईल. ही माझी प्रतिज्ञा आहे.

नदी (बियास) – काय? हा माणूस मला माते असे संबोधत आहे?

नदी (सतजल) – आई स्वत:च्या पुत्राला मदत कशी नाही करणार? हे मानवश्रेष्ठा, फारच छान. पण, तुझे वंशज जर हे वचन विसरले तर?

विश्वामित्र – नाही माते, हे शक्य नाही. (असे होणार नाही) सगळ्या नद्या सुखाने वाहू देत. सर्व लोक सुखी असू देत. (विश्वामित्र जातात).

कीर्तनकार – अशा रितीने, नद्यांना आनंदित करुन विश्वामित्र दुसऱ्या तीरावर गेला, श्रोत्यांनो, अशा प्रकारे, नद्यांनी व लोकांनी परस्परांना संतुष्ट करुन संस्कृतीचे संवर्धन केले. नदी वाहत आहे.

संस्कृती विकसित झाली आहे (आणि) नदीच्या कृपेने मानव आनंदित झाले आहेत.

शेतकरी आनंदित झाले आहेत, पृथ्वी आनंदली आहे. (ही) पृथ्वी, अन्नदात्री असून समृद्ध झाली आहे. नद्यांचे पाणी नियंत्रित केले आहे. व सेतूंनी (योग्यपणे) रोखले आहे. येथे जनित्र चालविण्यात आले आहे. (एकंदरीतच) आयुष्य प्रकाशित झाले
आहे.

श्रोत्यांनो, या रितीने नद्यांच्या साहाय्याने मानवी जीवन नद्यांच्या काठावर समृद्ध झाले आहे. आता सांगा, विश्वामित्राचे वंशज असलेले आपण सर्व मानव, आजही त्याचे वचन पाळतो का?

(On the stage, कीर्तनकार, a person is singing कीर्तन (spiritual teaching through story telling), audience is engrossed in listening to it.) 0 गङ्गा, यमुना, गोदावरी, सरस्वती, नर्मदा, सिन्धु (Indus), कावेरी. May (you all) unite on the earth.

The festival of TSTARTET commences on the tenth day of the waxing moon, in the month of ज्येष्ठ (according to Hindu calendar).

The river should be worshipped on this festival. (Note: It is believed that the holy river गङ्गा descended from the heaven on the earth on this day. Thus, this day is celebrated as गङ्गावतरणम्)

Audience – Worshipping the river? Why we should worship the river?

कीर्तनकार – Indeed, the river gives (us) life. Therefore, On this occasion, people release lamps in the river to express gratitude. By lighting the small lamp in a leaf-bowl, people offer it to the river -water.

Water (can be used) for drinking. (it is used) to prosper the agriculture (It is used) to create the electricity (Indeed) the water is for (sustaining) life. The river is like goddess for living beings. The river is like mother. Hence, today by all means नदीसूक्त is worth-listening and remembering.

Audience – O great पुराणिक, How the river can be considered as our mother? How has she favoured us?

कीर्तनकार – O noble people, please listen.

Indeed this story is very old. There was a great sage named विश्वामित्र, the son of कुशिक, He had come from afar with his family and cows. Following the way, he reached the union of bias and Sutlej river. (Then enters विश्वामित्र. Saluting the river.)

विश्वामित्र – How to cross the river-flow? How to save cows? How shall I ask them a path for crossing? How shall I pray for well-being of rivers.

River (Bias) – Who is this man? Why does he salute and praise us? O noble one, What is the name of the respected one? From where are you calling us?

विश्वामित्र – Omother, I am विश्वामित्र. I have come from a far along with chariots and carts. We all are eager to go to the other bank.

River (Sutlaj) – O great brahmin, your speech is really sweet. It pleases us. Please tell, how shall we assist you?

विश्वामित्र – O mother, please listen to my request. Will you please become shallow for me? Please attenuate (moderate) the water force by which we can go to the other bank easily.

River (Bias) – Indeed, the Lord इंद्र has given me the path having killed the demon, released the flow of the river. I should not insult it, (or else) the Lord will be displeased / angry with us. (Hence), O विश्वामित्र, forgive me. There can’t be cessation ever.

Both rivers – O विश्वामित्र, We can’t stop for you. We can’t interfere in the Lord’s task.

विश्वामित्र – O mother, please do not disregard the Lord Indra’s words. We just wish to go to the other bank. O mother, please favour me. We all are your sons. We shall never forget your favour. We will not behave (wrong) due to which you will be discredited. This (indeed) is my pledge.

River (Bias) – What? Does this man call me mother?

River (Sutlej) – How would a mother not help her child? O, great man, very good. But what if your descendants forget this promise?

विश्वामित्र – No mother. This is not possible. (This won’t happen) may all rivers flow happily? May all people be happy. (विश्वामित्र exits).

कीर्तनकार – In this way, विश्वामित्र, pleasing both rivers went to the other bank. O listeners, In this way, rivers and people having gratified each other, expanded the culture. The river flows, The culture is developed and People are risen up (advanced) due to favour of the river.

Farmers are happy, The earth is delighted. The earth is independent in terms of food grains (because of fertility) and bountiful. The river water is obstructed and controlled by bridges. The generator is placed here (and) the life is gleaned.

O listeners, In this way, with the help of rivers itself, human life has prospered. Now tell (me), Do we all, the descendants of (विश्वामित्र) keep his promise even today?

शब्दार्थाः

1. श्रोतृवृन्दः – audience – श्रोतृगण
2. सङ्गमः – union – संगम
3. जलौघः – water flow – पाण्याचा ओघ
4. वज्रहस्त: – Lord Indra – इंद्रदेव
5. विराम: – stop/halt – थांबा
6. मर्त्यः – man – मनुष्य
7. लङ्घनीयः – fit to cross – ओलांडण्यायोग्य
8. याचितव्यः – worthy to be asked for – याचना करण्यायोग्य
9. प्रदत्तवान् – has given – दिला आहे
10. विमुक्तवान् – released – मुक्त केला आहे
11. आक्रामन् – crossing – ओलांडून जाणारा
12. अभ्यर्थना – request – विनंती
13. गाधा – shallow – उथळ
14. अवज्ञा – disregard – अपमान
15. प्रफुल्लिता – shines – सुंदर दिसत आहे
16. कृतज्ञता – gratitude – कृतज्ञता
17. जीवनदायिनी – giver of life – जीवन देणारी
18. जनित्रम् – generator – जनित्र
19. श्रवणीयम् – worth listening – ऐकण्याजोगे
20. आर्या: – good people – सृजन
21. वंशजा: – descendants – वंशज
22. अधिक्षेपम् – insult – अवमान
23. शकटैः – with carts – गाड्यांसहित
24. रङ्गमछे – on the stage – रंगमंचावर
25. पर्वणि – on the festival – उत्सवसमयी
26. विप्रवर – O great brahmin – हे ब्राह्मणश्रेष्ठा
27. स्तौति – praises – स्तुती करतो
28. आह्वयति – approaches – बोलावतो
29. रजयति – pleases – आनंदित करतो/ते
30. स्वल्पीभवतु – may attenuate – कमी होवो
31. प्रसीद – please do favour – कृपा करा
32. हत्वा – having killed – मारून
33. प्रीणयित्वा – gratifying – संतुष्ट करुन
34. इत्थम् – in this manner – अशा रितीने
35. प्राशनार्थम् – for drinking – पिण्यासाठी
36. विद्युनिर्माणथम् – for generating electricity – वीज निर्माण करण्यासाठी
37. सन्निधिं कुरु – may unite – संगम होवो
38. अपि वचनम् – do we keep a – आपण वचन
39. अनुसरामः – promise? – पाळतो का?

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Solutions Amod Chapter 3 सूक्तिसुधा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Sanskrit Amod Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा

Sanskrit Amod Std 10 Digest Chapter 3 सूक्तिसुधा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

श्लोकः 1

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
का गुरूणां गुरुः ?
उत्तरम्‌ :‌
विद्या गुरूणां गुरुः।

प्रश्न आ.
किं राजसु न पूज्यते ?
उत्तरम्‌ :‌
धनं राजसु न पूज्यते।

प्रश्न इ.
कः पशुः एव ?
उत्तरम्‌ :‌
विद्याविहीन : पशुः एव।

2. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न अ.
‘विद्या नाम नरस्य’ . . . इति श्लोकाधारण विद्यायाः महत्त्वं लिखत ।
उत्तरम्‌ :‌
सूक्ति म्हणजे चांगल्या उक्ती. सूक्तिसुधा अशा नीतिपर उक्तींचा संग्रह आहे. ‘विद्याविहीनः पशुः’ ही सूक्ति ज्ञानाचे महत्त्व विशद करते. विद्या नाना भोग (समाधान) प्राप्त करून देणारी आहे. तसेच ती यश व आनंदही प्राप्त करून देणारी आहे. विद्या हे संरक्षिलेले गुप्त धन आहे. परदेशातही विद्या बंधुसम असते. राजसभेतही विद्यावान व्यक्तीचा सन्मान केला जातो. विद्येमुळे माणसाला ज्ञानाचे तेज प्राप्त होते व त्याचे सौंदर्य वाढते.

ज्ञानामुळे सर्व उद्दिष्टे साध्य होऊ शकतात, ‘किं किं न साधयति कल्पकतेव विद्या’ या उक्तीप्रमाणे विद्या कल्पकतेप्रमाणे सर्व इच्छांची पूर्ती करते. म्हणूनच ज्ञानहीन मनुष्यास पशूच मानले जाते.

सूक्तिs are good sayings. सूक्तिसुधा is a collection of all such value-based quotations. The सूक्ति ‘विद्याविहीनः पशुः’ ellobarates the importance of knowledge.

Knowledge alone gives enjoyment, happiness and fame to a person. It is the preceptor of all preceptors. Hence, knowledge is precious wealth. It is well-guarded and concealed wealth.

It enhances the beauty of a person. Knowledge is considered to be relative while travelling in foreign country. It is said to be supreme deity. Even royal courts admire knowledgeable people.

A man who is devoid of knowledge / learning, is said to be an animal; as knowledge helps achieving all ends. It is rightly said, “किं किं न साधयति कल्पलतेब विद्या’ – what does not knowledge achieve like wish yielding-creeper.

3. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.
जालरेखाचित्रं पूरयत

उत्तरम्‌ :‌

श्लोक: 2.

1. मञ्जूषात: उचितं शब्दं चित्वा तालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.
मञ्जूषात: उचितं शब्दं चित्वा तालिकां पूरयत ।

(निन्दन्तु, गच्छतु, युगान्तरे, मरणम्, लक्ष्मी:, स्तुवन्तु ।)
उत्तरम्‌ :‌

नीतिनिपुणाः	निन्दन्तु	स्तुवन्तु	वा
लक्ष्मीः	समाविशतु	गच्छतु	वा
मरणम्	अद्यैव	युगान्तरे	वा

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
मरणमस्तु ।
उत्तरम्‌ :‌
मरणमस्तु – मरणम् + अस्तु।

प्रश्न आ.
अद्यैव ।
उत्तरम्‌ :‌
अद्यैव – अद्य + एव।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
“न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः । इति सूक्तिं स्पष्टीकुरुत।
उत्तरम्‌ :‌
सूक्ति म्हणजे चांगल्या उक्ती. सूक्तिसुधा अशा नीतिपर उक्तींचा संग्रह आहे. विद्याविटेन: पशुः हो सूक्ति ज्ञानाचे महत्व विशद करते. धैर्यवान लोकांमध्ये दृढनिश्चय ही स्थायी व विशेष गुण आहे. असे लोक स्थिर बुद्धीचे असतात. व ते स्वत:ला ध्येयापासून टू देत नाहीत ते त्याच मार्गाचा अवलंब करतात, व हवे ते परिणाम प्राप्त करून घेतात. ‘न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः’ ही सूक्ति हे विशद करते.

नीतिमध्ये कुशल लोक निंदानालस्ती करो वा प्रशंसा करोत, लक्ष्मी तिच्या इच्छेप्रमाणे येवो अथवा जावो, आजच मरण येवो वा युगान्त झाल्यावर (दुसऱ्या युगात / भरपूर काळ लोटल्यावर) येवो, (तरीही) धैर्यवान लोक न्याय्यमार्गावरून आपले पाऊल ढळू देत नाहीत (ते न्याय्यमार्ग सोडत नाहीत).

सूक्तिs are good sayings. सूक्तिसुधा is a collection of all such value-based.quotations. Resolute people have distinct quality of firmness. They are of stable intelellect and do not deviate their minds from their aim. They follow the path of justice, till they achieve fruitful results.

The सूक्ति ‘न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः’ says that experts/skilled people may praise or criticise courageous people; may goddess Laxmi assist them by pleasing on them or not; may they have to face death instantly or after long time; passing through all circumstances, resolute ones follow the justice path, achieve fruitful results and enlighten other’s lives too.

4. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
‘क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति’ इति सूर्यस्य उदाहरणेन स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम्‌ :‌
सुभाषितांचा संदर्भ लक्षात घेऊन सूक्तींचा अर्थ जाणून घेतल्यास नैतिकदृष्ट्या श्रेष्ठ व्यक्तिमत्त्व विकसित केले जाऊ शकते. ‘क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति,’ हे सुभाषित सूर्याच्या उदाहरणाने महान लोकांचे आंतरिक सामर्थ्य दर्शविते. सूर्य दररोज, सापांनी नियंत्रित सात घोडे जोडलेल्या, एकच चाक असलेल्या रथातून, निराधार मार्गावरुन पायाने विकलांग अशा सारधीबरोबर अनंत अशा आकाशाच्या शेवटापर्यंत जातो.

(जसे) महान लोकांच्या कार्याची पूर्तता त्यांच्यातील सत्त्वाने (सामर्थ्याने) होते. इतर साधनांनी) नाही. सूर्य सर्व बाजूंनी प्रतिकूल गोष्टींनी वेढला असला तरी आकाशाच्या अंतापर्यंत पोहोचतो. महान लोकही सर्वतोपरी प्रतिकूल गोष्टींचा सामना करत कार्य पूर्णत्वास नेतात.

One can cultivate a strong and morally superior character by understanding the meaning of a good saying with reference to the given सुभाषित. “क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति,’ is a सुभाषित that explains the power of great people with the example of the sun Even with a single wheel to the chariot of seven horses controlled by the bridle of a snake, a supportless (difficult) path and a lame charioteer, the Sun surely reaches the end of the unending sky everyday.

The success of great people is in their spirit (valour) and does not depend on the means. The sun though surrounded by all unfavourable conditions succeeds in reaching last end of the sky. In the same way, great people though suffer due to unfavourable condition, accomplish the task.

श्लोक: 3.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
शुकसारिका: केन बध्यन्ते ?
उत्तरम्‌ :‌
आत्मन: मुखदोषेण शुकसारिकाः बध्यन्ते।

प्रश्न आ.
के न बध्यन्ते ?
उत्तरम्‌ :‌
बका: न बध्यन्ते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न अ.
बकास्तत्र
उत्तरम्‌ :‌
बकास्तत्र – बकाः + तत्र।

प्रश्न आ.
आत्मनो मुखदोषेण
उत्तरम्‌ :‌
आत्मनो मुखदोषेण – आत्मनः + मुखदोषेण।

श्लोकः 4.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
रवे: रथस्य कति तुरगा: सन्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
रवे: रथस्य सप्त तुरगाः सन्ति।

प्रश्न आ.
रवे: सारथिः कीदृशः अस्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
रवे: सारथिः चरणविकलः अस्ति।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
रथस्यैकम् ।
उत्तरम्‌ :‌
रथस्यैकम् – रथस्य + एकम्।

प्रश्न आ.
सारथिरपि ।
उत्तरम्‌ :‌
सारथिरपि – सारथिः + अपि।

3. मञ्जूषात: शब्द चित्वा तालिकां पूरयत ।

प्रश्न 1.

(मार्गः, सारथिः, एकम्, सप्त ।)
उत्तरम्‌ :‌

निरालम्ब:	मार्ग:
सप्त	तुरगा:
चरणविकल:	सारथि:
एकम्	चक्रम्

4. जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम्‌ :‌

श्लोक: 5.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
का कार्यसाधिका भवति ?
उत्तरम्‌ :‌
अल्पानां वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका भवति।

प्रश्न आ.
कै: मत्तदन्तिन: बध्यन्ते ?
उत्तरम्‌ :‌
आपन्न : तृणैः मत्तदन्तिन: बध्यन्ते।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न अ.
अल्पानामपि
उत्तरम्‌ :‌
अल्पानामपि – अल्पानाम् + अपि।

प्रश्न आ.
तृणैर्गुणत्वमापनर्बध्यन्ते
उत्तरम्‌ :‌
तृणैर्गुणत्वमापनैर्बध्यन्ते – तृणैः + गुणत्वम् + आपनैः + बध्यन्ते।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
‘संहतिः कार्यसाधिका’ इति सूक्तिं स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम्‌ :‌
संहतिः – एकता, ऐक्यम्।

श्लोक: 6.

1. पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
साधवः किं न विस्मरन्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
साधवः कृतम् उपकारं न विस्मरन्ति।

प्रश्न आ.
नारिकेलाः किं स्मरन्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
नारिकेलाः प्रथमवयसि पीतम् अल्पं तोयं स्मरन्ति।

प्रश्न इ.
नारिकेलाः भारं कुत्र वहन्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
नारिकेला: भारं शिरसि वहन्ति।

2. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
नारिकेला: नराणाम् उपकारं कथं स्मरन्ति ?
उत्तरम्‌ :‌
सुभाषितांचा संदर्भ लक्षात घेऊन सूक्तींचा अर्थ जाणून घेतल्यास नैतिकदृष्ट्या श्रेष्ठ व्यक्तिमत्त्व विकसित केले जाऊ शकते. येथे कवीने सज्जन माणसांचा स्वभाव नारळाच्या झाडाच्या उदाहरणाने स्पष्ट केला आहे.

नारळाच्या झाडाला अधिक पाणी लागत नाही. लहानपणी दिलेले थोडेसे पाणी देखील झाड मोठे होण्यास/वाढण्यास मदत करते. झाडाचा वृक्ष झाल्यावर ते मोठमोठ्या नारळांचे ओझेही सांभाळते. त्या बदल्यात आजन्म माणसांना भरपूर गोड पाणी देते. यावरून सज्जनांच्या कृतज्ञतेच्या गुणावर प्रकाश टाकला आहे. सज्जन लोक कधीही दुसऱ्याने केलेले उपकार विसरत नाहीत व त्यांना शक्य असेल त्या सर्व मार्गांनी उपकाराची परतफेड करतात.

One can cultivate a strong and morally superior character by understanding the meaning of a good saying with reference to the given सुभाषित. Here, poet illustrates the nature of noble people through the example of a coconut tree.

Coconut tree does not need much water to grow. Even the little water given in the starting helps it to grow further. Once the plant turns into a big tree, it carries the burden of coconuts and gives abundant of sweet water for lifetime.

This highlights the nature of good people as they too never forget the help rendered by others and become helpful to others in all possible ways.

श्लोक: 7.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
नरः किं छिन्द्यात् ?
उत्तरम्‌ :‌
नरः पटं छिन्द्यात्।

प्रश्न आ.
मनुजः किं भिन्द्यात् ?
उत्तरम्‌ :‌
मनुजः घटं भिन्द्यात्।

2. श्लोकात् लिङ्लकारस्य रूपाणि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् लिङ्लकारस्य रूपाणि चित्वा लिखत ।
उत्तरम्‌ :‌
भिन्द्यात्, छिन्द्यात्, कुर्यात्, भवेत्।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
‘येन केन प्रकारेण’ इति उक्तिं स्पष्टीकुरुत ।
उत्तरम्‌ :‌
सूक्ति म्हणजे चांगल्या उक्ती. सूक्तिसुधा अशा नीतिपर उक्तींचा संग्रह आहे. येन केन प्रकारेण’ ही सूक्ति उपहासाने माणसाच्या प्रवृत्तीचे वर्णन करते.

या जगात मनुष्याने कोणत्याही मार्गाने प्रसिद्ध व्हावे. इतरांचे लक्ष वेधून घेण्यासाठी घडे फोडावेत, कपडे फाडावेत, गाढवावर बसावे, या कृती खरेतर हास्यास्पद आहेत, तरीसुद्धा प्रसिद्ध होण्यासाठी व्यक्तीने हे सर्व करावे.

सूक्तिs are good sayings. सूक्तिसुधा is a collection of all such value-based quotations. The सूक्ति ‘येन केन प्रकारेण describes human nature satirically.

In this world, a man should try to be famous by some way or the other. He should grab the attention of people by breaking pots, tearing clothes, riding a donkey such acts which are unusual and ridiculous. Yet, one should do it for the sake of popularity.

प्रश्न 2.
समानार्थकशब्दान् लिखत ।
विद्या, पशुः, धनम्, लक्ष्मी:, शुकः, तुरगः, नभः, रविः, संहतिः, दन्ती, तोयम्, शिरः, साधवः, पटम्, रासभः ।
उत्तरम्‌ :‌

• विद्या – ज्ञानम्, बोधः ।
• पशुः – प्राणी, तिर्यङ्, मृगः ।
• धनम् – द्रव्यम, वित्तम्, स्थापतेयम्, रिक्थम्, ऋक्यम्, वसुः।
• लक्ष्मीः . पद्मा, कमला, श्रीः, हरिप्रिया, पद्मालया।
• शुकः – किङ्किरातः, कौरः।
• तुरगः – अश्वः, घोटकः।
• नभः – अन्तरिक्षम्, गगनम्, अनन्तम्, सुरवर्त्म, खम्।
• रविः – भानुः, हंसः, सहस्रांशुः, तपनः, सविता।
• दन्ती – हस्ती, करी, गजः, कुञ्जरः, वारणः ।
• संहतिः – संघ
• तोयम् – जलम्, नीरम्।
• शिरः – मस्तकम्, मूर्धा।
• साधवः – सज्जनाः।
• पटम् – वस्त्रम्, वसनम् ।
• रासभः – गर्दभः, खरः, धूमकर्णः ।

प्रश्न 3.
विरुद्धार्थकशब्दान् लिखत ।
विदेशः, प्रच्छन्नम्, निन्दन्तु, अल्पम्, उपकारः, साधवः, रोहणम् ।
उत्तरम्‌ :‌

• विदेशः × स्वदेशः।
• प्रच्छन्नम् × प्रकाशितम्, प्रकटीकृतम्।
• निन्दन्तु × स्तुवन्तु।
• अल्पम् × बहु, भूरि, विपुलम्।
• उपकार: × अपकारः।
• साधवः × दुर्जनाः, दुष्टाः, खलाः।
• रोहणम् × अवतरणम्, अवरोहणम्।

Sanskrit Amod Class 10 Textbook Solutions Chapter 3 सूक्तिसुधा Additional Important Questions and Answers

अवबोधनम्।

(क) पूर्णवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
विद्या कीदृशं धनम् अस्ति?
उत्तरम् :
विद्या प्रच्छन्नगुप्तं धनम् अस्ति।

प्रश्न 2.
विद्या केषां गुरुः?
उत्तरम् :
विद्या गुरूणां गुरुः।

प्रश्न 3.
विदेशगमने कृते विद्या कीदृशं भाति ?
उत्तरम् :
विदेशगमने कृते विद्या बन्धुजन : इव भाति।

प्रश्न 4.
किं परं दैवतम्?
उत्तरम् :
विद्या परं दैवतम्।

प्रश्न 5.
धीराः कस्मात् न प्रविचलन्ति?
उत्तरम् :
धीरा: न्याय्यात् पथ: न प्रविचलन्ति।

प्रश्न 6.
न्याय्यात्पथ: के न विचलन्ति ?
उत्तरम् :
न्याय्यात्पथ: धीराः न विचलन्ति।

प्रश्न 7.
के निन्दन्तु स्तुवन्तु वा?
उत्तरम् :
नीतिनिपुणा: निन्दन्तु स्तुवन्तु वा।

प्रश्न 8.
लक्ष्मी: कथं समाविशतु गच्छतु वा?
उत्तरम् :
लक्ष्मी: यथेष्टं समाविशतु गच्छतु वा।

प्रश्न 9.
किं सर्वार्थसाधनम्?
उत्तरम् :
मौनं सर्वार्थसाधनम्।

प्रश्न 10.
रविः प्रतिदिनं कुत्र याति?
उत्तरम् :
रविः प्रतिदिनं अपारस्य नभसः अन्तं याति।

प्रश्न 11.
महर्ता क्रियासिद्धिः कस्मिन् भवति?
उत्तरम् :
महतां क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति।

प्रश्न 12.
के तृणैर्गुणत्वमापनैः बध्यन्ते ?
उत्तरम् :
मतदन्तिन: तृणैर्गुणत्वमापन: बध्यन्ते।

प्रश्न 13.
पुरुषः कथं प्रसिद्धः भवेत्?
उत्तरम् :
येन केन प्रकारेण पुरुष: प्रसिद्धः भवेत्।

शब्दज्ञानम्

(क) विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. प्रच्छन्नगुप्तम्	धनम्
2. भोगकरी	विद्या
3. यशःसुखकरी	विद्या
4. परम्	दैवतम्
5. सर्वार्थसाधनम्	मौनम्
6. भुजगयमिता:	तुरगा:
7. अपारस्य	नभसः
8. अल्पानाम्	वस्तूनाम्
9. संहतिः	कार्यसाधिका
10. अल्पम्	तोयम्
11. कृतम्	उपकारम्
12. प्रसिद्धः	पुरुषः

(ख) विभक्त्यन्तपदानि।

• प्रथमा – विद्या, गुरुः, यशः, बन्धुजनः, पशुः ।
• षष्ठी – नरस्य, गुरूणाम्।
• सप्तमी – विदेशगमने, राजसु।
• तृतीया – दोषेण।
• षष्ठी – आत्मनः
• प्रथमा – संहतिः, कार्यसाधिका, दन्तिनः।
• तृतीया – तृणैः, आपनैः।
• षष्ठी – अल्पानाम्, वस्तूनाम्।

पृथक्करणम्

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

2.

3.

भाषाभ्यासः

(क) समानार्थकशब्दाः

• नरः – मनुष्यः, मानवः, मानुषः, मर्त्यः, मनुजः।
• यशः – ख्यातिः, कीर्तिः, प्रसिद्धिः।
• गुरुः – आचार्यः, अध्यापकः, उपाध्यायः।
• बन्धुजनः – बान्धवः।
• राजसु – पार्थिवेषु, नृपेषु, भूपेषु।
• निपुणः – कुशलः, प्रवीणः, पारङ्गतः।
• स्तुवन्तु – प्रशंसन्तु।
• यथेष्टम् – यथेच्छम्।
• मरणम् – मृत्युः ।
• पन्थाः – वर्त्म, सरणिः, मार्गः।
• धीरः – धैर्यवान्, धैर्यशीलः।
• आत्मनः – स्वस्य।
• मुखम् – तुण्डम, वदनम्, आननम्।
• दोषः – प्रमादः।
• बकः – मरुवकः, सर्पभुक्।
• अल्पम् – स्वल्पम्।
• तृणम् – घासः, यवसम्, कुशः, शष्पम्, अर्जुनम्।

(ख) विरुद्धार्थकशब्दाः

1. गुप्तम् × अनावृतम्।
2. विद्याविहीन: × ज्ञानयुक्तम्।
3. गच्छतु × आगच्छतु।
4. मरणम् × जनिः, जन्म, जनुः।
5. दोषः × गुणः।
6. बध्यन्ते × मुच्यन्ते।
7. मौनम् × भाषितम्।
8. संहतिः × भिन्नता, भेदः ।

(क) विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रश्थमा – निपुणाः, लक्ष्मीः, धीराः।
• द्वितीया – मरणम्, पदम्।
• पन्चमी – न्याय्यात्, पथः।
• सप्तमी – युगान्तरे।

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
विद्याविहीनः	devoid of knowledge	विद्यया विहीनः।	तृतीया तत्पुरुष समास
नीतिनिपुणाः	experts in ethics	नीत्यां/नीतिषु निपुणाः।	सप्तमी तत्पुरुष समास
यथेष्टम्	as per/according to wish	इष्टम् अनुसृत्य /अनतिक्रम्य।	अव्ययीभाव समास
शुकसारिकाः	parrots and mynas	शुकाः च सारिका: च।	इतरेतर द्वन्द्व समास
सर्वार्थसाधनम्	mean/medium of achieving all ends	सर्वार्थानां साधनम्।	षष्ठी तत्पुरुष समास
रासभरोहणम्	ascending the donkey	रासभं रोहणम्।	द्वितीया तत्पुरुष समास
भुजगयमिताः	controlled by a snake	भुजगेन यमिताः।	तृतीया तत्पुरुष समास
चरणविकल:	lame with legs	चरणेन / चरणाभ्यां विकलः।	तृतीया तत्पुरुष समास
क्रियासिद्धिः	accomplishment of the task	क्रियायाः सिद्धिः।	षष्ठी तत्पुरुष समास

सूक्तिसुधा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

“सूक्तयः नाम सुवचनानि।” सूक्ती म्हणजे चांगली उक्ती (बोलणे). संस्कृत भाषा अशा अनेक सुवचनांनी समृद्ध आहे. सुभाषितांचा संदर्भ लक्षात घेऊन सूक्तींचा अर्थ जाणून घेतल्यास नैतिकदृष्ट्या श्रेष्ठ व्यक्तिमत्त्व विकसित केले जाऊ शकते.

पुष्कळदा, अनेक संस्कृत सूक्ती इतर भारतीय भाषांमध्ये सुध्दा वापरलेल्या दिसून येतात. प्रत्यक्षात, अशा सूक्तींचे स्मरण केल्याने व्यक्तीची शब्दसंपदा वाढते व इतर भाषांवर प्रभुत्व निर्माण होते.

“सूक्तिः नाम शोभना उक्तिः ” means a good saying. Sanskrit language is enriched with such good sayings. One can cultivate a strong and morally superior character by understanding the meaning of a good saying with reference to the given सुभाषित.

Several Sanskrit sayings are often used in other Indian languages. In fact, remembering such sayings definitely enhances one’s ocabulary and command over languages.

श्लोकः 1

विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम्
विद्या भोगकरी यश:सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः।
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परं दैवतम्
विद्या राजमु पूज्यते न तु धनं विद्याविहीन: पशुः ।।1।। (वृत्तम् – शार्दूलविक्रीडितम्, स्रोत: – नीतिशतकम्)

सन्थिविग्रहः

1. रूपमधिकम् – रूपम् + अधिकम्।
2. बन्धुजनो विदेशगमने – बन्धुजन: + विदेशगमने।

अन्वय:- विद्या नाम नरस्य अधिकं रूपम्, प्रच्छन्नगुप्तं धनम्, विद्या भोगकरी यश:सुखकरी (च)। विद्या गुरूणां गुरुः । विदेशगमने विद्या बन्धुजनः ।
विद्या पर दैवतम्। विद्या राजसु पूज्यते न तु धनम्। विद्याविहीनः पशुः (एव)।

अनुवादः

मराठी विद्येमुळे मानवाचे सौंदर्य वाढते. विद्या हे संरक्षिलेले गुप्त धन आहे. विद्या नाना भोग (समाधान) प्राप्त करून देणारी आहे. (ती) यश व आनंद मिळवून देणारी आहे. विद्या गुरुंची गुरु आहे. परदेशी गेले असता विद्या ही बांधव असते. (बांधवाप्रमाणे उपयोगी पडते/सहाय्यभूत होते) विद्या सर्वश्रेष्ठ दैवत आहे. विद्या राजांमध्ये (राजसभांमध्ये) पूजनीय आहे; धन नाही. ज्याच्याजवळ विद्या नाही तो पशू(च) (समजावा).

English Knowledge enhances the beauty of man. It is secretly hidden treasure. Knowledge brings pleasure. It brings glory and comforts. Knowledge is the teacher of all teachers. Knowledge is kith and kin when going to a foreign land. Knowledge is a superior deity itself. Knowledge is worshipped amongst kings, not money. One without knowledge is a beast.

श्लोकः 2

निन्दन्तु नीतिनिपुणा यदि वा स्तुवन्तु
लक्ष्मीः समाविशतु गच्छतु वा यथेष्टम्।
अद्यैव वा मरणमस्तु युगान्तरे वा
न्याय्यात्पथः प्रविचलन्ति पदं न धीराः।।2।। (वृत्तम् – वसन्ततिलका, स्रोत: – नीतिशतकम्)

सन्धिविग्रहः

1. नीतिनिपुणा यदि – नीतिनिपुणाः + यदि।
2. न्याय्यात्पथः – न्याय्यात् + पथ: ।

अन्वय:- यदि (अपि) नीतिनिपुणा: निन्दन्तु स्तुवन्तु वा, लक्ष्मी समाविशतु यथेष्ट गच्छतु वा, मरणम् अद्य एव अस्तु युगान्तरे वा, (तथापि) धीराः न्याय्यात् पथः पदं न प्रविचलन्ति।

अनुवादः

नीतिमध्ये कुशल लोक निंदानालस्ती करोत वा प्रशंसा करोत, लक्ष्मी तिच्या इच्छेप्रमाणे येवो अथवा जावो, आजच मरण येवो वा युगान्त झाल्यावर दुसऱ्या युगात / भरपूर काळ लोटल्यावर) येवो, (तरीही) धैर्यवान लोक न्याय्यमार्गावरून आपले पाऊल ढळू देत नाहीत (ते न्याय्यमार्ग सोडत नाहीत).

English Experts in ethics may insult or praise, wealth may come or go by itself, may there be death today or after many years; courageous ones never divert (take a step back) from the path of justice.

श्लोकः 3

आत्मनो मुखदोषेण बध्यन्ते शुकसारिकाः।
बकास्तत्र न बध्यन्ते मौनं सर्वार्थसाधनम् ।।3।। (वृत्तम् – अनुष्टुप, स्रोत: – पञ्चतन्त्रम्)

अनुवादः

मराठी पोपट, साळुक्या (मैना) त्यांच्या स्वत:च्या तोंडाच्या दोषाने (बडबडीमुळे) अडकले जातात. (पण) बगळे (मात्र) अडकत नाहीत. (अशा प्रकारे) मौन पाळणे हे सर्व हेतू (गोष्टी) प्राप्त करण्याचे (मिळविण्याचे) साधन आहे.

English Parrots and mynas get trapped by fault of their own mouths (voices/sounds). Cranes do not get trapped. Silence is an instrument for obtaining all objects.

श्लोक: 4

रथस्यैकं चक्रं भुजगयमिताः सप्त तुरगाः
निरालम्बो मार्गश्चरणविकल: सारथिरपि।
रविर्यात्येवान्तं प्रतिदिनमपारस्य नभसः
क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति महतां नोपकरणे।।4।। (वृत्तम् – शिखरिणी, स्रोतः – भोजप्रबन्धः)

सन्धिविग्रहः

1. मार्गश्चरणविकलः – मार्गः + चरणविकलः।
2. रवियत्येवान्तम् – रविः + याति + एव + अन्तम्।
3. प्रतिदिनमपारस्य – प्रतिदिनम् + अपारस्य।
4. नोपकरणे – न + उपकरणे।

अन्वयः- रथस्य एकं चक्रं, सप्त भुजगयमिता: तुरगाः, निरालम्ब: मार्गः, सारथिः अपि चरणविकलः, (तथापि) रविः प्रतिदिनम् अपारस्य नभसः अन्तं याति एव। महतां क्रियासिद्धिः सत्त्वे भवति, उपकरणे न (भवति)।

अनुवादः

सूर्य दररोज, सापांनी नियंत्रित सात घोडे जोडलेल्या, एकच चाक असलेल्या रथातून, निराधार मार्गावरून, पायाने विकलांग अशा सारथीबरोबर अनंत अशा आकाशाच्या शेवटापर्यंत जातो. (जसे) महान लोकांच्या कार्याचे यश त्यांच्यातील सत्त्वाने (सामध्यनि) होते. साधनांनी नाही.

Even with a single wheel to the chariot of seven horses controlled by the bridle of snake, a supportless (difficult) path and a lame charioteer, the sun surely reaches the end of the unending sky everyday. The success of great people is in their spirit (valour) and does not depend on the means.

श्लोकः 5

अल्पानामपि वस्तूनां संहतिः कार्यसाधिका।
तृणैर्गुणत्वमापनष्यन्ते मत्तदन्तिनः।।4।। (वृत्तम् – अनुष्टुप, स्रोत: – हितोपदेशः।)

अनुवादः

लहानसहान वस्तूंचा संघ कार्य यशस्वी करतो (पूर्णत्वास नेतो). गवतापासून बनविलेल्या दोरखंडाने मत्त हत्ती (सुद्धा) नियंत्रित केले जातात.

Union of even small things accomplishes (big) tasks. Just as the intoxicated elephants are tied by a rope made of hay-sticks.

श्लोकः 6

प्रथमवयसि पीतं तोयमल्पं स्मरन्तः
शिरसि निहितभारा नारिकेला नराणाम्।
ददति जलमनल्पास्वादमाजीवितान्त।
न हि कृतमुपकारं साधवो विस्मरन्ति ।।6।। (वृत्तम् – मालिनी, स्रोत: – विक्रमचरितम्।)

सन्धिविग्रहः

1. तोयमल्पम् – तोयम् + अल्पम्।
2. कृतमुपकारम् – कृतम् + उपकारम्।
3. साधवो विस्मरन्ति – साधवः + विस्मरन्ति।
4. जलमनल्पास्वादमाजीवितान्तम् – जलम् + अनल्पास्वादम् + आजीवितान्तम्।
5. निहितभारा नारिकेला नराणाम् – निहितभारा: + नारिकेला: + नराणाम्।

अन्वय:- प्रथमवयसि पीतम् अल्पं तोयं स्मरन्तः शिरसि निहितभारा: आजीवितान्तं नराणां (नरेभ्यः) अनल्पास्वाद जलं ददति। साधवः कृतम् उपकारं नहि विस्मरन्ति।

अनुवादः

नारळाचे झाड लहानपणी मिळालेले थोडे पाणी लक्षात ठेवून, नारळांचे ओझे डोक्यावर बाळगून माणसांना आजन्म भरपूर गोड पाणी देते. (जसे) दुसऱ्याने केलेले उपकार सज्जन लोक कधीही विसरत नाहीत. (त्याची अनेक पटीने परतफेड करतात.)

In memory of the little water consumed in early age (as a seedling), a coconut tree, bearing weight on its head throughout its life, gives sweet water abundantly to humans. The noble people never forget benevolence (help offered by others).

श्लोक: 7

घटं भिन्द्यात् पटं छिन्द्यात् कुर्याद्रासभरोहणम्।
येन केन प्रकारेण प्रसिद्धः पुरुषो भवेत् ।।7।। (वृत्तम – अनुष्टुप, प्रकार: – हास्योक्तिः )

सन्धिविग्रहः

1. कुर्याद्रासभरोहणम् – कुर्यात् + रासभरोहणम्।
2. पुरुषो भवेत् . पुरुष: + भवेत्।

अन्वय:- पुरुषः घटं भिन्द्यात्, पटं छिन्द्यात, रासभरोहणं (अपि) कुर्यात्। येन केन प्रकारेण (स:) प्रसिद्धः भवेत्।

अनुवादः

घडा (भांडी) फोडावा, कपडे फाडावेत, गाढवावर (देखील) बसावे, पण काही तरी करून मनुष्याने प्रसिद्ध व्हावे.
One should break a pot, tear clothes and ride a donkey. By some way or the other (hook or crook), one should become popular.

शब्दार्थाः

1. रूपमधिकम् – more than beauty – रूपाहून अधिक
2. प्रच्छन्नगुप्तम् – secretly hidden – गुप्त/लपविलेले
3. भोगकरी – brings pleasure – आनंद / समाधान प्राप्त करून देणारे
4. सुखकरी – gives happiness – सुख देणारे
5. गुरूणाम् – of preceptors – गुरूंचे
6. बन्धुजनः – relative – नातेवाईक
7. विदेशगमने – when travelled in foreign land परदेशी प्रवास केला असता
8. परं दैवतम् – supreme deity – सर्वश्रेष्ठ दैवत
9. राजसु – among kings – राजांमध्ये
10. विद्याविहीन: – devoid of knowledge – विद्याहीन, ज्ञानहीन
11. निन्दन्तु – may censure – निंदानालस्ती करो
12. नीतिनिपुणाः – expert in ethics – नीतिमध्ये कुशल
13. स्तुवन्तु – may praise – स्तुती करो
14. समाविशतु – may come – येवो
15. यथेष्टम् – as per will – स्वेच्छेने
16. अद्यैव – today itself – आजच
17. युगान्तरे – in another era – युगानंतर (दुसऱ्या युगात)
18. न्याय्यात्पथ: – from the path of justice – न्याय्यमार्गावरून
19. प्रविचलन्ति – deviate – ढळतात
20. धीराः – courageous – धैर्यवान
21. भुजगयमिता: – controlled by serpants – सापांनी नियंत्रित
22. निरालम्बः – unsupported – निराधार
23. चरणविकल: – lame by a leg – पायाने पंगु
24. सारथिः – charioteer – सारथी
25. अन्तं याति – goes to the end – शेवटपर्यंत जातो
26. अपारस्य नभसः – of the endless sky – अनंत आकाशाच्या
27. क्रियासिद्धिः – accomplishment of the task – कार्याची पूर्तता
28. उपकरणे – on the means – साधनांवर
29. प्रथमवयसि – in early age – लहानपणी
30. तोयम् – water – पाणी
31. निहितभाराः – bearing weight – वजन घेऊन
32. आजीवितान्तम् – throughout life – संपूर्ण आयुष्यभर
33. अनल्पास्वादम् abundant of sweet water – भरपूर प्रमाणात गोड पाणी
34. उपकारम् – favour/benevolence – उपकार
35. अल्पनाम – of small (insignificant) things – लहानसहान गोष्टींचा
36. संहतिः – unity / union – संघ
37. कार्यसाधिका – that which accomplishes the task – कार्य साधणारी
38. गुणत्वम् – collection of a rope – दोरखंड
39. तृणैः – by grasses – गवतापासून बनविलेले
40. बध्यन्ते – can control – बांधले जातात/नियंत्रित केले जातात
41. घटम् – a pot – घडा
42. भिन्द्यात् – should break – फोडावा
43. पटम् – a cloth – वस्त्र
44. छिन्द्यात् – should tear – फाडावे
45. रासभरोहणम् – should ride – गाढवावर बसावे
46. कुर्यात् – adonkey
47. येन केन प्रकारेप – by hook or crook – काहीतरी करून
48. प्रसिद्धः भवेत् – should become famous – प्रसिद्ध व्हावे
49. आत्मनः – own – स्वत:च्या
50. मुखदोषेण’ – due to fault of mouths – तोंडाच्या दोषाने (आवाजामुळे)
51. बध्यन्ते – caged/trapped – अडकले जातात
52. शुकसारिकाः – parrots and mynas – पोपट व साळुक्या/मैना
53. बकाः – cranes – बगळे
54. मौनम् – silence – मौन
55. सर्वार्थसाधनम् – instrument of achieving all purposes – सर्व हेतू प्राप्त करण्याचे साधन