Prasanna

Balbharti Maharashtra Board Class 5 Maths Solutions Chapter 2 Number Work Problem Set 3 Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Maths Solutions Chapter 2 Number Work Problem Set 3

Question 1.
Read the numbers and write them in words.
(1) 7,65,234
(2) 4,73,225
(3) 3,27,001
(4) 8,75,375
(5) 1,50,437
(6) 2,03,174
(7) 6,47,851
(8) 9,00,999
(9) 5,75,010
(10) 4,03,005
Answer:
(1) Seven lakh, sisxty-five thousand, two hundred and thirty-four.
(2) Four lakh, seventy-three thousand, two hundred and twenty-five.
(3) Three lakh, twenty-seven thousand and one
(4) Eight lakh seventy-five thousand three hundred and seventy-five
(5) One lakh fifty thousand four hundred and thirty seven
(6) Two lakh three thousand one hundred and seventy-four
(7) Six lakh forty seven thousand eight hundred and fifty-one
(8) Nine lakh nine hundred and ninety-nine
(9) Five lakh seventy-five thousand and ten
(10) Four lakh three thousand and five.

Question 2.
Read the numbers and write them in figures.
(1) One lakh thirty-five thousand eight hundred and fifty-five
(2) Seven lakh twenty-seven thousand
(3) Four lakh twenty-five thousand three hundred
(4) Nine lakh nine thousand ninety-nine
(5) Seven lakh forty-nine thousand three hundred and sixty-two
(6) Eight lakh one sixty tow
Answer:
(1) 1,35,008
(2) 7,27,1 55
(3) 4,25,003
(4) 9,09,099
(5) 7,49,003
(6) 8,00,162

Question 3.
Make five six-digit numbers, each time using any of the digits 0 to 9 only once.
Answer:

• 4,09,138
• 3,17,045
• 1,20,645
• 9,72,860
• 6,54,302

Introducing seven-digit numbers
Teacher : Now we shall learn about seven-digit numbers. Suppose 10 farmers borrow ₹ 1,00,000 each from a Co-operative Bank. Then, how much is the total loan given by the bank to them?

Ajit : We must find out what is ten times 1,00,000. That is, we multiply 1,00,000 by 10. That means we write one zero after the number to be multiplied.

Ajay : 1,00,000 × 10 = 10,00,000

Teacher : This becomes a seven-digit number. We read it as ‘Ten lakh’. We must make one more place for the 10 lakhs to the left of the lakhs place. In western countries, the term million is used. One million is equal to ten lakhs.

Thus, ten lakh = 10,00,000.

Just as we read ten thousands and thousands together, we read ten lakhs and lakhs together. So, we read 18,35,614 as ‘eighteen lakh, thirty-five thousand, six hundred and fourteen.

Study the seven-digit numbers given below in figures and in words.

• 31,25,745 : thirty-one lakh, twenty-five thousand, seven hundred and forty-five
• 91,00,006 : ninety-one lakh and six
• 63,00,988 : sixty-three lakh, nine hundred and eighty-eight
• 88,00,400 : eighty-eight lakh, four hundred
• seventy-two lakh and ninety-five : 72,00,095
• seventy lakh, two thousand, three hundred : 70,02,300

Roman Numerals Problem Set 2 Additional Important Questions and Answers

Question 1.
Read the numbers and write them in words:

(1) 4,00,527
Answer:
Four lakh five hundred and twenty-seven.

(2) 7,34,016
Answer:
Seven lakh thirty-four thousand and sixteen.

Question 2.
Read the numbers and write them in figures.
(1) Nine lakh three thousand and twenty-three.
(2) One lakh one thousand one hundred and one.
Answer:
(1) 9,03,023
(2) 1,01,101

Balbharti Maharashtra Board Class 5 Maths Solutions Chapter 2 Number Work Problem Set 2 Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Maths Solutions Chapter 2 Number Work Problem Set 2

Question 1.
Using the digits 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 write ten each of two-, three-, four- and five-digit numbers. Read the numbers.
Answer:

Two-digit numbers	Reading a number
37	Thirty-seven
80	Eighty
49	Forty-nine
65	Sixty-five
28	Twenty-eight
54	Fifty-four
92	Ninety-two
71	Seventy-one
16	Sixteen
22	Twenty-two
Three-digit numbers	Reading a number
504	Five hundred and four
386	Three hundred eighty-six
430	Four hundred thirty
891	Eight hundred ninety-one
615	Six hundred fifteen
267	Two hundred sixty-seven
900	Nine hundred
173	One hundred seventy-three
766	Seven hundred sixty-six
258	Two hundred and fifty-eight
Four-digit numbers	Reading a number
3,817	Three thousand eight hundred and seventeen
4,059	Four thousand fifty-nine
9,611	Nine thousand six hundred and eleven
7,413	Seven thousand four hundred thirteen
5,608	Five thousand six hundred and eight
Four-digit numbers	Reading a number
2,009	Two thousand and nine
6,420	Six thousand four hundred and twenty
1,357	One thousand three hundred and fifty-seven
8,172	Eight thousand one hundred and seventy-two
6,156     –	Six thousand one hundred and fifty-six
Five-digit numbers	Reading a number
41,309	Forty-one thousand, three hundred and nine
68,527	Sixty-eight thousand five hundred and twenty seven
50,348	Fifty thousand three hundred and forty eight
76,052	Seventy-six thousand and fifty-two
21,546	Twenty-one thousand five hundred and forty-six
10,358	Ten thousand three hundred and fifty-eight
94,215	Ninety-four thousand two hundred and fifteen
36,104	Thirty-six thousand one hundred and four
89,157	Eighty-nine thousand one hundred and fifty-seven
72,560	Seventy-two thousand five hundred and sixty

Question 2.
Fill in the blanks in the table below.

Answer:

	Devnagari numerals	International numerals	Number written in words
(1)	२,३५९	2,359	Two thousand three hundred and fifty nine
(2)	३२,७५६	32,756	Thirty two thousand seven hundred and fifty Six
(3)	६७,८५९	67,859	Sixty seven thousand eight hundred and fifty Nine
(4)	१,०३४	1,034	One thousand and thirty four
(5)	२७,८९५	27,895	Twenty seven thousand eight hundred and ninety five

Question 3.
As a part of the ‘Avoid Plastic Project’, Zilla Parishad schools made and provided paper bags to provision stores and greengrocers. Read the talukawise numbers of the bags and write the numbers in words.

Answer:

Talukas	No. of Bags	Numbers in words
Kopargaon	12,740	Twelve thousand seven hundred and forty
Shevgaon	28,095	Twenty-eight thousand and ninety-five
Karjat	31,608	Thirty-one thousand six hundred and eight
Sangamner	10,792	Ten thousand seven hundred and ninety-two

Question 4.
How many rupees do they make?
(1) 20 notes of 1000 rupees, 5 notes of 100 rupees and 14 notes of 10 rupees.
(2) 15 notes of 1000 rupees, 12 notes of 100 rupees, 8 notes of 10 rupees and 5 coins of 1 rupee.
Answer:

Question 5.
Write the biggest and the smallest five-digit numbers that can be made using the digits 4, 5, 0, 3, 7 only once.
Answer:
Biggest five digit number is 75,430 Smallest five digit number is 30,457

Question 6.
The names of some places and their populations are given below. Use this information to answer the questions that follow.

Tala : 40,642
Gaganbawada : 35,777
Bodhwad : 91,256
Moregaon : 87,012
Bhamragad : 35,950
Velhe : 54,497
Ashti : 76,201
Washi : 92,173
Morwada : 85,890

(1) Which place has the greatest population? What is its population?
(2) Which place, Morwada or Moregaon, has the greater population?
(3) Which place has the smallest population? How much is it?
Answer:
(1) Washi has the greatest population. Population of Washi is 92,173
(2) Moregaon has the greater population.
(3) Gaganbawada has the smallest population. Its population is 35,777

Introducing six-digit numbers
Teacher : How much, do you think, is the price of a four-wheeler?
Ajay : Maybe about six or seven lakh rupees.
Teacher : Do you know exactly how much one lakh is?
Ajay : It’s a lot, isn’t it? More than even ten thousand, right?
Teacher : Yes, indeed ! Let’s find out just how much. What is 999 + 1?
Ajay : One thousand.
Teacher : You have learnt to write 99000, too. Now, if you add 1000 to that, you will get one hundred thousand. That’s what we call one lakh.
Vijay : 9999+1 is 10,000 (ten thousand). We had made the ten thousands place for it. Can we make a place for one lakh too in the same way?
Teacher : Yes, of course. Carry out the addition 99,999 + 1 and see what you get.

Here we keep carrying over till we have to make a place for the ‘lakh’ on the left of the ten thousands place. And we write the last carried over one in that place. The sum we get is read as ‘one lakh’.
Vijay : Kishakaka bought a second-hand car for two and a half lakh rupees.
Ajay : How much is two and a half lakh?
Teacher : One lakh is 100 thousand. So, half a lakh is 50 thousand. Because, half of 100 is 50.

Vijay : That means two and a half lakh is 2 lakh 50 thousand.
Teacher : Now write this number in figures.
Vijay : 2,50,000.
Teacher : We have seen that a hundred thousand is 1 lakh. If we have 1000 notes of 100 rupees, how many rupees would they make?
Vijay : 1000 notes of 100 rupees would make 1 lakh rupees.

Reading six-digit numbers
(1) 2,35,705 : two lakh thirty-five thousand seven hundred and five
(2) 8,00,363 : eight lakh three hundred and sixty-three
(3) 3,07,899 : three lakh seven thousand eight hundred and ninety-nine
(4) 9,00,049 : nine lakh forty-nine
(5) 5,30,735 : five lakh thirty thousand seven hundred and thirty-five

Writing six-digit numbers in figures
(1) Eight lakh, nine thousand and forty-three : There are 8 lakhs in this number. There are no ten thousands, so we write 0 in that place. As there are 9 thousands, we write 9 in the thousands place. We write 0 in the hundreds place as there are no hundreds. Forty-three is equal to 4 tens and 3 units, so in the tens and units places we write 4 and 3 respectively. In figures : 8,09,043.

When writing numbers in figures, write the digit in the highest place first and then, in each of the next smaller places, write the proper digit from 1 to 9. Write 0, if there is no digit in that place. For example, if the number eight lakh, nine thousand and forty-three is written as ‘89043’, it is wrong. It should be written as 8,09,043. Here, we have to write zero in the ten thousands place.

(2) Four lakh, twenty thousand, five hundred : In this figure, there aren’t any thousands in the thousands place, so we write 0 in it. Since there are five hundreds, we write 5 in the hundreds place. There are no tens and units, hence, we write 0 in those places. In figures : 4,20,500.

Roman Numerals Problem Set 2 Additional Important Questions and Answers

Question 1.
Fill in the blanks in the table below:
Answer:

	Devnagari numerals	International numerals	The number written in words
(1)	५,५१८	5,518	Five thousand five hundred and eighteen
(2)	४९,८०९	49,809	Forty-nine thousand eight hundred and nine
(3)	७,२५६	7,256	Seven thousand two hundred and fifty-six

Question 2.
Solve the following:

(1) In an election, the First candidate received 58,735 votes, the Second candidate received 65,500, the Third candidate received 85,450 and the Fourth candidate got 09,689 votes. Read the numbers of the votes and write the numbers in words.
Answer:
First candidate – 58,735 – Fifty-eight thousand seven hundred and thirty-five
Second candidate – 65,500 – Sixty-five thousand five hundred
Third candidate – 85,450 – Eighty-five thousand four hundred and fifty
Fourth candidate – 09,689 – Nine thousand six hundred and eighty-nine

Question 3.
How many rupees do they make?
*(1) 10 notes of 2,000 rupees, 5 notes of 100 rupees and 14 notes of 10 rupees.
Solution:
10 notes of 2,000 rupees = 10 x 2,000 ₹ 20,000
5 notes of 100 rupees = 5 x 100 = ₹ 500
14 notes of 10 rupees = 14 x 10 = ₹ 140
Total = ₹ 20,640

∴ They make, twenty thousand, six hundred and forty.

*(2) 7 notes of 2,000 rupees, 12 notes of loo rupees, 8 notes of 10 rupees and 5 coins of 1 rupee
Solution:
7 notes of 2,000 rupees = 7 x 2,000 = ₹ 14,000
12 notes of 100 rupees = 12 x 100 = ₹ 1,200
8 notes of 10 rupees = 8 x 10 = ₹ 80
5 coins of 1 rupee = 5 x 1 = ₹ 5
Total = ₹ 15,285

∴ They make, fifteen thousand, two hundred and eighty five.

(3) 4 notes of 2,000 rupees, 6 notes of 100 rupees and 12 notes of 10 rupees
Solution:
4 notes of 2,000 rupees = 4 x 2,000 = ₹ 8,000
6 notes of 100 rupees = 6 x 100 = ₹ 600
12 notes of 10 rupees = 12 x 10 = ₹ 120
Total = ₹ 8,720

∴ They make, eight thousand, seven hundred and twenty.

(4) 5 notes of 2,000 rupees, 9 notes of 500 rupees, 8 notes of 100 rupees, 7 notes of 50 rupees, 6 notes of 20 rupees and 5 note of 10 rupees
Solution:
5 notes of 2,000 rupees 5 x 2,000 = ₹ 10,000
9 notes of 500 rupees = 9 x 500 = ₹ 4,500
8 notes of 100 rupees = 8 x 100 = ₹ 800
7 notes of 50 rupees = 7 x 50 = ₹ 350
6 notes of 20 rupees = 6 x 20 = ₹ 120
5 notes of 10 rupees = 5 x 10 = ₹ 50
Total = ₹ 15,820

∴ They make, fifteen thousand, eight hundred and twenty.

*Question 4.
Write the biggest and the smallest numbers using all the given digits in every number. Use each digit only once.
(1) 4, 8, 0, 2, 6, 5;
(2) 2, 6, 7, 1, 4;
(3) 5, 9, 6, 1, 4, 3;
(4) 9, 4, 1, 3, 6;
(5) 5, 3, 0, 0, 2
Answer:
(1) Biggest six digit number is 8,65,420 Smallest six digit number is 2,04,568
(2) Biggest five digit number is 76,421 Smallest five digit number is 12,467
(3) Biggest six digit number is 9,65,431 Smallest six digit number is 1,34,569
(4) Biggest five digit number is 96,431 Smallest five digit number is 13,469
(5) Biggest five digit number is 53,200 Smallest five digit number is 20,035

Balbharti Maharashtra Board Class 5 Maths Solutions Chapter 2 Number Work Problem Set 5 Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Maths Solutions Chapter 2 Number Work Problem Set 5

Question 1.
Write the place value of the underlined digit.

(1) 78, 95,210
(2) 14, 95,210
(3) 3,52,749
(4) 50,000
(5) 89, 99,988
Answer:
(1) Here, the underlined digit 7 is in ten lakhs place.
So, its place value is 70,00,000 (70 lakhs)

(2) Here, the underlined digit 4 is in lakhs place.
So, its place value is 4,00,000 (4 lakhs)

(3) Here, the underlined digit 5 in ten thousands place.
So, its place value is 50,000 (50 thousands)

(4) Here, the underlined digit ‘0’ is in the unit place.
Hence, its place value is 0 (zero)

(5) Here, the underlined digit 9 is in ten thousands place
So, its place value is 90,000 (90 thousands)

Question 2.
Write the numbers in their expanded form.
(1) 56, 43, 215
(2) 70, 815
(3) 8, 35, 999
(4) 8, 88, 889
(5) 92, 32, 992
Answer:
(1) 56,43,215: 50,00,000 + 6,00,000 + 40,000 + 3,000 + 200 + 10 + 5
(2) 70,815 : 70,000 + 800 + 10 + 5
(3) 8,35,999 : 8,00,000 + 30,000 + 5,000 + 900 + 90 + 9
(4) 8,88,889 : 8,00,000 + 80,000 + 8,000 + 800 + 80 + 9
(5) 92,32,992: 90,00,000 + 2,00,000 + 30,000 + 2,000 + 900 + 90 + 2

Question 3.
Write the place name and place value of each digit in the following numbers.
(1) 35, 705
Answer:
Digit 3 is in ten thousands place, its place value is 30,000
Digit 5 is in thousands place, its place value is 5,000
Digit 7 is in hundreds place, its place value is 700
Digit 0 is in ten place, its place value is 0
Digit 5 is in units place, its place value is 5

(2) 7, 82, 899
Answer:
Digit 7 is in lakhs place, its place value is 7.0. 000
Digit 8 is in ten thousands place, its place value is 80,000
Digit 2 is in thousands place, its place value is 2,000
Digit 8 is in hundreds place, its place value is 800
Digit 9 is- in ten place, its place value is 90 Digit 9 is in units place, its place value is 9

(3) 82, 74, 508
Answer:
Digit 8 is in ten lakhs place, its place value is 80,00,000
Digit 2 is in lakhs place, its place value is 2.0. 000
Digit 7 is in ten thousands place, its place value is 70,000
Digit 4 is in thousands place, its place value is 4,000
Digit 5 is in hundreds place, its place value is 500
Digit 0 is in ten place, its place value is 0
Digit 8 is in units place, its place value is 8

Question 4.
The expanded form of the number is given. Write the number.
(1) 60, 000 + 4000 + 600 + 70 + 9
(2) 9, 00, 000 + 20,000 + 7000 + 800 + 5
(3) 20,00,000 + 3,00,000 + 60,000 + 9000 + 500 + 10 + 7
(4) 7,00,000 + 80,000 + 4000 + 500
(5) 80,00,000 + 50,000 + 1000 + 600 + 9
Answer:
(1) The number is 64,679
(2) The number is 9,27,805
(3) The number is 23,69,517
(4) The number is 7,84,500
(5) The number is 80,51,609

An interesting dice game

Prepare a table with the name of each player, as shown below.
In front of each name, there are boxes to make seven-digit numbers.

Game 1 :
The first player throws the dice and writes that number in any one of the boxes in front of his/her name. You can write only one number in each box and once it is written, you cannot change its place. The other players do the same till all the boxes are filled and each one gets a seven-digit number. The one with the largest number is the winner.

Game 2 :
Use the same table, but you may write the number (you get on throwing the dice) in any box in front of anyone’s name. The one with the largest number is the winner.

Game 3 :
The rules are the same as for game 2, but the one with the smallest number is the winner.

Bigger and smaller numbers

Hamid : How do we determine the smaller or bigger number when we are dealing with six- or seven-digit numbers ?

Teacher : You have learnt how to do that with five-digit numbers. The number with the bigger ten thousands digit is the bigger number. If they are the same, we look at the thousands digits to determine the smaller or bigger number.

Now, can you tell how to compare six- or seven-digit numbers ?

Hamid : Yes, I can. First, we’ll look at the ten lakhs digits. If they are the same, we’ll look at the digits in the lakhs place. If those are equal, we look at the ten thousands place to tell the smaller or bigger number and so on. Besides, we might be able to tell which of the numbers is bigger, just by looking at the number of digits in each number. Right ?

Teacher : Absolutely ! The number with more digits is the bigger number.

Roman Numerals Problem Set 5 Additional Important Questions and Answers

Question 1.
Write the place value of the underlined digit.

(1) 81,67,303
Answer:
Here, the underlined digit 7 is in thousands place.
So, its place value is 7,000 (7 thousands)

(2) 41,35,062
Answer:
Here, the underlined digit 6 is in ten’s place.
So, its place value is 60 (sixty)

(3) 90,31,265
Answer:
Here, the underlined digit 3 is in ten thousands place.
So, its place value is 30,000 (30 thousands)

Question 2.
Write the numbers in their expanded form.
Answer:
(1) 51,03,640: .50,00,000 + 1,00,000 + 3,000 + 600 + 40
(2) 60,60,600: 60,00,000 + 60,000 + 600
(3) 71,45,042 : 70,00,000 + 1,00,000 + 40,000 + 5,000 + 40 + 2

Question 3.
Write the place name and place value of each digit in the following numbers.

(1) 1,88,919
Answer:
Digit 1 is in lakhs place, its place value is 1,00,000
Digit 8 is in ten thousands place, its place value is 80,000
Digit 8 is in thousands place, its place value is 8,000
Digit 9 is in hundreds place, its place value is 900
Digit 1 is in ten place, its place value is 10
Digit 9 is in units place, its place value is 9

Question 4.
The expanded form write the number.

(1) 40,00,000 + 5,00,000 + 10,000 + 3,000 + 200 + 70+8
Answer:
The number is 45,13,278

(2) 80,000 + 300 + 40 + 1
Answer:
The number is 80,341

Balbharti Maharashtra Board Class 5 Maths Solutions Chapter 3 Addition and Subtraction Problem Set 8 Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Maths Solutions Chapter 3 Addition and Subtraction Problem Set 8

Question 1.
Add the following:

(1) 42,311 + 65,36,624

Answer:
65,78,635

(2) 3,17,529 + 8,04,613

Answer:
11,22,142

(3) 12,42,746 + 4,83,748

Answer:
17,26,494

(4) 24,12,636 + 23,19,058

Answer:
47,31,694

(5) 2,654 + 71,209 + 5,03,789
1 1 2
2 6 5 4
+
7 1 2 0 9
+
5 0 3 7 8 9
Answer:
5 7 7 6 5 2

(6) 29 + 726 + 51,36,274
1 1 1
_______________
2 9
+
7 2 6
+
5 1 3 6 2 7 4
Answer:
5 1 3 7 0 2 9

(7) 14,02,649 + 524 + 28,13,749
1 1 1 2
_____________
1 4 0 2 6 4 9
+
5 2 4
+
2 8 1 3 7 4 9
Answer:
4 2 1 6 9 2 2

(8) 23,45,678 + 9,87,654
1 1 1 1 1 1
_____________
2 3 4 5 6 7 8
+
9 8 7 6 5 4
Answer:
3 3 3 3 3 3 2

(9) 22 + 6,047 + 3,84,527
1 1
2 2
+
6 4 0 7
+
3 8 4 5 2 7
Answer:
3 9 0 9 5 6

(10) 2,345 + 65,432 + 76,54,369
1 1 1 1 1
_________
2 3 4 5
+
6 5 4 3 2
+
7654369
Answer:
7 7 2 2 1 4 6

Study the following word problem.

During the polio eradication campaign, 3,17,658 children were given the polio vaccine in one District and 2,04,969 children in another. Altogether, how many children got the vaccine?
3 1 7 6 5 8
+
2 0 4 9 6 9
___________
5 2 2 6 2 7
___________
Altogether, 5,22,627 children got the vaccine.

Addition and Subtraction Problem Set 8 Additional Important Questions and Answers

Question 1.
Add the following:

(1) 4,506 + 3,82,459 + 6,12,999
Solution:
1 1 2
_________
4 5 0 6
+
3 8 2 4 5 9
+
6 1 2 9 9 9
Answer:
9 9 9 9 6 4

(2) 983 + 4,50,703 + 5,48,313
Solution:
1
________
9 0 0 3
+
4 5 0 7 0 3
+
5 4 00 3 1 3
Answer:
9 9 9 9 9 9

Balbharti Maharashtra Board Class 5 Maths Solutions Chapter 3 Addition and Subtraction Problem Set 7 Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 5 Maths Solutions Chapter 3 Addition and Subtraction Problem Set 7

Question 1.
Add the following

Answer:

Answer:

Answer:

Answer:

Addition of six-digit and seven-digit numbers

Last year, you have learned to add five-digit numbers. Six-and seven-digit numbers can
be added using the same method.

Study the following examples.

Add :
Example (1)
1,43,057 + 4,21,689

Example (2)
26,42,073 + 7,39,478

Example (3)
3,12,469 + 758 + 24,092
3 1 2 4 6 9
+ 7 5 8
+ 2 4 0 9 2
____________
3 3 7 3 1 9
____________

Example (4)
64 + 409 + 5,13,728
6 4
+ 4 0 9
+ 5 1 3 7 2 8
_____________
5 1 4 2 0 1
_____________

In the examples 3 and 4, the numbers are carried over mentally.

Question 2.
(1)

Answer:

(2)

Answer:

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 16.1 व्युत्पत्ती कोश (स्थूलवाचन) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 16.1 व्युत्पत्ती कोश (स्थूलवाचन)

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 16.1 व्युत्पत्ती कोश Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
टीप लिहा.
व्युत्पत्ती कोशाचे कार्य
उत्तर:
वाचन करताना अनेक वेगवेगळे शब्द डोळ्यांखालून जातात, काही शब्द लक्ष वेधून घेतात. हे शब्द कसे तयार होत असावेत याची उत्सुकता निर्माण होते. मग अशावेळेस त्या शब्दाची निर्मिती कशी झाली हे पडताळण्यासाठी व्युत्पत्ती कोश उपयोगी पडतो. व्युत्पत्ती कोश शब्दाचे मूळ रूप दाखवतो. इतकेच नव्हे तर त्यातील विस्तार संदर्भ, उच्चारातील बदल व फरक दाखवतो. शब्दांची उत्पत्ती पाहणे, उच्चार जाणून घेणे ही भाषासमृद्धीच्या दृष्टीने आनंददायी क्रिया आहे. एकाच शब्दाचे वेगवेगळ्या परिस्थितीमध्ये वेगवेगळे अर्थ असतात, हे जाणून घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. उदा. धूळ चारणे; खरे पाहता धूळ चारणे व फसवणे हे दोन अर्थ आहेत. वेगवेगळ्या संदर्भानुसार ते ते अर्थ जुळवले जातात. व्युत्पत्ती कोशातून उच्चारातील बदलांचे कारण स्पष्ट होते. अर्थातील स्पष्ट केलेला बदल अभ्यासता येतो, व्युत्पत्ती कोशातून एखादया शब्दाची अन्य कोणी मांडलेली व्युत्पत्ती सांगून ती योग्य की अयोग्य हे ही कळते. भाषेचे कालिक स्वरूप स्पष्ट करणे हे व्युत्पत्ती कोशाचे प्रमुख कार्य आहे.

प्रश्न 2.
खालील मुद्यांच्या आधारे एक परिच्छेद तयार करा. (७ ते ८ वाक्यांत)
उत्तर:

१९३८ साली मुंबई येथे अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन भरले होते. स्वातंत्र्यवीर सावरकर या संमेलनाचे अध्यक्ष होते. ‘व्युत्पत्ती कोश रचनेचे कार्य हाती घ्यावे’ असा ठराव संमेलनात मंजूर करण्यात आला. सर्वांच्या मतानुसार हे निर्मिती कार्य कृ.पां.कुलकर्णी यांच्यावर सोपविण्यात आले. बॅ. मुकुंदराव जयकर यांच्या आर्थिक सहकार्यामुळे व श्री. दाजीसाहेब तुळजापूरकर यांनी पुरस्कृत केल्यामुळे व्युत्पत्ती कोश निर्मितीस भरीव मदत झाली. तसेच सर्वांच्या सहकार्यामुळे १९४६ साली ‘मराठी व्युत्पत्ती कोशाचे’ पहिले प्रकाशन झाले.

प्रश्न 3.
पाठाबाहेरची उदाहरणे शोधून खालील कृती करा.

उत्तर:
(i) शब्द अनेक, अर्थ एक

(ii) शब्द एक, अर्थ अनेक
एकच शब्द वेगवेगळ्या संदर्भात वेगवेगळे अर्थ धारण करतो.

प्रश्न 4.
टिपा लिहा.

(i) शब्द तयार होण्याचे विविध प्रकार.
(अ) भाषेत बदल होण्यामागे बऱ्याचदा सुलभीकरणाची अर्थात सोपे करण्याची प्रवृत्ती असते.

उदा.
जसे अग्निपासून अग्नि व नंतर आग हा सोपा शब्द तयार झाला.

(आ) कुठल्याही दोन भाषा बोलणारे भाषिक जेव्हा एकमेकांच्या संपर्कात येतात, तेव्हा त्यांच्या भाषांतील शब्दांची देवाणघेवाण होते. त्यावरून शब्द तयार होतात.

उदा.

(इ) आपलाच शब्द थोडेसे रूप बदलून इतर भाषांमध्येही वापरला जातो.

उदा.
दिवाळी हा शब्द मूळ संस्कृत शब्द दीपावलि पासून आला आहे.

प्रश्न 5.
‘काळाप्रमाणश ‘काळाप्रमाणे शब्दाच्या स्वरूपात, त्यांच्या अर्थात, त्यांच्या परस्पर संबंधात बदल होतात’ हे सोदाहरण स्पष्ट करा.
उत्तरः
काळाप्रमाणे, पिढ्यांप्रमाणे बोलण्याची भाषा, त्यांचे अर्थ बदलत जातात. आपले आजी-आजोबा बोलत असलेली भाषा, आई बाबा बोलत असलेली भाषा आपली व आपल्या भावंडांची भाषा यात तफावत असते. मित्रांच्या समुहातील भाषा, ही अगदी भिन्न असते.

उदा.
आजी म्हणते, “आज माझे मामजी येणार आहेत”.
आई म्हणते, “आज माझे सासरे येतील”.
मुलगी म्हणते, “आज माझे इन लॉज येणार’.
मित्रांमध्ये – ‘आज सगळ्या सिनीअर सिटीझन्स चे गेट टुगेदर
आहे’. एकच बातमी विविध शब्दयोजनेनी विविध लोकांकडून
सांगितली जाते. नवऱ्याच्या वडिलांसाठी मामंजी. सासरे, इन
लॉज, दादा, बाबा, डॅडी असे अनेक शब्द वापरात येतात.

प्रश्न 6.
पाठाबाहेरची उदाहरणे शोधून खालील कृती करा.
उत्तरः

प्रश्न 7.
व्युत्पत्ती कोशातून खालील शब्दांची व्युत्पत्ती शोधून लिहा.
उत्तरः

व्युत्पत्ती कोश Summary in Marathi

व्युत्पत्ती कोश पाठपरिचय

इयत्ता नववीमध्ये आपण विश्वकोशाची ओळख करून घेतली. कोणत्याही शब्दाचे वेगवेगळे संदर्भ विश्वकोशातून मिळू शकतात हे आपण अनुभवले. हे शब्द तयार कसे होतात किंवा हे शब्द तयार कसे झाले असावेत, हे अनुभवण्यासाठी व्युत्पत्ती कोश पाहणे गरजेचे आहे. व्युत्पत्तीकोश पाहण्याची गरज कळावी व व्युत्पत्ती कोश अभ्यासण्याची सवय लागावी हा हेतू ‘व्युत्पत्ती कोश’ या पाठातून दिसून येतो.

व्युत्पत्ती कोश Summary in English

We have studied about the world dictionary in Std. IX. We have seen how we can get different references for any word from the world dictionary. How have these words come into being? To figure this out, it is necessary to refer to the etymological dictionary. To recognize the need for, and to get habituated to the etymological dictionary is the aim of this lesson.

व्युत्पत्ती कोश शब्दार्थ

• व्युत्पत्ती कोश – शब्दांची घटना व – (etymology, उगम, शब्दांचे – derivative)
  मूळ त्यांच्या
  उगमाची माहिती
  असणारा कोश
• कोपरा – कोनाडा – (corner)
• सतार – एक तंतूवाय – (a string instrument)
• भिन्न – वेगळा – (different)
• नोंद – टिपण – (note)
• अपरिहार्य – टाळता न येणारे – (unavoidable)
• वाच्यार्थ – शब्दश: अर्थ – (the literal meaning)
• लक्ष्यार्थ – गर्भितार्थ, वाच्यार्थाहून भिन्न असा लाक्षणिक अर्थ – (implication, connotation)
• कुतूहल – जिज्ञासा – (curiosity)
• लघुरूपे – घनरूप – (abbreviation)
• बागडणे – आनंदाने खेळणे – (play happily)
• आर्थिक सहकार्य – (financial support)
• प्रकाशन – प्रकाशित करण्याची क्रिया – (publication)
• विणकर – कपडे विणणारा – (weaver)
• माग – कापड विणण्याचे लाकडी यंत्र – (handloom)
• द्विदल धान्य – (dicotelydonous crop)

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 9 औक्षण (कविता) Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 9 औक्षण (कविता)

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 9 औक्षण Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
खालील प्रश्नांची प्रत्येकी एका वाक्यात उत्तर: लिहा.
(अ) कष्टाचे सामर्थ्य अपुरे केव्हा वाटते?
उत्तरः
जेव्हा मुठीमध्ये द्रव्य नसते तसेच जेव्हा शिरेमध्ये रक्त नसते, तेव्हा कष्टाचे सामर्थ्य अपुरे वाटते.

(आ) सैनिकाचे पाऊल जिद्दीचे का वाटते?
उत्तरः
धडाडत्या तोफांतून, धुरांच्या कल्लोळातून, घोंघावणाऱ्या बंबाऱ्याचा सामना करून सैनिक पुढे जातो म्हणून त्याचे पाऊल जिद्दीचे वाटते.

(इ) डोळे भरून पाहावे असे दृश्य कोणते?
उत्तरः
जवानाची विजयाची दौड हे डोळे भरून पहावे असे दृश्य आहे.

प्रश्न 2.
योग्य पर्याय निवडा.

(अ) सैनिकाचे औक्षण केले जाते ……………………………
(१) भरलेल्या डोळ्यांनी/भरलेल्या अंत:करणाने
(२) डोळ्यांतील आसवांच्या ज्योतींनी
(३) तबकातील निरांजनाने
(४) भाकरीच्या तुकड्याने
उत्तरः
सैनिकाचे औक्षण कसे केले जाते डोळ्यातील आसवांच्या ज्योतींनी.

(आ) कवितेतील ‘दीनदबळे’ म्हणजे ……………………………
(१) कष्टाचे, पैसे नसलेले.
(२) सैनिकाबरोबर लढणारे.
(३) शारीरिकदृष्ट्या सक्षम नसलेले.
(४) सैनिकांच्या कार्याचा अभिमान बाळगणारे देशवासीय.
उत्तर:
कवितेतील ‘दीन दुबळे’ म्हणजे सैनिकांच्या कार्याचा अभिमान बाळगणारे देशवासीय.

प्रश्न 3.
काव्यसौंदर्य.
(अ) खालील ओळींचे रसग्रहण करा. ‘अशा असंख्य ज्योतींची तुझ्यामागून राखण; दीनदुबळ्यांचे असें तुला एकच औक्षण.’
उत्तरः
‘औक्षण’ या कवितेत दीनदुबळे याचा मार्मिक अर्थ कवयित्री इंदिरा संत यांनी सांगितला आहे. आम्हा भारतीयांचे आपल्या भारत देशावर अत्यंत प्रेम आहे. आमच्यापैकी काहीजण असेही आहेत की, ज्यांच्याकडे पैसा – अडका, संपत्ती कदाचित नसेलही, तसेच त्यांच्या शिरेमध्ये सळसळणारे रक्तही नसेल, पण तरीही सीमेवर लढाईसाठी जाणाऱ्या जवानांबद्दल त्यांच्या प्रत्येकाच्या मनात अभिमान आहे. लढाईसाठी जाणाऱ्या सैनिकांचे आपल्या डोळ्यांतील ज्योतींनी ते औक्षण करत आहेत. आम्ही सारे दीनदुबळे भारतीय लोक तुझे असे औक्षण करत आहोत. येथे दीनदुबळे म्हणजे कमजोर किंवा पैसे नसलेले गरीब असा अर्थ नसून ‘दीनदुबळे’ म्हणजे ज्यांच्यामध्ये सैनिकांसारखे सामर्थ्य नाही. रक्तामध्ये उमेद नाही पण ‘सैनिकांच्या कार्याचा अभिमान आहे, अशी जनता’ असा अर्थ कवयित्रीला अभिप्रेत आहे.

(आ) ‘सैनिक सीमेवर तैनात असतो, म्हणून आपण सुरक्षित राहतो’, या विधानातील भाव स्पष्ट करा.
उत्तरः
देशाच्या सीमेचे रक्षण करणारा सैनिक नेहमीच देशासाठी भूषणास्पद असतो. त्याच्या देशरक्षणाच्या कर्तव्यामुळे देशातील नागरिक सुखाची झोप घेऊ शकतात. अन्यथा परकीय आक्रमण, लढाई या संकटांमुळे आपली सुरक्षितता धोक्यात आली असती. ऊन, पाऊस, थंडी याला सामोरे जाऊन ‘देशरक्षण’ हेच त्यांचे ध्येय असते. जीवावर उदार होऊन ते सीमेवर न डगमगता उभे असतात. त्यांचे कुटुंब, मुले-बाळे यांना ते महिनोंमहिने भेटत नाहीत. देशरक्षणाच्या कर्तव्यासाठी आप्त स्वकीयांनाही त्यांना भेटता येत नाही. खाजगी आयुष्याचा, सुखांचा संपूर्ण त्याग करुन केवळ सीमेवर हे जवान देशरक्षणासाठी सज्ज असतात.

(इ) कवितेच्या संदर्भात ‘दीनदुबळे’ याचा कवयित्रीला अभिप्रेत असलेला अर्थ स्पष्ट करा.
उत्तरः
‘औक्षण’ या कवितेत दीनदुबळे याचा मार्मिक अर्थ कवयित्री इंदिरा संत यांनी सांगितला आहे. आम्हा भारतीयांचे आपल्या भारत देशावर अत्यंत प्रेम आहे. आमच्यापैकी काहीजण असेही आहेत की, ज्यांच्याकडे पैसा – अडका, संपत्ती कदाचित नसेलही, तसेच त्यांच्या शिरेमध्ये सळसळणारे रक्तही नसेल, पण तरीही सीमेवर लढाईसाठी जाणाऱ्या जवानांबद्दल त्यांच्या प्रत्येकाच्या मनात अभिमान आहे. लढाईसाठी जाणाऱ्या सैनिकांचे आपल्या डोळ्यांतील ज्योतींनी ते औक्षण करत आहेत. आम्ही सारे दीनदुबळे भारतीय लोक तुझे असे औक्षण करत आहोत. येथे दीनदुबळे म्हणजे कमजोर किंवा पैसे नसलेले गरीब असा अर्थ नसून ‘दीनदुबळे’ म्हणजे ज्यांच्यामध्ये सैनिकांसारखे सामर्थ्य नाही. रक्तामध्ये उमेद नाही पण ‘सैनिकांच्या कार्याचा अभिमान आहे, अशी जनता’ असा अर्थ कवयित्रीला अभिप्रेत आहे.

(ई) ‘देशसेवा हीच ईश्वरसेवा’ असे समजून कार्य करणाऱ्या सैनिकांसाठी तुम्हाला काय करावेसे वाटते ते लिहा.
उत्तरः
देश हाच देव समजून सैनिक देशाची सेवा करीत असतात. त्यांचे हे काम अतुलनीय आहे. अनेक महिने ते आपले घरदार, कुटुंब सोडून सीमेवर लढत असतात. ऊन, थंडी, पावसाची तमा न बाळगता देशासाठी प्राण अर्पण करायला तयार होतात. अशा वेळेस आम्ही त्यांच्या या गुणांचे कौतुक भेटकार्ड देऊन करु शकतो. १५ ऑगस्ट या स्वातंत्र्यदिनी त्यांना शुभेच्छा कार्ड पाठवू शकतो. रक्षाबंधनच्या दिवशी त्यांना राखी पाठवू शकतो. मकर संक्रांतीला सीमेवरच्या जवानांसाठी तीळगुळ पाठवून स्नेह प्रदर्शित करू शकतो. त्यांच्या शहरातील वा गावातील कुटुंबाकडे स्थळभेट देऊन त्यांच्या कुटुंबाची ख्याली खुशाली विचारु शकतो, त्यांच्याशी प्रेमाचे अतुट नाते जोडू शकतो.

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 9 औक्षण Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १. खालील कवितेच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.
कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तर एका वाक्यात लिहा.

(i) कवयित्रीकडे कोणते सामर्थ्य नाही?
उत्तर:
कवयित्रीकडे कष्टाचे सामर्थ्य नाही.

(ii) कशापुढे जीवही लहान आहे?
उत्तर:
जवानाच्या शौर्यगाथेपुढे जीवही लहान आहे.

(iii) पुढे कशाचे कल्लोळ आहेत?
उत्तरः
पुढे धुराचे कल्लोळ आहेत.

(iv) धडाडत्या तोफांतून काय पुढे पडत आहे?
उत्तरः
धडाडत्या तोफांतून जिद्दीचे पाऊल पुढे पडत आहे.

(v) जवानांचे रक्षण कसे होणार आहे?
उत्तर:
जवानांचे रक्षण असंख्य ज्योतींनी होणार आहे.

प्रश्न 3.
‘दीनदुबळयांचे’ उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तरः
जवानाला कोणाचे औक्षण’ आहे, असे कवयित्री सांगते?

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
समान अर्थाच्या काव्यपंक्ती शोधून लिहा.

(i) हातात द्रव्यसंपत्ती, रक्त वा बल नाही.
(ii) कष्टाचे सामर्थ्यही अंगी नाही, म्हणून काय करावे सुचत नाही.
उत्तर:
(i) नाही मुठीमध्ये द्रव्य, नाही शिरेमध्ये रक्त.
(ii) काय करावे कळेना, नाही कष्टाचे सामर्थ्य.

प्रश्न 2.
कंसातील योग्य शब्द वापरुन रिकाम्या जागा भरा.
(i) नाही कष्टाचे ………………………. (मोल, सामर्थ्य, द्रव्य)
(ii) तुझ्या शौर्यगाथेपुढे, त्याची केवढीशी ………………………. (मान, किंमत, शान)
(iii) ………………………. किती हा लहान. (जीव, मुठ, शान)
(iv) नाही ………………………. द्रव्य. (हातात, मुठीमध्ये, पेटीत)
उत्तर:
(i) सामर्थ्य
(ii) शान
(iii) जीव
(iv) मुठीमध्ये

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.

उत्तर:
(i – ड),
(ii – क),
(iii – अ),
(iv – ब)

प्रश्न 4.
सहसंबंध लिहा.
(6) घोंघावे : बंबारा : : धडाडत्या : ……………………….
(ii) मुठीमधे : द्रव्य : : शिरेमध्ये : ……………………….
(iii) ज्योत : आसवांची : : दौड : ……………………….
उत्तर:
(i) तोफा
(ii) रक्त
(iii) विजयाची

प्रश्न 5.
विशेषण विशेष्य जोड्या जुळवा.

उत्तर:
(i- ब),
(ii – अ),
(iii – ड),
(iv – क)

कृती ३: कवितेतील शब्दांचा अर्थ

प्रश्न 1.
खालील कवितेतील शब्दांचा अर्थ लिहा.
(i) द्रव्य
(ii) शिर
(iii) कष्ट
(iv) सामर्थ्य
उत्तर:
(i) पैसा, धन
(ii) नस
(iii) मेहनत
(iv) बळ, ताकद

कृती ४ : काव्यसौंदर्य

खालील काव्यपंक्तीतील आशयसौंदर्य स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
जीव ओवाळावा तरी
जीव किती हा लहान;
तुझ्या शौर्यगाथेपुढे
त्याची केवढीशी शान;
उत्तरः
कवयित्रीला जवानाबद्दल नितांत आदर, प्रेम, जिव्हाळा आहे. त्याचे औक्षण करत असताना कवयित्री म्हणतात, या जवानांचे कार्य इतके मोठे आहे की, माझा जीव जरी ओवाळून टाकला तरी तो जवानांच्या शौर्यगाथेपुढे, त्यांच्या पराक्रमापुढे, त्यांच्या धैर्यापुढे, त्यांच्या कर्तव्यापुढे लहान आहे. तिचे आयुष्य त्याच्या शौर्यापुढे अगदी कवडीमोल (लहान) आहे. जवानाची शौर्यगाथा इतकी महान आहे की त्या शौर्यगाथेपुढे आपल्या सामान्य जीवाची काय शान असणार? असे कवयित्रीला वाटते.

प्रश्न 2.
वर घोंघावे बंबारा,
पुढे कल्लोळ धुराचे
धडाडत्या तोफांतून
तुझें पाऊल जिद्दीचे;
उत्तरः
सीमेवर लढायला जाण्यासाठी सुसज्ज झालेल्या जवानाला त्याच्या देशवासीयांकडून औक्षण केले जात आहे. याचे इंदिरा संत यांनी अत्यंत ह्रदयद्रावक वर्णन केले आहे.

युद्धभूमीत शस्त्रांचा, तोफांचा भडिमार आहे. अशा वेळेस जवानाच्या मागेपुढे,खाली-वर सर्वत्र बंदुकीच्या गोळ्या झाडल्या जात ओहत. तोफा डागल्या जात आहेत. त्याचे कर्कश आवाज आहेत. दारूगोळ्यांचा स्फोट व धुराचे कल्लोळ आकाशात दिसत आहेत. सर्वत्र भीतीचे, युद्धाचे, आक्रमकतेचे सावट आहे. डोक्यावर मृत्यूची तलवारच आहे. या परिस्थितीतही न डगमगता हा जवान धैर्याने पुढे जात आहे. देशासाठी लढण्याची त्याची जिद्द प्रशंसनीय आहे.

प्रश्न 3.
तुझी विजयाची दौड
डोळेभरून पहावी;
डोळ्यांतील आसवांची
ज्योत ज्योत पाजळावी.
उत्तरः
प्रसिद्ध कवयित्री इंदिरा संत यांनी ‘औक्षण’ या कवितेत सीमेवर लढण्यासाठी सज्ज झालेल्या जवानास ‘औक्षण’ करण्याची वेगळीच पद्धत सुचवली आहे.

युद्धभूमीतील बंदूकांना, तोफांना धैर्याने सामोरा जाणारा जवान पराक्रमी व जिद्दीचे पाऊल टाकणारा आहे. प्राणपणाने लढून तो विजयी होणार यात शंका नाही. ती विजयाची दौड कवयित्रीला आपल्या डोळ्यांनी पहायची आहे. डोळ्यातील आसवांनी अनेक ज्योती लावाव्या व त्याचे औक्षण करावे असे कवयित्रिला वाटते.

प्रश्न २. दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे कवितेसंबंधी पुढील कृतीसोडवा.

(१) प्रस्तुत कवितेचे कवी / कवयित्री:
इंदिरा संत

(२) प्रस्तुत कवितेचा विषयः
सीमेवर लढायला जाण्यासाठी सज्ज झालेल्या जवानाचे औक्षण करताना मनात येणाऱ्या भावनांचे वर्णन केले आहे.

(३) प्रस्तुत कवितेतील दिलेल्या दोन ओळींचा सरळ अर्थ:
नाही मुठीमध्ये द्रव्य
नाही शिरेमध्ये रक्त,
काय करावे कळेना
नाही कष्टाचे सामर्थ्य

कवयित्रिला खंत आहे की तिच्याकडे धनदौलत नाही. देशाला समर्पित करण्याचे बळ नाही. अंगात, शिरेत रक्त नाही. शारीरिक, आर्थिक सामर्थ्य नाही, पण हा जवान शारीरिक आणि मानसिक सामर्थ्यासह देशाच्या सेवेस जात आहे, याचा तिला सार्थ अभिमान आहे.

(४) प्रस्तुत कवितेतून मिळणारा संदेशः
देशाच्या सीमेचे रक्षण करणारे सैनिक नेहमीच देशासाठी भूषण असतात. जीवावर उदार होऊन ते सीमेवर न डगमगता उभे असतात. त्यांचे कुटुंब, मुले-बाळे यांना ते महिनोंमहिने भेटतही नाहीत. त्यांच्या देशरक्षणाच्या कर्तव्यामुळे देशातील नागरिक सुखाची झोप घेऊ शकतात. सण, उत्सव साजरे करू शकतात. अशा या सैनिकांच्या पाठिशी आपण भक्कपणे उभे राहिले पाहिजे. तसेच त्यांचा आदर, कौतुक करून त्यांच्या कार्याचा आपण नेहमीच अभिमान बाळगला पाहिजे, असा संदेश आपल्याला मिळतो.

(५) प्रस्तुत कविता आवडण्याची वा न आवडण्याची कारणः
‘औक्षण’ ही ‘इंदिरा संत’ यांची कविता मला खूप आवडली आहे. त्याचे मुख्य कारण म्हणजे कवयित्रीचे चित्रदर्शी वर्णन. त्यांच्या शब्दांमधून युद्धभूमीवरचे चित्र हुबेहूब डोळ्यांसमोर उभे राहते. युद्धभूमीवर शत्रूशी लढायला जाण्यासाठी सज्ज झालेल्या आपल्या जवानाचे औक्षण करताना कवयित्रीच्या मनात आलेल्या भावना या केवळ तिच्या भावना नाहीत तर त्या प्रत्येक भारतीयाच्या भावना आहेत. ‘डोळ्यातील आसवे’, ‘असंख्य ज्योती’ अशा प्रतिमा वापरून अपेक्षीत परिणाम त्यांनी साधला आहे.

(६) प्रस्तुत कवितेतील शब्दांचे अर्थ:
(i) जीव – प्राण
(ii) विजय – जीत, यश
(iii) दौड – धाव
(iv) डोळे – नयन

स्वाध्याय कृती

काव्यसौंदर्य

(i) सैनिक सीमेवर तैनात असतो, म्हणून आपण सुरक्षित राहतो, या विधानातील भाव स्पष्ट करा.
उत्तरः
देशाच्या सीमेचे रक्षण करणारा सैनिक नेहमीच देशासाठी भूषणास्पद असतो. त्याच्या देशरक्षणाच्या कर्तव्यामुळे देशातील नागरिक सुखाची झोप घेऊ शकतात. अन्यथा परकीय आक्रमण, लढाई या संकटांमुळे आपली सुरक्षितता धोक्यात आली असती. ऊन, पाऊस, थंडी याला सामोरे जाऊन ‘देशरक्षण’ हेच त्यांचे ध्येय असते. जीवावर उदार होऊन ते सीमेवर न डगमगता उभे असतात. त्यांचे कुटुंब, मुले-बाळे यांना ते महिनोंमहिने भेटत नाहीत. देशरक्षणाच्या कर्तव्यासाठी आप्त स्वकीयांनाही त्यांना भेटता येत नाही. खाजगी आयुष्याचा, सुखांचा संपूर्ण त्याग करुन केवळ सीमेवर हे जवान देशरक्षणासाठी सज्ज असतात.

(ii) कवितेच्या संदर्भात ‘दीनदुबळे’ याचा कवयित्रीला अभिप्रेत असलेला अर्थ स्पष्ट करा.
उत्तरः
‘औक्षण’ या कवितेत दीनदुबळे याचा मार्मिक अर्थ कवयित्री इंदिरा संत यांनी सांगितला आहे. आम्हा भारतीयांचे आपल्या भारत देशावर अत्यंत प्रेम आहे. आमच्यापैकी काहीजण असेही आहेत की, ज्यांच्याकडे पैसा – अडका, संपत्ती कदाचित नसेलही, तसेच त्यांच्या शिरेमध्ये सळसळणारे रक्तही नसेल, पण तरीही सीमेवर लढाईसाठी जाणाऱ्या जवानांबद्दल त्यांच्या प्रत्येकाच्या मनात अभिमान आहे. लढाईसाठी जाणाऱ्या सैनिकांचे आपल्या डोळ्यांतील ज्योतींनी ते औक्षण करत आहेत. आम्ही सारे दीनदुबळे भारतीय लोक तुझे असे औक्षण करत आहोत. येथे दीनदुबळे म्हणजे कमजोर किंवा पैसे नसलेले गरीब असा अर्थ नसून ‘दीनदुबळे’ म्हणजे ज्यांच्यामध्ये सैनिकांसारखे सामर्थ्य नाही. रक्तामध्ये उमेद नाही पण ‘सैनिकांच्या कार्याचा अभिमान आहे, अशी जनता’ असा अर्थ कवयित्रीला अभिप्रेत आहे.

(iii) देशसेवा हीच ईश्वरसेवा असे समजून कार्य करणाऱ्या सैनिकासाठी तुम्ही काय करू शकता ते लिहा.
उत्तरः
देश हाच देव समजून सैनिक देशाची सेवा करीत असतात. त्यांचे हे काम अतुलनीय आहे. अनेक महिने ते आपले घरदार, कुटुंब सोडून सीमेवर लढत असतात. ऊन, थंडी, पावसाची तमा न बाळगता देशासाठी प्राण अर्पण करायला तयार होतात. अशा वेळेस आम्ही त्यांच्या या गुणांचे कौतुक भेटकार्ड देऊन करु शकतो. १५ ऑगस्ट या स्वातंत्र्यदिनी त्यांना शुभेच्छा कार्ड पाठवू शकतो. रक्षाबंधनच्या दिवशी त्यांना राखी पाठवू शकतो. मकर संक्रांतीला सीमेवरच्या जवानांसाठी तीळगुळ पाठवून स्नेह प्रदर्शित करू शकतो. त्यांच्या शहरातील वा गावातील कुटुंबाकडे स्थळभेट देऊन त्यांच्या कुटुंबाची ख्याली खुशाली विचारु शकतो, त्यांच्याशी प्रेमाचे अतुट नाते जोडू शकतो.

औक्षण Summary in Marathi

औक्षण काव्यपरिचय‌‌
‘औक्षण’‌ ‌या‌ ‌कवितेत‌ ‌कवयित्री‌ ‌’इंदिरा‌ ‌संत’‌ ‌यांनी‌ ‌सीमेवर‌ ‌लढायला‌ ‌जाण्यासाठी‌ ‌सुसज्ज‌ ‌झालेल्या‌ ‌जवानाला‌ ‌औक्षण‌ ‌करताना‌ ‌मनात‌ ‌येणाऱ्या‌ ‌विविध‌ ‌भावनांचे‌ ‌वर्णन‌ ‌केले‌ ‌आहे.‌‌

औक्षण Summary in English

In‌ ‌this‌ ‌poem,‌ ‌the‌ ‌poetess‌ ‌wishes‌ ‌to‌ ‌bless‌ ‌a‌ ‌soldier‌ ‌who‌ ‌is‌ ‌ready‌ ‌for‌ ‌battle.‌ ‌In‌ ‌the‌ ‌act‌ ‌of‌ ‌blessing,‌ ‌she‌ ‌goes‌ ‌through‌ ‌a‌ ‌lot‌ ‌of‌ ‌emotions‌ ‌that‌ ‌are‌ ‌beautifully‌ ‌captured‌ ‌in‌ ‌this‌ ‌poem‌ ‌by‌ ‌Indira‌ ‌Sant.‌‌

औक्षण भावार्थ‌‌

नाही‌ ‌मुठीमध्ये‌ ‌द्रव्य‌‌
नाही‌ ‌शिरेमध्ये‌ ‌रक्त,‌
‌काय‌ ‌करावे‌ ‌कळेना‌‌
नाही‌ ‌कष्टाचे‌ ‌सामर्थ्य‌

‌देशाच्या‌ ‌रक्षणासाठी‌ ‌सीमेवर‌ ‌अहोरात्र‌ ‌आपले‌ ‌जवान‌ ‌शत्रूशी‌ ‌दोन‌ ‌हात‌ ‌करत‌ ‌असतात.‌ ‌आपल्या‌ ‌भारतमातेचे‌ ‌रक्षण‌ ‌करतात.‌ ‌त्यामुळेच‌ ‌आपण‌ ‌सर्व‌ ‌आनंदाने,‌ ‌सुखाने‌ ‌जगत‌ ‌असतो.‌ ‌सण,‌ ‌उत्सव‌ ‌साजरे‌ ‌करत‌ ‌असतो,‌ ‌आपणांस‌ ‌त्यांचा‌ ‌नेहमीच‌ ‌अभिमान‌ ‌वाटत‌ ‌असतो.‌ ‌त्याचप्रमाणे‌ ‌कवयित्री‌ ‌इंदिरा‌ ‌संत‌ ‌या‌ ‌सुद्धा‌ ‌जवानांवर‌ ‌खूप‌ ‌प्रेम‌ ‌करतात.‌ ‌जवानांप्रती‌ ‌त्यांच्या‌ ‌मनात‌ ‌जिव्हाळा,‌ ‌प्रेम,‌ ‌आदर‌ ‌आहे.‌ ‌घरातून‌ ‌सीमेवर‌ ‌लढण्यासाठी‌ ‌जायला‌ ‌निघालेल्या‌ ‌जवानाला‌ ‌त्या‌ ‌ओवाळत‌ ‌आहेत.‌ ‌त्याला‌ ‌ओवाळणी‌ ‌करत‌ ‌असताना‌ ‌कवयित्रिच्या‌ ‌मनात‌ ‌विविध‌ ‌भावना‌ ‌निर्माण‌ ‌होतात.‌ ‌त्या‌ ‌म्हणतात,‌ ‌मी‌ ‌ओवाळणी‌ ‌करत‌ ‌आहे;‌ ‌पण‌ ‌माझ्याकडे‌ ‌संपत्ती,‌ ‌पैसे‌ ‌नाहीत,‌ ‌मी‌ ‌श्रीमंत‌ ‌नाही.माझ्या‌ ‌शरीरात‌ ‌लढण्यासाठी‌ ‌शिरेमध्ये‌ ‌सळसळणारे‌ ‌रक्तही‌ ‌नाही.‌ ‌त्यामुळे‌ ‌ओवाळणी‌ ‌कशाप्रकारे‌ ‌करावी‌ ‌हे‌ ‌कवयित्रीला‌ ‌कळेनासे‌ ‌झाले‌ ‌आहे.‌

‌जीव‌ ‌ओवाळावा‌ ‌तरी‌‌
जीव‌ ‌किती‌ ‌हा‌ ‌लहान‌ ‌
तुझ्या‌ ‌शौर्यगाथेपुढे‌
त्याची‌ ‌केवढीशी‌ ‌शान;‌‌

कवयित्रीला‌ ‌जवानाबद्दल‌ ‌नितांत‌ ‌आदर,‌ ‌प्रेम,‌ ‌जिव्हाळा‌ ‌आहे.‌ ‌त्याचे‌ ‌औक्षण‌ ‌करत‌ ‌असताना‌ ‌कवयित्री‌ ‌म्हणतात,‌ ‌या‌ ‌जवानांचे‌ ‌कार्य‌ ‌इतके‌ ‌मोठे‌ ‌आहे‌ ‌की,‌ ‌माझा‌ ‌जीव‌ ‌जरी‌ ‌ओवाळून‌ ‌टाकला‌ ‌तरी‌ ‌तो‌ ‌जवानांच्या‌ ‌शौर्यगाथेपुढे,‌ ‌त्यांच्या‌ ‌पराक्रमापुढे‌ ‌त्यांच्या‌ ‌धैर्यापुढे,‌ ‌त्यांच्या‌ ‌कर्तृत्वापुढे‌ ‌लहान‌ ‌आहे.‌ ‌तिचे‌ ‌आयुष्य‌ ‌त्याच्या‌ ‌शौर्यापुढे‌ ‌अगदी‌ ‌कवडीमोल‌ ‌(लहान)‌ ‌आहे.‌ ‌त्या‌ ‌जवानाची‌ ‌शौर्यगाथा‌ ‌इतकी‌ ‌महान‌ ‌आहे‌ ‌की‌ ‌त्या‌ ‌शौर्यगाथेपुढे‌ ‌आपल्या‌ ‌सामान्य‌ ‌जीवाची‌ ‌काय‌ ‌शान‌ ‌असणार?‌ ‌असे‌ ‌कवयित्रीला‌ ‌वाटते.‌‌

वर‌ ‌घोंघावे‌ ‌बंबारा,‌‌
पुढे‌ ‌कल्लोळ‌ ‌धुराचे,‌ ‌
धडाडत्या‌ ‌तोफांतून‌‌
तुझें‌ ‌पाऊल‌ ‌जिद्दीचें;‌ ‌

सैनिक‌ ‌सीमेवर‌ ‌शत्रूशी‌ ‌लढत‌ ‌असतात,‌ ‌त्यावेळची‌ ‌परिस्थिती‌ ‌अतिशय‌ ‌हृदयद्रावक,‌ ‌हृदयाला‌ ‌हेलावून‌ ‌टाकणारी‌ ‌असते.‌ ‌युद्धभूमीवर‌ ‌शत्रू‌ ‌आक्रमण‌ ‌करत‌ ‌असतो.‌ ‌त्याचा‌ ‌परतवार‌ ‌करत‌ ‌असताना‌ ‌अनेक‌ ‌सैनिक‌ ‌घायाळ‌ ‌होतात.‌ ‌तोफांचा‌ ‌आवाज‌ ‌होत‌ ‌असतो,‌ ‌बंदुकीतून‌ ‌सुटणाऱ्या‌ ‌असंख्य‌ ‌गोळया‌ ‌अनेकांची‌ ‌छाताडे‌ ‌उडवत‌ ‌असतात.‌ ‌धुराचा‌ ‌लोळ‌ ‌उठत‌ ‌असतो.‌ ‌कवयित्री‌ ‌म्हणतात;‌ ‌हे‌ ‌सारे‌ ‌चालू‌ ‌असताना‌ ‌आपला‌ ‌हा‌ ‌जवान‌ ‌मागे‌ ‌हटत‌ ‌नाही‌ ‌तर‌ ‌दोन‌ ‌पावले‌ ‌नेहमी‌ ‌पुढेच‌ ‌टाकत‌ ‌असतो.‌ ‌न‌ ‌घाबरता,‌ ‌डगमगता,‌ ‌शत्रूशी‌ ‌दोन‌ ‌हात‌ ‌करून‌ ‌जिद्दीने‌ ‌लढत‌ ‌असतो.‌‌

तुझी‌ ‌विजयाची‌ ‌दौड‌
डोळे‌ ‌भरून‌ ‌पहावी;‌
‌डोळ्यांतील‌ ‌आसवांची‌‌
ज्योत‌ ‌ज्योत‌ ‌पाजळावी‌ ‌

सीमेवर‌ ‌चालू‌ ‌असलेल्या‌ ‌रणसंग्रामामध्ये‌ ‌आपल्या‌ ‌जवानाचा‌ ‌विजय‌ ‌निश्चित‌ ‌आहे.‌ ‌कवयित्री‌ ‌म्हणतात,‌ ‌या‌ ‌जवानांचा‌ ‌पराक्रम‌ ‌मला‌ ‌डोळे‌ ‌भरून‌ ‌पाहायचा‌ ‌आहे.‌ ‌तसेच‌ ‌आपल्या‌ ‌जवानाकडून‌ ‌भारतीयांची‌ ‌असलेली‌ ‌अपेक्षा‌ ‌व्यक्त‌ ‌करताना‌ ‌त्या‌ ‌म्हणतात,‌ ‌शत्रूला‌ ‌पराजित‌ ‌करून‌ ‌प्रत्येक‌ ‌युद्धात‌ ‌तुझाच‌ ‌विजय‌ ‌झाला‌ ‌पाहिजे.‌ ‌तुझ्या‌ ‌विजयाची‌ ‌दौड‌ ‌अशीच‌ ‌राहिली‌ ‌पाहिजे.‌ ‌तुझ्या‌ ‌विजयाने‌ ‌माझ्या‌ ‌डोळयांमध्ये‌ ‌आनंदाश्रू‌ ‌दाटून‌ ‌येतील.‌ ‌ज्याप्रमाणे‌ ‌दिव्याची‌ ‌ज्योत‌ ‌नेहमी‌ ‌तेवत‌ ‌असते‌ ‌तशीच‌ ‌माझ्या‌ ‌डोळ्यांतील‌ ‌अणूंची‌ ‌ज्योत‌ ‌नेहमीच‌ ‌पाजळत‌ ‌राहिली‌ ‌पाहिजे.‌ ‌

अशा‌ ‌असंख्य‌ ‌ज्योतींची‌‌
तुझ्यामागून‌ ‌राखण;‌
‌दीनदुबळ्यांचे‌ ‌असें‌‌
तुला‌ ‌एकच‌ ‌औक्षण.

कवयित्री‌ ‌सीमेवर‌ ‌लढण्यासाठी‌ ‌जाणाऱ्या‌ ‌जवानाला‌ ‌म्हणतात‌ ‌की,‌ ‌सर्व‌ ‌जनमानसांच्या‌ ‌असंख्य‌ ‌ज्योती‌ ‌तुझ्या‌ ‌रक्षणासाठी‌ ‌सदैव‌ ‌तुझ्याच‌ ‌पाठीशी‌ ‌आहेत.‌ ‌म्हणजेच‌ ‌असंख्य‌ ‌लोकांचा‌ ‌आशीर्वाद‌ ‌तुझ्या‌ ‌पाठीशी‌ ‌आहे.‌ ‌आम्ही‌ ‌सर्वजण‌ ‌दीनदुबळे‌ ‌आहोत.‌ ‌आमच्यामध्ये‌ ‌तुझ्यासारखे‌ ‌सामर्थ्य‌ ‌नाही.‌ ‌रक्तामध्ये‌ ‌ती‌ ‌उमेद‌ ‌नाही.‌ ‌तुझ्याकडे‌ ‌हे‌ ‌सर्व‌ ‌आहे.‌ ‌तुझ्यामध्ये‌ ‌आणखी‌ ‌उर्जा‌ ‌निर्माण‌ ‌होण्यासाठी‌ ‌आशीर्वाद‌ ‌स्वरूपात‌ ‌तुझे‌ ‌औक्षण‌ ‌आम्ही‌ ‌सर्व‌ ‌भारतीय‌ ‌करत‌ ‌आहोत.‌‌

औक्षण शब्दार्द्ध

• मुठ‌ ‌–‌ ‌हाताची‌ ‌बोटे‌ ‌मिटून‌‌ होणारी‌ ‌हाताच्या‌ ‌पंजाची‌ ‌रचना‌‌ – (fist)
• द्रव्य –‌ ‌पैसा,‌ ‌धन‌ ‌–‌ ‌(money,‌ ‌wealth)‌
• शिर‌ ‌–‌ ‌नस‌ ‌‌–‌ ‌(vein)‌
• रक्त‌ ‌– रुधिर‌ ‌‌–‌ ‌(blood)‌ ‌
• कष्ट‌ ‌–‌ ‌परिश्रम‌ ‌–‌ ‌(hard‌ ‌work)‌ ‌
• सामर्थ्य‌ ‌–‌ ‌क्षमता,‌ ‌कुवत‌ ‌–‌ ‌(capacity)‌ ‌
• जीव‌ ‌–‌ ‌प्राण‌ ‌–‌ ‌(life,‌ ‌virility)‌ ‌
• ओवाळणे‌ ‌–‌ ‌औक्षण,‌‌ आरती‌ ‌करणे‌‌ –‌ ‌(to‌ ‌move‌ ‌a‌ ‌lamp‌ ‌in‌ ‌a‌‌ circular‌ ‌motion‌ ‌before god‌ ‌or‌ ‌man)‌
• शौर्यगाथा‌ ‌–‌ ‌पराक्रम‌‌ –‌ ‌(valour,‌ ‌heroism)‌ ‌
• शान‌ ‌–‌ ‌थाट‌‌ –‌ ‌(great‌ ‌pomp)‌ ‌
• बंबारा‌ ‌–‌ ‌गोळीबार‌ ‌–‌ ‌(firing)‌ ‌
• धुराचा‌ ‌–‌ ‌धुराचा‌ ‌लोळ‌ ‌कल्लोळ‌ ‌–‌ ‌(rolling‌ ‌smoke‌ ‌of‌ ‌fire)‌ ‌
• घोंघावणे‌ ‌–‌ ‌मोठा‌ ‌आवाज‌‌ –‌ ‌(to‌ ‌roar,‌ ‌to‌ ‌growl)‌ ‌
• धडाडते‌ ‌–‌ ‌गडगडाट‌ ‌–‌ ‌(thunderous‌ ‌sound)‌ ‌
• तोफ‌ ‌–‌ ‌तोफ,‌ ‌बंदुक‌‌ –‌ ‌(cannon)‌ ‌
• जिद्द‌ ‌–‌ ‌निश्चय‌‌ –‌ ‌(determination)‌ ‌
• विजय‌ ‌–‌ ‌जय‌‌ –‌ ‌(victory,‌ ‌triumph)‌ ‌
• दौड‌ ‌–‌ ‌धाव‌‌ –‌ ‌(to‌ ‌run)‌ ‌
• आसवे‌ ‌–‌ ‌अश्रू‌‌ –‌ ‌(tears)‌ ‌
• ज्योत‌ ‌–‌ ‌दिव्याची‌ ‌ज्वाला‌ ‌–‌ ‌(flame,‌ ‌light)‌ ‌
• पाजळणे‌ ‌–‌ ‌प्रकटवणे‌‌ –‌ ‌(to‌ ‌kindle)‌ ‌
• असंख्य‌ ‌–‌ ‌अगणित‌‌ –‌ ‌(innumerable)‌ ‌
• राखण‌ ‌–‌ ‌रक्षण‌‌ –‌ ‌(toguard)‌ ‌
• दीनदुबळे‌ ‌–‌ ‌कमकुवत‌ ‌–‌ ‌(weak)

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 16 स्वप्न करू साकार Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 16 स्वप्न करू साकार

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 16 स्वप्न करू साकार Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
खालील शब्दसमूहांतील संकल्पना स्पष्ट करा.
(i) श्रमशक्तीचे मंत्र
(ii) हस्त शुभंकर
(iii) आभाळावर उत्क्रांतीचा घुमवू या ललकार
उत्तरः
(i) श्रमशक्तीचे मंत्र – श्रमाचे महत्त्व
(ii) हस्त शुभंकर – राबणारे हात, पवित्र हात, कल्याणकारी हात
(iii) आभाळावर उत्क्रांतीचा घुमवू या ललकार – उत्क्रांतीचा, प्रगतीचा जयघोष

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

उत्तरः

प्रश्न 3.
काव्यसौंदर्य,

(अ) खालील काव्यपंक्तींचे रसग्रहण करा.
या देशाच्या मातीवरती अमुचा रे अधिकार
नव्या पिढीचे, नव्या युगाचे स्वप्न करू साकार।।
उत्तरः
कवी म्हणतात की, या देशाची माती, येथील संस्कृती, येथील परंपरा आम्हा भारतीयांची आहे. त्यावर फक्त आमचाच अधिकार आहे. मुळात भारत हा कृषिप्रधान देश आहे. काळ्या मातीची मशागत करून धनधान्याची निर्मिती करणे व धरतीला सुजलाम् सुफलाम् करणे हे त्याचे कर्तव्यच आहे. त्यासाठी तो आयुष्यभर कष्ट करत असतो.त्याच्या कष्टातूनच कृषिसंस्कृती निर्माण होते. या कृषिसंस्कृतीमुळेच नव्या पिढीचे, नव्या युगाचे स्वप्न साकार होत असते.

(आ) खालील पंक्तींमधून सूचित होणारा अर्थ लिहा.
घराघरांतून जन्म घेतसे तेज नवा अवतार।।
शेतामधुनी पिकवू मोती, धन हे अपरंपार।।
उत्तरः
येथे जन्माला येणारे प्रत्येक बाळ तेजस्वी व प्रबळ असेल. देशाचे रक्षण करण्यासाठी, नवीन कार्यासाठी घराघरातून जणू नवी पिढी जन्म घेईल आणि आपल्या शक्तीतून, आपल्या कार्यातून आपल्या विजयाचा अवतार साऱ्या जगासमोर उभा करेल. म्हणजेच सामर्थ्यशाली बालके जन्मास येऊन देशाचे भविष्य नक्कीच उज्ज्वल करतील, असा एक आशावाद कवीने येथे मांडलेला आहे.

शेतकरी जणू आपल्या कष्टाने चैतन्याचे, आनंदाचे सुदर्शनचक्र फिरवत असतो. त्याच्या मेहनतीमुळेच शेताशेतांतून धान्यरूपी मोत्याचे ‘सुदर्शन’ आपल्याला घडते. त्याच्याबरोबर मेहनत करून आपणही या शेतातून, मातीमधून मोती म्हणजेच धान्यरूपी अपार धन पिकवूया. आपल्या धरतीला सुलजाम् सुफलाम् बनवूया.

(इ) या कवितेत कवीने बघितलेले स्वप्न तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
प्रस्तुत कवितेत श्री. किशोर पाठक यांनी ‘एकजूटीचे सामर्थ्य’ हे मूल्य मनात रूजविण्याचा सुंदर प्रयत्न केला आहे. कोणतेही काम एकट्याने करून पूर्ण होत नाही. घरी तयार होणाऱ्या अन्नपदार्थांसाठी अगदी शेतकरी दादा पासून, दुकानदार, कामगार, वाहतूक या सर्व घटकांची मदत आवश्यक असते. तसेच देशाच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी एकजूटीने काम करणे तितकेच महत्त्वाचे आहे.

‘हजार आम्ही एकी बळकट, सर्वांचे हो एकच मनगट’ या पंक्तीवरून सिद्ध होते की, देशाची जनता एकत्र आली तर मनगटात बळकटी येईल व प्रगती शक्य होईल. सर्वांची शक्ति पणाला लावून शेती व उदयोग यामध्ये उत्क्रांती होईल. या मातीवर जसा सर्वांचा अधिकार आहे, तसाच सर्वांनी मिळून मिसळूनच नव्या युगाचे स्वप्न साकारायचे आहे. भारताची संस्कृती व परंपरा थोर आहे, पण ती जपून वाढवायची आहे. हे एकजूटीने साध्य होणार आहे. साऱ्या विश्वात एकजुटीने भारताचा जयजयकार करायचा आहे.

(ई) कवितेत व्यक्त झालेला एकात्मतेचा विचार स्पष्ट करा.
उत्तरः
प्रस्तुत कवितेत श्री. किशोर पाठक यांनी ‘एकजूटीचे सामर्थ्य’ हे मूल्य मनात रूजविण्याचा सुंदर प्रयत्न केला आहे. कोणतेही काम एकट्याने करून पूर्ण होत नाही. घरी तयार होणाऱ्या अन्नपदार्थांसाठी अगदी शेतकरी दादा पासून, दुकानदार, कामगार, वाहतूक या सर्व घटकांची मदत आवश्यक असते. तसेच देशाच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी एकजूटीने काम करणे तितकेच महत्त्वाचे आहे.

‘हजार आम्ही एकी बळकट, सर्वांचे हो एकच मनगट’ या पंक्तीवरून सिद्ध होते की, देशाची जनता एकत्र आली तर मनगटात बळकटी येईल व प्रगती शक्य होईल. सर्वांची शक्ति पणाला लावून शेती व उदयोग यामध्ये उत्क्रांती होईल. या मातीवर जसा सर्वांचा अधिकार आहे, तसाच सर्वांनी मिळून मिसळूनच नव्या युगाचे स्वप्न साकारायचे आहे. भारताची संस्कृती व परंपरा थोर आहे, पण ती जपून वाढवायची आहे. हे एकजूटीने साध्य होणार आहे. साऱ्या विश्वात एकजुटीने भारताचा जयजयकार करायचा आहे.

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 16 स्वप्न करू साकार Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १. खालील कवितेच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा,
कृती १: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
चौकट पूर्ण करा.
(i) फुलामुलांतून हसणारा – श्रावण
(ii) मातीचे मंगल – तनमन
(iii) चैतन्याचे – सुदर्शन
(iv) अपरंपार धन – शेतातील मोती

प्रश्न 3.
सहसंबंध लिहा.
(i) हजार आम्ही : एकी बळकट :: सर्वांचे हो : ………………………..
उत्तरः
एकच मनगट

प्रश्न 4.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) नव्या पिढीचे, नव्या युगाचे ……………………….. करू साकार।। (स्वप्न, दिवास्वप्न, जग, पृथ्वी)
(ii) फुलामुलांतून हसतो ……………………….. मातीचे हो मंगल तनमन, (चैत्र, वैशाख, श्रावण, माघ)
(iii) उदयोगाचे चक्र चालते ……………………….. उत्क्रांतीचा घुमवू या ललकार।। (धरतीवर, पाण्यावर, आभाळावर, हवेवर)
(iv) शक्तीचीही झडते ……………………….. घराघरांतून जन्म घेतसे तेज नवा अवतार।। (दौलत, नौबत, धनदौलत, पत)
(iv) ……………………….. शुभंकर हवा एकदा भविष्य उज्ज्वल या देशाचे करूया जयजयकार।। (हस्त, बाहू, पद, वद)
उत्तर:
(i) स्वप्न
(ii) श्रावण
(iii) आभाळावर
(iv) नौबत
(v) हस्त

प्रश्न 5.
जोड्या जुळवा.

उत्तर:
(1 – ई)
(ii- इ)
(iii – आ)
(iv – अ)

कृती २: आकलन कृती

प्रश्न 1.
ओघतक्ता पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) कवी कोणावर आमुचा अधिकार आहे असे म्हणतो?
उत्तरः
कवी या देशाच्या मातीवर आमुचा अधिकार आहे असे म्हणतो.

(ii) कवी शेतामधून काय पिकवायला सांगतात?
उत्तरः
कवी शेतामधून मोती पिकवायला सांगतात.

(iii) कवी उत्क्रांतीचा ललकार कोठे घुमवायला सांगतात?
उत्तरः
कवी आभाळावर उत्क्रांतीचा ललकार घुमवायला सांगतात.

प्रश्न 3.
काव्यपंक्तीचा योग्य क्रम लावा.
(i) भविष्य उज्ज्वल या देशाचे करूया जयजयकार।।
(ii) घराघरांतून जन्म घेतसे तेज नवा अवतार।।
(iii) आभाळावर उत्क्रांतीचा घुमवू या ललकार।।
(iv) शेतामधुनी पिकवू मोती, धन हे अपरंपार।।
उत्तर:
(i) शेतामधुनी पिकवू मोती, धन हे अपरंपार ।।
(ii) आभाळावर उत्क्रांतीचा घुमवू या ललकार।।
(iii) घराघरांतून जन्म घेतसे तेज नवा अवतार।।
(iv) भविष्य उज्ज्वल या देशाचे करूया जयजयकार।।

प्रश्न 4.
खालील शब्दांसाठी कवितेतील समानार्थी शब्द शोधा.
(i) हक्क – अधिकार।
(ii) ऐश्वर्य – विभव।

प्रश्न 5.
‘श्रावण’ हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तर:
फुलांमुलांतून कोण हसतो?

कृती ३: कवितेतील शब्दांचा अर्थ

प्रश्न 1.
खालील कवितेतील शब्दांचा अर्थ लिहा.
(i) देश
(ii) अधिकार
(iii) मंगल
(iv) चैतन्य
उत्तर:
(i) राष्ट्र
(ii) हक्क
(iii) पवित्र
(iv) उत्साह

प्रश्न २. दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे कवितेसंबंधी पुढील कृती सोडवा.

(१) प्रस्तुत कवितेचे कवी / कवयित्री:
किशोर पाठक

(२) प्रस्तुत कवितेचा विषयः
भारत देशाच्या उज्ज्वल भविष्याचे स्वप्न रेखाटले आहे.

(३) प्रस्तुत कवितेतील दिलेल्या दोन ओळींचा सरळ अर्थ:
या देशाच्या मातीवरती अमुचा रे अधिकार
नव्या पिढीचे, नव्या युगाचे स्वप्न करू साकार।।

(४) प्रस्तुत कवितेतून मिळणारा संदेश:
या देशाच्या मातीत आपण जन्म घेतला आहे. त्यामुळे हा देश आपला आहे. नवीन पिढीने, नवीन युगाने आपल्या देशात स्वत:च्याच प्रगतीचा विचार न करता देशाचाही विचार केला पाहिजे. देशाला प्रगतीपथावर नेण्याचे स्वप्न पाहिले पाहिजे व ते एकतेने आणि जिद्दीने पूर्ण केले पाहिजे. याचाच अर्थ असा की, आपण श्रमाने मातीतून मोती पिकवू, उद्योग जगतात क्रांती करू, एकजूटीने राहू व देशाचे भविष्य उज्ज्वल करू असाच संदेश या कवितेतून मिळतो.

(४) प्रस्तुत कविता आवडण्याची वा न आवडण्याची कारण:
‘स्वप्न करू साकार’ ही कविता मला खूप आवडली आहे. त्याचे मुख्य कारण कवितेच्या सुरुवातीलाच कवीने नव्या पिढीच्या व नव्या युगाच्या मनात देशाप्रती आपलेपणाची भावना जागृत केलेली आहे. त्यानंतर या आपल्या देशाच्या उन्नतीसाठी कार्य करण्याची प्रेरणा दिली आहे. पण केवळ प्रेरणा देऊनच ते थांबले नाहीत तर देशाच्या उन्नतीचा मार्गही म्हणजेच कृषिविकास, उदयोग क्षेत्रातील विकास, संस्कृतीचे जतन-संवर्धन त्यांनीच समजावून सांगितला आहे. त्यासाठी एकोप्याने काम करायला हवे, हे सांगायलाही ते विसरले नाहीत. हे सर्व आपण मनापासून केले तर नव्या पिढीचे. नव्या युगाचे आपल्या उज्ज्वल भारत देशाचे स्वप्न पूर्ण होईल असा सुंदर आशावाद त्यांनी मांडला आहे.

(६) प्रस्तुत कवितेतील शब्दांचे अर्थ:
(i) धन – संपत्ती
(ii) श्रम – मेहनत, कष्ट
(iii) ललकार – जयघोष
(iv) बळकट – मजबूत

स्वाध्याय कृती

(२) या कवितेत कवीने बघितलेले स्वप्न तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
‘स्वप्न करू साकार’ कवितेत कवी ‘किशोर पाठक’ यांनी देशाच्या उज्ज्वल भविष्याचे स्वप्न रंगविले आहे. देशात नव्या पिढीचे आगमन होत आहे. नवे युग चालू आहे तेव्हा नवीन कल्पना, नवी उमेद आहे. कवीला देशाच्या मातीतून मोती पिकवायचे आहेत. भरघोस धान्याचे पिक घ्यायचे आहे. मातीचा कस सुधारायचा आहे. श्रावणसरींनी हसणाऱ्या, फुलणाऱ्या फुलांना व मुलांना पहायचे आहे. श्रमप्रतिष्ठेवर भर देऊन प्रयत्नांची कास धरायची आहे. औक्यौगिक प्रगती करायची आहे. एकोप्याने देशाची वैभव संपदा केवळ जपायचीच नाही तर वाढवायची आहे.

नव्या पिढीला श्रमशक्ती, यंत्र यांचा मंत्र क्यायचा आहे. देशासाठी झटणारे शुभंकर, कल्याणकारी हात तयार करायचे आहेत. देशाचे नाव उज्ज्वल करून सगळ्या जगात आपल्या देशाचा नावलौकिक वाढवायचा आहे.

स्वप्न करू साकार Summary in Marathi

स्वप्न करू साकार काव्यपरिचय
‘स्वप्न करू साकार’ ही कविता ‘किशोर पाठक’ यांनी लिहिली आहे. या कवितेत कवीने श्रमाने मातीतून मोती पिकवू, एकजूटीने राहू व देशाचे भविष्य उज्ज्वल करू असा संदेश दिला आहे. कृषी व उदयोग जगतात क्रांती करण्याची प्रेरणा या कवितेतून मिळते.

स्वप्न करू साकार Summary in English

With consolidated effort, we can have good quality grains. United endeavours can lead to the prosperous future of our country. This is the message given by the poet. The poem motivates us to strive for agricultural and industrial revolution.

या देशाच्या मातीवरती अमुचा रे अधिकार
नव्या पिढीचे, नव्या युगाचे स्वप्न करू साकार।।

कवीने आपल्या भारत देशाच्या उज्ज्वल भविष्याचे स्वप्न सुंदरपणे रेखाटले आहे. कवी म्हणतात की, या देशाची माती, येथील संस्कृती, येथील परंपरा आम्हा भारतीयांची आहे. त्यावर फक्त आमचाच अधिकार आहे. मुळात भारत हा कृषिप्रधान देश आहे. शेतकरी हा इथला भूमिपुत्र आहे. या शेतकऱ्याचा या मातीवर परंपरेपासून खरा अधिकार आहे. काळ्या मातीची मशागत करून धनधान्याची निर्मिती करणे व धरतीला सुजलाम् सुफलाम् करणे हे त्याचे कर्तव्यच आहे. त्यासाठी तो आयुष्यभर कष्ट करत असतो. त्याच्या कष्टातूनच कृषिसंस्कृती निर्माण होते. या कृषिसंस्कृतीमुळेच नव्या पिढीचे, नव्या युगाचे स्वप्न साकार होत असते. म्हणूनच कवी म्हणतात की, येथील संस्कृती, येथील परंपरा यांचे जतन करून आपण सारेजण नव्या पिढीचे, नव्या युगाचे स्वप्न साकार करूया.

फुलामुलांतून हसतो श्रावण
मातीचे हो मंगल तनमन
चैतन्याचे फिरे सुदर्शन
शेतामधुनी पिकवू मोती, धन हे अपरंपार।।

कवीने आपल्या भारत देशाच्या उज्ज्वल भविष्याचे सुंदर स्वप्न रेखाटतांना कृषिसंस्कृतीचे महत्त्व आपल्याला पटवून दिले आहे. कवी म्हणतात की, शेतकऱ्यांच्या कष्टांमुळेच फुलामुलांतून श्रावण हसत असतो. म्हणजेच श्रावण महिन्यामध्ये सारी धरती व तिची बाळे आनंदित होतात. खरे तर ऊनपावसाचा खेळ चालू असणाऱ्या श्रावण महिन्यामध्ये धरती हिरव्या रानांनी, पाना–फुलांनी सजलेली असते. शेतकऱ्यांच्या मेहनतीने, कष्टाने इथली माती म्हणजेच इथली शेते धनधान्याने डोलू लागलेली असतात. धरतीचे हे सौंदर्य पाहून सगळे जण आनंदित होतात. चैतन्यमय, प्रसन्न वातावरण सर्वत्र निर्माण झालेले असते. ज्याप्रमाणे सुदर्शनचक्र फिरले की, दु:खाचा, अडचणींचा नाश होतो आणि सर्वत्र आनंद पसरतो, त्याचप्रमाणे शेतकरी जणू आपल्या कष्टाने चैतन्याचे, आनंदाचे सुदर्शनचक्र फिरवत असतो. त्याच्या मेहनतीमुळेच शेताशेतातून धान्यरूपी मोत्याचे ‘सुदर्शन’ आपल्याला घडते. त्याच्याबरोबर मेहनत करून आपणही या शेतातून, मातीमधून मोती म्हणजेच धान्यरूपी अपार धन पिकवूया. आपल्या धरतीला सुलजाम् सुफलाम् बनवूया.

या हातांनी यंत्र डोलते
श्रमशक्तीचे मंत्र बोलते
उदयोगाचे चक्र चालते
आभाळावर उत्क्रांतीचा घुमवू या ललकार।।

भारत देशाच्या उज्ज्वल भविष्याचे चित्र रेखाटताना कवी पुढे म्हणतात की, भारत हा कृषिप्रधान देश असला तरी इथे इतर उदयोगधंदेही चालतात. देशातील अनेक जण यंत्राच्या सहाय्याने काम करून उदयोगचक्रात मग्न आहेत. जसे शेतकरी, मजूर शेतात राबून शारीरिक कष्ट करत आहेत. तसेच अनेक कामगार यंत्रावर काम करत आहेत. त्यांच्या श्रमामुळे यंत्र डोलतात म्हणजेच यंत्र चालतात व प्रगतीची चाके फिरू लागतात. या यंत्रातून येणारा आवाज ऐकून कवीला असे वाटते, जणू हा नुसता आवाज नाही तर श्रमशक्तीचा मंत्र चालू आहे. कवी म्हणतात की, सारेजण श्रमशक्तीचा मंत्र जपत आहेत, म्हणजेच कष्ट करत आहेत व आपल्या देशाच्या प्रगतीमध्ये हातभार लावत आहेत. उदयोगाचे हे चक्र सदैव चाललेलेच आहे. आपणही त्यामध्ये सहभागी होऊन नवनवे शोध लावूया. शेतीमध्ये नवेनवे बदल, नव्या सुधारणा आणून तसेच उद्योगक्षेत्रांमध्ये नव्या संकल्पना आणून आपली व आपल्या देशाची भरभराट करूया. तसेच नव्या उत्क्रांतीचा म्हणजे नव्या बदलांचा, नव्या शोधांचा, नव्या संकल्पनांचा सगळ्या आभाळावर ललकार घुमवूया म्हणजेच साऱ्या जगामध्ये नव्या गोष्टींचा जयजयकार करूया. सगळ्या जगभर हे नवे शोध, नव्या संकल्पना आपण आपल्या मेहनतीने पोहचवूया.

हजार आम्ही एकी बळकट
सर्वांचे हो एकच मनगट
शक्तीचीही झडते नौबत
घराघरांतून जन्म घेतसे तेज नवा अवतार।।

कवीने आपल्या भारत देशाच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी एकजूटीचा मंत्र सांगितला आहे. एकजूटीचे सामर्थ्य पटवून देतांना कवी म्हणतात की, आमच्या देशात अनेक प्रकारची विविधता आहे. वेश, भाषा, धर्म, सण, खाणे अशी हजारो प्रकारची विविधता असली तरी आम्ही एकच आहोत. आमच्यातील एकता जराही कमी झालेली नाही. आम्ही भारतीय लोक देशाच्या विविध प्रांतात राहणारे असलो, वेगवेगळी भाषा बोलणारे जरी असलो, वेगवेगळे वेश परिधान करणारे जरी असलो तरी आम्ही एकजूटीने कार्य करणारे आहोत. त्यामुळे आमच्या हाताचे मनगट बलशाली, शक्तीशाली असेच आहे. याच एकजूटीने आपण आजवर अनेक कठीण प्रसंगावर मात केलेली आहे व पुढेही करत राहू. याच शक्तीने, एकीच्या बळाने आपल्या देशाची प्रगती होईल. शत्रूला धाक बसेल, शक्तीचे प्रदर्शन होईल तसेच एकात्मतेची भावना लोकांच्या मनात अजून वाढेल, जणू सर्वत्र शक्तीची नौबत झडेल. इथे जन्माला येणारे प्रत्येक बाळ तेजस्वी व प्रबळ असेल, देशाचे रक्षण करण्यासाठी, नवीन कार्यासाठी घराघरातून जणू नवी पिढी जन्म घेईल आणि आपल्या शक्तीतून, आपल्या कार्यातून आपल्या विजयाचा अवतार साऱ्या जगासमोर उभा करेल. म्हणजेच सामर्थ्यशाली बालके जन्मास येऊन देशाचे भविष्य नक्कीच उज्ज्वल करतील, असा एक आशावाद कवीने येथे मांडलेला आहे.

या विश्वाची विभव संपदा
जपू वाढवू आम्ही लाखदा
हस्त शुभंकर हवा एकदा
भविष्य उज्ज्वल या देशाचे करूया जयजयकार।।

आपल्या भारत देशाला हजारो वर्षांचा इतिहास लाभलेला आहे. आपली संस्कृती अतिप्राचीन व उच्च आहे. कृषिसंस्कृती, श्रमप्रतिष्ठा तसेच एकजूटीचे सामर्थ्य या मूल्यांमुळे साऱ्या जगात आपल्या देशाने मानाचे स्थान संपादन केले आहे. म्हणून कवी म्हणतात की, आपल्या देशाची ही वैभवशाली संपदा आपण मनापासून जपू, तिचे रक्षण करू आणि तिच्यामध्ये चांगली भर घालून तिला वाढवू. त्यासाठीच कृषिसंस्कृती, श्रमप्रतिष्ठा तसेच एकजूटीचे सामर्थ्य ही मूल्ये आपण मनापासून जपली पाहिजेत, या मूल्यांचा आदर वाढविणारा, आपल्या देशाच्या वैभवशाली संपदेला सांभाळणारा शुभंकर, कल्याणकारी हात मात्र हवा अशी इच्छा कवी व्यक्त करतात. त्यामुळे आपल्या देशाचे भविष्य उज्ज्वल होईल. तसेच सर्वत्र आपल्याच देशाचा जयजयकार होईल.

स्वप्न करू साकार शब्दार्थ

• पिढी – वंश, परंपरा – (generation)
• युग – काळ – (era)
• मंगल – पवित्र – (holy)
• चैतन्य – चेतना – (consciousness)
• सुदर्शन – चक्र – (a weapon of lord Vishnu)
• शेत – माळ, शिवार – (farm)
• धन – संपत्ती – (wealth)
• अपरंपार – खूप, पुष्कळ – (abundance)
• यंत्र – मशीन – (machine)
• मंत्र – स्तुतीयुक्त प्रार्थना – (hymns)
• चक्र – चाक – (wheel)
• उदयोग – काम – (work)
• आभाळ – आकाश – (sky)
• उत्क्रान्ती – क्रान्ती – (revolution)
• ललकार – जयघोष – (cheer)
• एकी – एकजूट – (unity)
• मनगट – मणिबंध – (wrist)
• যালি – ताकद – (power)
• नौबत – काळ, स्थिती – (condition)
• अवतार – देहधारणा – (incarnation)
• विश्व – जग, दुनिया – (world)
• विभव संपदा – ऐश्वर्य, संपत्ती – (wealth)
• लाखदा – अनेक वेळा – (many times)
• हस्त – कर, हात – (hand)
• शुभंकर – हितकारी – (well being)
• भविष्य – आगामी – (future)
• उज्ज्वल – संपन्न – (prosperous)
• अधिकार – हक्क – (privilege)

Balbharti Maharashtra State Board Class 10 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 15 खरा नागरिक Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 10 Marathi Aksharbharati Solutions Chapter 15 खरा नागरिक

Marathi Aksharbharati Std 10 Digest Chapter 15 खरा नागरिक Textbook Questions and Answers

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा.

उत्तरः

प्रश्न 2.
खालील घटनांचे परिणाम लिहा.

उत्तरः

प्रश्न 3.
निरंजनची दिनचर्या लिहा.

उत्तरः

प्रश्न 4.
खालील शब्दांना पाठात आलेले विरुद्धार्थी शब्द शोधून लिहा.

(१) अप्रामाणिक x
(२) बेसावध x
(३) हळूहळू x
(४) पास x
उत्तर:
(i) प्रामाणिक
(ii) सावध
(iii) चटकन, भरभर
(iv) नापास

प्रश्न 5.
निरंजनचे खालील गुण दर्शवणारी कृती किंवा विचार व्यक्त करणारी वाक्ये शोधा.

(i) स्वप्नाळू –
(ii) तार्किक विचार करणारा –
(ii) संवेदनशील –
उत्तर:
(i) स्वप्नाळू – कोकण गाडी बद्दल वाटले की ही कोकण गाडी किती छान दिसते; पण दिसते न दिसते लगेच बोगद्यात शिरते काय मजा येत असेल नाही गाडीतून जायला? आपण ही मोठं झाल्यावर गाडीतून फिरू या विचाराने तो हुरळून गेला.

(ii) तार्किक विचार – त्याचं लक्ष डाव्या बाजूस रूळाखाली करणारा पडलेल्या भल्या मोठ्या भगदाडाकडे गेले. हे छिद्र कसलं? रोज नसतं असं. प्रवाशांनी भरलेली ९.५० ची गाडी येईल तर भयंकर अपघात होईल. हा त्याने तर्कपूर्ण विचार केला.

(iii) संवेदनशील – भीषण अपघात टळण्याची बातमी वर्तमानपत्रात फोटोसह छापून आली होती. घरी मोठमोठी माणसे आली होती. खुद्द जिल्हाधिकारी आले. शाळेचे मुख्याध्यापक आणि भडसावळे गुरूजीही आले. निरंजनने धावत येऊन गुरूजींचे पाय धारले. रडत रडत तो म्हणाला, गुरूजी, मी नापास होणार माझा कालचा नागरिकशास्त्राचा पेपर बुडाला.

प्रश्न 6.
स्वमत.

(अ) ‘निरंजनच खरा नागरिक’ हे तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तरः
निरंजन कष्टाळू व प्रामाणिक मुलगा होता. घरची, गोठ्यातली कामे करून अभ्यासातही हुशार होता. नागरिकशास्त्राच्या पेपरच्या दिवशी सकाळपासून अभ्यास करून तो वाराने जेवायला म्हणून देशमुखांकडे जात होता; पण पुलावर त्याने अघटितच पाहिले. कुणीतरी पुलाचे काँक्रीट फोडून रेल्वेचे रूळ वेडेवाकडे करून ठेवले होते. घातपात करण्याचा कट त्याच्या लक्षात आला. तो सावध झाला. गाडी येण्यापूर्वीच त्याने स्टेशनाकडे धाव घेतली. प्रसंग व धोका समजावून सांगितला. पंचनामा करण्यासाठी अधिकारी हजर झाले. संभाव्य धोका निरंजनामुळे टळला. केवळ पुस्तकी ज्ञान मिळवून गुण मिळवणे एवढेच मर्यादित ध्येय न ठेवता स्वार्थ बाजूस सारून त्याने सर्वांचा जीव वाचविला. खऱ्या नागरिकाचे कर्तव्य त्याने निभावले होते.

(आ) तुम्हाला अभिप्रेत असलेली आदर्श विदयार्थ्याची गुणवैशिष्ट्ये लिहा.
उत्तरः
विद्यार्थी अनेक गुणांनी युक्त असेल तर त्याला आदर्श विद्यार्थी म्हणवला जातो. सर्वप्रथम अभ्यास, नीटनेटके अक्षर, लेखन कौशल्य अंगी असले पाहिजे. शिस्त, समयपालन, नम्रपणा याला प्राधान्य देणेही तितकेच गरजेचे आहे. अंगच्या गुणांमध्ये अभिमानी न होता विनयशील व मोठ्यांचा आदर राखणारा विद्यार्थी खरा आदर्श विदयार्थी असतो. समयसूचकता, धारिष्ट्य, दुसऱ्यांना मदत हे गुण जीवनात फार महत्त्वाचे असतात. अशा गुणांनी युक्त विद्यार्थी सर्वप्रिय होतो.

(इ) तुम्हांला निरंजनशी मैत्री करायला आवडण्याची वा न आवडण्याची कारणे स्पष्ट करा.
उत्तरः
निरंजनला आईवडील नाहीत, त्याच्या मनातील हा सल काढून टाकण्यासाठी त्याला चांगल्या मित्राची गरज आहे. म्हणून मला निरंजनचा मित्र व्हायला आवडेल. त्याची आर्थिक परिस्थितीही कमकुवत असल्यामुळे जेवणाच्या व शिक्षणाच्या खर्चासाठी मी त्याला काही मदत करू शकतो. याचबरोबर निरंजन हा निस्वार्थी, प्रसंगावधान असलेला, हुशार, मेहनती मुलगा आहे. त्यामुळे या सर्वगुणसंपन्न निरंजनशी मैत्री करायला मला आवडेल.

खालील तक्ता पूर्ण करा.

उत्तरः

Marathi Akshar Bharati Class 10 Textbook Solutions Chapter 15 खरा नागरिक Additional Important Questions and Answers

प्रश्न १. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती १: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) कोणता विषय जरा अवघडच असतो?
उत्तरः
नागरिकशास्त्र हा विषय जरा अवघडच असतो.

(ii) मामाने निरंजनला कोठे आणून सोडले?
उत्तर:
मामाने निरंजनला चिपळूणला मावशीकडे आणून सोडले

(iii) मावशीचे घर कोठे होते?
उत्तर:
चिपळूण शहरालगतच्या उपनगरात गावापासून दूर डोंगराच्या पायथ्याशी मावशीचे घर होते.

(३) कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) ………………………… टवटवीत आणि प्रसन्न वातावरणात अभ्यास खूप छान होतो. (सकाळच्या, दुपारच्या, थंडीच्या, रात्रीच्या)
(ii) ………………………… गुरुजींचा सल्ला त्याला मोलाचा वाटे. (भोसले, फाटक, भडसावळे, देशमुख)
(iii) गुरुजींचंही ………………………… खूप प्रेम होतं. (सदानंदवर, निरंजनवर, अतुलवर, सचिनवर)
उत्तर:
(i) सकाळच्या
(ii) भडसावळे
(iii) निरंजनवर

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडा.
(i) निरंजन भल्या पहाटेस उठून अभ्यासाला बसला, कारण
(i) त्याला झोप येत नव्हती.
(ii) अभ्यास पूर्ण झाला नव्हता.
(iii) पहाटे उठायला त्याला आवडत असे.
(iv) त्याचा शेवटचा नागरिकशास्त्राचा पेपर होता.
उत्तर:
निरंजन भल्या पहाटेस उठून अभ्यासाला बसला कारण त्याचा शेवटचा नागरिकशास्त्राचा पेपर होता.

प्रश्न 2.
‘मुंबईला’ हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तरः
मामा कोठे निघून गेला?

प्रश्न 3.
सहसंबंध लिहा.
रेडिओ : भक्तिगीत :: पक्षी : …………………………
उत्तरः
सुमधुर संगीत

प्रश्न 4.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
‘अभ्यासासाठी पहाटेचे वातावरण पोषक असते’ यावर तुमचे विचार मांडा.
उत्तरः
‘लवकर निजे, लवकर उठे त्यास उत्तम आरोग्य लाभे’ या वचनानुसार राहाणाऱ्यांना आरोग्यप्राप्ती होतेच व आयुष्यात यशप्राप्तीही होते. लवकर उठल्याने पहाटेच्या वेळेचा सदुपयोग करता येतो. पहाटे अभ्यासही छान होतो. केलेला अभ्यास लक्षात राहातो. पहाटे गोंगाट, कलकलाट नसल्याने चित्त एकाग्र होते. पुरेशी झोप झाल्याने शरीर व मन दोन्हीही प्रफुल्लित असतात. हवेत सुखद गारवा असतो. पक्ष्यांचा किलबिलाट असतो. पहाटेची भूपाळी, जात्यावरच्या ओव्या किंवा रेडिओवरची मधुर सनई मन प्रसन्न करते. शांततेत पाठांतर होते. मनन व चिंतन होते. पहाटे कामांची लगबग नसते, वाहनांची ये-जा नसते म्हणून मन स्थिर होण्यास वेळ लागत नाही. एकाग्र मनाने अभ्यास करता येतो.

प्रश्न २. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.
कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) निरंजन दुपारी कोठे जेवायला जायचा?
उत्तरः
दररोज एकाच्या घरी दुपारी निरंजन पाहुणा म्हणून जेवायला जायचा.

(ii) निरंजन कोणाच्या घरी काम करायचा?
उत्तरः
निरंजन मावशीच्या घरी काम करायचा.

(iii) परीक्षा किती वाजता सुरू होणार होती?
उत्तरः
परीक्षा साडेदहा वाजता सुरू होणार होती.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.

(i) ………………………… परिस्थिती यथातथाच असल्याने निरंजन वार लावून जेवायचा. (काकांची, मावशीची, मामाची, आत्याची)
(ii) गुरुजींवर श्रद्धा ठेवायची आणि परीक्षेत ………………………… नंबर पटकवायचा. (दुसरा, पहिला, तीसरा, चौथा)
(iii) साडेदहाची परीक्षा. त्याआधी ………………………… जायचं होतं. (देशमुखांकडे, थोरातांकडे, भडसावळे गुरुजींकडे, मावशीकडे)
उत्तर:
(i) मावशीची
(ii) पहिला
(iii) देशमुखांकडे

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडा.
भडसावळे गुरुजींनी निरंजनला येथे वार लावून दिले.
(i) स्वत:च्या घरी
(ii) थोरामोठ्यांच्या घरी
(iii) मुख्याध्यापकांकडे
(iv) मावशीकडे
उत्तरः
(ii) थोरामोठ्यांच्या घरी

प्रश्न 2.
सकारण लिहा.

(i) निरंजन आज मनोमन खूश होता कारण …………………………
(ii) निरंजन वार लावून जेवायचा कारण …………………………
उत्तर:
(i) आधीचे पेपर्स चांगले गेले होते.
(ii) मावशीची परिस्थिती यथातथाच होती.

प्रश्न 3.
‘गुरुजींवर’ हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तर:
निरंजन कोणावर श्रद्धा ठेवायचा?

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.

(i) निरंजन मावशीच्या घरी प्रामाणिकपणे काम करायचा.
(ii) गुरुजींचं वाक्य लक्षात ठेवून निरंजन खेळायला जायचा.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
गरीब विद्यार्थी मित्राला तुम्ही केलेली मदत स्पष्ट करा.
उत्तरः
अक्षय हा माझ्या बालपणापासूनचा मित्र. घरची परिस्थिती यथातथाच असून तो नेटाने शिकत आहे. दिवसभर स्वत: मोलमजूरी करून तो रात्रशाळेत शिकतो. माझी आई प्रत्येक सणवाराला त्याला जेवायला बोलावते. गोडधोड खाऊ घालते.

माझ्यासारखे त्याला कपडेही घेऊन देते. माझे वडील त्याची वर्षभराची फी भरतात. मी ही जमेल तेवढी त्याला अभ्यासात मदत करतो. त्याचे वडील वाहनचालक आहेत. माझे वडील त्यांनाच गाडी चालवण्यासाठी बोलावून पगार देतात.

प्रश्न ३. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.
कृती १ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(i) शेवटची गाडी केव्हां जाते?
उत्तरः
रात्री दोन वाजता शेवटची गाडी जाते.

(ii) निरंजनला कशाचा राग येई?
उत्तर:
लोकांच्या बेफिकीर प्रवृत्तीचा राग येई.

(iii) निरंजनचे लक्ष कुठे गेले?
उत्तरः
डाव्या बाजूस रुळाखाली पडलेल्या मोठ्या भगदाडाकडे निरंजनचे लक्ष गेले.

(iv) निरंजनाच्या काय ध्यानी आले?
उत्तरः
कुणीतरी काँक्रिट फोडून रेल्वेचे रुळ वेडेवाकडे करून ठेवल्याचे निरंजनच्या ध्यानी आले.

प्रश्न 3.
उत्तरे लिहा.

(i) गावाबाहेर डोंगरपायथ्याशी
घर होते + निरंजनच्या मावशीचे

(ii) निरंजनला भयंकर
राग येई + लोकांच्या बेफिकीर प्रवृत्तीचा

प्रश्न 4.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) आता ………………………… आल्याने रेल्वेचा छान पूल नदीवर आला. (मध्य रेल्वे, पश्चिम रेल्वे, कोकण रेल्वे, हार्बर रेल्वे)
(ii) या ………………………… जाणं-येणं सोपं झालं होतं. (मार्गामुळं, रस्त्यामुळं, वाटेमुळं, पुलामुळं)
उत्तर:
(i) कोकण रेल्वे
(ii) पुलामुळं

प्रश्न 5.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

(i) रात्री दोन वाजता शेवटची गाडी इथून जाते.
(ii) प्रवाशांनी भरलेली नऊ पन्नासची गाडी येईल
(iii) धाडधाड् आवाज करत दिमाखात पुलावरून जाईल
(iv) निरंजनला आश्चर्य वाटलं.
उत्तर:
(i) धाधाड् आवाज करत दिमाखात पुलावरून जाईल.
(ii) निरंजनला आश्चर्य वाटलं.
(iii) रात्री दोन वाजता शेवटची गाडी इथून जाते.
(iv) प्रवाशांनी भरलेली नऊ पन्नासची गाडी येईल.

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
खालील घटनांचे परिणाम लिहा.

घटना – परिणाम
(i) आता नऊ पन्नासची गाडी येईल. – धाडधाड् आवाज करत दिमाखात पुलावरून जाईल.
(ii) जर दगड बाजूला ठेवायचे विसरलात. – तर दुसरा ठेचकाळून  जीवाला मुकेल.

प्रश्न 2.
सकारण लिहा –
पूर्वीसारखे या नदीच्या पाण्यात उतरून चालत चालत नदी पार करावी लागत नाही कारण –
उत्तरः
आता कोकण रेल्वे आल्याने रेल्वेचा छान पूल नदीवर आला.

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
निरंजनला लोकांच्याया बेफिकीर प्रवृत्तीचा. …………………………
(i) भयंकर संताप येई.
(ii) भयंकर राग येई.
(iii) भयंकर चिड येई.
(iv) भयंकर आपुलकी वाटे.
उत्तर:
निरंजनला लोकांच्या या बेफिकीर प्रवृत्तीचा भयंकर राग येई.

प्रश्न 4.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.

प्रश्न 5.
चूक की बरोबर ते लिहा.
(i) रात्री पाच वाजता शेवटची गाडी जाते.
(ii) कोकण रेल्वे आल्याने रेल्वेचा छान पूल नदीवर आला.
उत्तर:
(i) चूक
(ii) बरोबर

कृती ३ : स्वमत

तुमच्या खबरदारीने भावी धोका टळला असा प्रसंग तुमच्या शब्दात मांडा.
उत्तरः
आम्ही सर्व मुले मे महिन्याच्या सुट्टीत हिमाचलप्रदेशाच्या डोंगरात गिर्यारोहणासाठी गेलो होतो. नदीवरचा पूल ओलांडायचा होता. २५ जणांचा चमू घेऊन जाण्याची जबाबदारी माझ्यावर होती. निसर्ग सौंदर्य न्याहाळत सर्वजण पुलावरून जात असताना माझे लक्ष पुलाच्या पुढच्या टोकाकडे गेले. दोरखंडांनी बांधलेल्या पुलाचे एक दोरखंडी टोक तुटून गेले होते. प्रसंगावधान राखून मी सर्व मुलांना मागे जाण्याचे आदेश दिले. दुसऱ्या बाजूने उतरून गावकऱ्यांना सूचित केले. पूल ताबडतोब वापरण्यासाठी बंद करण्यात आला व मोठी मनुष्यहानी टळली.

प्रश्न ४. खालील उताऱ्याच्या आधारे पुढील सूचनेनुसार कृती करा:
कृती १: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

(i) निरंजनने धावतच कोणाला गाठले?
उत्तर:
निरंजनने धावतच स्टेशनमास्तरांना गाठलं.

(ii) निरंजनने स्टेशनमास्तरांना काय सांगितले?
उत्तर:
निरंजनने स्टेशनमास्तरांना पुलावरच्या खराब झालेल्या रूळांबद्दल सांगितले.

(iii) निरंजनने कोणती आर्जवं केली?
उत्तर:
निरंजनने आर्जवं केली की, निदान जागा पाहून आल्याशिवाय तरी गाडी सोडू नका.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) ………………………… इथून खूप दूर होतं. (गाव, स्टेशन, शहर, वाडी)
(ii) ………………………… किलोमीटर तिथपर्यंत सांगायला जायचं तर परीक्षा बुडणार होती. (पाच-सहा, दोन-तीन, तीन-चार, सहा-सात)
उत्तर:
(i) स्टेशन
(ii) तीन-चार.

(४) कोष्टक पूर्ण करा.

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
खालील घटनांचे परिणाम लिहा.
घटना – परिणाम
परीक्षा बुडाली की – नापास

प्रश्न 2.
घटनाक्रम लिहा.

(i) निरंजनने नेमकी जागा दाखवली.
(ii) निरंजनने स्टेशनच्या दिशेने धाव घेतली.
(iii) स्टेशनमास्तरांनी गाडी थांबवण्याचा आदेश दिला.
(iv) निरंजन एकदम सावध झाला.
उत्तर:
(i) निरंजन एकदम सावध झाला.
(ii) निरंजनने स्टेशनच्या दिशेने धाव घेतली.
(iii) निरंजनने नेमकी जागा दाखवली.
(iv) स्टेशनमास्तरांनी गाडी थांबवण्याचा आदेश दिला.

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय निवडून वाक्य पूर्ण करा.

(i) निरंजनने क्षणभर विचार केला आणि
(अ) स्टेशनच्या दिशेने धाव घेतली.
(ब) घटनास्थळी पोहचला.
(क) गाववाल्यांना बोलवायला गेला.
(ड) शाळेत निघून गेला.
उत्तर:
निरंजनने क्षणभर विचार केला आणि स्टेशनच्या दिशेने धाव घेतली.

(ii) ………………………… लगेचच गाडी दीर्घकाळ थांबवण्याचा आदेश दिला आणि ते या घटनेचा पंचनामा करायला लागले.
(अ) जिल्हाधिकाऱ्याने
(ब) पोलीसांनी
(क) शिक्षकांनी
(ड) स्टेशनमास्तरांनी
उत्तर:
स्टेशनमास्तरांनी लगेचच गाडी दीर्घकाळ थांबवण्याचा आदेश दिला आणि ते या घटनेचा पंचनामा करायला लागले.

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर ते लिहा.
(i) निरंजन स्टेशनात शिरला तेव्हा नऊ पन्नासची गाडी नुकतीच आली होती.
(ii) निरंजनचे रेल्वेने फिरायचे स्वप्न पूर्ण होणार होते.
उत्तर:
(i) बरोबर
(ii) चूक

प्रश्न 5.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.

कृती ३ : स्वमत

प्रश्न 1.
‘भावनेपेक्षा कृती श्रेष्ठ’ या विचारांवर स्वमत प्रकट करा.
उत्तरः
आपल्याला मनात काय वाटते यापेक्षा जे वाटते ते विधायक काम प्रत्यक्ष केले पाहिजे. गरिबांना मदत करावीशी वाटते. अंधांना सहारा दयावासा वाटतो; ही भावना जपणे ठिक आहे पण प्रत्यक्ष कृती करणे त्यापेक्षा श्रेष्ठ आहे. आईला, आजीला, कामात मदत करणे, आजोबांची पिशवी उचलणे, बागकाम करून झाडांना पाणी घालणे इ. कितीतरी लहानमोठी कामे करण्यासारखी असतात, ती केली की मनाला समाधान मिळते म्हणून नुसतीच भावना मनात बाळगून अर्थ नाही तर कृती करणे महत्वाचे आहे. भावनेपेक्षा कृती केव्हाही श्रेष्ठच!

प्रश्न ५. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.
कृती १: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतीबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
(i) अपघाताची पहिली खबर देणारा – निरंजन
(ii) निरंजनचा फोटो काढणारे – वार्ताहर

प्रश्न 3.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
(i) निरंजनने धावत पुढे जाऊन कोणाचे पाय धरले?
उत्तर:
निरंजनने धावत पुढे जाऊन भडसावळे गुरुजींचे पाय धरले.

(ii) निरंजनला सरकारी वसतिगृहात प्रवेश क्यायचं असे कोणी ठरवलं?
उत्तर:
निरंजनला सरकारी वसतिगृहात प्रवेश दयायचं असे जिल्हाधिकाऱ्यांनी ठरवलं.

प्रश्न 4.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
(i) निरंजनचा ………………………… पेपर चुकला होता. (भूगोलाचा, गणिताचा, नागरिकशास्त्राचा, मराठीचा)
(ii) हे बघ, शाळेचे सगळे ………………………… आलेत. (शिक्षक, विदयार्थी, अधिकारी, कर्मचारी)
उत्तर:
(i) नागरिकशास्त्राचा
(ii) अधिकारी

कृती २ : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
कोण कोणास म्हणाले.

प्रश्न 3.
सकारण लिहा.

(i) निरंजनचे कौतुक झाले कारण –
उत्तर:
रेल्वेचा मोठा अपघात त्याच्या चाणाक्षपणामुळे टळला होता.

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.

(i) निरंजनला वया पुस्तकांच्या खर्चासाठी शिष्यवृत्ती मिळणार नव्हती.
(ii) गुरुजींनी निरंजनला हृदयाशी धरलं, तेव्हां साऱ्यांचेच डोळे पाणावले.
उत्तर:
(i) चूक
(ii) बरोबर

स्वाध्याय कृती

निरंजनचे खालील गुण दर्शवणारी कृती किंवा विचार व्यक्त करणारी वाक्ये शोधा.

(i) ‘निरंजनच खरा नागरिक’ हे विधान तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तरः
निरंजन कष्टाळू व प्रामाणिक मुलगा होता. घरची, गोठ्यातली कामे करून अभ्यासातही हुशार होता. नागरिकशास्त्राच्या पेपरच्या दिवशी सकाळपासून अभ्यास करून तो वाराने जेवायला म्हणून देशमुखांकडे जात होता; पण पुलावर त्याने अघटितच पाहिले. कुणीतरी पुलाचे काँक्रीट फोडून रेल्वेचे रूळ वेडेवाकडे करून ठेवले होते. घातपात करण्याचा कट त्याच्या लक्षात आला. तो सावध झाला. गाडी येण्यापूर्वीच त्याने स्टेशनाकडे धाव घेतली. प्रसंग व धोका समजावून सांगितला. पंचनामा करण्यासाठी अधिकारी हजर झाले. संभाव्य धोका निरंजनामुळे टळला. केवळ पुस्तकी ज्ञान मिळवून गुण मिळवणे एवढेच मर्यादित ध्येय न ठेवता स्वार्थ बाजूस सारून त्याने सर्वांचा जीव वाचविला. खऱ्या नागरिकाचे कर्तव्य त्याने निभावले होते.

खरा नागरिक Summary in Marathi

खरा नागरिक पाठपरिचय

‘खरा नागरिक’ हा पाठ लेखक ‘सुहास बारटक्के’ यांनी लिहिला आहे. या पाठात शालेय विषय केवळ अभ्यासायचे नसून आचरणात आणायचे असतात, हे ‘निरंजन’ या व्यक्तिरेखेतून स्पष्ट केले आहे.

खरा नागरिक Summary in English

“Khara Nagrik’ is written by Suhas Bartakke. He has beautifully expressed how school subjects are not simply to be studied, but are also meant for their application to daily activities. He spreads this message through a character named Niranjan.

खरा नागरिक शब्दार्थ

• सल्ला – उपदेश – (advice)
• चटकन – लगेच – (quickly)
• आल्हाददायक – सुखावह, सुखद – (pleasant)
• रीत – पद्धत – (trick)
• मोलाचे – उपयुक्त – (valuable)
• अपार – खूप – (a lot)
• श्रद्धा – विश्वास – (belief)
• लाडका – आवडता – (favourite)
• शेण – गाईचा मल – (cow dung)
• गोठा – गुरे बांधण्याची जागा – (cow shed)
• यथातथा – बेताचा – (below average)
• प्रगती – सुधारणा – (progress)
• उजळणी – मनन, चिंतन – (revision)
• बेफिकीर – निष्काळजी – (carelessness)
• जाणीवपूर्वक – मुद्दाम – (deliberately)
• प्रवृत्ती – मानसिकता – (attitude)
• दिमाख – ऐट – (pomp)
• बोगदा – डोंगराच्या पोटातून आरपार केलेला मार्ग – (a tunnel)
• भगदाड – जमिनीत, भिंतीत – (a large पडलेला खड्डा : uneven hole)
• क्षणभर – थोड्या वेळासाठी – (for a moment)
• घातपात – अपघात – (casualty)
• कट – कारस्थान – (plan)
• उपद्व्याप – कारभार – (fright work)
• किंकाळ्या – कर्कश आवाज – (cheerfulness)
• अपुरे – अपूर्ण – (incomplete)
• स्फोट – ब्लास्ट – (blast)
• आर्जव – विनंती – (request)
• तथ्य – अर्थ – (reason)
• नेमकी – योग्य – (appropriate)
• दीर्घकाळ – खूपवेळा – (a long time)
• पंचनामा – शहानिशा – (scrutiny)
• गांभीर्य – महत्त्व – (seriousness)
• चाणाक्ष – धूर्त, बुद्धिमान – (adroit)
• कौतुक – वाहवा, प्रशंसा – (appreciation)
• निराश – उदास – (disappointed)
• सवलती – सोयी – (facilities)
• रद्द – बाद – (to cancel)
• वार्ताहर – बातमीदार – (reporter)
• स्तुती – प्रशंसा – (appreciation)
• भीषण – भयंकर – (fierce, dire)
• जिल्हाधिकारी – (District Collector)
• खास बाब – विशिष्ट गोष्ट – (special case)
• वसतिगृह – छात्रालय – (hostel)

खरा नागरिक वाक्प्रचार

• मोलाचा वाटणे – महत्वाचा वाटणे, उपयुक्त वाटणे
• वार लावून जेवणे – अगोदर ठरवल्याप्रमाणे दररोज एकेकाच्या घरी जेवायला जाणे.
• जीवाला मुकणे – मृत्यू पावणे
• हुरळून जाणे – आनंदी होणे
• कानठळ्या बसणे – अती मोठ्या आवाजाचा त्रास होणे
• कानात घूमणे – वारंवार तेच ऐकू येणे
• ताब्यात देणे – हवाली करणे, सोपविणे
• हृदयाशी धरणे – प्रेमाने जवळ घेणे
• डोळे पाणावणे – आनंदाश्रू येणे
• यथातथा असणे – बेताचा असणे
• तथ्य वाटणे – अर्थ असणे
• मनोमन खूश होणे – मनात आनंद वाटणे