Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Balbharti Maharashtra State Board 11th Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 1.
Explain the statement: Analytical chemistry provides physical or chemical information about a sample.
Answer:

  • Analytical chemistry facilitates the investigation of the chemical composition of substances.
  • It uses the instruments and methods to separate, identify and quantify a sample under study.

Thus, analytical chemistry provides chemical or physical information about a sample.

Question 2.
What is the difference between qualitative analysis and quantitative analysis?
Answer:

  1. Qualitative analysis deals with the detection of the presence or absence of elements in compounds and of chemical compounds in mixtures.
  2. Quantitative analysis deals with the determination of the relative proportions of elements in compounds and of chemical compounds in mixtures.

Question 3.
Explain the importance of chemical analysis.
Answer:

  • Chemical analysis is one of the most important methods of monitoring the composition of raw materials, intermediates and finished products, and also the composition of air in streets and premises of industrial plants.
  • In agriculture, chemical analysis is used to determine the composition of soils and fertilizers.
  • In medicine, it is used to determine the composition of medicinal preparations.

Question 4.
Write a note on the applications of analytical chemistry.
Answer:

  • Analytical chemistry has applications in forensic science, engineering and industry.
  • Analytical chemistry is also useful in the field of agriculture and pharmaceutical industry.
  • Industrial process as a whole and the production of new kinds of materials are closely associated with analytical chemistry.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 5.
What is semi-microanalysis?
Answer:

  • When the amount of a solid or liquid sample taken for analysis is a few grams, the analysis is called semi-microanalysis.
  • It is of two types: qualitative and quantitative analysis.

Question 6.
What does classical qualitative analysis method include?
Answer:
Classical qualitative analysis method includes separation and identification of compounds.

  • Separations may be done by methods such as precipitation, extraction and distillation.
  • Identification may be based on differences in colour, odour, melting point, boiling point, and reactivity.

Question 7.
Name two methods of classical quantitative analysis.
Answer:

  1. Volumetric analysis (Titrimetric analysis)
  2. Gravimetric analysis (i.e., decomposition, precipitation)

Question 8.
What are the two stages involved in the chemical analysis of a sample?
Answer:
The chemical analysis of a sample is carried out mainly in two stages: by the dry method and by the wet method. In dry method, the sample under test is not dissolved and in wet method, the sample under test is first dissolved and then analysed to determine its composition.

Question 9.
Explain: Qualitative analysis of organic compounds
Answer:

  • The majority of organic compounds are composed of a relatively small number of elements.
  • The most important ones are: carbon, hydrogen, oxygen, nitrogen, sulphur, halogen, phosphorus.
  • Elementary qualitative analysis is concerned with the detection of the presence of these elements.
  • The identification of an organic compound involves tests such as detection of functional group, determination of melting/boiling points, etc.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 10.
What does qualitative analysis of inorganic compounds involve?
Answer:
The qualitative analysis of simple inorganic compounds involves detection and confirmation of cationic and anionic species (basic and acidic radical) in them.

Question 11.
Explain: Chemical methods of quantitative analysis
Answer:

  • Quantitative analysis of organic compounds involves methods such as determination of percentage of constituent elements, concentrations of a known compound in the given sample, etc.
  • Quantitative analysis of simple inorganic compounds involves methods such as gravimetric analysis (i.e., decomposition, precipitation, etc.) and the titrimetric or volumetric analysis (i.e., progress of reaction between two solutions till its completion).
  • The quantitative analytical methods involve measurement of quantities such as mass and volume using some equipment/apparatus such as weighing machine, burette, etc.

Question 12.
Why is accurate measurement crucial in science?
Answer:

  • The accuracy of measurement is of a great concern in analytical chemistry. This is because faulty equipment, poor data processing or human error can lead to inaccurate measurements. Also, there can be intrinsic errors in the analytical measurement.
  • When measurements are not accurate, this provides incorrect data that can lead to wrong conclusions. For example, if a laboratory experiment requires a specific amount of a chemical, then measuring the wrong amount may result in an unsafe or unexpected outcome.
  • Hence, the numerical data obtained experimentally are treated mathematically to reach some quantitative conclusion.
  • Also, an analytical chemist has to know how to report the quantitative analytical data, indicating the extent of the accuracy of measurement, perform the mathematical operation and properly express the quantitative error in the result.

Question 13.
Why are scientific notations (exponential notations) used?
Answer:
A chemist has to deal with numbers as large as 602,200,000,000,000,000,000,000 for the molecules of 2 g of hydrogen gas or as small as 0.00000000000000000000000166 g. that is, mass of a H atom. To avoid the writing of so many zeros in mathematical operations, scientific notations i.e. exponential notations are used.

Question 14.
How are numbers expressed in scientific notations (exponential notations)?
Answer:
In scientific notations, numbers are expressed in the form of N × 10n, where ‘n’ is an exponent with positive or negative values and N can have a value between 1 to 10.
e.g. i. The number, 602,200,000,000,000,000,000,000 is expressed as 6.022 × 1023.
ii. The mass of a H atom, 0.00000000000000000000000166 g is expressed as 1.66 × 10-24 g.
iii. The number 123.546 is written as 1.23546 × 102.
iv. The number 0.00015 is written as 1.5 × 10-4.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 15.
Express the following quantities in scientific notations (exponential notations).
i. 0.0345
ii . 0.08
iii. 653.00
iv. 34.768
Answer:
i. 0.0345 = 3.45 × 10-2
ii. 0.08 = 8 × 10-2
iii. 653.00 = 6.5300 × 102
iv. 34.768 = 3.4768 × 101

Question 16.
Define: Accuracy of measurement
Answer:
Nearness of the measured value to the true value is called the accuracy of measurement.

Question 17.
Explain with the help of a diagram how accuracy depends upon the sensitivity or least count of the measuring equipment.
Answer:
A burette reading of 10.2 mL is as shown in the diagram below:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 1

  • For all the three situations in the above figure, the reading would be noted is 10.2 mL.
  • It means that there is an uncertainty about the digit appearing after the decimal point in the reading 10.2 mL because the least count of the burette is 0.1 mL.
  • The meaning of the reading 10.2 mL is that the true value of the reading lies between 10.1 mL and 10.3 mL.
  • This is indicated by writing 10.2 ± 0.1 mL.
  • Here, the burette reading has an error of ± 0.1 mL.
  • Smaller the error, higher is the accuracy.

Question 18.
How is absolute error calculated?
Answer:
Absolute error is calculated by subtracting true value from observed value.
Absolute error = Observed value – Tme value

Question 19.
Explain the term: Relative error
Answer:

  1. Relative error is the ratio of an absolute error to the true value.
  2. Relative error is generally a more useful quantity than absolute error.
  3. Relative error is expressed as a percentage and can be calculated as follows:
    Relative error = \(\frac{\text { Absolute error }}{\text { True value }} \times 100 \%\)

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 20.
Explain the term: Precision in measurement
Answer:

  • Multiple readings of the same quantity are noted to minimize the error.
  • If the multiple readings of the same quantity match closely, they are said to have high precision.
  • High precision implies reproducibility of the readings.
  • High precision is a prerequisite for high accuracy.
  • Precision is expressed in terms of deviation (i.e. absolute deviation and relative deviation).

Question 21.
Explain the following terms with respect to precise measurement:
i. Absolute deviation
ii. Mean absolute deviation
iii. Relative deviation
Answer:
i. Absolute deviation: An absolute deviation is the modulus of the difference between an observed value and the arithmetic mean for the set of several measurements made in the same way. It is a measure of absolute error in the repeated observation. It is expressed as follows:
Absolute deviation = |Observed value – Mean|

ii. Mean absolute deviation: Arithmetic mean of all the absolute deviations is called the mean absolute deviation in the measurements.

iii. Relative deviation: The ratio of mean absolute deviation to its arithmetic mean is called relative deviation. It is expressed as follows:
Relative deviation = \(\frac{\text { Mean absolute deviation }}{\text { Mean }}\) × 100%

Question 22.
Explain the need of significant figures in measurement.
Answer:

  • Uncertainty in measured value leads to uncertainty in calculated result.
  • Uncertainty in a value is indicated by mentioning the number of significant figures in that value. e.g. Consider, the column reading 10.2 ± 0.1 mL recorded on a burette having the least count of 0.1 mL. Here, it is said that the last digit ‘2’ in the reading is uncertain, its uncertainty is ±0.1 mL. On the other hand, the figure ‘10’ is certain.
  • The significant figures in a measurement or result are the number of digits known with certainty plus one uncertain digit.
  • In a scientific experiment, a result is obtained by doing calculation in which values of a number of quantities measured with equipment of different least counts are used.

Question 23.
How many significant figures are present in the following measurements?
i. 4.065 m
ii. 0.32 g
iii. 57.98 cm3
iv. 0.02 s
v. 4.0 × 10-4 km
vi. 604.0820 kg
vii. 307.100 × 10-5 cm
Answer:
i. 4
ii. 2
iii. 4
iv. 1
v. 2
vi. 7
vii. 6

Question 24.
How many significant figures are present in each of the following?
i. 45.0
ii. 0.001
iii. 2.10 × 10-8
iv. 340000
v. 0.0100
vi. 7890320
vii. 100.00
viii. 100
Answer:
i. 3
ii. 1
iii. 3
iv. 2
v. 3
vi. 6
vii. 5
viii. 1

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 25.
State the rules used to round off a number to the required number of significant figures.
Answer:
The following rules are used to round off a number to the required number of significant figures:

  • If the digit following the last digit to be kept is less than five, the last digit is left unchanged, e.g. 46.32 rounded off to two significant figures is 46.
  • If the digit following the last digit to be kept is five or more, the last digit to be kept is increased by one. e.g. 52.87 rounded to three significant figures is 52.9.

Question 26.
Round off each of the following to the number of significant digits indicated:
i. 1.223 to two digits
ii. 12.56 to three digits
iii. 122.17 to four digits
iv. 231.5 to three digits
Answer:
i. 1.223 to two digits = 1.2
This is because the third digit is less than 5, so we drop it and all the other digits to its right.
ii. 12.56 to three digits = 12.6
This is because the fourth digit is greater than 5, so we drop it and add 1 to the third digit.
iii. 122.17 to four digits = 122.2
This is because the fifth digit is greater than 5, so we drop it and add 1 to the fourth digit.
iv. 231.5 to three digits = 232
This is because the fourth digit is 5, so we drop it and add 1 to the third digit.

Question 27.
Add 5.55 × 104 and 6.95 × 103 and express the result in scientific notation.
Solution:
To perform addition operation, first the numbers are written in such a way that they have the same exponent. The coefficients are then added.
(5.55 × 104) + (6.95 × 103)= (5.55 × 104) + (0.695 × 104)
= (5.55 +0.695) × 104
= 6.245 × 104

Question 28.
Add 1.77 × 102 and 2.23 × 103 and express the result in scientific notation.
Solution:
To perform addition operation, first the numbers are written in such a way that they have the same exponent. The coefficients are then added.
(1.77 × 102) + (2.23 × 103) = (0.177 × 103) + (2.23 × 103)
= (0.177 + 2.23) × 103
= 2.407 × 103

Question 29.
Subtract 5.8 × 10-3 from 3.5 × 10-2 and express result in scientific notation.
Solution:
To perform subtraction operation, first the numbers are written in such a way that they have the same exponent. Then subtraction of coefficients can be done.
(3.5 × 10-2)- (5.8 × 10-3) = (3.5 × 10-2) – (0.58 × 10-2)
= (3.5 – 0.58) × 10-2
= 2.92 × 10-2

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 30.
Subtract 6.90 × 10-5 from 5.11 × 10-4 and express the result in scientific notation.
Solution:
To perform subtraction operation, first the numbers are written in such a way that they have the same exponent. Then subtraction of coefficients can be done.
(5.11 × 10-4) – (6.90 × 10-5) = (5.11 × 10-4) – (0.690 × 10-4)
= (5.11 – 0.690) × 10-4
= 4.42 × 10-4

Question 31.
Perform following calculations and express results in scientific notations (exponential notations),
i. (1.5 × 10-6) – (5.8 × 10-7)
ii. (9.8 × 10-3) – (8.8 × 10-3)
iii. (6.5 × 10-8) – (5.5 × 10-9)
Solution:
To perform subtraction operation, first the numbers are written in such a way that they have the same exponent. Then subtraction of coefficients can be done.
i. (1.5 × 10-6) – (5.8 × 10-7) = (1.5 × 10-6) – (0.58 × 10-6)
= (1.5 – 0.58) × 10-6
= 0.92 × 10-6
= 9.2 × 10-7

ii. (9.8 × 10-3) – (8.8 × 10-3) = (9.8 – 8.8) × 10-3
= 1.0 × 10-3

iii. (6.5 × 10-8) – (5.0 × 10-9) = (6.5 × 10-8) – (0.50 × 10-8)
= (6.5 – 0.50) × 10-8
= 6.0 × 10-8

Question 32.
Multiply 5.6 × 105 and 6.9 × 108 and express result in scientific notation.
Solution:
(5.6 × 105) × (6.9 × 108) = (5.6 × 6.9) (105+8)
= 38.64 × 1013
= 3.864 × 1014

Question 33.
Multiply 9.8 × 10-2 and 2.5 × 10-6 and express result in scientific notation.
Solution:
(9.8 × 10-2) × (2.5 × 10-6) = (9.8 × 2.5) (10-2+(-6))
= (9.8 × 2.5) × (10-2-6)
= 24.5 × 10-8
= 2.45 × 10-7

Question 34.
Perform following calculations and express results in scientific notations (exponential notations).
i. (2.5 × 10-6) × (1.8 × 10-7)
ii. (4.5 × 10-3) × (1.8 × 103)
iii. (8.5 × 107) × (3.5 × 109)
Solution:
i. (2.5 × 10-6) × (1.8 × 10-7) = (2.5 × 1.8) (10-6+(-7))
= (2.5 × 1.8) × (10-6-7)
= 4.5 × 10-13

ii. (4.5 × 10-3) × (1.8 × 103) = (4.5 × 1.8) (10-3+3)
= (4.5 × 1.8) × (100)
= 8.1

iii. (8.5 × 107) × (3.5 × 109) = (8.5 × 3.5) (107+9)
= (8.5 × 3.5) × 1016
= 29.75 × 1016
= 2.975 × 1017
[Note: To express number in scientific notation, the number has to be greater than or equal to 10 or less than 1. The number, 8.1 is greater than 1, but less than 10 and hence, it cannot be expressed in scientific notation.]

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 35.
In laboratory experiment, 10 g potassium chlorate sample on decomposition gives following data: The sample contains 3.8 g of oxygen and the actual mass of oxygen in the quantity of potassium chlorate is 3.92 g. Calculate absolute error and relative error.
Solution:
The observed value is 3.8 g and accepted (true) value is 3.92 g.
i. Absolute error = Observed value – True value
= 3.8 – 3.92
= -0.12 g
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 2
[Note: The negative sign indicates that experimental result is lower than the true value.]
Ans: i. Absolute error = -0.12 g
ii. Relative error = -3.06%

Question 36.
12.15 g of magnesium gives 20.20 g of magnesium oxide on burning. The actual mass of magnesium oxide that should be produced is 20.15 g. Calculate absolute error and relative error.
Solution:
The observed value is 20.20 g and accepted (true) value is 20.15 g.
i. Absolute error = Observed value – True value
= 20.20 – 20.15
= 0.05 g
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 3
Ans: i. Absolute error = 0.05 g
ii. Relative error = 0.25 %

Question 37.
The three identical samples of potassium chlorate are decomposed. The mass of oxygen is determined to be 3.87 g, 3.95 g and 3.89 g for the set. Calculate absolute deviation and relative deviation.
Solution:
Mean = \(\frac{3.87+3.95+3.89}{3}\) = 3.90

Sample Mass of oxygen

Absolute deviation =
| Observed value – Mean |

1 3.87 g 0.03 g
2 3.95 g 0.05 g
3 3.89 g 0.01 g

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 4
Ans: i. Absolute deviation in each observation = 0.03 g, 0.05 g, 0.01 g
Relative deviation = 0.8%

Question 38.
In repeated measurements in volumetric analysis, the end-points were observed as 11.15 mL, 11.17 mL, 11.11 mL and 11.17 mL. Calculate mean absolute deviation and relative deviation.
Solution:
Mean = \(\frac{11.15+11.17+11.11+11.17}{4}\) = 11.15

Measurement End-point

Absolute deviation =
|Observed value – Mean|

1 11.15 mL 0
2 11.17 mL 0.02 mL
3 11.11 mL 0.04 mL
4 11.17 mL 0.02 mL

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 5
Ans: i. Mean absolute deviation = ±0.02 mL
ii. Relative deviation = 0.2%

Question 39.
Calculate the mass percentages of H, P and O in phosphoric acid if atomic masses are H = 1, P = 31 and O = 16.
Solution:
Atomic mass of H = 1, P = 31 and 0=16
The mass percentage of hydrogen, phosphorus, oxygen in H3PO4
Formula:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 6
Calculation: Molecular formula of phosphoric acid: H3PO4
∴ Molar mass of H3PO4 = 3 × (1) + 1 × (31) + 4 × (16)
= 3 + 31 + 64
= 98 g mol-1
Percentage of H = \(\frac {3}{98}\) × 100 = 3.06%
Percentage of P = \(\frac {31}{98}\) × 100 = 31.63%
Percentage of O = \(\frac {64}{98}\) × 100 = 65.31%
Ans: Mass percentage of H, P and O in phosphoric acid are 3.06%, 31.63% and 65.31% respectively.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 40.
Calculate the percentage composition of the elements in HNO3 (H = 1, N = 14, O = 16).
Solution:
Atomic mass of H = 1, N = 14 and O = 16
The mass percentage of H, N and O in HNO3
Formula:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 7
Calculation: Molecular formula of HNO3
∴ Molar mass = 1 × (1) + 1 × (14) + 3 × (16) = 1 + 14 + 48 = 63 g mol-1
∴ Percentage of H = \(\frac {1}{63}\) × 100 = 1.59%
Percentage of N = \(\frac {14}{63}\) × 100 = 22.22%
Percentage of O = \(\frac {48}{63}\) × 100 = 76.19%
Ans: Mass percentage of H, N and O in HNO3 are 1.59%, 22.22% and 76.19% respectively.

Question 41.
A compound contains 4.07% hydrogen, 24.27% carbon and 71.65% chlorine by mass. Its molar mass is 98.96 g mol-1. What is its empirical formula and molecular formula? Atomic masses of hydrogen, carbon and chlorine are 1.008,12.000 and 35.453 u, respectively
Solution:
Given: Percentage of H, C and Cl = 4.07% , 24.27% and 71.65% by mass respectively.
To find: Empirical formula and molecular formula
Calculation: Step I:
Check whether the sum of all the percentages is 100.
4.07 + 24.27 + 71.65 = 99.99 ≈ 100
Therefore, no need to consider presence of oxygen atom in the molecule.

Step II:
Conversion of mass percent to grams. Since we are having mass percent, it is convenient to use 100 g of the compound as the starting material. Thus, in the 100 g sample of the above compound, 4.07 g hydrogen 24.27 g carbon and 71.65 g chlorine are present.

Step III:
Convert into number of moles of each element. Divide the masses obtained above by respective atomic masses of various elements.
Moles of hydrogen = \(\frac{4.07 \mathrm{~g}}{1.008 \mathrm{~g}}\) = 4.04 mol
Moles of carbon = \(\frac{24.27 \mathrm{~g}}{12.000 \mathrm{~g}}\) = 2.0225 mol
Moles of chlorine = \(\frac{71.65 \mathrm{~g}}{35.453 \mathrm{~g}}\) = 2.021 mol

Steps IV:
Divide the mole values obtained above by the smallest value among them.
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 8
Hence, the ratio of number of moles of 2 : 1 : 1 for H : C : Cl.
In case the ratios are not whole numbers, then they may be converted into whole number by multiplying by the suitable coefficient.

Step V:
Write empirical formula by mentioning the numbers after writing the symbols of respective elements. CH2Cl is thus, the empirical formula of the above compound.

Step VI:
Writing molecular formula
a. Determine empirical formula mass: Add the atomic masses of various atoms present in the empirical formula.
For CH2Cl, empirical formula mass = 12.000 + 2 × 1.008 + 35.453 = 49.469 g mol-1
b. Divide molar mass by empirical formula mass
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 9
c. Multiply empirical formula by r obtained above to get the molecular formula:
Molecular formula = r × empirical formula
∴ Molecular formula is 2 × CH2Cl i.e. C2H4Cl2.
Ans: The empirical formula of the compound is CH2Cl and the molecular formula of the compound is C2H4Cl2.
[Note: The question is modified to include the determination of molecular formula of the compound.]

Question 42.
A compound with molar mass 159 was found to contain 39.62% copper and 20.13% sulphur. Suggest molecular formula for the compound (Atomic masses: Cu = 63, S = 32 and O = 16).
Solution:
Given: Atomic mass of Cu = 63, S = 32, and O = 16
Percentage of copper and sulphur = 39.62% and 20.13% respectively.
To find: The molecular formula of the compound
Calculation: % copper + % sulphur = 39.62 + 20.13 = 59.75
This is less than 100 %. Hence, compound contains adequate oxygen so that the total percentage of elements is 100%.
Hence, % of oxygen = 100 – 59.75 = 40.25%
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 10
Hence, empirical formula is CuSO4.
Empirical formula mass = 63 + 32 +16 × 4 = 159 g mol-1
Hence,
Molar mass = Empirical formula mass
∴ Molecular formula = Empirical formula = CuSO4
Ans: Molecular formula of the compound = CuSO4

Question 43.
An inorganic compound contained 24.75% potassium and 34.75% manganese and some other common elements. Give the empirical formula of the compound. (K = 39 u, Mn = 54.9 u, O = 16 u)
Solution:
Given: Atomic mass of K = 39 u, Mn = 59 u, and O = 16 u.
Percentage of potassium and manganese = 24.75 % and 34.75% respectively
To find: The empirical formula of the given inorganic compound
Calculation: Percentage of potassium = 24.75%
Percentage of manganese = 34.75%
Total percentage = 59.50%
∴ Remaining must be that of oxygen
∴ Percentage of oxygen = 100 – 59.50 = 40.50%
Moles of K = \(\frac{\% \text { of } \mathrm{K}}{\text { Atomic mass of } \mathrm{K}}=\frac{24.75}{39}\) = 0.635 mol
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 11
Empirical formula = KMnO4
Ans: The empirical formula of given inorganic compound is KMnO4.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 44.
An organic compound contains 40.92% carbon by mass, 4.58% hydrogen and 54.50% oxygen. Determine the empirical formula of the compound.
Solution:
Given: Percentage mass of carbon = 40.92%; Percentage mass of hydrogen = 4.58%
Percentage mass of oxygen = 54.50%
To find: The empirical formula of compound
Calculation:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 12
∴ Ratio = 1 : 1.34 : 1
Multiply by 3 to get whole number
∴ Ratio = 3 : 4.02 : 3 ≈ 3 : 4 : 3
∴ The empirical formula of the compound is C3H4O3.
Ans: Empirical formula of the compound is C3H4O3.

Question 45.
Define stoichiometric calculations.
Answer:
Calculations based on a balanced chemical equation are known as stoichiometric calculations.

Question 46.
Give reason: Balanced chemical equation is useful in solving problems based on chemical equations.
Answer:
Balanced chemical equation is symbolic representation of a chemical reaction. It provides the following information, which is useful in solving problems based on chemical equations:

  • It indicates the number of moles of the reactants involved in a chemical reaction and the number of moles of the products formed.
  • It indicates the relative masses of the reactants and products linked with a chemical change, and
  • It indicates the relationship between the volume/s of the gaseous reactants and products, at STP.

Hence, balanced chemical equation is useful in solving problems based on chemical equations.

Question 47.
What are different types of stoichiometric problems? Write steps involved in solving stoichiometric problems.
Answer:
i. Generally, problems based on stoichiometry are of the following types:

  • Problems based on mass-mass relationship
  • Problems based on mass-volume relationship
  • Problems based on volume-volume relationship.

ii. Steps involved in problems based on stoichiometric calculations:

  • Write down the balanced chemical equation representing the chemical reaction.
  • Write the number of moles and the relative masses or volumes of the reactants and products below the respective formulae.
  • Relative masses or volumes should be calculated from the respective formula mass referring to the condition of STP.
  • Apply the unitary method to calculate the unknown factors) as required by the problem.

Question 48.
Calculate the mass of carbon dioxide and water formed on complete combustion of 24 g of methane gas. (Atomic masses, C = 12 u, H = 1 u, O = 16 u)
Solution:
Mass of methane consumed in reaction = 24 g
Atomic mass: C = 12 u, H = 1 u, O = 16 u
To find: Mass of carbon dioxide and water formed
Calculation: The balanced chemical equation is,
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 13
Hence, 16 g of CH4 on complete combustion will produce 44 g of CO2.
∴ 24 g of CH4 = \(\frac {24}{16}\) × 44 = 66 g of CO2
Similarly, 16 g of CH4 will produce 36 g of water.
∴ 24 g of CH4 = \(\frac {24}{16}\) × 36 = 54 g of water
Ans: Mass of carbon dioxide and water formed respectively are 66 g and 54 g.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 49.
How much CaO will be produced by decomposition of 5 g CaCO3?
Solution:
Given: Mass of CaCO3 consumed in reaction = 5 g
To find: Mass of CaO produced
Calculation: Calcium carbonate decomposes according to the balanced equation,
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 14
So, 100 g of CaCO3 produce 56 g of CaO.
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 15
Ans: Mass of CaO produced = 2.8 g

Question 50.
How many litres of oxygen at STP are required to burn completely 2.2 g of propane, C3H8 ?
Solution:
Given: Mass of propane used up in reaction = 2.2 g
To find: Volume of oxygen required at STP
Calculation:
The balanced chemical equation for the combustion of propane is,
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 16
(∵ 1 mol of ideal gas occupies 22.4 L of volume at STP)
Thus, 44 g of propane require 112 litres of oxygen at STP for complete combustion.
∴ 2.2 g of propane will require
\(\frac {112}{44}\) × 2.2 = 5.6 litres of O2 at STP for complete combustion.
Ans: Volume of O2 (at STP) required to bum 2.2 g propane = 5.6 litres

Question 51.
A piece of zinc weighing 0.635 g when treated with excess of dilute H2SO4 liberated 200 cm3 hydrogen at STP. Calculate the percentage purity of the zinc sample.
Solution:
Given: Mass of zinc = 0.635 g, volume of H2 liberated = 200 cm3
To find: % purity of zinc sample
Calculation: The relevant balanced chemical equation is,
Zn + H2SO4 → ZnSO4 + H2
It indicates that 22.4 L of hydrogen at STP = 65 g of Zn.
(where, atomic mass of Zn = 65 u)
∴ 0.200 L of hydrogen at STP
= \(\frac{65 \mathrm{~g}}{22.4 \mathrm{~L}}\) × 200 L
= 0.5803 g of Zn
∴ Percentage purity of Zn = \(\frac{0.5803}{0.635}\) × 100
= 91.37 % (by using log tables)
Ans: Percentage purity of Zn sample = 91.37%

[Calculation using log table:
\(\frac{65 \times 0.200}{22.4}\)
= Antilog10 [log10 (65) + log10 (0.200) – log10 (22.4)]
= Antilog10 [1.8129 + \(\overline{1} .3010\) – 1.3502]
= Antilog10 [latex]\overline{1} .7637[/latex] = 0.5803
\(\frac{0.5803}{0.635} \times 100=\frac{58.03}{0.635}\)
= Antilog10 [log10 (58.03) – log10 (0.635)]
= Antilog10 [1.7636 – \(\overline{1} .8028\)]
= Antilog10 [1.9608] = 91.37]

Question 52.
Explain with the help of a chemical reaction how limiting reagent works.
Answer:

  • Consider the formation of nitrogen dioxide (NO2) from nitric oxide (NO) and oxygen.
    2NO(g) + O2(g) → 2NO2(g)
  • Suppose initially, we take 8 moles of NO and 7 moles of O2.
  • To determine the limiting reagent, calculate the number of moles NO2 produced from the given initial quantities of NO and O2. The limiting reagent will yield the smaller amount of the product.
  • Starting with 8 moles of NO, the number of NO2 produced is,
    8 mol NO × \(\frac{2 \mathrm{~mol} \mathrm{NO}_{2}}{2 \mathrm{~mol} \mathrm{NO}}\) = 8 mol NO2
  • Starting with 7 moles of O2, the number of moles NO2 produced is,
    7 mol O2 × \(\frac{2 \mathrm{~mol} \mathrm{NO}_{2}}{1 \mathrm{~mol} \mathrm{NO}}\) = 14 mol NO2
  • Since, 8 moles NO result in a smaller amount of NO2, NO is the limiting reagent, and O2 is the excess reagent, before reaction has started.

Question 53.
Urea [(NH2)2CO] is prepared by reacting ammonia with carbon dioxide.
2NH3(g) + CO2(g) → (NH2)2CO(aq) + H2O(l)
In one process, 637.2 g of NH3 are treated with 1142 g of CO2.
i. Which of the two reactants is the limiting reagent?
ii. Calculate the mass of (NH2)2CO formed.
iii. How much excess reagent (in grams) is left at the end of the reaction?
Solution:
i. If 637.2 g of NH3 react completely, calculate the number of moles of (NH2)2CO, that could be produced, by the following relation.
Mass of NH3 → Moles of NH3 → Moles of (NH2)2CO
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 17
If 1142 g of CO2 react completely, calculate the number of moles of (NH2)2CO, that could be produced, by the following relation.
Mass of CO2 → Moles of CO2 → Moles of (NH2)2CO
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 18
Since NH3 produces smaller amount of (NH2)2CO, the limiting reagent is NH3.
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 19
iii. Starting with 18.71 moles of (NH2)2CO, we can determine the mass of CO2 that reacted using the mole ratio from the balanced equation and the molar mass of CO2 by the following relation.
Moles of (NH2)2CO → Moles of CO2 → Grams of CO2
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 20
The amount of CO2 remaining = 1142 g – 823.4 g = 318.6 g ≈ 319 g CO2 remaining
Ans: i. Limiting reagent = NH3
ii. Mass of (NH2)2CO produced = 1124 g
iii. Mass of CO2 remaining = 319 g

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 54.
6 g of H2 reacts with 32 g of O2 to yield water. Which is the limiting reactant? Find the mass of water produced and the amount of excess reagent left.
Solution:
i. The reaction is: 2H2(g) + O2(g) → 2H2O(l)
If 6 g of H2 react completely, calculate the number of moles of H2O, that could be produced, by the following relation.
Mass of H2 → Moles of H2 → Moles of H2O
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 21
If 32 g of O2 react completely, calculate the number of moles of H2O, that could be produced, by the following relation.
Mass of O2 → Moles of O2 → Moles of H2O
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 22
Since O2 produces smaller amount of H2O, the limiting reagent is O2.
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 23
iii. Starting with 2 moles of H2O, we can determine the mass of H2 that reacted using the mole ratio from the balanced equation and the molar mass of H2 by the following relation.
Moles of H2O → Moles of H2 → Grams of H2
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 24
The amount of H2 remaining = 6g – 4g = 2g H2 remaining
Ans: i. Limiting reagent = O2
ii. Mass of H2O produced = 36 g
iii. Mass of H2 remaining = 2 g

Question 55.
Name different ways to express the concentration of a solution (or the amount of substance in a given volume of solution).
Answer:

  • Mass percent or weight percent (w/w %)
  • Mole fraction
  • Molarity (M)
  • Molality (m)

Question 56.
State the formula to obtain mass percent.
Answer:
Mass percent (w/w %) = \(\frac{\text { Mass of Solute }}{\text { Massof solution }} \times 100\)

Question 57.
Why is molality NOT affected by temperature?
Answer:

  • Molality is the number of moles of solute present in 1 kg of solvent. Therefore, molality is mass dependent.
  • Mass remains unaffected with temperature.

Hence, molality is not affected by temperature.

Question 58.
State TRUE or FALSE. Correct the statement if false.
i. A majority of reactions in the laboratory are carried out in in gaseous forms.
ii. Molarity is the most widely used to express the concentration of solution.
iii. Molality of a solution changes with temperature.
Answer:
i. False
A majority of reactions in the laboratory are carried out in solution forms.
ii. Tme
iii. False
Molality of a solution does not change with temperature.

Question 59.
A solution is prepared by adding 2 g of a substance A to 18 g of water. Calculate the mass percent of the solute.
Solution:
Given: Mass of substance = 2 g, mass of water = 18 g
To find: Mass % of solute
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 25
Ans: Mass percent of A = 10 % w/w

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 60.
Calculate the molarity of NaOH in the solution prepared by dissolving its 4 g in enough water to form 250 mL of the solution.
Solution:
Given: Mass of solute (NaOH) = 4 g, volume of solution = 250 mL = 0.250 L
To find: Molarity of the solution
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 26
Ans: Molarity of the NaOH solution = 0.4 M

Question 61.
The density of 3 M solution of NaCl is 1.25 g mL-1. Calculate molality of the solution.
Solution:
Given: Molarity of the solution = 3 M, density of the solution = 1.25 g mL-1
To find: Molality of the solution
Formula:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 27
Calculation: Molarity = 3 mol L-1
∴ Mass of NaCl in 1 L solution = 3 × 58.5 = 175.5 g
Mass of 1 L solution = 1000 × 1.25 = 1250 g (∵ Density = 1.25 g mL-1)
Mass of water in solution = 1250 – 175.5 = 1074.5 g = 1.0745 kg
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 28
Ans: Molality of the NaCl solution = 2.790 m

[Calculation using log table:
\(\frac{3}{1.0745}\)
= Antilog10 [log10 (3) – log10 (1.0745)]
= Antilog10 [0.4771 – 0.0315]
= Antilog10 [0.4456] = 2.790]

Question 62.
Calculate the molarity of 1.8 g HNO3 dissolved in 250 mL aqueous solution.
Solution:
Mass of HNO3 = 1.8 g,
volume of solution = 250 mL = 0.250 L
To find: Molarity
Formulae:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 29
Calculation: Molar mass of HNO3 = 63 g mol-1
Using formula (i),
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 30
Ans: Molarity of the HNO3 solution = 0.114 M

Question 63.
What volume in mL of a 0.1 M H2SO4 solution will contain 0.5 moles of H2SO4?
Solution:
Given: Molarity of H2SO4 solution = 0.1 M
Moles of H2SO4 = 0.5 mol
To find: Volume of H2SO4 solution
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 31
= 5 L
= 5000 L
Ans: Volume of a 0.1 M H2SO4 solution = 5000 mL

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question 64.
A mixture has 18 g water and 414 g ethanol. What are the mole fractions of water and ethanol?
Solution:
Given: Mass of water = 18 g, mass of ethanol = 414 g
To find: Mole fractions of water and ethanol
Formulae:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 32
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 33
Ans: Mole fraction of water = 0.1
Mole fraction of ethanol = 0.9

Question 65.
Explain in brief: Use of graphs in analytical chemistry.
Answer:
i. Analytical chemistry often involves deducing some relation between two or more properties of matter under study.
ii. For example, the relation between temperature and volume of a given amount of gas.
iii. A set of experimentally measured values of volume and temperature of a definite mass of a gas upon plotting on a graph paper appears as in the figure below:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 34
iv. When the points are directly connected, a zig zag pattern results as shown below:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 35
From the above pattern, no meaningful result can be deduced.
v. A smooth curve (or average curve) passing through these points can be drawn as shown below. This straight line is consistent with the V ∝ T .
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 36
vi. While fitting the points into a smooth curve, all the plotted points should be evenly distributed. This can be verified mathematically, by drawing a perpendicular from each point to the curve. The perpendicular represents deviation of each point from the curve. Take sum of all the perpendiculars on side of the line and sum of all the perpendiculars on another side of the line separately. If the two sums are equal (or nearly equal), the curve drawn shows the experimental points in the best possible representation
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 37

Question 66.
1.5 g of an impure sample of sodium sulphate dissolved in water was treated with excess of barium chloride solution when 1.74 g of BaSO4 was obtained as dry precipitate. Calculate the percentage purity of the sample.
Solution:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 38
The chemical equation representing the reaction is:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 39
To calculate the mass of Na2SO4 from which 1.74 g of BaSO4 is obtained:
233 g of BaSO4 is produced from 142 g of Na2SO4.
∴ Mass of Na2SO4 from which 1.74 g of BaSO4 would be obtained = \(\frac {142}{233}\) × 1.74 = 1.06 g
∴ The mass of pure Na2SO4 present in 1.5 g of impure sample = 1.06 g
To calculate the percentage purity of the impure sample:
1.5 g of impure sample contains 1.06 g of pure Na2SO4
∴ 100 g of the impure sample will contain = \(\frac{1.06}{1.5}\) × 100 = 70.67 g of pure Na2SO4
Ans: Percentage purity of the sample is 70.67 %.

Question 67.
Calculate the amount of lime Ca(OH)2, required to remove hardness of 50,000 L of well water which has been found to contain 1.62 g of calcium bicarbonate per 10 L .
Solution:
Calculation of total Ca(HCO3)2 present:
10 L of water contains 1.62 g of Ca(HCO3)
∴ 50,000 L of water will contain \(\frac{1.62}{10}\) × 50,000 = 8100 g of Ca(HCO3)
Calculation of lime required:
The balanced equation for the reaction:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 40
∴ 162 g of Ca(HCO3) requires 74 g of lime.
Mass of lime required by 8100 g of Ca(HCO3) = \(\frac {74}{162}\) × 8100 g = 3700 g = 3.7 kg
Ans: The amount of lime required to remove hardness of 50,000 L of well water, with 1.62 g of calcium bicarbonate per 10 L, is 3.7 kg.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Multiple Choice Questions

1. The number of significant figures in 0.0110 is …………….
(A) 2
(B) 3
(C) 4
(D) 5
Answer:
(B) 3

2. For the following measurements in which the true value is 4.0 g, find the CORRECT statement.

Student Readings (g)
A 4.01 3.99
B 4.05 3.95

(A) Results of both the students are neither accurate nor precise.
(B) Results of student A are both precise and accurate.
(C) Results of student A are neither precise nor accurate.
(D) Results of student B are both precise and accurate.
Answer:
(B) Results of student A are both precise and accurate.

3. 18.238 is rounded off to four significant figures as ………….
(A) 18.20
(B) 18.23
(C) 18.2360
(D) 18.24
Answer:
(D) 18.24

4. The % of H2O in Fe(CNS)3.3H2O is ……………..
(A) 34
(B) 11
(C) 19
(D) 46
Answer:
(C) 19

5. The molecular mass of an organic compound is 78 g mol-1. Its empirical formula is CH. The molecular formula is ………….
(A) C2H4
(B) C2H2
(C) C6H6
(D) C4H4
Answer:
(C) C6H6

6. The percentage of oxygen in NaOH is ……………
(A) 40%
(B) 60%
(C) 8%
(D) 10%
Answer:
(A) 40%

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Important Questions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

7. 1.2 g of Mg (At. mass 24) will produce MgO equal to …………….
(A) 0.05 mol
(B) 0.03 mol
(C) 0.01 mol
(D) 0.02 mol
Answer:
(A) 0.05 mol

8. …………. reagent is the reactant that reacts completely but limits further progress of the reaction.
(A) Oxidizing
(B) Reducing
(C) Limiting
(D) Excess
Answer:
(C) Limiting

9. If a solution is made up of 1 mol ethanol and 9 mol water, then mole fraction of water in the solution is ……………
(A) 0.1
(B) 0.5
(C) 0.9
(D) 1.0
Answer:
(C) 0.9

10. 0.9 glucose (C6H12O6) is present in 1 L of solution. Find molarity.
(A) 5 M
(B) 50 M
(C) 0.005 M
(D) 0.5 M
Answer:
(C) 0.005 M

11. Molality of a solution is the ……………
(A) number of moles of solute present in 1 kg of solvent
(B) number of moles of solute present in 1 L of solution
(C) mass of solute present in 1 kg of solvent
(D) number of moles of solute present in 1 kg of solution
Answer:
(A) number of moles of solute present in 1 kg of solvent

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Balbharti Maharashtra State Board 11th Chemistry Textbook Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

1. Choose correct option

Question A.
The branch of chemistry which deals with study of separation, identification, and quantitaive determination of the composition of different substances is called as ………………..
a. Physical chemistry
b. Inorganic chemistry
c. Organic chemistry
d. Analytical chemistry
Answer:
d. Analytical chemistry

Question B.
Which one of the following property of matter is Not quantitative in nature ?
a. Mass
b. Length
c. Colour
d. Volume
Answer:
c. Colour

Question C.
SI unit of mass is ……..
a. kg
b. mol
c. pound
d. m3
Answer:
a. kg

Question D.
The number of significant figures in 1.50 × 104 g is ………..
a. 2
b. 3
c. 4
d. 6
Answer:
b. 3

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question E.
In Avogadro’s constant 6.022 × 1023 mol-1, the number of significant figures is ……….
a. 3
b. 4
c. 5
d. 6
Answer:
b. 4

Question F.
By decomposition of 25 g of CaCO3, the amount of CaO produced will be ……………….
a. 2.8 g
b. 8.4 g
c. 14.0 g
d. 28.0 g
Answer:
c. 14.0 g

Question G.
How many grams of water will be produced by complete combustion of 12g of methane gas
a. 16
b. 27
c. 36
d. 56
Answer:
b. 27

Question H.
Two elements A (At. mass 75) and B (At. mass 16) combine to give a compound having 75.8 % of A. The formula of the compound is
a. AB
b. A2B
c. AB2
d. A2B3
Answer:
d. A2B3

Question I.
The hydrocarbon contains 79.87 % carbon and 20.13 % of hydrogen. What is its empirical formula ?
a. CH
b. CH2
c. CH3
d. C2H5
Answer:
c. CH3

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question J.
How many grams of oxygen will be required to react completely with 27 g of Al? (Atomic mass : Al = 27, O = 16)
a. 8
b. 16
c. 24
d. 32
Answer:
c. 24

Question K.
In CuSO4.5H2O the percentage of water is ……
(Cu = 63.5, S = 32, O = 16, H = 1)
a. 10 %
b. 36 %
c. 60 %
d. 72 %
Answer:
b. 36 %

Question L.
When two properties of a system are mathematically related to each other, the relation can be deduced by
a. Working out mean deviation
b. Plotting a graph
c. Calculating relative error
d. all the above three
Answer:
b. Plotting a graph

2. Answer the following questions

Question A.
Define : Least count
Answer:
The smallest quantity that can be measured by the measuring equipment is called least count.

Question B.
What do you mean by significant figures? State the rules for deciding significant figures.
Answer:
i. The significant figures in a measurement or result are the number of digits known with certainty plus one uncertain digit.
ii. Rules for deciding significant figures:
a. All non-zero digits are significant.
e.g. 127.34 g contains five significant figures which are 1, 2, 7, 3 and 4.
b. All zeros between two non-zero digits are significant, e.g. 120.007 m contains six significant figures.
c. Zeros on the left of the first non-zero digit are not significant. Such a zero indicates the position of the decimal point.
e.g. 0.025 has two significant figures, 0.005 has one significant figure.
d. Zeros at the end of a number are significant if they are on the right side of the decimal point,
e. g. 0.400 g has three significant figures and 400 g has one significant figure.
e. In numbers written is scientific notation, all digits are significant.
e.g. 2.035 × 102 has four significant figures and 3.25 × 10-5 has three significant figures.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question C.
Distinguish between accuracy and precision.
Answer:
Accuracy:

  1. Accuracy refers to nearness of the measured value to the true value.
  2. Accuracy represents the correctness of the measurement.
  3. Accuracy is expressed in terms of absolute error and relative error.
  4. Accuracy takes into account the true or accepted value.
  5. Accuracy can be determined by a single measurement.
  6. High accuracy implies smaller error.

Precision:

  1. Precision refers to closeness of multiple readings of the same quantity.
  2. Precision represents the agreement between two or more measured values.
  3. Precision is expressed in terms of absolute deviation and relative deviation.
  4. Precision does not take into account the true or accepted value.
  5. Several measurements are required to determine precision.
  6. High precision implies reproducibility of the readings.

Question D.
Explain the terms percentage composition, empirical formula and molecular formula.
Answer:
Percentage Composition:

  • The percentage composition of a compound is the percentage by weight of each element present in the compound.
  • Quantitative determination of the constituent elements by suitable methods provides the percent elemental composition of a compound.
  • If the percent total is not 100, the difference is considered as percent oxygen.
  • From the percentage composition, the ratio of the atoms of the constituent elements in the molecule is calculated.

Empirical Formula:
The simplest ratio of atoms of the constituent elements in a molecule is called the empirical formula of that compound.
e.g. The empirical formula of benzene is CH.

Molecular Formula:
1. Molecular formula of a compound is the formula which indicates the actual number of atoms of the constituent elements in a molecule.
e.g. The molecular formula of benzene is C6H6.
2. It can be obtained from the experimentally determined values of percent elemental composition and molar mass of that compound.
3. Molecular formula can be obtained from the empirical formula if the molar mass is known.
Molecular formula = r × Empirical formula

Question E.
What is a limiting reagent ? Explain.
Answer:
Limiting reagent:

  • The reactant which gets consumed and limits the amount of product formed is called the limiting reagent.
  • When a chemist carries out a reaction, the reactants are not usually present in exact stoichiometric amounts, that is, in the proportions indicated by the balanced equation.
  • This is because the goal of a reaction is to produce the maximum quantity of a useful compound from the starting materials. Frequently, a large excess of one reactant is supplied to ensure that the more expensive reactant is completely converted into the desired product.
  • The reactant which is present in lesser amount gets consumed after some time and subsequently, no further reaction takes place, whatever be the amount left of the other reactant present.

Hence, limiting reagent is the reactant that gets consumed entirely and limits the reaction.

Question F.
What do you mean by SI units ? What is the SI unit of mass ?
Answer:
i. In 1960, the general conference of weights and measures proposed revised metric system, called International system of Units i.e. SI units, abbreviated from its French name.
ii. The SI unit of mass is kilogram (kg).

Question G.
Explain the following terms
(a) Mole fraction
(b) Molarity
(c) Molality
Answer:
(a) Mole fraction: Mole fraction is the ratio of number of moles of a particular component of a solution to the total number of moles of the solution.

If a substance ‘A’ dissolves in substance ‘B’ and their number of moles are nA and nB, respectively, then the mole fraction of A and B are given as:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 1

(b) Molarity: Molarity is defined as the number of moles of the solute present in 1 litre of the solution. It is the most widely used unit and is denoted by M.
Molarity is expressed as follows:
Molarity (M) = \(\frac{\text { Number of moles of solute }}{\text { Volume of solution in litres }}\)

Molality: Molality is the number of moles of solute present in 1 kg of solvent. It is denoted by m. Molality is expressed as follows:
Molality (m) = \(\frac{\text { Number of moles of solute }}{\text { Mass of solvent in kilograms }}\)

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question H.
Define : Stoichiometry
Answer:
The study of quantitative relations between the amount of reactants and/or products is called stoichiometry.

Question I.
Why there is a need of rounding off figures during calculation ?
Answer:

  • When performing calculations with measured quantities, the rule is that the accuracy of the final result is limited to the accuracy of the least accurate measurement.
  • In other words, the final result cannot be more accurate than the least accurate number involved in the calculation.
  • Sometimes, the final result of a calculation often contains figures that are not significant.
  • When this occurs, the final result is rounded off.

Question J.
Why does molarity of a solution depend upon temperature ?
Answer:

  • Molarity is the number of moles of the solute present in 1 litre of the solution. Therefore, molarity depends on the volume of the solution.
  • Volume of the solution varies with the change in temperature.

Hence, molarity of a solution depends upon temperature.

Question M.
Define Analytical chemistry. Why is accurate measurement crucial in science?
Answer:
The branch of chemistry which deals with the study of separation, identification, qualitative and quantitative determination of the compositions of different substances, is called analytical chemistry.

1. The accuracy of measurement is of great concern in analytical chemistry. This is because faulty equipment, poor data processing, or human error can lead to inaccurate measurements. Also, there can be intrinsic errors in analytical measurement.
2. When measurements are not accurate, this provides incorrect data that can lead to wrong conclusions. For example, if a laboratory experiment requires a specific amount of a chemical, then measuring the wrong amount may result in an unsafe or unexpected outcome.
3. Hence, the numerical data obtained experimentally are treated mathematically to reach some quantitative conclusion.
4. Also, an analytical chemist has to know how to report the quantitative analytical data, indicating the extent of the accuracy of measurement, perform the mathematical operation, and properly express the quantitative error in the result.

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

3. Solve the following questions

Question A.
How many significant figures are in each of the following quantities ?
a. 45.26 ft
b. 0.109 in
c. 0.00025 kg
d. 2.3659 × 10-8 cm
e. 52.0 cm3
f. 0.00020 kg
g. 8.50 × 104 mm
h. 300.0 cg
Answer:
a. 4
b. 3
c. 2
d. 5
e. 3
f. 2
g. 3
h. 4

Question B.
Round off each of the following quantities to two significant figures :
a. 25.55 mL
b. 0.00254 m
c. 1.491 × 105 mg
d. 199 g
Answer:
a. 26 mL
b. 0.0025 m
c. 1.5 × 105 mg
d. 2.0 × 102 g

Question C.
Round off each of the following quantities to three significant figures :
a. 1.43 cm3
b. 458 × 102 cm
c. 643 cm2
d. 0.039 m
e. 6.398 × 10-3 km
f. 0.0179 g
g. 79,000 m
h. 42,150
i. 649.85
j. 23,642,000 mm
k. 0.0041962 kg
Answer:
a. 43 cm3
b. 4.58 × 104 cm
c. 643 cm2 (or 6.43 × 102 cm2)
d. 0.0390 m (or 3.90 × 10-2 m)
e. 6.40 × 10-3 km
f. 0.0179 g (or 1.79 × 10-2 m)
g. 7.90 × 104 m
h. 4.22 × 104 (or 42,200)
i. 6.50 × 102
j. 2.36 × 107 mm
k. 0.00420 kg (or 4.20 × 10-3 kg)

Question D.
Express the following sum to appropriate number of significant figures :
a. 2.3 × 103 mL + 4.22 × 104 mL + 9.04 × 103 mL + 8.71 × 105 mL;
b. 319.5 g – 20460 g – 0.0639 g – 45.642 g – 4.173 g
Answer:
To perform addition/subtraction operation, first the numbers are written in such a way that they have the same exponent. The coefficients are then added/subtracted.
a. (0.23 × 104 mL) + (4.22 × 104 mL) +(0.904 × 104 mL) + (87.1 × 104 mL)
= (0.23 + 4.22 + 0.904 + 87.1) × 104 mL
= 92.454 × 104 mL
= 9.2454 × 105
= 9.2 × 105 mL
b. 319.5 g – 20460 g – 0.0639 g – 45.642 g – 4.173 g
= – 20190.3789 g
= – 20190 g
Ans: Sum to appropriate number of significant figures = 9.2 × 105 mL
ii. Sum to appropriate number of significant figures = – 20190 g
[Note: In addition and subtraction, the final answer is rounded to the minimum number of decimal point of the number taking part in calculation. If there is no decimal point, then the final answer will have no decimal point.]

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

4. Solve the following problems

Question A.
Express the following quantities in exponential terms.
a. 0.0003498
b. 235.4678
c. 70000.0
d. 1569.00
Answer:
a. 0.0003498 = 3.498 × 10-4
b. 235.4678 = 2.354678 × 102
c. 70000.0 = 7.00000 × 104
d. 1569.00 = 1.56900 × 103

Question B.
Give the number of significant figures in each of the following
a. 1.230 × 104
b. 0.002030
c. 1.23 × 104
d. 1.89 × 10-4
Answer:
a. 4
b. 4
c. 3
d. 3

Question C.
Express the quantities in above (B) with or without exponents as the case may be.
Answer:
a. 12300
b. 2.030 × 10-3
c. 12300
d. 0.000189

Question D.
Find out the molar masses of the following compounds :
a. Copper sulphate crystal (CuSO4.5H2O)
b. Sodium carbonate, decahydrate (Na2CO3.10H2O)
c. Mohr’s salt [FeSO4(NH4)2SO4.6H2O]
(At. mass : Cu = 63.5; S = 32; O = 16; H = 1; Na = 23; C = 12; Fe = 56; N = 14)
Answer:
a. Molar mass of CuSO4.5H2O
= (1 × At. mass Cu) + (1 × At. mass S) + (9 × At. mass O) + (10 × At. mass H)
= (1 × 63.5) + (1 × 32) + (9 × 16) + (10 × 1)
= 63.5 + 32 + 144 + 10
= 249.5 g mol-1
Molar mass of CuSO4.5H2O = 249.5 g mol-1

b. Molar mass of Na2CO3.10H2O
= (2 × At. mass Na) + (1 × At. mass C) + (13 × At. mass O) + (20 × At. mass H)
= (2 × 23) + (1 × 12) + (13 × 16) + (20 × 1)
= 46 + 12 + 208 + 20
= 286 g mol-1
Molar mass of Na2CO3.10H2O = 286 g mol-1

c. Molar mass of [FeSO4(NH4)2SO4.6H2O]
= (1 × At. mass Fe) + (2 × At. mass S) + (2 × At. mass N) + (14 × At. mass O) + (20 × At. mass H)
= (1 × 56) + (2 × 32) + (2 × 14) + (14 × 16) + (20 × 1)
= 56 + 64 + 28 + 224 + 20
= 392 g mol-1
Molar mass of [FeSO4(NH4)2SO4.6H2O] = 392 g mol-1

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question E.
Work out the percentage composition of constituents elements in the following compounds :
a. Lead phosphate [Pb3(PO4)2],
b. Potassium dichromate (K2Cr2O7),
c. Macrocosmic salt – Sodium ammonium hydrogen phosphate, tetrahydrate (NaNH4HPO4.4H2O)
(At. mass : Pb = 207; P = 31; O = 16; K = 39; Cr = 52; Na = 23; N = 14)
Answer:
Given: Atomic mass: Pb = 207; P = 31; O = 16; K = 39; Cr = 52; Na = 23; N = 14
To find: The percentage composition of constituent elements
Formula:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 2
Calculation:
i. Lead phosphate [Pb3(PO4)2]
Molar mass of Pb3(PO4)2 = 3 × (207) + 2 × (31) + 8 × (16) = 621 + 62 + 128 = 811 g mol-1
Percentage of Pb = \(\frac {621}{811}\) × 100 = 76.57%
Percentage of P = \(\frac {621}{811}\) × 100 = 7.64%
Percentage of O = \(\frac {128}{811}\) × 100 = 15.78%

ii. Potassium dichromate (K2Cr2O7)
Molar mass of K2Cr2O7 = 2 × (39) + 2 × (52) + 7 × (16) = 78 + 104 + 112 = 294 g mol-1
Percentage of K = \(\frac {78}{294}\) × 100 = 26.53%
Percentage of Cr = \(\frac {104}{294}\) × 100 = 35.37%
Percentage of O = \(\frac {112}{294}\) × 100 = 38.10%

iii. Microcosmic salt – Sodium ammonium hydrogen phosphate, tetrahydrate (NaNH4HPO4.4H2O)
Molar mass of NaNH4HPO4.4H2O = 1 × (23) + 1 × (14) + 1 × (31) + 13 × (1) + 8 × (16)
= 23 + 14 + 31 + 13 + 128 = 209 g mol-1
Percentage of Na = \(\frac {23}{209}\) × 100 = 11.00%
Percentage of N = \(\frac {14}{209}\) × 100 = 6.70%
Percentage of P = \(\frac {31}{209}\) × 100 = 14.83%
Percentage of H = \(\frac {13}{209}\) × 100 = 6.22%
Percentage of O = \(\frac {128}{209}\) × 100 = 61.24%
Ans: i. Mass percentage of Pb, P and O in lead phosphate [Pb3(PO4)2] are 76.57%, 7.64% and 15.78% respectively.
ii. Mass percentage of K, Cr and O in potassium dichromate (K2Cr2O7) are 26.53%, 35.37% and 38.10% respectively.
iii. Mass percentage of Na, N, P, H and O in NaNH4HPO4.4H2O are 11.00%, 6.70%, 14.83%, 6.22% and 61.24% respectively.

Question F.
Find the percentage composition of constituent green vitriol crystals (FeSO4.7H2O). Also find out the mass of iron and the water of crystallisation in 4.54 kg of the crystals. (At. mass : Fe = 56; S = 32; O = 16)
Answer:
Given: i. Atomic mass: Fe = 56; S = 32; O = 16
ii. Mass of crystal = 4.54 kg
To find: i. Mass percentage of Fe, S, H and O
ii. Mass of iron and water of crystallisation in 4.54 kg of crystal
Formula:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 3
i. Molar mass of FeSO4.7H2O = 1 × (56) + 1 × (32) + 14 × (1) + 11 × (16)
= 56 + 32 + 14+ 176
= 278 g mol-1
Percentage of Fe = \(\frac {56}{278}\) × 100 = 20.14%
Percentage of S = \(\frac {32}{278}\) × 100 = 11.51%
Percentage of H = \(\frac {14}{278}\) × 100 = 5.04%
Percentage of O = \(\frac {176}{278}\) × 100 = 63.31%

ii. 278 kg green vitriol = 56 kg iron
∴ 4.54 kg green vitriol = x
∴ x = \(\frac{56 \times 4.54}{278}\)
Mass of 7H2O in 278 kg green vitriol = 7 × 18 = 126 kg
∴ 4.54 kg green vitriol = y
∴ y = \(\frac{126 \times 4.54}{278}\)
Ans: i. Mass percentage of Fe, S, H and O in FeSO4.7H2O are 20.14%, 11.51%, 5.04% and 63.31% respectively.
ii. Mass of iron in 4.54 kg green vitriol = 0.915 kg
Mass of water of crystallisation in 4.54 kg green vitriol = 2.058 kg

Question G.
The red colour of blood is due to a compound called “haemoglobin”. It contains 0.335 % of iron. Four atoms of iron are present in one molecule of haemoglobin. What is its molecular weight ? (At. mass : Fe = 55.84)
Answer:
Given: Iron percentage in haemoglobin = 0.335%
To find: Molecular weight of haemoglobin
Calculation: There are four atoms of iron in a molecule of haemoglobin. Four atoms of iron contribute 0.335% mass to a molecule of haemoglobin.
Mass of one Fe atom = 55.84 u
∴ Mass of 4 Fe atoms = 55.84 × 4 = 223.36 u = 0.335%
Let molecular weight of haemoglobin be x.
Hence,
\(\frac{223.36}{x}\) × 100 = 0.335%
∴ x = \(\frac{223.36}{0.335}\) × 100 = 66674.6 g mol-1
Ans: Molecular weight of haemoglobin = 66674.6 g mol-1

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question H.
A substance, on analysis, gave the following percent composition:
Na = 43.4 %, C = 11.3 % and O = 45.3 %. Calculate the empirical formula. (At. mass Na = 23 u, C = 12 u, O = 16 u).
Answer:
Given: Atomic mass of Na = 23 u, C = 12 u, and O = 16 u
Percentage of Na, C and O = 43.4%, 11.3% and 45.3% respectively.
To find: The empirical formula of the compound
Calculation:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 4
Hence, empirical formula is Na2CO3.
Ans: Empirical formula of the compound = Na2CO3

Question I.
Assuming the atomic weight of a metal M to be 56, find the empirical formula of its oxide containing 70.0% of M.
Answer:
Given: Atomic mass of M = 56
Percentage of M = 70.0%
To find: The empirical formula of the compound
Calculation: % M = 70.0%
Hence, % O = 30.0%, Atomic mass of O = 16 u
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 5
Convert the ratio into whole number by multiplying by the suitable coefficient, i.e., 2.
Therefore, the ratio of number of moles of M : O is 2 : 3.
Hence, the empirical formula is M2O3.
Ans: Empirical formula of the compound = M2O3

Question J.
1.00 g of a hydrated salt contains 0.2014 g of iron, 0.1153 g of sulfur, 0.2301 g of oxygen and 0.4532 g of water of crystallisation. Find the empirical formula. (At. wt. : Fe = 56; S = 32; O = 16)
Answer:
Given: Atomic mass of Fe = 56, S = 32, and O = 16
Mass of iron, sulphur, oxygen and water = 0.2014 g, 0.1153 g, 0.2301 g and 0.4532 respectively.
To find: The empirical formula of the compound
Calculation: Since the mass of crystal is 1 g, the % iron, sulphur, oxygen and water = 20.14%, 11.53%, 23.01% and 4.32 % respectively.
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 6
Hence, empirical formula is FeSO4.7H2O.
Ans: Empirical formula of the compound = FeSO4.7H2O.

Question K.
An organic compound containing oxygen, carbon, hydrogen and nitrogen contains 20 % carbon, 6.7 % hydrogen and 46.67 % nitrogen. Its molecular mass was found to be 60. Find the molecular formula of the compound.
Answer:
Given: Percentage of carbon, hydrogen, nitrogen = 20%, 6.7%, 46.67% respectively.
Molar mass of the compound = 60 g mol-1
To find: The molecular formula of the compound
Calculation: % carbon + % hydrogen + % nitrogen = 20 + 6.7 + 46.67 = 73.37%
This is less than 100%. Hence, compound contains adequate oxygen so that the total percentage of elements is 100%.
Hence, % of oxygen = 100 – 73.37 = 26.63%
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 7
Hence, empirical formula is CH4N2O.
Empirical formula mass = 12 + 4 + 28 + 16 = 60 g mol-1
Hence,
Molar mass = Empirical formula mass
∴ Molecular formula = Empirical formula = CH4N2O
Ans: Molecular formula of the compound = CH4N2O

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question L.
A compound on analysis gave the following percentage composition by mass : H = 9.09; O = 36.36; C = 54.55. Mol mass of compound is 88. Find its molecular formula.
Answer:
Given: Percentage of H, O, C = 9.09%, 36.36%, 54.55% respectively.
Molar mass of the compound = 88 g mol-1
To find: The molecular formula of the compound
Calculation:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 8
Hence, empirical formula is C2H4O.
Empirical formula mass = 24 + 4 + 16 = 44 g mol-1
Hence,
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 9
Molecular formula = r × empirical formula
Molecular formula = 2 × C2H2O = C4H8O2
Ans: Molecular formula of the compound = C4H8O2

Question M.
Carbohydrates are compounds containing only carbon, hydrogen and oxygen. When heated in the absence of air, these compounds decompose to form carbon and water. If 310 g of a carbohydrate leave a residue of 124 g of carbon on heating in absence of air, what is the empirical formula of the carbohydrate ?
Answer:
Given: Mass of carbon residue = 124 g, mass of carbohydrate = 310 g
To find: Empirical formula of the carbohydrate
Calculation: Since the 310 g of compound decomposes to carbon and water and the mass of carbon produced is 124 g, the remaining mass would be of water.
∴ Molar mass of water = 310 – 124 = 186 g
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 10
The ratio of number of moles of C : water = C : H2O = 1 : 1
Hence, empirical formula = CH2O
Ans: Empirical formula of the carbohydrate = CH2O

Question N.
Write each of the following in exponential notation :
a. 3,672,199
b. 0.000098
c. 0.00461
d. 198.75
Answer:
a. 3,672,199 = 3.672199 × 106
b. 0.000098 = 9.8 × 10-5
c. 0.00461 = 4.61 × 10-3
d. 198.75 = 1.9875 × 102

Question O.
Write each of the following numbers in ordinary decimal form :
a. 3.49 × 10-11
b. 3.75 × 10-1
c. 5.16 × 104
d. 43.71 × 10-4
e. 0.011 × 10-3
f. 14.3 × 10-2
g. 0.00477 × 105
h. 5.00858585
Answer:
a. 3.49 × 10-11 = 0.0000000000349
b. 3.75 × 10-1 = 0.375
c. 5.16 × 104 = 51,600
d. 43.71 × 10-4 = 0.004371
e. 0.011 × 10-3 = 0.000011
f. 14.3 × 10-2 = 0.143
g. 0.00477 × 105 = 477
h. 5.00858585 = 5.00858585

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question P.
Perform each of the following calculations. Round off your answers to two digits.
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 11
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 12

Question Q.
Perform each of the following calculations. Round off your answers to three digits.
a. (3.26 × 104) (1.54 × 106)
b. (8.39 × 107) (4.53 × 109)
c. \(\frac{8.94 \times 10^{6}}{4.35 \times 10^{4}}\)
d. \(\frac{\left(9.28 \times 10^{9}\right) \times\left(9.9 \times 10^{-7}\right)}{(511) \times\left(2.98 \times 10^{-6}\right)}\)
Answer:
i. (3.26 × 104) (1.54 × 106) = 5.0204 × 104+6 = 5.02 × 1010
ii. (8.39 × 107) (4.53 × 109) = 38.0067 × 107+9 = 38.0067 × 1016 = 3.80 x 1017
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 13

Question R.
Perform the following operations :
a. 3.971 × 107 + 1.98 × 104;
b. 1.05 × 10-4 – 9.7 × 10-5;
c. 4.11 × 10-3 + 8.1 × 10-4;
d. 2.12 × 106 – 3.5 × 105.
Answer:
Solution:
To perform addition/subtraction operation, first the numbers are written in such a way that they have the same exponent. The coefficients are then added/subtracted.
a. 3.971 × 107 + 1.98 × 104 = 3.971 × 107 + 0.00198 × 107 = (3.971 + 0.00198) × 107
= 3.97298 × 107
b. 1.05 × 10-4 – 9.7 × 10-5 = 10.5 × 10-5 – 9.7 × 10-5 = (10.5 – 9.7) × 10-5 = 0.80 × 10-5
= 8.0× 10-6
c. 4.11 × 10-3 + 8.1 × 10-4 = 41.1 × 10-4 + 8.1 × 10-4 = (41.1 + 8.1) × 10-4 = 49.2 × 10-4
= 4.92 × 10-3
d. 2.12 × 106 – 3.5 × 105 = 21.2 × 105 – 3.5 × 105 = (21.2 – 3.5) × 105 = 17.7 × 105
= 1.77 × 106

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question S.
A 1.000 mL sample of acetone, a common solvent used as a paint remover, was placed in a small bottle whose mass was known to be 38.0015 g. The following values were obtained when the acetone – filled bottle was weighed : 38.7798 g, 38.7795 g and 38.7801 g. How would you characterise the precision and accuracy of these measurements if the actual mass of the acetone was 0.7791 g ?
Answer:
Precision:

Measurement Mass of acetone observed (g)
1 38.7798 – 38.0015 = 0.7783
2 38.7795 – 38.0015 = 0.7780
3 38.7801 – 38.0015 = 0.7786

Mean = \(\frac{0.7783+0.7780+0.7786}{3}\) = 0.7783 g

Measurement Mass of acetone observed (g)

Absolute deviation (g) =
| Observed value – Mean |

1 0.7783 0
2 0.7780 0.0003
3 0.7786 0.0003

Mean absolute deviation = \(\frac{0+0.0003+0.0003}{3}\) = 0.0002
∴ Mean absolute deviation = ±0.0002 g
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 14

ii. Accuracy:
Actual mass of acetone = 0.7791 g
Observed value (average) = 0.7783 g
a. Absolute error = Observed value – True value
= 0.7783 – 0.7791
= – 0.0008 g
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 15
Ans: These observed values are close to each other and are also close to the actual mass. Therefore, the results are precise and as well accurate.
i. Relative deviation = 0.0257%
ii. Relative error = 0.1027%
[Note: i. As per the method given in textbook, the calculated value of relative deviation is 0.0257%.
ii. The negative sign in -0.1027% indicates that the experimental result is lower than the true value.]

Question T.
Your laboratory partner was given the task of measuring the length of a box (approx 5 in) as accurately as possible, using a metre stick graduated in milimeters. He supplied you with the following measurements: 12.65 cm, 12.6 cm, 12.65 cm, 12.655 cm, 126.55 mm, 12 cm.
a. State which of the measurements you would accept, giving the reason.
b. Give your reason for rejecting each of the others.
Answer:
a. The metre stick is graduated in millimetres i.e. 1 mm to 1000 mm, and 1 mm = 0.1 cm. Therefore, if length is measured in centimetres, the least count of metre stick is 0.1 cm. The results 12.6 cm has the least count of 0.1 cm and is acceptable result.

b. Since, the least count of metre stick is 0.1 cm or 1mm, the results such as 12.65 cm, 12.655 cm, 126.55 mm cannot be measured using this stick and hence, these results are rejected. The result, 12 cm doesn’t include the least count and is rejected.

Question U.
What weight of calcium oxide will be formed on heating 19.3 g of calcium carbonate ?
(At. wt. : Ca = 40; C = 12; O = 16)
Answer:
Given: Mass of CaCO3 consumed in reaction = 19.3 g
To find: Mass of CaO formed
Calculation: Calcium carbonate decomposes according to the balanced equation,
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 16
So, 100 g of CaCO3 produce 56 g of CaO.
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 17
Ans: Mass of CaO formed = 10.81 g

[Calculation using log table:
56 × 0.193
= Antilog10 [log10 (56) + log10 (0.193)]
= Antilog10 [1.7482 + \(\overline{1} .2856\)]
= Antilog10 [1.0338] = 10.81]

Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry

Question V.
The hourly energy requirements of an astronaut can be satisfied by the energy released when 34 grams of sucrose are “burnt” in his body. How many grams of oxygen would be needed to be carried in space capsule to meet his requirement for one day ?
Answer:
34 g of sucrose provides energy for an hour.
Hence, for a day, the mass of sucrose needed = 34 × 24 = 816g
The balanced equation is,
Maharashtra Board Class 11 Chemistry Solutions Chapter 2 Introduction to Analytical Chemistry 18
Thus, 342 g of sucrose require 384 g of oxygen.
∴ 816 g of sucrose will require = \(\frac{816}{342}\) × 384 = 916 g of O2
Ans: Astronaut needs to carry 916 g of O2.

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 7 Depreciation

Balbharti Maharashtra State Board 11th Commerce Book Keeping & Accountancy Important Questions Chapter 7 Depreciation Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Commerce BK Important Questions Chapter 7 Depreciation

1. Answer in One Sentence only.

Question 1.
What is the Reducing Balance Method of charging depreciation?
Answer:
A method of charging depreciation in which depreciation is charged on fixed assets at a fixed percentage on its opening balance every year is called the reducing balance method.

Question 2.
Under which method of depreciation the amount of depreciation remains constant every year?
Answer:
Under the Fixed Instalment Method of depreciation, an amount of depreciation remains constant every year.

Question 3.
Under which method of depreciation does the number of depreciation change every year?
Answer:
Under the Reducing Balance Method of depreciation amount of depreciation changes every year.

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 7 Depreciation

Question 4.
Which method of depreciation would you suggest for depreciating a five years lease?
Answer:
For depreciating a five years lease fixed installment Method of depreciation is suggested.

Question 5.
What is meant by the cost of assets?
Answer:
The sum total of the purchase price of a fixed asset and its installation charges are called the cost of the asset.

2. Write the word/term/phrase which can substitute each of the following statements:

Question 1.
The method of charging depreciation under which depreciation is calculated on the original cost of an asset.
Answer:
Fixed Instalment Method

Question 2.
The method of charging depreciation under which depreciation is calculated on the balance amount.
Answer:
Reducing Balance Method

Question 3.
The Latin word for reduction or decline in the value of a fixed asset due to its use.
Answer:
Depretium

Question 4.
An amount to which the balance in the depreciation account is transferred.
Answer:
Profit and Loss A/c

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 7 Depreciation

Question 5.
Transport charges, coolie charges, charges for electrification, etc. incurred for the erection of machinery.
Answer:
Installation Charges

3. Select the most appropriate answers from the alternatives given below and rewrite the sentences.

Question 1.
Wages paid for installation of machinery is debited to ____________ account.
(a) Profit and Loss
(b) Trading
(c) Wages
(d) Machinery
Answer:
(d) Machinery

Question 2.
Depreciation arises because of ____________
(a) wear and tear
(b) inflation
(c) loss in business
(d) profit in business
Answer:
(a) wear and tear

Question 3.
The profit on sale of an asset is debited to ____________ A/c.
(a) Profit and Loss
(b) Reserve
(c) Asset
(d) Balance sheet
Answer:
(c) Asset

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 7 Depreciation

Question 4.
By the amount of depreciation the value of asset ____________
(a) decreases
(b) increases
(c) becomes zero
(d) remains constant
Answer:
(a) decreases

Question 5.
In fixed instalment system the amount of depreciation is ____________ every year.
(a) constant
(b) fluctuating
(c) increased
(d) decreased
Answer:
(a) constant

Question 6.
Under ____________ method depreciation is calculated on written down value.
(a) Fixed Instalment
(b) Reducing Balance
(c) Revaluation
(d) Depletion
Answer:
(b) Reducing Balance

Question 7.
Under the ____________ system of depreciation, the amount of depreciation does not change from year to year.
(a) Fixed Instalment
(b) Reducing Balance
(c) Depletion
(d) Machine Hour Rate
Answer:
(a) Fixed Instalment

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 7 Depreciation

Question 8.
Depreciation = \(\frac{Cost of Asset (-) ………….}{Estimated life of Asset}\)
(a) Purchase price
(b) Scrap value
(c) Installation charges
(d) months
Answer:
(b) Scrap value

4. State whether the following statements are True or False with reasons.

Question 1.
There is no need to provide depreciation if the asset is maintained with care.
Answer:
This statement is False.
There is no relation between good maintenance of assets and depreciation working life of fixed assets decreases with the passage of time and the introduction of new technology. So even assets are maintained with care depreciation is provided.

Question 2.
Under the Reducing Balance, method depreciation is charged on the original cost.
Answer:
This statement is False.
Underwritten down value method depreciation is calculated at a certain fixed rate of percentage every on the balance of the asset which is brought forward from the previous year.

5. Complete the following sentence.

Question 1.
____________ is the major cause for Depreciation.
Answer:
Normal and Natural wear of Tear

Question 2.
Depreciation is ____________ to the business.
Answer:
Loss

Question 3.
Depreciation is necessary to make provision for ____________ of old assets.
Answer:
replacement

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 7 Depreciation

Question 4.
Depreciation enables the business to compute and pay the correct amount of ____________ to the Government.
Answer:
Tax

Question 5.
____________ cost concept is use for depreciation of Assets.
Answer:
Historical

Question 6.
Fixed Installment Method of depreciation is also known as ____________ cost method.
Answer:
Original

Question 7.
____________ method of depreciation is recognised by Tax/Law.
Answer:
Written Down

Question 8.
____________ account is credited when incidental expenses paid on acquiring Assets.
Answer:
Cash/Bank

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 7 Depreciation

Question 9.
Balance of depreciation A/c is transferred to ____________ A/c at the end of financial year.
Answer:
profit and loss

Question 10.
Depreciation is ____________ expenses.
Answer:
non cash

6. Do you agree or disagree with the following statements.

Question 1.
Depreciation is charged on current Assets only.
Answer:
Disagree

Question 2.
Depreciation is not charged on Intangible assets.
Answer:
Disagree

Question 3.
No depreciation is charged on Land.
Answer:
Agree

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 7 Depreciation

Question 4.
Written Down value of the asset is calculated by adding depreciation for a period of use of assets.
Answer:
Disagree

Question 5.
No depreciation is charged on assets purchased on credit.
Answer:
Disagree

7. Correct the following statement and rewrite the statement.

Question 1.
Depreciation is cash expenses.
Answer:
Depreciation is a non-cash expense.

Question 2.
The depreciation account is a Real account.
Answer:
The depreciation account is a Nominal account.

Question 3.
Wages paid on the installation of Machinery is Debited to wages A/c.
Answer:
Wages paid on the installation of Machinery is Debited to Machinery A/c.

Maharashtra Board 11th BK Important Questions Chapter 7 Depreciation

Question 4.
Depreciation is charged only when the business is making a loss.
Answer:
Depreciation is charged whether a business is making a profit or loss.

Question 5.
Depreciation increases the value of an asset.
Answer:
Depreciation reduces the value of the Asset.

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Balbharti Maharashtra State Board Bookkeeping and Accountancy 11th Solutions Chapter 7 Depreciation Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board Bookkeeping and Accountancy 11th Solutions Chapter 7 Depreciation

1. Answer in One Sentence only.

Question 1.
What is depreciation?
Answer:
Depreciation is a gradual, continuous, and permanent decline or decrease in the value of a fixed asset due to its use, wear and tear or any other similar reason.

Question 2.
Why depreciation is charged?
Answer:
Depreciation on fixed assets is charged to ascertain the correct profit or loss on its sale, to show assets at the correct value in the Balance sheet, and to provide for its replacement.

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 3.
What is a ‘Scrap Value’ of an asset?
Answer:
The total amount whatsoever received by selling used or obsolete assets or their spare parts is called residual.

Question 4.
Why depreciation is charged even in the year of loss?
Answer:
Fixed assets are used even in the year of loss and the use of fixed assets reduces its value and hence depreciation is charged even in the year of loss.

Question 5.
Which account is credited when depreciation is charged?
Answer:
The concerned fixed asset account is credited when depreciation is charged.

Question 6.
Where is the profit or loss on sale of the asset is transferred?
Answer:
The profit or loss on the sale of assets is transferred to the profit and loss account.

Question 7.
To which account balance of Depreciation A/c is transferred?
Answer:
The balance of Depreciation A/c is transferred to profit and loss A/c at the end of the year.

Question 8.
What is the formula to calculate depreciation by the Straight Line Method?
Answer:
Depreciation per annum = \(\frac{Cost of Fixed Asset (-) Scrap value}{Estimated life of Fixed Asset}\)

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 9.
What is Fixed Instalment Method?
Answer:
A method of charging depreciation in which depreciation is charged on fixed assets at a fixed percentage of its original cost is called the fixed installment method.

Question 10.
Which account is debited when expenses are paid on the installation of the Machinery?
Answer:
The machinery account is debited when expenses are paid for the installation of machinery.

2. Write the word/term/phrase which can substitute each of the following statements:

Question 1.
A continuous, gradual, and permanent reduction in the value of the fixed assets.
Answer:
Depreciation

Question 2.
The expenditure incurred for purchase, installation charges, etc. of an asset.
Answer:
Cost of Asset

Question 3.
The amount that a fixed asset is expected to realize at its disposal.
Answer:
Scrap Value

Question 4.
The period for which the asset remains in working condition.
Answer:
The life period of asset

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 5.
The method of depreciation in which the total depreciation is equally spread over the life of the asset.
Answer:
Fixed Instalment Method

Question 6.
The method of depreciation in which the rate of depreciation is fixed but the amount of depreciation reduces every year.
Answer:
Reducing Balance Method

Question 7.
The type of asset on which depreciation is charged.
Answer:
Fixed Asset

Question 8.
Expenses incurred for fixation of the new asset to bring it in working condition.
Answer:
Installation Charges

Question 9.
Excess of the Selling price of a fixed asset over its Written Down Value.
Answer:
Profit on Sale of Asset

Question 10.
Method of depreciation that cannot reach zero value.
Answer:
Diminishing Balance Method

3. Select the most appropriate answers from the alternatives given below and rewrite the sentence.

Question 1.
Decrease in the value of fixed assets is known as _____________
(a) Depreciation
(b) Appreciation
(c) Combination
(d) None of these
Answer:
(a) Depreciation

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 2.
Depreciation is charged only on _____________ assets.
(a) Fixed
(b) Current
(c) Non-performing
(d) Fictitious
Answer:
(a) Fixed

Question 3.
The amount spent on installation of new machinery is a _____________ expenditure.
(a) Revenue
(b) Capital
(c) Deferred Revenue
(d) Income
Answer:
(b) Capital

Question 4.
The amount that a fixed asset is expected to realise on its disposal is known as _____________
(a) Book value
(b) Scrap value
(c) Market value
(d) Original value
Answer:
(b) Scrap value

Question 5.
The amount of depreciation reduces year after year under _____________
(a) Fixed Instalment Method
(b) Written Down Value Method
(c) Depreciation Fund Method
(d) Revaluation Method
Answer:
(b) Written Down Value Method

Question 6.
The amount of depreciation remains constant every year under _____________
(a) Straight Line Method
(b) Diminishing Balance Method
(c) Revaluation Method
(d) Insurance Policy Method
Answer:
(a) Straight Line Method

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 7.
The balance of depreciation account is transferred to _____________
(a) Manufacturing A/c
(b) Trading A/c
(c) Profit & Loss A/c
(d) Balance sheet
Answer:
(c) Profit and Loss A/c

4. State whether the following statements are True or False with reasons.

Question 1.
Depreciation is charged on fixed assets.
Answer:
This statement is True.
Fixed assets working life is longer. The working life of all fixed assets decreases with the passage of time. The value of assets decreases every year so a reduction in the value of fixed assets due to its wear and tear depreciation is charged on fixed assets.

Question 2.
Depreciation increases the value of the asset.
Answer:
This statement is False.
Depreciation reduced the value of the fixed assets. The working life of all fixed assets decreases with the passage of time and its wear and tear.

Question 3.
Balance of the depreciation account is transferred to Profit and Loss A/c.
Answer:
This statement is True.
Depreciation is charged to profit and Loss A/c as it is an element of Cost. It is also essential to arrive at true value of the asset and also net profit or Loss during a particular accounting period. Even if an asset is not in use, its value is reduced due to the passage of time. Depreciation is Cost/Loss to the business. It is a noncash expenditure.

Question 4.
The Profit or Loss on the sale of the asset is ascertained only after charging depreciation.
Answer:
This statement is True.
Cost on date of sale can be ascertained only after deducting depreciation from date of purchase till the date of sale after that it is possible to compare between cost on the date of sale and selling price to ascertain profit or loss on sale of the machine.

Question 5.
Wages paid for the installation of Machinery are debited to Wages A/c.
Answer:
This statement is False.
Wages paid on the installation of machinery are debited to the machinery account as they are the capital nature of expenditures.

Question 6.
It is not necessary to depreciate an asset if it is not in use.
Answer:
This statement is False.
The working life of fixed assets decreases with passes of time. The value of these assets decreases every year as new technology introduced in the market old becomes outdated so it is necessary to depreciate an asset even it is not in use.

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 7.
Depreciation is charged on Current Assets only.
Answer:
This statement is False.
Depreciation is charged only on fixed assets and not on current assets working life of fixed assets is longer and it decreases with passes of time. The value of fixed assets decreases every year so depreciation is charged on fixed assets.

Question 8.
Depreciation need not be charged when a business is making a loss.
Answer:
This statement is False.
Depreciation is charged whether a business is making losses or profits. Depreciation is the non-cash expenditure of the business like all other expenses are charged in the same way depreciation is charge even business is making losses.

5. Complete the following sentences.

Question 1.
Depreciation is charged on _____________ asset.
Answer:
Fixed

Question 2.
Wages paid for Installation/fixation of Machinery is debited to _____________ account.
Answer:
Machinery

Question 3.
Under _____________ system, the amount of depreciation changes every year.
Answer:
Diminishing Balance

Question 4.
Depreciation = \(\frac{Cost of Asset Less …………}{Estimated Working Life of Asset}\)
Answer:
Scrap value

Question 5.
Gradual and permanent decrease in the value of asset is known as _____________
Answer:
Depreciation

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 6.
In Fixed Instalment System the amount of depreciation is _____________ every year.
Answer:
Constant

Question 7.
The amount spent on installation of Machinery is a _____________ expenditure.
Answer:
Capital

Question 8.
_____________ is the value which an asset realises at the end of its useful life.
Answer:
Scrap value

Question 9.
Depreciation Account is a _____________ account.
Answer:
Nominal

Question 10.
Depreciation is derived from a Latin word _____________
Answer:
Depretium

6. Do you agree or disagree with the following statements.

Question 1.
Depreciation is a non-cash expense.
Answer:
Agree

Question 2.
Underwritten the down value method the Depreciation curve slopes parallel to the ‘X’ axis.
Answer:
Disagree

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 3.
The rate of depreciation depends upon the life of the fixed asset.
Answer:
Agree

Question 4.
The terminal value of the asset never affects the annual amount of depreciation.
Answer:
Disagree

Question 5.
By charging depreciation on fixed assets ascertainment of true and fair financial position is possible.
Answer:
Agree

7. Correct the following statement and rewrite the statement.

Question 1.
The residual value of an asset increases the amount of annual depreciation.
Answer:
The residual value of an asset decreases the amount of annual depreciation.

Question 2.
Depreciation is calculated on all assets.
Answer:
Depreciation is calculated on fixed assets only.

Question 3.
Underwritten down value method depreciation is calculated on the original cost of an asset.
Answer:
Underwritten down value method depreciation is calculated on its opening balance every year.

Question 4.
Depreciation provided on assets is debited to an asset accounts.
Answer:
Depreciation provided on assets is credited to an asset account.

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 5.
Profit on sale of the asset is credited to an asset account.
Answer:
Profit on sale of the asset is debited to an asset account.

8. Calculate the following.

Question 1.
A machine costing ₹ 23,000 is estimated to have a life of 7 years and the scrap value is estimated at ₹ 2,000 at the end of its useful life. Find out the amount of depreciation p.a.
Solution:
Depreciation p.a. = \(\frac{Cost of Asset (-) Scrap value}{Estimated life of asset}\)
= \(\frac{23,000-2,000}{7}\)
= \(\frac{21,000}{7}\)
= ₹ 3,000 p.a.

Question 2.
If the cost of the Computer is ₹ 40,000 and depreciation is to be charged at 8% p.a. Calculate the amount of depreciation.
Solution:
Depreciation p.a. = Cost of computer (×) percentage
= 40,000 × \(\frac{8}{100}\)
= ₹ 3,200 p.a.

Question 3.
Mr. ‘X’ purchased Furniture on 1st October 2015 at ₹ 2,80,000 and spent ₹ 20,000 on its installation. He provides depreciation at 6% under the straight-line method on 31st March 2016. Calculate the amount of depreciation.
Solution:
Depreciation as per straight line method = Cost of Furniture × Percentage × Period
= 3,00,000 × \(\frac{6}{100}\) × \(\frac{6}{12}\)
= ₹ 9,000

Question 4.
M/s Sitaram and Co Purchased a Machinery on 1st January 2016 for ₹ 2,00,000. The company provides depreciation @ 10% p.a. on Reducing Balance Method on 31st March every year. Calculate Written Down Value of Machinery as of 31st March 2017.
Solution:
Original cost on 01.01.2016 = ₹ 2,00,000
Less: Dep for 2015-16 for 3 months = ₹ 5,000
W.D.V. on 01.04.2016 = ₹ 1,95,000
Less: Dep for 2016-17 for 12 months = ₹ 19,500
W.D.V. on318t March, 2017 = ₹ 1,75,500

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 5.
On 1st July 2016 M/s. Ramai & Co. .sold Machinery for ₹ 7,000 the original cost of ₹ 10,000 which was purchased on 18th April 2015. Find out the profit or loss on sale of Machinery by charging depreciation at 10% p.a. on original cost on 31st March every year.
Solution:
Original cost of machinery on 01.04.2015 = ₹ 10,000
Less: Dep for 2015-16 for 12 months = ₹ 1,000
W.D.V. on 01.04.2016 = ₹ 9,000
Less: Dep for 2016-17 for 3 months = ₹ 250
W.D.V. on 01.07.2016 = ₹ 8,750
Less: Selling price = ₹ 7,000
∴ Loss on sale of machinery = ₹ 1,750

Practical Problems on Straight Line Method

Question 1.
On 1st April 2015, Farid of Nasik purchased a Motor Car for ₹ 55,000. The scrap value of the Motor Car was estimated at ₹ 10,000 and its estimated life is 10 years. The Registration charge for the Motor Car was ₹ 5,000.
Show Motor Car Account for first four years, assuming that the books of accounts are closed on 31st March every year.
Solution:
In the books of Farid, Nasik Motor Car Account
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Problems on Straight Line Method Q1

Working Note:
Calculation of Depreciation per annum
Depreciation = \(\frac{Original cost of an asset (-) Scrap value}{Estimated life of asset in years}\)
= \(\frac{60,000-10,000}{10}\)
= \(\frac{50,000}{10}\)
= ₹ 5,000 p.a.

Question 2.
On 1st January 2017 ‘Sai Industries, Nagpur’ purchased a Machine costing ₹ 1,65,000 and spent ₹ 15,000 for its installation charges. The estimated life of the Machine is to be 10 years and the scrap value at the end of its life would be ₹ 30,000. On 1st October 2018, the entire Machine was sold for ₹ 1,50,000.
Show Machinery Account, Depreciation Account, for the years 2016-17, 2017-18, and 2018-19 assuming that the accounts are closed on 31st March every year.
Solution:
In the books of Sai Industries, Nagpur
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Problems on Straight Line Method Q2
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Problems on Straight Line Method Q2.1

Working Notes:
1. Calculation of Depreciation per annum:
Depreciation = \(\frac{Original cost of an asset (-) Scrap value}{Estimated life of asset in years}\)
= \(\frac{1,80,000-30,000}{10}\)
= \(\frac{1,50,000}{10}\)
= ₹ 15,000 p.a.

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

2. Calculation of Profit or loss on sale of machine:
Original cost 01.01.2017 = ₹ 1,80,000
Less: Depreciation for 2016-17 (3 months) = ₹ 3,750
W.D.V. on 01-04-2017 = ₹ 1,76,250
Less: Depreciation for 2019-18 (12 months) = ₹ 15,000
W.D.V. on 01.04.2018 = ₹ 1,61,250
Less: Depreciation for 2018-19 (6 months) = ₹ 7,500
W.D.V. on date of sale = ₹ 1,53,750
Less: Selling price = ₹ 1,50,000
∴ Loss on sale of machine = ₹ 3,750

Question 3.
Shubhangi Trading Company of Dombivli purchased Machinery for ₹ 86,000 on 1st January 2016 and immediately spent ₹ 4,000 on its fixation and erection. On 1st October 2016 additional Machinery costing ₹ 40,000 was purchased.
On 1st October 2017, the Machinery purchased on 1st January 2016 became obsolete and was sold for ₹ 70,000. On 1st July 2017, a new Machine was also purchased for ₹ 45,000.
Depreciation was provided annually on 31st March at the rate of 12% per annum on the fixed installment method.
Prepare Machinery Account for three years and pass Journal Entries for the Third year i.e. 2017-2018.
Solution:
In the books of Shubhangi Trading company, Dombivli
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Problems on Straight Line Method Q3

Journal of Shubhangi Trading Company
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Problems on Straight Line Method Q3.1
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Problems on Straight Line Method Q3.2

Working Note:
Calculation of Profit or loss on sale of machine:
Original cost on 01.01.2016 = ₹ 90,000
Less: Depreciation for 2015-16 (3 months) = ₹ 2,700
W.D.V. on 01-04-2016 = ₹ 87,300
Less: Depreciation for 2016-17 (12 months) = ₹ 10,800
W.D.V. on 01.04.2017 = ₹ 76,500
Less: Depreciation for 2017-18 (6 months) = ₹ 5,400
W.D.V. on date of sale = 71,100
Less: Selling price = 70,000
∴ Loss on sale of machine = ₹ 1,100

Question 4.
On 1st Jan 2015, Triveni Traders Raigad purchased a Plaint for ₹ 12,000, and installation charges being ₹ 3,000. On 1st July 2016 another Plant was purchased for ₹ 25,000, on 1st April 2017 another Plant was purchased for ₹ 27,000, wages paid for installation amounted to ₹ 2,000. Carriage paid for the Plant amounted to ₹ 1,000.
Show Plant Account up to 31st March 2018 assuming that the rate of depreciation is @ 10% p.a. on Straight Line Method.
Solution:
In the books of Triveni Traders, Raigad
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Problems on Straight Line Method Q4

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 5.
Sameer & Company, Mumbai purchased a Machine worth ₹ 2,00,000 on 1st April 2016. On 1st July 2017, the company purchased an additional Machine for ₹ 40,000.
On 31st March 2019, the company sold the Machine purchased on 1st July 2017 for ₹ 35,000. The company writes off depreciation at the rate of 10% on the original cost and the books of accounts are closed every year on 31st March.
Show the Machinery Account and Depreciation Account for the first three years ending 31st March 2016-17, 2017-18 and 2018-19
Solution:
In the books of Sameer & Company, Mumbai
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Problems on Straight Line Method Q5
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Problems on Straight Line Method Q5.1

Working note:
Calculation of Profit or Loss on sale of machine:
Original cost on 01.07.2017 = ₹ 40,000
Less: Depreciation for 2017-18 (9 months) = ₹ 3,000
W.D.V. on 01-04-2018 = ₹ 37,000
Less: Depreciation for 2018-19 (12. months) = ₹ 4,000
W.D.V. on date of sale = ₹ 33,000
Less: Selling price = ₹ 35,000
∴ Profit on sale of machine = ₹ 2,000

Question 6.
Samarth Manufacturing Co. Ltd, Aurangabad, purchased a New Machinery for ₹ 45,000 on 1st Jan 2015 and immediately spent ₹ 5,000 on its fixation and erection. In the same year, 1st July additional Machinery costing ₹ 25,000 was purchased. On 1st July 2016, the Machinery purchased on 1st Jan 2015 became obsolete and was sold for ₹ 40,000.
Depreciation was provided annually on 31st March at the rate of 10% per annum on the Fixed Instalment Method.
You are required to prepare Machinery Account for the year 2014-15, 2015-16, 2016-17.
Solution:
In the books of Samarth Manufacturing Co. Ltd, Aurangabad
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Problems on Straight Line Method Q6

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Working Note:
Calculation of Profit or Loss on sale of machine:
Original cost on 01.01.2015 = ₹ 50,000
Less: Depreciation for 2014-15 (3 months) = ₹ 1,250
W.D.V. on 01-04-2015 = ₹ 48,750
Less: Depreciation for 2015-16 (12 months) = ₹ 5,000
W.D.V. on 01-04-2016 = ₹ 43,750
Less: Depreciation for 2016-17 (3 months) = ₹ 1,250
W.D.V. on date of sale = ₹ 42,500
Less: Selling price = ₹ 40,000
∴ Loss on sale of machine = ₹ 2,500

Practical Problems on Written Down Value Method

Question 1.
M/s Omkar Enterprise Jalgaon acquired a Printing Machine for ₹ 75,000 on 1st Oct 2015 and spent ₹ 5,000 on its transport and installation. Another Machine for ₹ 45,000 was purchased on 1st Jan 2017. Depreciation is charged at the rate of 20% on Written Down Value Method, on 31st March every year.
Prepare Printing Machine Account for the first four years.
Solution:
In the books of M/s Omkar Enterprise Jalgaon.
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Practical Problems on Written Down Value Method Q1

Question 2.
Vishal Company, Dhule, purchased Machinery costing ₹ 60,000 on 1st April 2016. They purchased further Machinery on 1st October 2017, costing ₹ 30,000, and on 1st July 2018, costing ₹ 20,000. On 1st Jan 2019, one-third of the Machinery, which was purchased on 1st April 2016, became obsolete and it was sold for ₹ 18,000.
Assume that, company account closes on 31st March every year.
Show Machinery Account for the first three(3) years and pass journal entries for the Third year, after charging depreciation at 10% p.a. on Written Down Value Method.
Solution:
In the books of Vishal Company, Dhule.
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Practical Problems on Written Down Value Method Q2
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Practical Problems on Written Down Value Method Q2.1

Journal of Vishal Company
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Practical Problems on Written Down Value Method Q2.2

Working Notes:
1. Calculation of Profit or Loss on sale as Machine:
Original cost on 01.04.2016 = ₹ 20,000
Less: Dep. for 2016-17 (12 months) = ₹ 2,000
W.D.V. on 01.04.2017 = ₹ 18,000
Less : Dep. for 2016-17 (12 months) = ₹ 1,800
W.D.V. on 01.04.2018 = ₹ 16,200
Less : Dep. for 2018-19 (9 months) = ₹ 1,215
W.D.V. on date of sale = ₹ 14,985
Less : Selling Price = ₹ 18,000
∴ Profit on sale & machine = ₹ 3,015

2. Depreciation for 2018-19
(a) Opening balance on 01.04.2018 = ₹ 77,100
Less : W.D.V. of Machine sold on 01.04.2018 = ₹ 16,200
10% depreciation on 60,900 = ₹ 6,090
(b) Purchase of Machine on 01.07.2018 20,000 – 10% – 9 months = ₹ 6,090 + ₹ 1,500 = ₹ 7,590

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 3.
Mahesh Traders Solapur purchased Furniture on 1st April 2014 for ₹ 20,000. In the same year on 1st, Oct. additional Furniture was purchased for ₹ 10,000.
On 1st Oct. 2015, the Furniture purchased on 1st April 2014 was sold for ₹ 15,000 and on the same day, a new Furniture was purchased for ₹ 20,000.
The firm charged depreciation at 10% p.a. on the Reducing Balance Method.
Prepare Furniture Account and Depreciation Account for the year ending 31st March 2015, 2016, and 2017.
Solution:
In the books of Mahesh Traders, Solapur
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Practical Problems on Written Down Value Method Q3
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Practical Problems on Written Down Value Method Q3.1

Working Notes:
1. Calculation of Profit or loss on sale of furniture:
Original cost on 01.04.2014 = ₹ 20,000
Less: Depreciation for 2014-15 (12 months) = ₹ 2,000
W.D.V. on 01.04.2015 = ₹ 18,000
Less: Depreciation for 2015-16 = ₹ 900
W.D.V. on date of sale = ₹ 17,100
Less: Selling price = ₹ 15,000
∴ Loss on sale of furniture = ₹ 2,100

2. Calculation of Depreciation for 2016 -17:
(a) Opening balance on 01.04.2015 = ₹ 27,500
Less: W.D.V. of furniture sold on 01.04.2015 = ₹ 18,000
9,500 – 10% = ₹ 950
(b) Purchase of furniture on 01.10.2015 – 10% – 6months = 950 + 1,000 = ₹ 1,950

Question 4.
Radhika-Masale’ Amravati purchased a Plant on 1st Jan. 2015 for ₹ 80,000. A new Plant was also purchased
for ₹ 60,000, installation expenses being ₹ 10,000 on 1st April 2016. On 1st Jan 2017, a new Plant was purchased for ₹ 20,000, by disposing of the 1st Plant at ₹ 60,000.
Prepare Plant Account and Depreciation Account for 31st March 2015, 31st March 2016, and 31st March 2017, assuming that the rate of depreciation was @ 10% on Diminishing Balance Method.
Solution:
In the books of Radhika-Masale, Amravati
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Practical Problems on Written Down Value Method Q4
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Practical Problems on Written Down Value Method Q4.1

Working Notes:
1. Calculation of Profit or loss on sale of plant:
Original cost on 01.01.2015 = ₹ 80,000
Less: Depreciation for 2014.15. (3 months) = ₹ 2,000
W.D.V. on 01.04.2015 = ₹ 78,000
Less: Depreciation for 2015 -16 (12 months) = ₹ 7,800
W.D.V. on 01.04.2016 = ₹ 70,200
Less: Depreciation for 2016 -17 (9 months) = ₹ 5,265
W.D.V. on date of sale = ₹ 64,935
Less: Selling price = ₹ 60,000
∴ Loss on sale of plant = ₹ 4,935

2. Calculation of Depreciation for 2016-17:
(a) Opening balance on 01.04.2016 = ₹ 70,200
Less: W.D.V. of plant sold on 01.04.2016 = ₹ 70,200
Nil – 10% = Nil
(b) Purchase of plant on 01.04.2016 – 10% – 12months = ₹ 7,000
(c) Purchase of plant on 01.01.2017 – 10% – 3m months = ₹ 500
Total = ₹ 7,500

Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation

Question 5.
On 1st April 2015, Suman Traders purchased Machinery for ₹ 30,000. On 1st Oct. 2015, they purchased further Machinery costing ₹ 20,000.
On 1st Oct. 2016, they sold the Machine purchased on 1st April 2015 for ₹ 18,000 and brought another Machine for ₹ 15,000 on the same date.
Depreciation is provided on Machinery @ 20% p.a. on the Diminishing Balance Method and the financial year closes on 31st March every year.
Prepare the Machinery Account and Depreciation Account for the year 2015-16, 2016-17, and 2017-18.
Solution:
In the books of Suman Traders
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Practical Problems on Written Down Value Method Q5
Maharashtra Board 11th BK Textbook Solutions Chapter 7 Depreciation Practical Practical Problems on Written Down Value Method Q5.1

Working Notes:
1. Calculation of Profit or loss on sale of machine:
Original cost on 01.04.2015 = ₹ 30,000
Less: Depreciation for 2015-16 (12 months) = ₹ 6,000
W.D.V. on 01.04.2016 = ₹ 24,000
Less: Depreciation for 2016-17 (6 months) = ₹ 2,400
W.D.V. on date of sale = ₹ 21,600
Less: Selling price = ₹ 18,000
∴ Loss on sale of machine = ₹ 3,600

2. Calculation of Depreciation for 2016-17:
(a) Opening balance on 01.04.2016 = ₹ 42,000
Less: W.D.V. of machine sold on 01.04.2016 = ₹ 24,000
18,000 – 20% = ₹ 3,600
(b) Purchase of machine on 01.10.2016 – 15,000 – 20% – 6months = 3,600 + 1,500 = ₹ 5,100

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Balbharti Maharashtra State Board 11th Biology Textbook Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants Textbook Exercise Questions and Answers.

Maharashtra State Board 11th Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

1. Choose correct option

Question (A)
Which one of the following will grow better in moist and shady region?
(a) Opuntia
(b) Orchid
(c) Mangrove
(d) Lotus
Answer:
(b) Orchid

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question (B)
A particular plant had a pair of leaves at each node arranged in one plane. What is the arrangement called?
(a) Alternate phyllotaxy
(b) Decussate phyllotaxy
(c) Superposed phyllotaxy
(d) Whorled phyllotaxy
Answer:
(c) Superposed phyllotaxy

Question (C)
In a particular flower the insertion of floral whorls was in such a manner, so the ovary was below other three whorls, but its stigma was taller than other three whorls. What will you call such flower?
(a) Hypogynous
(b) Perigynous
(c) Inferior ovary
(d) Half superior – half inferior
Answer:
(c) Inferior ovary

Question (D)
Beet and Arum both store food for perennation.
Are the examples for two different types?
(a) Beet is a stem but Arum is a root
(b) Beet is a root but Arum is a stem
(c) Beet is a stem but Arum is a leaf
(d) Beet is a stem but Arum is an inflorescence
Answer:
(b) Beet is a root but Arum is a stem

2. Answer the following questions

Question (A)
Two of the vegetables we consume are nothing but leaf bases. Which are they?
Answer:
Onion, Garlic

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question (B)
Opuntia has spines but Carissa has thorns. What is the difference?
Answer:

  1. In Opuntia, stem is modified into leaf like photosynthetic organ known as phylloclade.
  2. Spines growing on phylloclade of Opuntia are leaves, modified to reduce the loss of water through transpiration.
  3. Thoms in Carissa are modified apical buds. They provide protection against browsing animals.
  4. Thus, spines in Opuntia and thorns in Carissa have different origin and function.

Question (C)
Teacher described Hibiscus as solitary Cyme. What it means?
Answer:
1. In Cymose inflorescence, growth of peduncle is finite and it terminates into flower.
2. In Hibiscus, flower is borne singly at the tip of peduncle. Hence, teacher described Hibiscus as solitary cyme.

3. Write notes on

Question (A)
Fusiform root.
Answer:
Fusiform root:
1. Fusiform root is the modification of tap root for food storage.
2. Fusiform root:
The fusiform root is swollen in the middle and tapering towards both ends forming spindle shaped structure, e.g. Radish (Raphanus sativus)

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question (B)
Racemose inflorescence.
Answer:
Racemose inflorescence

Question (C)
Fasciculated tuberous root.
Answer:
Fasciculated tuberous root:
1. Fasciculated tuberous roots are modification of adventitious roots for storage of food.
2. Fasciculated tuberous roots do not develop any definite shape like modified tap roots.
3. a. A cluster of roots arising from one point which becomes thick and fleshy due to storage of food is known as fasciculated tuberous root.
b. These clusters are seen at the base of the stem, e.g. Dahlia, Asparagus, etc.

Question (D)
Region of cell maturation.
Answer:
Region of maturation/region of differentiation:
a. It is the uppermost major part of the root.
b. The cells of this region are quite impermeable to water due to thick wall.
c. The cells show differentiation and form different types of tissues.
d. This region helps in fixation of plant and conduction of absorbed substances.
e. Development of lateral roots also takes place from this region.

Question (E)
Rhizome.
Answer:
Rhizome:

  1. Rhizome is a modification of underground stem for storage of food.
  2. It is prostrate, dorsiventrally thickened and brownish in colour.
  3. It grows either horizontally or obliquely beneath the soil.
  4. Rhizome shows nodes and intemodes. It bears terminal and axillary buds at nodes.
  5. Terminal bud under favourable conditions produces aerial shoot which degenerates at the end of favourable condition.
  6. Growth of rhizome takes place with lateral buds, such growth is known as sympodial growth, e.g. Ginger (Zingiber officinale), Turmeric {Curcuma domestica), Canna etc.
  7. In plants where rhizomes grow obliquely, terminal bud brings about growth of rhizomes. This is known as monopodial growth, e.g. Nymphea, Nelumbo (Lotus), Pteris (Fern) etc.
  8. Rhizomes perform functions like storage of food, vegetative propagation and perennation.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question (F)
Stolon.
Answer:
Stolons:
1. The slender lateral branch arising from the base of main axis is known as stolon.
2. In some plants it is above ground (wild strawberry).
3. Primarily stolon shows upward growth in the form of ordinary branch, but when it bends and touches the ground terminal bud grows into new shoot and develops adventitious roots.
e.g. Wild Strawberry, Jasmine, Mentha, etc. [Any one example]

Question (G)
Leaf venation.
Answer:
Leaf venation:

  1. Arrangement of veins and veinlets in leaf lamina is known as venation.
  2. Veins are responsible for conduction of water and minerals as well as food.
  3. The structural framework of the lamina is developed by veins.
  4. There are two types of leaf venation: parallel venation which is found in monocot leaves and reticulate venation which is found in dicot leaves.

Question (H)
Cymose inflorescence.
Answer:
Cymose inflorescence.

Question (I)
Perianth.
Answer:
Perianth (P):
a. Many times, calyx and corolla remain undifferentiated. Such member is known as tepal.
b. The whorl of tepals is known as Perianth.
c. It protects other floral whorls.
d. If all the tepals are free the condition is called as polyphyllous and if they are fused the condition is called as gamophyllous.
e. Sepaloid perianth shows green tepals, while petaloid perianth shows brightly coloured tepals. e.g. Lily, Amaranthus, Celosia, etc.
f. Petaloid tepal helps in pollination and sepaloid tepals can perform photosynthesis.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question (J)
Write a short note on vexillary aestivation.
Answer:
Vexillary: Corolla is butterfly shaped and consists of five petals. Outermost and largest is known as standard or vexillum, two lateral petals are wings and two smaller fused forming boat shaped structures keel. e.g. Pisum sativum

Question (K)
Write a short note on axile placentation.
Answer:
Axile placentation: Placentation: The mode of arrangement of ovules on the placenta within the ovary is called placentation.
Axile: Ovules are placed on the central axis of a multilocular ovary, e.g. China rose, Cotton, etc.

Question 4.
Identify the following figures and write down the types of leaves arrangement.
Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 1
Answer:
1. The given figures represent phyllotaxy. It is the arrangement of leaves on the stem and branches in a specific manner.
2. Figure ‘a’ and ‘b’ represents, alternate phyllotaxy. In this type of phyllotaxy, single leaf arises from each node of a stem. e.g. Mango
3. Figure ‘c’ represents opposite decussate phyllotaxy. In this type of phyllotaxy, a pair of leaf arise from each node and the consecutive pair at right angle to the previous one. e.g. Calotropis.

5. Students were on the excursion to a botanical garden. They noted following observation. Will you be able to help them in understanding those conditions?

Question (A)
A wiry outgrowth was seen on a plant arising from in between the leaf and stem.
Answer:
A wiry outgrowth on a plant arising from in between the leaf and stem can be an axillary stem tendril. Stem tendrils:
a. Tendrils are thin, wiry, photosynthetic, leafless coiled structures.
b. They give additional support to developing plant.
c. Tendrils have adhesive glands for fixation.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question (B)
There was a green plant with flat stem, but no leaves. The entire plant was covered by soft spines.
Answer:
Student must have observed phylloclade, which is a modification of stem.
Phylloclade:
a. Modification of stem into leaf like photosynthetic organ is known as phylloclade.
b. Being stem it possesses nodes and internodes.
c. It is thick, fleshy and succulent, contains mucilage for retaining water e.g. Opuntia, Casuarina (Cylindrical shaped phylloclade) and Muehlenbeckia (ribbon like phylloclade).

Question (C)
Many oblique roots were given out from the lower nodes, apparently for extra support.
Answer:
a. Students must have observed adventitious roots in monocotyledonous plants like maize, sugarcane, wheat, etc.
b. Adventitious roots develop from any part of a plant other than radicle.
c. In such plants, adventitious roots arise from the lower node of a stem and provide extra support to the plant. These roots are also called as stilt roots.

Question (D)
Many plants in the marshy region had upwardly growing roots. They could be better seen during low tide.
Answer:
a. Plants growing in marshy region (halophytes) produce upwardly growing roots called as
pneumatophores or respiratory roots.
b. The main root system of these plants does not get sufficient air for respiration as soil is water logged.
c. Due to this, mineral absorption of plant also gets affected.
d. To overcome this problem underground roots, develop special roots which are negatively geotropic; growing vertically upward.
e. These roots are conical projections present around main trunk of plant.
f. Respiratory roots show presence of lenticels which helps in gaseous exchange.

Question (E)
A plant had leaves with long leaf apex, which was curling around a support.
Answer:
a. Students must have observed leaf tip tendril.
b. In some weak stems, leaf apex modifies into thin, green, wiry, coiled structure called as leaf tendril.
c. Such leaf tendrils, help in climbing by curling around a support.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question (F)
A plant was found growing on other plant. Teacher said it is not a parasite. It exhibited two types of roots.
Answer:
a. Student must have observed an epiphytic plants like Dendrobium, Vanda growing on other plant.
b. The two types of roots exhibited by this plant must be clinging roots and epiphytic roots.
c. Clinging roots:
1. Clinging roots are tiny roots develop along intemodes, show disc at tips.
2. It exudes sticky substance which enables plant to get attached to the substratum without damaging it.

d. Epiphytic roots:
1. Epiphytic plants like Vanda, Dendrobium grow on branches of trees in dense rain forests and are unable to obtain moisture from soil.
2. Such plants produce epiphytic roots which hang in the air.
3. The roots are provided with a spongy membranous absorbent covering of the velamen tissue.
4. The cells of velamen tissue are hygroscopic and have porous walls, thus they can absorb moisture from air.
5. Epiphytic roots can be silvery white or green and are without root cap.

Question (G)
While having lunch onion slices were served to them. Teacher asked which part of the plant are you eating?
Answer:
a. The edible part of an onion is fleshy leaves.
b. Onion is a bulb, in which stem is highly reduced, discoid and possesses adventitious roots at the base.
c. This stem bears a whorl of fleshy leaves which store food material.
d. The scale leaves or fleshy leaves are arranged in concentric manner over the stem. Some outer scale leaves become thin and dry. Thus, it is also called as tunicated or layered bulb.

Question (H)
Students observed large leaves of coconut and small leaves of Mimosa. Teacher asked it what way they are similar?
Answer:
a. Both large leaves of coconut and small leaves of Mimosa show pinnately compound leaves.
b. In both plants, leaf lamina is divided into number of leaflets.
c. Leaflets are present laterally on a common axis called rachis, which represents the midrib of the leaf.

Question (I)
Teacher showed them Marigold flower and said it is not one flower. What the teacher meant?
Answer:
a. Marigold flower is an inflorescence in which flowers are produced in a definite manner on a peduncle.
b. In Marigold, racemose type of inflorescence can be observed.
c. In this, peduncle condenses to form a flat rounded structure called receptacle.
d. Opening of flower centripetal i.e. younger flowers are towards the centre and open later, while older flowers towards the periphery and open first.

Question (J)
Students cut open a Papaya fruit and found all the seeds attached to the sides. Teacher inquired about the possible placentation of Papaya ovary.
Answer:
a. In Papaya, seeds are attached to the sides of a fruit. Thus, parietal placentation is possible in papaya ovary,
b. In parietal placentation, ovules are placed on the inner wall of unil unilocular ovary of multicarpellary, syncarpus gynoecium.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 6.
Match the following.
Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 2
Answer:
(i-c-1), (ii-e-3), (iii-a-4), (iv-b-5), (v-d-2)
[Note: Another example of palmately compound leaf (Bifoliate) is Balanites roxburghii.]

Question 7.
Observe the following figures and label the different parts.
Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 3
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 4

8. Differentiate with diagrammatic representation.

Question (A)
Differentiate with diagrammatic representation: Racemose and cymose inflorescence.
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 5

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question (B)
Differentiate with diagrammatic representation: Reticulate and parallel venation
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 6

Question (C)
Differentiate with diagrammatic representation: Taproot and Adventitious roots
Answer:
Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 7

Practical / Project:

Question 1.
Collect different leaves from nearby region and observe variation in margin, leaf base, apex etc.
[Note: Students can scan the given Q.R code to study the different le
af margin, leaf base and apex.]

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Question 2.
Find out and make a note of economically important plant from family Fabaceae, Solanaceae and Liliaceae.
Answer:
1. Economically important plant from family Fabaceae:
Family Fabaceae includes many pulses like gram, arhar, moong, soybean; edible oil seeds like soybean, groundnut; dye (lndigofera); fibres which can be obtained from Sun hemp, Sesbania trifolium which can be used as fodder; some plants are ornamental like lupin, sweet pea; some medicinal plants like muliathi.

2. Economically important plant from family Solanaceae:
Family Solanaceae includes many plants which are good source of food e.g. tomato, brinjal, potato; Spice e.g. chilli; Medicine e.g. belladonna, ashwagandha; Ornamental plants like Petunia.

3. Economically important plant from family Liliaceae:
Family Liliaceae includes many ornamental plants like tulip, Gloriosa, Medicinal plants like Aloe vera. Asparagus and source of colchicine, e.g. Colchicum autumnale.

Question 3.
Collect different leaves from garden and observe their veins and classify it.

11th Biology Digest Chapter 9 Morphology of Flowering Plants Intext Questions and Answers

Use your brainpower. (Textbook Page No. 102)

Why underground stem is different from roots?
Answer:
Underground stems are modified to perform different functions like storage of food, perennation and vegetative propagation. However, they differ from root in having nodes and intemodes.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Use your brainpower. (Textbook Page No. 104)

Why the stem has to perform photosynthesis in xerophytes?
Answer:
1. Xerophytes are the plants which grow in regions with scanty or no rainfall like desert.
2. In Xerophytes, leaves get modified into spines or get reduced in size to check the loss of water due to transpiration.
3. As the leaves are modified into spines, the stem becomes green in colour to do the function of photosynthesis.

Internet My Friend. (Textbook Page No. 106)

Collect information of types of leaf venation.
Answer:
1. Figure ‘R’ shows types of reticulate venation. WTien the veins and veinlets form a network, it is called
reticulate venation.
On the basis of number of mid-veins, reticulate venation is of two types:
a. Pinnate or unicostate: It is with single midrib e.g. Peepal, Mango.
b. Palmate or multicostate: It is with two or more prominent veins. It is further divided into convergent or divergent.
1. Multicostate convergent reticulate: Many prominent veins appear from the base of leaf lamina and converged in a curved manner towards the leaf apex. e.g. Zizyphus
2. Multicostate divergent reticulate: Prominent veins arise from the single point at the base of leaf lamina
and then diverge from one another towards the leaf margin, e.g. Cucurbita

2. Figure ‘P’ shows types of parallel venation. When veins run almost parallel to one another it is called parallel venation. It is of two types:
a. Unicostate: In this, lamina has single prominent mid vein from which many lateral parallel veins arise at regular intervals, e.g. Banana
b. Multicostate: In this, two or more mid veins run parallel to each other. It is further divided into convergent or divergent.

1. Multicostate convergent parallel:
Many prominent veins arise from the leaf base and then converge at leaf apex. e.g. Grasses
2. Multicostate divergent parallel:
Many prominent veins arise from the leaf base and then diverge towards margin, e.g. Borassus flabellifer (Toddy palm)

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Observe and Discuss. (Textbook Page No. 112)

Observe and Discuss.
Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants 8Answer:
1. Figure ‘a’ shows fruit of tomato.

  • It is a simple fruit as it develops from a single flower with bicarpellary syncarpous gynoecium.
  • It is a berry, because it has fleshy endocarp and many seeds.

2. Figure ‘b’ shows fruit of Custard apple.

  • It is an aggregate fruit, because it develops from a single flower with polycarpellary, apocarpous gynoecium.
  • Here, the ovary of each carpel gives rise to a part of the fruit called fruitlet. Hence, it is called an aggregation of fruitlets.
  • Custard apple can be further described as Etaerio of berries.

3. Figure ‘c’ shows fruit of pineapple.

  • It is a composite fruit, because it develops from a complete inflorescence.
  • Pineapple can be further described as Sorosis, as it develops from catkin type of inflorescence.

4. Figure ‘d’ shows fruit of milkweed.

  • It is a simple dehiscent dry fruit.
  • It has many seeds. When pericarp becomes dry and thin, it breaks open by one ventral suture.

Maharashtra Board Class 11 Biology Solutions Chapter 9 Morphology of Flowering Plants

Activity. (Textbook Page No. 113)

Study the family Liliaceae, prepare a table of following characteristics.
Answer:

Symmetry of flower Actinomorphic
Bisexual/ Unisexual Bisexual
Calyx Absent
Corolla Absent
Androecium Stamens six, arranged in two whorls of 3 each, epiphyllous
Gynoecium Tricarpellary, syncarpous, trilocular ovary with many ovules
Aestivation Valvate
a. Calyx Absent
b. Corolla Absent
Placentation Axile
Position of ovary Superior ovary
Types of fruit Capsule, rarely berry

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions निबंध लेखन

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 12th Digest निबंध लेखन Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Marathi Yuvakbharati Solutions निबंध लेखन

12th Marathi Guide निबंध लेखन Textbook Questions and Answers

कृती

खालील विषयांवर निबंधलेखन करा.

प्रश्न 1.
वर्णनात्मक निबंध-
पहाटेचे सौंदर्य.
आमची अविस्मरणीय सहल.
उत्तर :
वर्णनात्मक निबंध दैनंदिन जीवनात आपण पाहिलेल्या व्यक्तींचे, प्रसंगांचे, दृश्यांचे किंवा वस्तूंचे शब्दांनी केलेले प्रत्ययकारक चित्रण म्हणजे वर्णनात्मक निबंध होय.

वर्णिलेल्या प्रसंगांतील, दृश्यांतील, मानवी स्वभावांतील बारकाव्यांचा तपशील येणे वर्णनात्मक निबंधात आवश्यक असते. समजा, आपण एखादया व्यक्तीचे वर्णन करीत आहोत; अशा वेळी त्या निबंधात त्या व्यक्तीच्या सद्गुणांचे वर्णन येणारच. पण त्याचबरोबर (त्या व्यक्तीमधील उणिवाही सांगितल्या पाहिजेत. तसेच, तिच्या हालचाली, लकबी, सवयी यांतील बारकावे सांगितले पाहिजेत. म्हणजे ती व्यक्ती आपल्या डोळ्यांसमोर जशीच्या तशी उभी राहते. असे लेखन घडले, तर तो चांगला वर्णनात्मक निबंध ठरेल.

व्यक्तीच्या वर्णनाप्रमाणेच वस्तू, ठिकाण, दृश्य, प्रसंग यांचेही हुबेहूब, प्रत्ययकारी वर्णन लिहिता आले पाहिजे. ती वस्तू , ते ठिकाण आपण समोर उभे राहून पाहत आहोत, असा प्रत्यय आला पाहिजे. प्रत्ययकारकता हा वर्णनात्मक निबंधाचा प्राण आहे.

नोंद : येथे निबंधात विदयार्थ्यांच्या मार्गदर्शनार्थ मुद्दे दिलेले आहेत. परीक्षेत केवळ निबंधांचे विषय देण्यात येतात, याची नोंद घ्यावी.

वर्णनात्मक निबंधाचा एक नमुना :

घरातील एक उपद्रवी कीटक

[मुद्दे : उपद्रवकारक कीटकांचा प्राथमिक परिचय – त्रासाचे स्वरूप – कीटकांविषयी कुतूहल – कीटकांचे स्थूल स्वरूप – वागण्याची वैशिष्ट्यपूर्ण रीत – कीटकांपासून होणारा महत्त्वाचा त्रास – त्या कीटकांची पैदास – त्या कीटकांच्या निर्मूलनाचा मार्ग.]

माशी ही परमेश्वराप्रमाणे सर्वव्यापी व सर्वसंचारी आहे. कोठेही जा. तुम्हांला माशी आढळणारच. मी तरी माशी नसलेले ठिकाण अजून पाहिलेले नाही. माझ्या मते, माणसाला उपद्रव देणाऱ्या कीटकांमध्ये, माशीचा पहिला क्रमांक लागतो. डास त्रासदायक आहे, यात शंकाच नाही. पण त्याच्यापेक्षा माशी अधिक त्रासदायक आहे, असे माझे ठाम मत आहे. डासांना अटकाव करण्यासाठी वा त्यांना मारण्यासाठी औषधे, फवारण्या व अगरबत्त्या बाजारात मिळतात. पण माश्यांविरुद्ध असे काही उपाय केले जात असल्याचे दिसत नाही.

माश्या आणि उपद्रव या दोन्ही बाबी सोबत सोबतच असतात. डासांप्रमाणे माश्या चावत नाहीत. काही रोगांशी डासांचा संबंध घट्ट जोडला गेला आहे. तसे माश्यांबाबत नाही. म्हणून माश्या निरुपद्रवी वाटत असाव्यात. आणि माश्यांना बहुधा हे कळले असावे. त्यामुळे त्या एकदम अंगचटीलाच येतात. त्यांना हाकलण्याचा कितीही प्रयत्न करा; त्या तात्पुरत्या सटकतात आणि पुन्हा पुन्हा अंगावर येतात. आपण एकाग्रतेने अभ्यासाला बसावे किंवा निवांतपणे टीव्ही पाहत असावे, तर माशीचा फेरा सुरू झालाच म्हणून समजा.

आपण तिला अगदी अव्वल गुप्तहेराच्या चतुराईने मारण्याचा प्रयत्न केला, तरी ती तावडीत सापडत नाहीच. त्यानंतर ती परत येऊन बसते कुठे? तर पाठीवर, मानेवर वा कपाळावर अशा आपल्याला न दिसणाऱ्या जागेवर! मग तिला फक्त निकराने हाकलतच राहावे लागते. ती मात्र सुरक्षितरीत्या पळत राहते, एखादया कुशल खो – खो खेळाडूप्रमाणे! अशा वेळी ती आपल्याला कुत्सितपणे हसत असणार, असे अनेकदा माझ्या मनात येऊन गेले आहे. ती चावत नाही; पण सारखी सुळसुळत राहते. त्यामुळे चित्त विचलित होत राहते. चैन पडत नाही. आपण एकाग्रतेने काहीही करू शकत नाही. मन अस्वस्थ होते आणि मनाची चिडचिड चिडचिड होते!

खरे पाहता, माशीच्या आकाराच्या तुलनेत आपण म्हणजे महाकाय, अक्राळविक्राळ राक्षसच! तरीही ती आपल्याला घाबरत कशी नाही? पुन्हा पुन्हा अंगावर येऊन बसते कशी? प्रत्येक वेळी ती यशस्वीरीत्या सटकते कशी? याचे मला प्रचंड कुतूहल होते. हे कुतूहल मला काही केल्या गप्प बसू देईना. मग मी मराठी विश्वकोश उघडला. त्यातील माशीची माहिती वाचली आणि थक्कच झालो. तिच्या सुरक्षितरीत्या पळण्याचे रहस्यच मला उलगडले.

माशीच्या डोक्यावर दोन मोठे टपोरे डोळे असतात. त्या डोळ्यांत प्रत्येकी चार हजार नेत्रिका असतात. नेत्रिका म्हणजे काय माहीत आहे का? आपण सूक्ष्मदर्शक उपकरणाच्या साहाय्याने अत्यंत लहान, सूक्ष्म वस्तू मोठी करून पाहतो. सूक्ष्मदर्शकाच्या ज्या भिंगातून आपण पाहतो, त्या भिंगाला नेत्रिका म्हणतात. म्हणजे आठ हजार भिंगांमधून माशी भोवतालचा परिसर पाहते. शिवाय तिला आणखी तीन साधे डोळे असतातच. त्यामुळे माशी मान न हलवता एकाच क्षणी सर्व दिशांनी भोवताली पाहू शकते. लक्षात घ्या – आपल्याला फक्त समोरचेच दिसते. माशीला मात्र हालचाल न करता सगळीकडचे दिसते. म्हणूनच तिला कोणत्याही दिशेने येणाऱ्या संकटाची चाहूल तत्काळ लागते आणि ती त्वरेने पळ काढू शकते.

एकदा दुपारी मी शाळेतून घरी आलो आणि समोरचे दृश्य पाहून चकितच झालो. एका बशीच्या काठावर माश्या ओळीने गोलाकार बसल्या होत्या – उंच टांगलेल्या केबलवर कावळे ओळीने बसतात तशा. गुपचूप बाजूला झालो. माझ्या काकांचे मोठे बहिर्गोल भिंग घेऊन आलो आणि त्या भिंगातून माश्यांचे निरीक्षण करू लागलो.

प्रत्येक माशीला सहा पाय होते. सर्व माश्या सहाही पायांवर उभ्या होत्या. मधूनमधून पुढचे दोन पाय वर उचलून ते हातासारखे वापरत होत्या. ” कधी दोन्ही हात एकमेकांवर घासायच्या; तर कधी चेहऱ्यावरचे पाणी निपटून टाकावे त्याप्रमाणे चेहऱ्यावरून हात फिरवायच्या. जणू त्यांचा स्वच्छतेचा कार्यक्रम चालू होता! मला हसूच येऊ लागले. कुजलेले पदार्थ, शेण, लीद, मलमूत्र, गटारे अशा ठिकाणी रममाण होणाऱ्या आणि तिथेच अंडी घालणाऱ्या या माश्या स्वच्छता करीत होत्या!

त्यांच्या पायांवर दाट केस होते. या केसांत अक्षरश: लाखो सूक्ष्म रोगजंतू घर करून राहतात. त्या आपल्या अन्नपदार्थांवर येऊन बसतात. मग ते रोगजंतू आपल्या अन्नात मिसळतात. आपल्याला कॉलरा, हगवण, टायफॉईड यांसारख्या रोगांची लागण होते. आपल्या देशात या रोगांमुळे काही हजार माणसे दरवर्षी दगावतात. केवढा हा माश्यांचा उपद्रव!

माश्यांच्या उपद्रवामुळे मी त्यांचा बारकाईने विचार केला आहे. मला एक शोध लागला आहे. माश्यांचा नायनाट करायला औषधे, फवारण्या वगैरेंची अजिबात गरज नाही. माश्यांना घाण प्रिय असते. म्हणून आपण घाणच नाहीशी करायची. घाण होऊच दयायची नाही. सदोदित स्वच्छता पाळायची, बस्स. केवढा सुंदर महामार्ग आहे हा!

प्रश्न 2.
व्यक्तिचित्रणात्मक निबंध –
माझा आवडता कलावंत.
माझे आवडते शिक्षक.
उत्तर :
व्यक्तिचित्रणात्मक निबंध

व्यक्तिचित्रणात्मक निबंधात व्यक्तीचे चित्रण केलेले असते. प्रसंगवर्णनात प्रसंगाचे शब्दचित्र असते. त्या चित्रणात प्रसंगाचे लक्षवेधक, प्रभावी वर्णन केलेले असते. तो प्रसंग वाचकाच्या डोळ्यांसमोर उभा राहतो. आपण जणू काही तो प्रसंग पाहतच आहोत, असा वाचकाला प्रत्यय येत राहतो. त्याप्रमाणेच व्यक्तिचित्रणात व्यक्ती डोळ्यांसमोर उभी करण्याचे सामर्थ्य असले पाहिजे. जिवंत व्यक्तीच आपण पाहत आहोत, असा वाचकाला प्रत्यय आला पाहिजे. म्हणून व्यक्तीचे दिसणे, तिच्या हालचाली, लकबी, बोलण्याच्या पद्धती, विचार, दृष्टिकोन वगैरेंपैकी काही घटकांच्या किंवा अनेक घटकांच्या आधारे ती व्यक्ती साकार करता यायला हवी.

व्यक्तिचित्रणासाठी व्यक्ती नामवंत, वलयांकित, इतिहासप्रसिद्ध असली पाहिजे असे मुळीच नाही. व्यक्ती कोणीही असू शकते. अट एकच – चित्रण हुबेहूब वठले पाहिजे. त्यात व्यक्तिमत्त्वाचे जास्तीत जास्त पैलू प्रकट झाले पाहिजेत. असे व्यक्तिचित्रण हे यशस्वी व्यक्तिचित्रण होय.

व्यक्तिचित्रणात्मक निबंधाचा एक नमुना :

आमचे मनोहरकाका

[मुद्दे : व्यक्तीची प्राथमिक ओळख – लेखकाशी नाते – दर्शनी रूप – पेहराव – वृत्ती – व्यक्तीची इतरांशी वागण्याची पद्धत – सहवासाचा परिणाम – व्यक्तीचे उपजीविकेचे साधन – छंद – छंदाचे महत्त्व – लेखकाला झालेला फायदा.]

आमच्या शेजारचे मनोहरकाका आमच्या कॉलनीतील आम्हा मित्रमंडळींचे लाडके दोस्त आहेत. आम्हा सगळ्यांना ते खूप आवडतात. नेहमी हसतमुख चेहरा. आम्ही त्यांना कधीही कंटाळलेले, वैतागलेले, त्रागा करीत असलेले असे पाहिलेले नाही. त्यांच्या अंगावर स्वच्छ, इस्त्री केलेले नीटनेटके कपडे असतात. शर्ट नेहमी पँटीत खोचलेले असते. ते ठरावीक दोन – तीनच रंगांचे कपडे वापरतात, असे नाही. त्यांच्या अंगावर विविध रंग सुखाने नांदत असतात.

त्यातही त्यांना टी – शर्ट खूप प्रिय आहेत. हे टी – शर्टसुद्धा ते पॅन्टीत खोचतात, साधारणपणे टी – शर्ट खोचल्यानंतर बहुतेक लोक कमरेचा पट्टा बांधतात. पण मनोहरकाकांच्या बाबतीत गमतीची गोष्ट अशी की त्यांनी कधीही कमरेचा पट्टा वापरलेला नाही. त्यांची प्रकृती नेहमी टुणटुणीत असते. मनोहरकाका आणि प्रसन्नता नेहमी एकत्रच येतात.

मनोहरकाकांचा एक गुण आम्हांला खूप म्हणजे खूपच आवडतो. त्यांनी आम्हांला, “आज अभ्यास केला की नाही? की नुसता खेळण्यात वेळ गेला? किती गुण मिळाले?” असले प्रश्न कधीही विचारले नाहीत. पण त्यांचे आमच्या शिक्षणाकडे लक्ष नव्हते, असे नाही. आम्हा मित्रांच्या आई – बाबांशी त्यांची सतत कोणत्या ना कोणत्या योजनांविषयी चर्चा चालू असे. त्यांनी कॉलनीतील आठवी – नववी – दहावीतील मुलांसाठी विज्ञान प्रयोगशाळा सुरू केली आहे. तसेच, त्यांचे आम्हांला एक आग्रहाचे सांगणे असते, “इंग्रजीवर प्रभुत्व मिळवा. इंग्रजी वर्तमानपत्रे, मासिके वाचा. इंग्रजी पुस्तके वाचत राहा.

इंग्रजी कार्यक्रम पाहा. इंग्रजी बातम्या पाहा. डिक्शनरीची फिकीर करू नका”. मी आठवीत असल्यापासून त्यांचे हे म्हणणे मनावर घेतले. मी मराठी माध्यमातून शिकलो. दहावीनंतर मी कॉलेजमध्ये गेलो. तिथे मला इंग्रजीचा काहीही त्रास झाला नाही. मी आरामात आणि आनंदाने कॉलेजमध्ये वावरलो. शिकतानाही अडथळे आले नाहीत. खरे सांगू? मनोहरकाका माझ्या सोबतच आहेत, असे मला सतत वाटत राहिले आहे.

मनोहरकाकांची स्मरणशक्ती अफाट आहे. त्यांना देशोदेशीच्या इतक्या घटना, माणसे स्मरणात आहेत की विचारता सोय नाही. त्यांचे घर पुस्तकांनी भरलेले आहे. त्यांचे वाचन अफाट आहे. ते प्राध्यापक आहेत. कॉलेजात इतिहास शिकवतात. इतिहास त्यांच्या जिभेवर असतो. त्यांच्याकडे माहितीचा प्रचंड खजिना आहे. शिवाय त्याचे सगळे छापील पुरावे त्यांनी जपून ठेवले आहेत. साठ – सत्तर वर्षांपासूनची वर्तमानपत्रांची, साप्ताहिकांची, मासिकांची कात्रणे त्यांनी जमा केलेली आहेत. विषयानुसार कालानुक्रमे त्यांनी ती कात्रणे लावली आहेत. त्यांच्या फाईली करून ठेवल्या आहेत. स्पर्धांसाठी, स्पर्धा परीक्षांसाठी मनोहरकाकांचा आम्हांला खूप उपयोग होतो.

मी दहावी पास झालो. मला चांगले गुण मिळाले. मनापासून माझे कौतुक केले. पण त्याच वेळी आमच्या घरात एक पेच निर्माण झाला होता. मला आर्ट्स शाखेत प्रवेश घ्यायची इच्छा होती. माझ्या आई – ५ बाबांना ती कल्पना पसंत नव्हती. आम्ही मनोहरकाकांचा सल्ला घ्यायला गेलो. क्षणाचाही विलंब न लावता त्यांनी माझ्या निर्णयाचे कौतुक केले. मी आर्ट्स शाखेत प्रवेश घेतला. या वर्षी मी बारावीत आहे. कॉलेजातला माझा सगळा काळ आनंदात गेलेला आहे. असे आहेत आमचे मनोहरकाका. त्यांना तुम्ही एकदा जरी भेटलात, तरी त्यांचे मित्र होऊन जाल!

प्रश्न 3.
आत्मवृत्तात्मक निबंध-
मी सह्याद्री बोलतोय.
वृत्तपत्राचे मनोगत.
उत्तर :
आत्मवृत्तात्मक (आत्मकथनात्मक) निबंध

या प्रकारच्या निबंधामध्ये सजीव व निर्जीव वस्तू स्वत:च स्वत:च्या जीवनाचे कथन करीत आहेत, अशी कल्पना केलेली असते. या प्रकाराला आत्मनिवेदन, आत्मवृत्त, मनोगत, कैफियत, गाहाणे इत्यादी वेगवेगळे शब्दही योजले जातात.

या निबंधप्रकारात, निवेदक स्वत:च बोलत असल्याने प्रथमपुरुषी वाक्यरचना येते. या कथनात निवेदकाच्या जन्मापासूनच्या संपूर्ण बारीकसारीक तपशिलांची अपेक्षा नसते. त्याच्या जीवनातील ठळक, महत्त्वाचे मोजकेच प्रसंग वा घडामोडी नमूद कराव्यात. त्या आधारे त्याच्या व्यथा – वेदना कथन कराव्यात; या व्यथा – वेदना कथन करता मानवी जीवनातील, माणसाच्या वर्तनातील विसंगती दाखवून दयाव्यात, अशी अपेक्षा असते. मनोगत व्यक्त करताना सुप्त, अतृप्त इच्छा प्रकट करावी. गा – हाणी, कैफियत लिहिताना निवेदकाच्या सुखदुःखावर भर दयावा. निवेदक स्वतः वाचकाशी बोलत असतो. म्हणून या निबंधाची भाषा साधी व ओघवती असावी. निवेदनात जिव्हाळा, कळकळ, भावनेचा ओलावा व्यक्त झाला पाहिजे.

आत्मवृत्तात्मक (आत्मकथनात्मक) निबंधाचा एक नमुना :

भटक्या जमातीतील एका भटक्याचे मनोगत

[मुद्दे : भटकी जमात सतत भटकत असते – पण दारिद्र्य त्यांच्या पाचवीला पुजलेले – डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे प्रयत्न – भटके जीवन – स्थिरता नाही – गावोगावी भटकणे – भटकंतीमुळे सतत ताटातूट – भटकंतीत साथ प्राण्यांची – अपमानित जीवन – फुले, शाहू महाराज, डॉ. आंबेडकर यांच्यामुळे नवीन जीवन – प्रेरणा – अजूनही सुधारणेची गरज.]

“खरोखर आज मला फार आनंद झाला आहे. कारण अशा त – हेने आपल्या मनातील विचार समाजातील सगळ्या लोकांपुढे आपण कधी मांडू शकू, असे मला स्वप्नातही वाटले नव्हते. खरं सांगू का? असं एका जागी उभं राहून बोलण्याचीही मला सवय नाही, कारण… कारण आम्ही आहोत ‘भटके’ लोक ! सतत भटकतच असतो! आमच्या पायांना मुळी चक्रच लावलेलं असतं. पण एक शंका माझ्या मनात बरेच दिवस रेंगाळते आहे. ती तुमच्यापुढे मांडतो. असं म्हणतात की – जो चालतो, त्याचं नशीबही जोरात चालतं. जर असं आहे तर आम्हां भटक्यांचं नशीब का कधीच जोरात धावत नाही? आमची गाठ सदैव दारिद्र्याशीच का? आज वर्षानुवर्षे आम्ही हिंडत आहोत, पण जगातील कोणाचंही आमच्याकडे लक्ष गेलं नाही.

“आता मात्र दिवस हळहळ पालटू लागले आहेत. आमच्या दैन्यावस्थेकडे समाजाचे थोडं थोडं लक्ष जाऊ लागलं आहे. आमच्या मुलांपैकी काहीजण शिकू लागले आहेत. हे घडू लागलं आहे ते आमच्या परमपूज्य डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांमुळे. त्यांनी आम्हांला नवीन डोळे दिले; नवी दृष्टी दिली ! आम्ही अंधश्रद्धेच्या गुडूप अंधारात घनघोर झोपलो होतो. बाबासाहेबांनी आपल्या विचारांनी आम्हांला गदागदा हलवलं; आम्हांला जागं केलं. आम्हांला नवा मार्ग दाखवला. आम्ही त्या मार्गावर एकेक पाऊल टाकत आहोत.

“आता मी माझं मनोगत सांगतोय, तेव्हा मी माझी सुखदुःखे सांगावीत, असं तुमच्या मनात येईल. पण खरं सांगू का? सुखाचे क्षण मला शोधावेच लागतील. सगळं दु:खच दु:ख आलं आहे आमच्या वाट्याला! आम्हां भटक्यांना ना घर ना गाव! आम्ही सर्वजण गटागटाने हिंडत असतो… या गावातून त्या गावात. गावात गेल्यावर मुक्काम गावकुसाबाहेर. तेथेच फाटक्यातुटक्या कापडाच्या राहुट्या उभारतो. त्यांना आम्ही ‘पालं’ म्हणतो. दोन – चार दिवस राहतो. गावात दारोदार हिंडून काही काम मिळालं तर करतो आणि खातो आणि मग पालं गुंडाळून नव्या गावाच्या दिशेने पावलं टाकतो. वर्षानुवर्षे हे असंच चालू आहे.

“खरं सांगू का माझा जन्म कधी झाला व कोठे झाला, हे मला सांगता येणार नाही. आम्ही सगळी भावंडं अशीच भटकंतीत जन्मलो. आमचे जन्म, बारसे, लग्न सगळे या भटकंतीतच. जवळच्या माणसाचा मृत्यू झाला, तरी आम्हांला हे कळतं ते काही महिन्यांनी, कधी कधी तर वर्षानंतरही ! या भटक्या जीवनामुळे सगळ्या भावंडांची गाठ पडते, तीसुद्धा वर्षावर्षानंतर!

“भटक्या जीवनामुळे आम्हांला खडतर जीवनाची सवयच झाली आहे. कष्ट, दैन्य, हालअपेष्टा, मानापमान अशा गोष्टींचं काही वाटेनासंच झालं आहे. कधी कधी आम्ही पालं टाकतो आणि कोणीतरी येऊन शिवीगाळ करून आम्हांला हुसकावतं! आम्ही काहीही न बोलता भीतीने व दुःखी अंत:करणाने तिथून उठतो आणि दुसरीकडे जातो! आम्हांला कायम साथ देतात ती आमची मेंढरं, कुत्री आणि गाढवं ! आजारी पडायलाही आम्हांला फुरसत नसते.

आता आता आमच्यात थोडा बदल झाला आहे. छत्रपती शाहू महाराज हे देवदूतासारखे आमच्यासाठी धावून आले. आमच्यासाठी त्यांनी अपार कष्ट घेतले. आपल्या राजेपणाचे सर्व अधिकार त्यांनी आमच्यासाठी वापरले. आम्हांला स्थिर जीवन मिळावे म्हणून अनेक कल्पक योजना आखल्या. अनेकांची टीका सहन करीत त्या राबवल्या. आम्हांला माणसात आणण्याचा प्रयत्न केला. महात्मा फुले, शाहू महाराज, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यासारख्यांच्या प्रयत्नांमुळे आता आमची मुलं शिकू लागली आहेत. वरच्या पदापर्यंत जाऊ लागली आहेत.

“इतर समाजसुद्धा हळूहळू बदलत आहे. लोक आमची स्थिती समजून घेत आहेत. सरकार आमच्यासाठी विविध योजना आखत आहे, कायदे करीत आहे. पण तरीही अजून खूप सुधारणा होण्याची गरज आहे. मग आपण एकसमान होऊ. आपला देश समर्थ बनेल.”

प्रश्न 4.
कल्पनाप्रधान निबंध –
सूर्य मावळला नाही तर…
पेट्रोल संपले तर…
उत्तर :
कल्पनाप्रधान निबंध

अशक्य वाटणारी गोष्ट शक्य झाल्यास काय घडेल या कल्पनेचा मुक्त वापर करून लिहिलेल्या निबंधाला कल्पनाप्रधान निबंध म्हणतात. आधुनिक जीवनव्यवहारात काही वस्तू अगदी अपरिहार्य झाल्या आहेत. त्या उपलब्ध नसल्यास काय घडेल, याचे वर्णन कल्पनाप्रधान निबंधात करता येते. परंतु त्याच वेळी त्या वस्तूंची आवश्यकता किती आहे, त्यामुळे आपल्या जीवनात किती सौंदर्य निर्माण झाले आहे किंवा किती कृत्रिमता निर्माण झाली आहे, हेही सांगता आले पाहिजे.

या निबंधप्रकाराची सुरुवात एखादया दैनंदिन प्रसंगातून करता येते. अशा निबंधाच्या विषयाची मांडणी करताना आपणाला ज्या गोष्टी सांगायच्या असतात, त्या एखादया कल्पनेभोवती गुंफून सांगाव्यात.

कल्पनाप्रधान निबंधाचा एक नमुना :

आषाढघनाचे आगमन झाले नाही तर?

[मुद्दे : असा प्रश्न मनात येण्याचे कारण – प्रथम जाणवणारा दुष्परिणाम – – निसर्गसौंदर्याचा नाश – आषाढ धो धो पावसाचा महिना – अतिवृष्टीच्या परिणामांपासून मुक्ती – पाण्याच्या अभावाचे परिणाम – मानवी प्रयत्न – पाणी मिळवणे महागडे – पाण्याविना तडफडणारी सर्वच प्राणिसृष्टी – आधुनिक जीवन ठप्प – गरीबश्रीमंत दरी – सर्वनाशाकडे वाटचाल.]

मध्यंतरी कोरोनाने अक्षरश: हैदोस घातला होता. जगातली सर्व कुटुंबे आपापल्या घरात कोंडून पडली होती. माणसाच्या गेल्या दहा हजार वर्षांच्या इतिहासात पहिल्यांदाच घडले हे. निसर्गाने माणसाला शिक्षाच दयायला सुरुवात केली नसेल ना? गेली दहा हजार वर्षे माणूस स्वार्थासाठी निसर्गाला ओरबाडतो आहे. पर्यावरण उद्ध्वस्त करीत आहे. त्याचा बदला तर नाही ना हा? आणखी काय काय घडणार आहे कोण जाणे! सध्याचाच ताप पाहा आधी. तापमानाचा पारा ४०°ला स्पर्श करीत आहे. आता पाऊस येईल तेव्हाच गारवा. त्यातच पाऊस या वर्षी उशिरा आला तर? अरे देवा! पण तो आलाच नाही तर? आषाढघनाचे दर्शनच घडले नाही तर?

परवाच बा. भ. बोरकर यांची कविता वाचत होतो. वाचता वाचता हरखून गेलो होतो. या पावसाळ्यात जायचेच, असा आमच्या घरात बेत आखला जात होता. गावी जायला मिळाले, तर आषाढघनाने नटलेले निसर्गसौंदर्य डोळे भरून पाहता येईल. कोमल, नाजूक पाचूच्या रांगांची हिरवीगार शेते, पोवळ्याच्या रंगाची लाल माती, रत्नांच्या प्रभेसारखी बांबूची बेटे, सोनचाफा, केतकी, जाईजुई यांचे आषाढस्पर्शाने प्रफुल्लित झालेले सौंदर्य अनुभवायला मिळेल, हे खरे आहे. पण पाऊसच नसेल तर?

आषाढ महिना हा धुवाधार पावसाचा महिना. गडगडाटासह धो धो कोसळणाऱ्या पावसाचा महिना. कधी कधी हे आषाढघन रौद्ररूप धारण करतात. गावेच्या गावे जलमय होतात. डोंगरकडे कोसळतात. घरे बुडतात. गटारे ओसंडून वाहतात. सांडपाण्याची, मलमूत्राची सर्व घाण रस्तोरस्ती पसरते. घराघरात घुसते. मुकी जनावरे बिचारी वाहून जातात. हे सर्व परिणाम किरकोळ वाटावेत, अशी भीषण संकटे समोर उभी ठाकतात. दैनंदिन जीवन कोलमडून पडते. रोगराईचे तांडव सुरू होते. पाऊस नसेल, तर हे सर्व टळेल, यात शंकाच नाही.

मात्र, पाण्याशिवाय जीवन नाही. आणि माणूस हा तर करामती प्राणी आहे. तो पाणी मिळवण्याचे मार्ग शोधू लागेल. समुद्राचे पाणी वापरण्याजोगे करण्याचे कारखाने सुरू होतील. त्यामुळे प्यायला पाणी मिळेल. काही प्रमाणात शेती होईल. पण हे जेवढ्यास तेवढेच असेल.

सर्वत्र पाऊस पडत आहे. रान हिरवेगार झाले आहे. फळाफुलांनी झाडे लगडली आहेत, अशी दृश्ये कधीच आणि कुठेही दिसणार नाही. बा. भ. बोरकरांच्या कवितेतील रमणीय दृश्य हे कल्पनारम्य चित्रपटातील फॅन्टसीसारखे असेल फक्त.

समुद्रातून पाणी मिळवण्याचा उपाय तसा खूप महागडा असेल. त्यातून सर्व मानवजातीच्या सर्व गरजा भागवता येणे अशक्य होईल. उपासमार मोठ्या प्रमाणात होईल. दंगली घडतील. लुटालुटीचे प्रकार सुरू होतील.

थोडकीच माणसे शिल्लक राहिली, तर ती जगूच शकणार नाहीत. इतर प्राणी त्यांना जगू देणार नाहीत. माणूस फक्त स्वत:साठी पाणी मिळवील. पण उरलेल्या प्राणिसृष्टीचे काय? ही प्राणिसृष्टी माणसांवर चाल करून येईल. वरवर वाटते तितके जीवन सोपे नसेल. माणसांचे, प्राण्यांचे मृतदेह सर्वत्र दिसू लागतील. त्यांतून कल्पनातीत रोगांची निर्मिती होईल. एकूण काय? ती सर्वनाशाकडची वाटचाल असेल.

पाऊस नसेल, तर वीजही नसेल. एका रात्रीत सर्व कारखाने थंडगार पडतील. पाणी नसल्यामुळे शेती नसेल. फळबागाईत नसेल. नेहमीच्या अन्नधान्यासाठी माणूस समुद्रातून पाणी काढील, इथपर्यंत ठीक आहे. पण अन्य अनेक पिके घेणे महाप्रचंड कठीण होईल. या परिस्थितीतून अल्प माणसांकडे काही अधिकीच्या गोष्टी असतील. बाकी प्रचंड समुदाय दारिद्र्यात खितपत राहील. त्यातून प्रचंड अराजक माजेल. याची भीषण चित्रे रंगवण्याची गरजच नाही. अल्पकाळातच जीवसृष्टी नष्ट होईल. उरेल फक्त रखरखीत, रणरणते वाळवंट. सूर्यमालिकेतील कोणत्याच ग्रहावर जीवसृष्टी अशीच नष्ट झाली नसेल ना?

नको, नको ते प्रश्न आणि त्या दृश्यांची ती वर्णने! एकच चिरकालिक सत्य आहे. ते म्हणजे पाऊस हवा, आषाढघन बरसायला हवाच!

प्रश्न 5.
वैचारिक निबंध –
तंत्रज्ञानाची किमया.
वाचते होऊया.
उत्तर :
वैचारिक निबंध

वैचारिक निबंधात विचाराला महत्त्व असते. मात्र, सर्व वैचारिक निबंध एकाच स्वरूपाचे नसतात. (यामध्ये विचारप्रधान, चिंतनपर, समस्याप्रधान, चर्चात्मक अशा स्वरूपांचे निबंध असतात.) काही निबंधांत विचाराला महत्त्व असते. उदा., ‘अहिंसा हाच श्रेष्ठ धर्म’, ‘दया, क्षमा, शांती हाच जीवनाचा आधार’, ‘त्यागात मैत्रीचा आत्मा’ इत्यादी. काही निबंध समस्याप्रधान असतात. उदा., ‘पर्यावरणाचा हास’, ‘फॅशनचे वेड’, ‘बालमजुरी’, ‘बेकारी’, ‘स्त्रियांवरील अत्याचार’ इत्यादी. अशा निबंधांत समस्या मांडलेली असते आणि त्या अनुषंगाने लेखक आपले विचार मांडतो. तर काही निबंध हे वादविवादात्मक स्वरूपाचे असतात. उदा., ‘मोबाइल – शाप की वरदान’, ‘आजचे तरुण बिघडले आहेत काय?’, ‘आजची स्त्री – अबला की सबला?’ इत्यादी.

वैचारिक निबंध कोणत्याही स्वरूपाचा असला, तरी त्यात एक विचार मांडलेला असतो. कोणत्याही विषयाला नेहमी दोन बाजू असतात. एक अनुकूल आणि दुसरी प्रतिकूल. अशा निबंधात केवळ आपलीच बाजू – म्हणजे अनुकूल बाजू – मांडून चालत नाही. त्या विषयाची दुसरी बाजू – म्हणजे आपल्याला न पटणारी बाजूसुद्धा – मांडावी लागते.

अशा प्रकारच्या निबंधाची मांडणी साधारणपणे पुढील प्रकारची असते :

प्रास्ताविकात विषयाची सदयःस्थिती मांडावी. त्यानंतर विरुद्ध बाजू मांडावी. लगेचच त्या बाजूतील उणिवा दाखवाव्यात. याला ‘खंडन’ असे म्हणतात. मग आपली बाजू मांडावी. याला ‘मंडन’ असे म्हणतात. खंडन – मंडन करताना दाखले दयावेत. अखेरीला आपल्या विचाराबाबतचा स्वत:चा निष्कर्ष नोंदवावा.

वैचारिक निबंधाचा एक नमुना :

सादरीकरण – एक जीवनावश्यक कौशल्य

[मुद्दे : समूहात राहणे ही माणसाची जीवनावश्यक गरज – त्यामुळे इतरांसमोर कौशल्याने सादर होणे – दैनंदिन जीवनात अनौपचारिक सादरीकरण – आधुनिक जीवन गुंतागुंतीचे – सतत विविध समूहांसमोर सादर होण्याची निकड – विशिष्ट कौशल्ये आवश्यक – पूर्वीचे जीवन शांत, संथ – सादरीकरणाचा अभ्यास करणे निकडीचे.]

असे म्हणतात की, माणूस हा सामाजिक प्राणी आहे. तो समूह करून राहतो. तो एकेकटा, स्वतंत्रपणे जगूच शकणार नाही. तो माणसांत, माणसांसोबत राहतो. तो त्याचा जगण्याचा आधारच आहे. हा आधार नसेल, तर माणूस वेडापिसाच होईल. म्हणूनच, प्राचीन काळापासून ते अगदी आजतागायत जगभर सर्व देशांमध्ये माणसाला शिक्षा केली जाते ती तुरुंगवासाची. त्याला त्याच्या कुटुंबीयांपासून, मित्रांपासून, समाजापासून तोडून टाकण्याची ती शिक्षा असते. बाह्य जगाशी कोणताही संपर्क येऊ दयायचा नाही, हीच ती शिक्षा असते. ही शिक्षा माणसाला मृत्युदंडापेक्षाही भीषण वाटत आलेली आहे. समाजात राहणे ही त्याची जीवनावश्यक गरज आहे.

समाजात राहायचे म्हणजे दुसऱ्यांच्या सोबतीने, त्यांच्या सहकार्याने राहायचे. म्हणूनच ज्यांच्यासोबत आपण राहतो, वावरतो त्यांना आपल्या इच्छा – आकांक्षा, भावना – विचार समजावून सांगणे आवश्यक ठरते. इतरांच्या इच्छा – आकांक्षांना तडे न जाता आपल्या मनाप्रमाणे जगता आले पाहिजे. म्हणूनच आपल्या कल्पना – भावना, विचार इतरांना समजावून सांगणे हे अत्यंत कौशल्याचे ठरते. याच्यासाठी सादरीकरणाची गरज आहे. स्वत:ची मते पद्धतशीरपणे समजावून सांगण्यासाठी खास युक्तिवाद करावा लागतो. ही सर्व पद्धत म्हणजेच ‘सादरीकरण’ होय.

सादरीकरणाशिवाय माणूस नाही. सादरीकरण हा माणसाच्या जगण्याचाच एक भाग आहे. आपले बोलणे, चालणे, उठणे, बसणे, वागणे, हातवारे करणे किंबहुना आपली देहबोली हे आपले सादरीकरणच होय. या सादरीकरणातून आपले व्यक्तिमत्त्व व्यक्त होत असते. आपण फारच थोड्या कृती एकट्याने, खाजगीरीत्या करतो. आपले बहुतांशी जगणे इतरांसमोर, इतरांसोबतच घडत असते. म्हणजे आपण इतरांसमोर सदोदित सादरीकरणच करीत असतो म्हणा ना!

हे सादरीकरण अनौपचारिक पद्धतीने घडत असते. म्हणूनच आईवडील किंवा अन्य वडीलधारी माणसे “उठता – बसता काळजी घे”, “असा उभा राहू नकोस, तसा राहा’ या अशा सूचना करतात. इतरांसमोर आपले व्यक्तिमत्त्व चांगल्या रितीने प्रकट व्हावे, ही त्यांची इच्छा असते. म्हणजेच आपल्या देहबोलीला, आपल्या वागण्याबोलण्याला किती महत्त्व आहे, हे लक्षात येईल.

मात्र, आताचे जीवन खूप जटिल बनले आहे. खूप व्यामिश्र बनले आहे. जागतिकीकरणामुळे संपूर्ण मानवी जीवनच ढवळून निघाले आहे. कामांचे स्वरूप व व्याप्ती वाढली आहे. विविध प्रकारचे उदयोगव्यवसाय निर्माण झाले आहेत. संगणक, इंटरनेट, मोबाइल यांसारख्या माहिती तंत्रज्ञानाच्या दूतांमुळे सर्व व्यवहारांचे स्वरूप आरपार बदलले आहे. सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक क्षेत्रांत अनेकानेक घडामोडी घडताहेत. यासाठी चर्चा, परिषदा, मेळावे, बैठका, संमेलने, शिबिरे इत्यादी आयोजित केली जात आहेत. माणसांना विविध कारणांनी असे एकत्र यावे लागत आहे.

अशा वेळी समूहासमोर आपल्या कल्पना, आपली मते व्यक्त करण्याची, सगळ्यांना आपले विचार समजावून सांगण्याची वेळ येते. आधुनिक काळात या सगळ्याला आपल्याला सामोरे जावे लागत आहे. हे टाळता येणे शक्यच नाही. अन्यथा आपल्याला नोकरी, धंदा वा व्यवसाय करताच येणार नाही. येथे सादरीकरणाचा संबंध येतो. अशा या सादरीकरणाशिवाय आपण जगूच शकणार नाही.

काही वर्षांपूर्वीचे जीवन हे शांत, संथ होते. तेथे कोणाला, कशाचीही घाई नव्हती किंवा अगत्यही नव्हते. म्हणून कोणीही सैलपणाने वागला तरी ते चालून जाई. आता मात्र ते शक्य नाही. म्हणून सादरीकरणाचा अभ्यासही करावा लागेल. दुसऱ्यांसमोर आपण सादर होतो तेव्हा, उभे राहणे, बोलणे, हातवारे करणे या सगळ्यांचा काटेकोर अभ्यास करावा लागेल. कोणत्या हेतूने व कोणत्या प्रकारच्या लोकांसमोर आपण उभे राहिलो आहोत, हे लक्षात घेऊन आपल्याला आपल्या सादरीकरणाची रीत ठरवावी लागेल. सादरीकरण हे आता दुर्लक्ष करण्याएवढे बिनमहत्त्वाचे राहिले नाही. आपण शाळा – कॉलेजात अभ्यास करतो, तसा सादरीकरणाचा अभ्यास करावा लागेल. सातत्याने सराव करावा लागेल. तर आणि तरच आपला आधुनिक जगात टिकाव लागणार आहे.

निबंध लेखन प्रस्तावना

निबंध हा गदयलेखनाचा एक प्रकार आहे. त्यात एखादया विषयाची सांगोपांग माहिती सुसंगतपणे दयायची असते.

निबंधात कधी एखादया समस्येचा ऊहापोह केलेला असतो. समस्येचे स्वरूप, कारणे व उपाय या रितीने त्यात मांडणी केलेली असते. कधी एखादी वस्तू, ठिकाण, परिसर, प्रसंग, व्यक्ती यांचे वर्णन असते; तर कधी विविध सजीव – निर्जीव गोष्टींचे आत्मकथन असते. कधी कधी कल्पनेवर स्वार होऊन अनेक गोष्टींच्या अंतरंगात शिरण्याचा प्रयत्न असतो. त्याचप्रमाणे नकारात्मक गुणांचाही निर्देश करायला हरकत नसते. अशा प्रकारे निबंधात आशय विविध रितींनी मांडलेला असतो.

1. लक्षात ठेवा

  • निबंधाची सुरुवात आकर्षक, लक्षवेधक हवी आणि आपले मत ठाशीवपणे मांडणारा परिणामकारक शेवट हवा.
  • सुरुवातीच्या काळात कोणालाही कोणताही निबंध एका दमात, एका झटक्यात लिहिता येत नाही. पुन:पुन्हा सुधारणा करून पुनर्लेखन करावे लागते.
  • परीक्षेत ठरावीक मिनिटांत निबंध लिहावा लागतो. पुन:पुन्हा लिहिण्यास वेळ नसतो. निबंध लिहिण्याचा सातत्याने सराव केला पाहिजे. निबंधाच्या विषयानुसार प्रथम मुद्दे तयार करावेत. ते क्रमाने मांडावेत. मुद्द्यांना अनुसरून परिच्छेद पाडले पाहिजेत.
  • निबंध ठरावीक शब्दसंख्येत बसवावा. या त – हेने वेगवेगळ्या विषयांवरचे निबंध तयार करावेत.
  • म्हणी, वाक्प्रचार, सुभाषिते, विविध भाषांतील अवतरणे यांचा गरजेनुसार व प्रमाणशीर वापर करावा.
  • शब्दरचना व वाक्यरचना अर्थपूर्ण असावी. ज्या शब्दांचा अर्थ निश्चितपणे माहीत नाही, त्यांचा उपयोग करू नये.
  • पाल्हाळीकपणा टाळावा.
  • स्वत:च्या शब्दांतच निबंध लिहावा. दुसऱ्याचा निबंध उतरवून काढू नये किंवा त्याची घोकंपट्टी करू नये.
  • लेखनाचे नियम, विरामचिन्हे यांबाबत दक्षता बाळगावी.
  • शब्दसंपत्ती, भाषाशैली यांचा विकास व्हावा, म्हणून वृत्तपत्रे व पाठ्यपुस्तकेतर पुस्तके यांचे नियमित वाचन अवश्य करावे.
  • टिपणे, कात्रणे यांचा संग्रह करण्याची सवय लावावी.
  • शा प्रकारे सराव केल्यास मुद्देसूदपणे व आटोपशीरपणे निबंध लिहिण्याचे कौशल्य प्राप्त होते. परीक्षेत कोणत्याही विषयावरचा निबंध लिहिण्यास हे कौशल्य उपयोगी पडते.

2. अभ्यासक्रमातील निबंधाचे प्रकार :

निबंधाच्या आशयानुसार निबंधाचे अनेक प्रकार मानले जातात. त्यांपैकी पुढील पाच प्रकार इयत्ता १२वीच्या अभ्यासक्रमात समाविष्ट करण्यात आले आहेत :

कल्पनाप्रधान निबंधाचा एक नमुना :

आषाढघनाचे आगमन झाले नाही तर?

[मुद्दे : असा प्रश्न मनात येण्याचे कारण – प्रथम जाणवणारा दुष्परिणाम – निसर्गसौंदर्याचा नाश – आषाढ धो धो पावसाचा महिना – अतिवृष्टीच्या परिणामांपासून मुक्ती – पाण्याच्या अभावाचे परिणाम – मानवी प्रयत्न – पाणी मिळवणे महागडे – पाण्याविना तडफडणारी सर्वच प्राणिसृष्टी – आधुनिक जीवन ठप्प – गरीबश्रीमंत दरी – सर्वनाशाकडे वाटचाल.]

मध्यंतरी कोरोनाने अक्षरश: हैदोस घातला होता. जगातली सर्व कुटुंबे आपापल्या घरात कोंडून पडली होती. माणसाच्या गेल्या दहा हजार वर्षांच्या इतिहासात पहिल्यांदाच घडले हे. निसर्गाने माणसाला शिक्षाच दयायला सुरुवात केली नसेल ना? गेली दहा हजार वर्षे माणूस स्वार्थासाठी निसर्गाला ओरबाडतो आहे. पर्यावरण उद्ध्वस्त करीत आहे. त्याचा बदला तर नाही ना हा? आणखी काय काय घडणार आहे कोण जाणे! सध्याचाच ताप पाहा आधी. तापमानाचा पारा ४०°ला स्पर्श करीत आहे. आता पाऊस येईल तेव्हाच गारवा. त्यातच पाऊस या वर्षी उशिरा आला तर? अरे देवा! पण तो आलाच नाही तर? आषाढघनाचे दर्शनच घडले नाही तर?

परवाच बा. भ. बोरकर यांची कविता वाचत होतो. वाचता वाचता हरखून गेलो होतो. या पावसाळ्यात जायचेच, असा आमच्या घरात बेत आखला जात होता. गावी जायला मिळाले, तर आषाढघनाने नटलेले निसर्गसौंदर्य डोळे भरून पाहता येईल. कोमल, नाजूक पाचूच्या रांगांची हिरवीगार शेते, पोवळ्याच्या रंगाची लाल माती, रत्नांच्या प्रभेसारखी बांबूची बेटे, सोनचाफा, केतकी, जाईजुई यांचे आषाढस्पर्शाने प्रफुल्लित झालेले सौंदर्य अनुभवायला मिळेल, हे खरे आहे. पण पाऊसच नसेल तर?

आषाढ महिना हा धुवाधार पावसाचा महिना. गडगडाटासह धो धो कोसळणाऱ्या पावसाचा महिना. कधी कधी हे आषाढघन रौद्ररूप धारण करतात. गावेच्या गावे जलमय होतात. डोंगरकडे कोसळतात. घरे बुडतात. गटारे ओसंडून वाहतात. सांडपाण्याची, मलमूत्राची सर्व घाण रस्तोरस्ती पसरते. घराघरात घुसते. मुकी जनावरे बिचारी वाहून जातात. हे सर्व परिणाम किरकोळ वाटावेत, अशी भीषण संकटे समोर उभी ठाकतात. दैनंदिन जीवन कोलमडून पडते. रोगराईचे तांडव सुरू होते. पाऊस नसेल, तर हे सर्व टळेल, यात शंकाच नाही.

मात्र, पाण्याशिवाय जीवन नाही. आणि माणूस हा तर करामती प्राणी आहे. तो पाणी मिळवण्याचे मार्ग शोधू लागेल. समुद्राचे पाणी वापरण्याजोगे करण्याचे कारखाने सुरू होतील. त्यामुळे प्यायला पाणी मिळेल. काही प्रमाणात शेती होईल. पण हे जेवढ्यास तेवढेच असेल.

सर्वत्र पाऊस पडत आहे. रान हिरवेगार झाले आहे. फळाफुलांनी झाडे। लगडली आहेत, अशी दृश्ये कधीच आणि कुठेही दिसणार नाही. बा. भ. बोरकरांच्या कवितेतील रमणीय दृश्य हे कल्पनारम्य चित्रपटातील फॅन्टसीसारखे असेल फक्त.

समुद्रातून पाणी मिळवण्याचा उपाय तसा खूप महागडा असेल. त्यातून सर्व मानवजातीच्या सर्व गरजा भागवता येणे अशक्य होईल. उपासमार मोठ्या प्रमाणात होईल. दंगली घडतील. लुटालुटीचे प्रकार सुरू होतील. थोडकीच माणसे शिल्लक राहिली, तर ती जगूच शकणार नाहीत. इतर प्राणी त्यांना जगू देणार नाहीत. माणूस फक्त स्वत:साठी पाणी मिळवील. पण उरलेल्या प्राणिसृष्टीचे काय? ही प्राणिसृष्टी माणसांवर चाल करून येईल. वरवर वाटते तितके जीवन सोपे नसेल. माणसांचे, प्राण्यांचे मृतदेह सर्वत्र दिसू लागतील. त्यांतून कल्पनातीत रोगांची निर्मिती होईल. एकूण काय? ती सर्वनाशाकडची वाटचाल असेल.

पाऊस नसेल, तर वीजही नसेल. एका रात्रीत सर्व कारखाने थंडगार पडतील. पाणी नसल्यामुळे शेती नसेल. फळबागाईत नसेल. नेहमीच्या अन्नधान्यासाठी माणूस समुद्रातून पाणी काढील, इथपर्यंत ठीक आहे. पण अन्य अनेक पिके घेणे महाप्रचंड कठीण होईल. या परिस्थितीतून अल्प माणसांकडे काही अधिकीच्या गोष्टी असतील. बाकी प्रचंड समुदाय दारिद्र्यात खितपत राहील. त्यातून प्रचंड अराजक माजेल. याची भीषण चित्रे रंगवण्याची गरजच नाही. अल्पकाळातच जीवसृष्टी नष्ट होईल. उरेल फक्त रखरखीत, रणरणते वाळवंट. सूर्यमालिकेतील कोणत्याच ग्रहावर जीवसृष्टी अशीच नष्ट झाली नसेल ना?

नको, नको ते प्रश्न आणि त्या दृश्यांची ती वर्णने! एकच चिरकालिक १ सत्य आहे. ते म्हणजे पाऊस हवा, आषाढघन बरसायला हवाच!

वैचारिक निबंध

वैचारिक निबंधात विचाराला महत्त्व असते. मात्र, सर्व वैचारिक निबंध एकाच स्वरूपाचे नसतात. (यामध्ये विचारप्रधान, चिंतनपर, समस्याप्रधान, चर्चात्मक अशा स्वरूपांचे निबंध असतात.) काही निबंधांत विचाराला महत्त्व असते. उदा., ‘अहिंसा हाच श्रेष्ठ धर्म’, ‘दया, क्षमा, शांती हाच जीवनाचा आधार’, ‘त्यागात मैत्रीचा आत्मा’ इत्यादी. काही निबंध समस्याप्रधान असतात. उदा., ‘पर्यावरणाचा हास’, ‘फॅशनचे वेड’, ‘बालमजुरी’, ‘बेकारी’, ‘स्त्रियांवरील अत्याचार’ इत्यादी. अशा निबंधांत समस्या मांडलेली असते आणि त्या अनुषंगाने लेखक आपले विचार मांडतो. तर काही निबंध हे वादविवादात्मक स्वरूपाचे असतात. उदा., ‘मोबाइल – शाप की वरदान’, ‘आजचे तरुण बिघडले आहेत काय?’, ‘आजची स्त्री – अबला की सबला?’ इत्यादी.

वैचारिक निबंध कोणत्याही स्वरूपाचा असला, तरी त्यात एक विचार मांडलेला असतो. कोणत्याही विषयाला नेहमी दोन बाजू असतात. एक अनुकूल आणि दुसरी प्रतिकूल. अशा निबंधात केवळ आपलीच बाजू – म्हणजे अनुकूल बाजू – मांडून चालत नाही. त्या विषयाची दुसरी बाजू – म्हणजे आपल्याला न पटणारी बाजूसुद्धा – मांडावी लागते.

अशा प्रकारच्या निबंधाची मांडणी साधारणपणे पुढील प्रकारची असते :

प्रास्ताविकात विषयाची सदय:स्थिती मांडावी. त्यानंतर विरुद्ध बाजू मांडावी. लगेचच त्या बाजूतील उणिवा दाखवाव्यात. याला ‘खंडन’ असे म्हणतात. मग आपली बाजू मांडावी. याला ‘मंडन’ असे म्हणतात. खंडन – मंडन करताना दाखले दयावेत. अखेरीला आपल्या विचाराबाबतचा स्वत:चा निष्कर्ष नोंदवावा.

वैचारिक निबंधाचा एक नमुना :

सादरीकरण – एक जीवनावश्यक कौशल्य

[मुद्दे : समूहात राहणे ही माणसाची जीवनावश्यक गरज – त्यामुळे इतरांसमोर कौशल्याने सादर होणे – दैनंदिन जीवनात अनौपचारिक सादरीकरण – आधुनिक जीवन गुंतागुंतीचे – सतत विविध समूहांसमोर सादर होण्याची निकड – विशिष्ट कौशल्ये आवश्यक – पूर्वीचे जीवन शांत, संथ – सादरीकरणाचा अभ्यास करणे निकडीचे.]

असे म्हणतात की, माणूस हा सामाजिक प्राणी आहे. तो समूह करून राहतो. तो एकेकटा, स्वतंत्रपणे जगूच शकणार नाही. तो माणसांत, माणसांसोबत राहतो. तो त्याचा जगण्याचा आधारच आहे. हा आधार नसेल, तर माणूस वेडापिसाच होईल. म्हणूनच, प्राचीन काळापासून ते अगदी आजतागायत जगभर सर्व देशांमध्ये माणसाला शिक्षा केली जाते ती तुरुंगवासाची. त्याला त्याच्या कुटुंबीयांपासून, मित्रांपासून, समाजापासून तोडून टाकण्याची ती शिक्षा असते. बाह्य जगाशी कोणताही संपर्क येऊ दयायचा नाही, हीच ती शिक्षा असते. ही शिक्षा माणसाला मृत्युदंडापेक्षाही भीषण वाटत आलेली आहे. समाजात राहणे ही त्याची जीवनावश्यक गरज आहे.

समाजात राहायचे म्हणजे दुसऱ्यांच्या सोबतीने, त्यांच्या सहकार्याने राहायचे. म्हणूनच ज्यांच्यासोबत आपण राहतो, वावरतो त्यांना आपल्या इच्छा – आकांक्षा, भावना – विचार समजावून सांगणे आवश्यक ठरते. इतरांच्या इच्छा – आकांक्षांना तडे न जाता आपल्या मनाप्रमाणे जगता आले पाहिजे. म्हणूनच आपल्या कल्पना – भावना, विचार इतरांना समजावून सांगणे हे अत्यंत कौशल्याचे ठरते. याच्यासाठी सादरीकरणाची गरज आहे. स्वत:ची मते पद्धतशीरपणे समजावून सांगण्यासाठी खास युक्तिवाद करावा लागतो. ही सर्व पद्धत म्हणजेच ‘सादरीकरण’ होय.

सादरीकरणाशिवाय माणूस नाही. सादरीकरण हा माणसाच्या जगण्याचाच एक भाग आहे. आपले बोलणे, चालणे, उठणे, बसणे, वागणे, हातवारे करणे किंबहुना आपली देहबोली हे आपले सादरीकरणच होय. या सादरीकरणातून आपले व्यक्तिमत्त्व व्यक्त होत असते. आपण फारच थोड्या कृती एकट्याने, खाजगीरीत्या करतो. आपले बहुतांशी जगणे इतरांसमोर, इतरांसोबतच घडत असते. म्हणजे आपण इतरांसमोर सदोदित सादरीकरणच करीत असतो म्हणा ना!

हे सादरीकरण अनौपचारिक पद्धतीने घडत असते. म्हणूनच आईवडील किंवा अन्य वडीलधारी माणसे “उठता – बसता काळजी घे”, “असा उभा राहू नकोस, तसा राहा” या अशा सूचना करतात. इतरांसमोर आपले व्यक्तिमत्त्व चांगल्या रितीने प्रकट व्हावे, ही त्यांची इच्छा असते. म्हणजेच आपल्या देहबोलीला, आपल्या वागण्याबोलण्याला किती महत्त्व आहे, हे लक्षात येईल.

मात्र, आताचे जीवन खूप जटिल बनले आहे. खूप व्यामिश्र बनले आहे. जागतिकीकरणामुळे संपूर्ण मानवी जीवनच ढवळून निघाले आहे. कामांचे स्वरूप व व्याप्ती वाढली आहे. विविध प्रकारचे उदयोगव्यवसाय निर्माण झाले आहेत. संगणक, इंटरनेट, मोबाइल यांसारख्या माहिती तंत्रज्ञानाच्या दूतांमुळे सर्व व्यवहारांचे स्वरूप आरपार बदलले आहे. सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक क्षेत्रांत अनेकानेक घडामोडी घडताहेत. यासाठी चर्चा, परिषदा, मेळावे, बैठका, संमेलने, शिबिरे इत्यादी आयोजित केली जात आहेत. माणसांना विविध कारणांनी असे एकत्र यावे लागत आहे. अशा वेळी समूहासमोर आपल्या कल्पना, आपली मते व्यक्त करण्याची, सगळ्यांना आपले विचार समजावून सांगण्याची वेळ येते. आधुनिक काळात या सगळ्याला आपल्याला सामोरे जावे लागत आहे. हे टाळता येणे शक्यच नाही. अन्यथा आपल्याला नोकरी, धंदा वा व्यवसाय करताच येणार नाही. येथे सादरीकरणाचा संबंध येतो.

अशा या सादरीकरणाशिवाय आपण जगूच शकणार नाही.

काही वर्षांपूर्वीचे जीवन हे शांत, संथ होते. तेथे कोणाला, कशाचीही घाई नव्हती किंवा अगत्यही नव्हते. म्हणून कोणीही सैलपणाने वागला तरी ते चालून जाई. आता मात्र ते शक्य नाही. म्हणून सादरीकरणाचा अभ्यासही करावा लागेल. दुसऱ्यांसमोर आपण सादर होतो तेव्हा, उभे राहणे, बोलणे, हातवारे करणे या सगळ्यांचा काटेकोर अभ्यास करावा लागेल. कोणत्या हेतूने व कोणत्या प्रकारच्या लोकांसमोर आपण उभे राहिलो आहोत, हे लक्षात घेऊन आपल्याला आपल्या सादरीकरणाची रीत ठरवावी लागेल. सादरीकरण हे आता दुर्लक्ष करण्याएवढे बिनमहत्त्वाचे राहिले नाही. आपण शाळा – कॉलेजात अभ्यास करतो, तसा सादरीकरणाचा अभ्यास करावा लागेल. सातत्याने सराव करावा लागेल. तर आणि तरच आपला आधुनिक जगात टिकाव लागणार आहे.

सरावासाठी काही विषय

पुढील विषयावर सुमारे ३०० शब्दांत निबंध लिहा :

[टीप : बारावीच्या अभ्यासक्रमातील निबंधांच्या प्रकारांचे विवरण करताना प्रत्येक प्रकारातील एक – एक निबंध नमुन्यादाखल दिला आहे. येथे सरावासाठी निबंध – प्रकारानुसार निबंधांचे विषय व त्यांचे मुद्दे दिलेले आहेत.]

1. वर्णनात्मक निबंध

(१) माझा महाविदयालयातील पहिला दिवस

[मुद्दे : महाविदयालयात अधीरतेने प्रवेश – भुरळ घालणारे वातावरण – वर्गाचे आनंददायी दर्शन – महाविदयालयात फेरफटका – प्राचार्यांचे स्वागतपर भाषण – अखेरीला घरी परत.]

(२) आमच्या महाविदयालयातील स्नेहसंमेलन

[मुद्दे : स्नेहसंमेलनाचा दिवस – रंगमंचावर नाटक सादर करण्याची धुंदी पडदयामागील कृतींमध्येही – सर्वांच्या अंगात संमेलनाचा संचार – संमेलनात माझा सहभाग – कार्यक्रमाच्या व्यवस्थापनाची जबाबदारी – प्राध्यापकांच्या नकला, गायन, वादन, नर्तन, नाट्यछटा इत्यादी – गमतीदार स्पर्धा – संमेलन यशस्वी – सहभागाचा फार मोठा आनंद.]

(३) सूर्योदयाची सुवर्णशोभा

[मुद्दे : दिवसाचे प्रहर – नवीन दिवसाची सुरुवात – अंधाराचा नाश – सकाळचा निसर्ग व प्रसन्न वातावरण – चराचरात बदल – मानवाला दिलासा व कार्य करण्याची उमेद – सूर्योदयाचे सौंदर्य.]

(४) श्रावणातला पाऊस

[मुद्दे : प्रास्ताविक – आषाढातला पाऊस – धसमुसळेपणा करणारा – श्रावणातला पाऊस – अलवारपणा, मुलायमपणा यांचे दर्शन घडवणारा – जीवनातील सर्व कोमलता श्रावणातील पावसाकडे; म्हणूनच निसर्गाची, सौंदर्याची विविध लेणी – श्रावणातील पावसाचे एक अद्भुत दर्शन.]

(५) आमचे कनिष्ठ महाविद्यालय

[मुद्दे : कनिष्ठ महाविदयालयात प्रवेश घेण्यापूर्वी हुरहुर, उत्सुकता – काही दिवसांनी नावीन्य संपले – दैनंदिन जीवनाचा भाग – सर्वत्र मित्रांसोबत हास्य – उल्हासात वावर – आवार फार मोठे, विस्तृत नाही – इमारतही लहानच – अत्याधुनिकता, चकचकीतपणा नाही – तरीही सुंदर – विविध वर्गखोल्या, वाचनालय येथे बसण्याची, अभ्यासाची जागा निश्चित – मैदान, मनोरंजन कक्ष, कँटीन ही आनंदाची ठिकाणे – त्याचबरोबर माहितीत, ज्ञानात नवनवीन भर – नवीन कौशल्ये आत्मसात – व्यक्तिमत्त्व विकसित.]

(६) माझे आवडते शिक्षक

[मुद्दे : आवडते शिक्षक कोण? – सर्व विदयार्थ्यांचे आवडते – व्यक्तिमत्त्व वर्णन – वेशभूषा – विषय समजावून सांगण्याची हातोटी – शैक्षणिक साधनांसाठी आधुनिक तंत्रज्ञानाचा उपयोग – दैनंदिन जीवनातील साध्या प्रसंगाच्या वर्णनातून विषय शिकवायला सुरुवात – कल्पक उपक्रम – असे शिक्षक लाभले हे माझे भाग्यच.]

(७) मी पाहिलेला क्रिकेटचा सामना

[मुद्दे : आवडता खेळ – संधी मिळेल तेव्हा हाच खेळ खेळतो – कोणाचाही खेळ पाहायला आवडते – एकदा एका गल्लीतील खेळ – सुरुवातीपासून अटीतटीचा खेळ – रोमहर्षक – दोन्ही संघांची सरस कामगिरी – कोणाचा विजय, कोणाचा पराजय सांगणे अशक्य – क्षेत्ररक्षणामुळे एका संघाचा विजय – दोघांनीही एकमेकांचे अभिनंदन केले – दोन्ही कप्तानांनी प्रतिस्पर्धी संघाचे भरभरून कौतुक केले.]

(८) पावसाळ्यातील एक दिवस

[मुद्दे : नकोसा झालेला उन्हाळा – पावसाची प्रतीक्षा – कडक उन्हाचा वातावरणावर झालेला परिणाम – वरुणाची आराधना – शेतकऱ्यांची केविलवाणी स्थिती – पावसाचे अचानक आगमन – आनंदाची लहर – पावसाचे रौद्र स्वरूप – पावसाने केलेली किमया – वातावरणातील सुखद बदल – पक्ष्यांचा आनंद – पावसाचे स्वागत – शेतकऱ्याची बदललेली मन:स्थिती.]

(९) डोंगरमाथ्यावरील गाव

[मुद्दे : आंबोली – निसर्गाचे वरदान लाभलेले एक गाव – गरिबांचे महाबळेश्वर – सुंदर ठिकाणे – महादेवगड, नारायणगड – आंबोलीतील नदी – धबधबा – आंबोलीतील झाडे – साधेपणा हाच आगळेपणा.]

2. व्यक्तिचित्रणात्मक निबंध

(१०) माझे आवडते शेजारी

[मुद्दे : आमच्या वाडीवरचे शेजारी – परिसरातील सर्वांचे आवडते – व्यक्तिमत्त्व वर्णन – वेशभूषा – परिसरातील लोकांच्या हिताची कळकळ – परिसरातील मुलांना नवीन नवीन उपक्रम देण्याची कल्पकता – आम्ही भाग्यवान शेजारी.]

(११) आमची आरोग्यसेविका

[मुद्दे : गावातील एका सर्वसाधारण पदावरील व्यक्ती – सगळ्यांशी आपुलकीचे वागणे – कामाचे स्वरूप – कामाच्या प्रारंभीच घडलेले दर्शन – कार्यतत्परतेची उदाहरणे – स्वत:च्या कक्षेबाहेर जाऊन लोकहिताचे काम करण्याची वृत्ती – व्यापक दृष्टी – लोकांवर पडलेला प्रभाव.]

(१२) आमची आजी

[मुद्दे : उत्साही वयस्क स्त्री – म्हाताऱ्या स्त्रीच्या रूढ प्रतिमेविरुद्धचे दर्शन – आधुनिक वळणाची – व्यायाम करणारी – नोकरीमुळे बाह्यजगाची ओळख – प्रकृतीची काळजी, आर्थिक नियोजन, ताणतणाव समायोजन – स्वत:च्या आवडीनिवडी जोपासणे.]

(१३) माझी आई

[मुद्दे : आठवणीचा प्रसंग – दिनक्रम – कामांची त्वरा – अनेक आघाड्यांवरील कामे – कडक शिस्त – प्रसंगी धपाटे घालणारी – पण अत्यंत प्रेमळ – आमच्या बरोबर स्वत:च्या करिअरचाही विचार – आदर्श जीवनाचा विचार.]

3. आत्मवृत्तात्मक (आत्मकथनात्मक) निबंध

(१४) पृथ्वीचे मनोगत

[मुद्दे : प्रास्ताविक – पृथ्वीविषयी विचार येण्याचा एखादा प्रसंग – पृथ्वीचे निवेदन – पृथ्वीचे वय – जडणघडण – सर्व सजीव – निर्जीवांची साखळी – पर्यावरणाचे संतुलन – माणसांची संख्यावाढ – पृथ्वीचा – हास – सर्वांच्याच नाशाची शक्यता – पृथ्वीचा उपदेश – ‘पर्यावरणाचा समतोल राखा.’]

(१५) वटवृक्षाची आत्मकहाणी

[मुद्दे : वृक्ष – लहान रोपट्याचे मोठे रूप – माणसाच्या विसाव्याचे ठिकाण – मुळापासून पानापर्यंत सर्व अवयवांचा माणसाला उपयोग – माणसाच्या अनेक कृतींचा साक्षीदार – माणसाला सर्वस्वाने मदत – पर्यावरणाचा आधारस्तंभ – मी टिकलो तरच जीवसृष्टी टिकेल – मी नसेन तर जीवसृष्टी नष्ट – माणूस कृतघ्न – वृक्षाला चिंता – माणसाला विनंती.]

(१६) मी आहे पर्जन्य!

[मुद्दे : मी पाऊस! – माझी अनेक नावे – मी कसा निर्माण होतो? – वर्षाचक्र – मानवावर उपकार – नवनिर्मिती – अन्न, वस्त्र, निवारा – मी नसेन तर… दुष्काळ व जीवनाचा अंत – माझे कर्तव्य व माणसाची जबाबदारी.]

(१७) कर्जबाजारी शेतकऱ्याची कैफियत शेतकऱ्याचे मनोगत

[मुद्दे : कर्जबाजारी शेतकऱ्याचा बोलण्याचा प्रसंग – हताश – आत्महत्या करावी का, या विचारात – चहूबाजूंनी कोंडमारा – अनेकांचा गैरसमज आम्ही आळशी – सुका – ओला दुष्काळ – माणसे, गुरेढोरे यांचे अनंत हाल – आमच्या उत्पादनाला नगण्य किंमत – शिक्षण, आरोग्य यांची प्रचंड आबाळ – कर्जाला दुसरा पर्यायच नसतो – शासनाकडून आम्हांला कर्जमाफी किंवा नको – रस्ता, पाणी, वीज, आरोग्य, शिक्षण आणि शेतमालासाठी विपणन व्यवस्था एवढीच शासनाकडून अपेक्षा – संपूर्ण देशाचेच चित्र बदलता येईल.]

(१८) शौर्यपदक विजेत्या सैनिकाचे मनोगत

[मुद्दे : शौर्यपदक जाहीर झाले त्या वेळची भावना – सैन्यदलात प्रवेश घेण्याचा हेतू सफल – मनात भूतकाळ जागा – सैन्यदलाचे आकर्षण का व कसे? – आधुनिक काळातील संकटे कोणत्या स्वरूपाची? – माहितीजालावरील युद्धे – देशाला त्या दृष्टीनेही तयार राहण्याची गरज – सैनिकाचे काम न संपणारे.]

(१९) एका संगणकाचे मनोगत

[मुद्दे : कामे सुलभ, अचूक व वेगाने – प्रवास, बँका, खरेदी – विक्री इत्यादींसंबंधातील सर्व कामे सुलभ, घरबसल्या – कामकाजात पारदर्शकता – भ्रष्टाचाराला अटकाव – सर्व जग जवळ – जीवनाच्या सर्व क्षेत्रांत आमूलाग्र बदल – माझ्या नावाला बट्टा लागला – गेम खेळणे, इतर कामे बाजूला ठेवून माझ्यातच बुडून जाणे, आरोग्याची काळजी न घेणे वगैरे – संकेतस्थळे हॅक करणे ही गुंडगिरीच – या अपप्रवृत्तींविरुद्ध लढणे आवश्यक.]

(२०) नापास झालेल्या विदयार्थ्याचे आत्मकथन

[मुद्दे : नापास होण्याचा दिवस – त्या दिवसाचा अनुभव – नापासानंतर पुढचा टप्पा? – कारणांचा शोध – निश्चय – अन्य कौशल्ये प्राप्त करण्याचा प्रयत्न – पुढील शिक्षणात यश – अन्य कौशल्यांचा फायदा – व्यावसायिक यश.]

(२१) वृद्धाश्रमातील वृद्धाचे मनोगत

[मुद्दे : प्रवेश केला तेव्हा एक प्रकारची हुरहुर – बरेचसे दु:ख पण थोडी आशा – कालांतराने वातावरण स्पष्ट – सगळेच वृद्ध, सगळेच कमकुवत – आजारांनी त्रस्त झालेले – कंटाळलेले, हताश, दु:खी – घरातले चैतन्य नाही – – आधुनिक जीवनाची आपत्ती – मुलांना घरात म्हातारी माणसे नकोत – समविचारी, समानशील व्यक्तींनी, मित्रांनी म्हातारपणी एकत्र राहण्याचा निर्णय घेणे आवश्यक – स्वत:ला स्वत:तच रमवणारा छंद जोपासणे आवश्यक.]

(२२) सर्कशीतील हत्तीचे मनोगत

[मुद्दे : वृद्ध हत्ती – मनोगत – सध्या सर्कशीत प्राण्यांना बंदी – खूप आनंद – अत्याचार, फटके, गुलामगिरी यांतून सर्वांची मुक्तता – नाइलाजास्तव मनाविरुद्ध कामे करणे – खूप यातना – प्राणिमित्रांमुळे सुटका – पुढच्या जन्मात प्राणिमित्राचा जन्म मिळावा.]

(२३) पूरग्रस्ताची कैफियत

[मुद्दे : पूरग्रस्त मुलगा – जुन्या आठवणी – अनपेक्षित धक्का – झाडा – घरांची पडझड – अनेक घरांत मृत्यू – प्रचंड वाताहत – सगळीकडून मदतकार्य – भ्रष्टाचारामुळे अनेकजण मदतीला वंचित.]

4. कल्पनाप्रधान निबंध

(२४) माणूस हसण्याची शक्ती गमावून बसला तर…

[मुद्दे : हास्य – फक्त माणसाला लाभलेली शक्ती – हास्य हे आनंदाचे, सुखाचे निदर्शक – हसण्याने दु:ख हलके – हास्यवृत्ती असलेली व्यक्ती स्वत:च्या उणिवांकडे तटस्थपणे पाहू शकते – विसंगती हेरण्याची शक्ती लाभते – कोणालाही न दुखावता उणिवा दाखवण्याची शक्ती लाभते – मन सदोदित उत्साहात राहते – कार्यशक्ती वाढते – सहकार्याची वृत्ती वाढते – ही शक्ती गमावल्यास माणसाचे फार मोठे नुकसान – जीवन रूक्ष वाळवंट होईल.]

(२५) झाडांनी प्राणवायू सोडायचे बंद केले तर…

[मुद्दे : झाडांमुळे वातावरणातील प्राणवायूचे प्रमाण टिकते – हवा शुद्ध राहते – झाडांनी प्राणवायू सोडणे बंद केल्यास भीषण परिणाम – वातावरणातील प्राणवायू हळूहळू नष्ट होऊन कार्बन डायऑक्साइडचे प्रमाण वाढेल – हरितगृह परिणाम दिसू लागतील – जागतिक तापमानात वाढ होईल – विविध सूक्ष्म जीवांची वाढ होईल – दोन्ही ध्रुवांकडील बर्फ वितळेल – समुद्रपातळीत वाढ होईल – हळूहळू बराच भाग पाण्याखाली जाईल – ऋतूंची साखळी विस्कटेल – जीवसृष्टीच नष्ट होईल.]

(२६) माणूस बोलणे विसरला तर…

[मुद्दे : माणसाला लाभलेली फार मोठी देणगी – विचार, कल्पना, भावना व्यक्त करण्याचे साधन – सर्व माणसांना एकत्र ठेवणारी शक्ती – – एकमेकांशी संपर्क साधणे ही माणसाची मूलभूत गरज – भाषा नसेल तर माणसाची घुसमट – अनेक व्यावहारिक अडचणी – प्रगतीत फार मोठे अडथळे – न बोलण्यातून गमतीदार प्रसंग – भाषेअभावी आनंदाचा लोप – भाषेशिवाय माणूस अपूर्ण.]

(२७) परीक्षा नसत्या तर…
[मुद्दे : परीक्षांमध्ये गोंधळ उडण्याचे प्रसंग – परीक्षांचा त्रास – दडपण, भीती – सर्वांच्या अपेक्षांचे दडपण – परीक्षा नसत्या तर या अडचणी दूर – विदयार्थ्यांना मोकळा वेळ – पण नवीन अडचणी – कुवत, क्षमता तपासणे अशक्य – विविध पदांसाठी योग्य व्यक्तीची निवड करणे कठीण – कोणतेही काम दर्जेदार होणे अशक्य – उच्च जीवनमान न मिळणे – प्रगती कठीण – समाजाचे नुकसान – परीक्षा आवश्यक.]

(२८) पाऊस पडलाच नाही तर…

[मुद्दे : पाऊस नकोसा वाटावा असा प्रसंग – पाऊस पडलाच नाही, तर पावसामुळे होणारे नुकसान टळेल – सर्वत्र चिखल होऊन सहन करावा लागणारा त्रास टळेल – गटारे तुंबणे, रस्त्यात पाणी साचणे इत्यादी अडचणी उद्भवणार नाहीत – रोगराईचा प्रसार उद्भवणार नाही – पुरामुळे होणारी अपरिमित हानी टळेल – परंतु शेती नसेल – अन्नधान्याचे उत्पादन नाही – वीज नसेल – शेती व उदयोगधंदे नष्ट – विलोभनीय सृष्टिसौंदर्याला पारखे होण्याची वेळ – पाऊस, पाणी हे सर्व निर्मितीचे आदिकारण – पाऊस हवाच.]

(२९) सूर्य उगवला नाही तर…

[मुद्दे : सकाळी वेळेवर उठण्याचा त्रास नाही – रस्त्यावर घाईगडबड नाही – घामाच्या धारा वा उन्हाचा ताप नाही – उन्हामुळे ओढे – नदी – नाले आटणार नाहीत – कितीही वेळ टी. व्ही. पाहता येणे – दिवस नसल्याने शाळेतील मित्र नाहीत – ज्ञानाचा विकास नाही – कारखाने – कार्यालये नसतील – नोकऱ्या नाहीत – पाऊस नसल्याने शेती नाही – उपासमार – प्राणिसृष्टी धोक्यात – सूर्य जीवनदाता – तो हवाच.]

(३०) वृत्तपत्रे बंद पडली तर…

[मुद्दे : हा विचार मनात आणणारा प्रसंग – वर्तमानपत्रात आदल्या दिवसापर्यंतच्याच बातम्या – वाचकांच्या प्रतिसादाला मर्यादित जागा – ताज्या ताज्या घडामोडींच्या समावेशाने इलेक्ट्रॉनिक माध्यमे सत्य लवकर जगासमोर आणतात – बातम्यांची विश्वासार्हता कमी होण्याचा धोका – बातमी पुन्हा तपासून पाहण्याची संधी जाणार – बातम्यांचे स्पष्ट आकलन होण्यास मदत – वर्तमानपत्र कुठेही वाचता येते – वर्तमानपत्रे बंद होणे अशक्य.]

(३१) परीक्षा नसत्या तर…

[मुद्दे : परीक्षा नसत्या तर हा विचार मनात आणणारा प्रसंग – वर्षअखेरीला तीन तासांत तपासणी ही चुकीची पद्धत – परीक्षेमुळे विदयार्थ्यांमध्ये भेदभाव – परीक्षेचा चुकीचा अर्थ – परीक्षा नसेल तर अनागोंदी – मिळालेल्या ज्ञानाची तपासणी म्हणजे परीक्षा – जीवनात प्रत्येक क्षणाला परीक्षा – परीक्षा नसेल तर कामे अशक्य – प्रगती अशक्य.]

(३२) भ्रमणध्वनी (मोबाइल) बंद झाले तर…

[मुद्दे : काही कारणांनी मोबाइलवर बंदी – अनेक दुरुपयोग थांबले – गैरवर्तन नियंत्रणात – पण अल्पावधीतच हाहाकार – अनेक अडचणींना सुरुवात – संवाद थांबला – व्हिडिओ कॉन्फरन्सिंग बंद – म्हणून बैठकांमध्ये वेळाचा अपव्यय – कामांचा, निर्णयांचा वेग मंदावला – बँक सुविधांना वंचित – खरेदीविक्रीत अडथळे – आर्थिक मंदी – नोकऱ्यांमध्ये कपात – अभ्यासात, शासकीय कामांत अडथळे – नागरिकांच्या हातचे एक समर्थ साधन गायब.]

5. वैचारिक निबंध

(३३) स्त्री – कुटुंबव्यवस्थेचा कणा

[मुद्दे : कुटुंब हा समाजाचा महत्त्वाचा मूलभूत घटक – समाजाला टिकवून ठेवणारा – कुटुंबातील मुले, प्रौढ व वृद्ध या सगळ्यांची काळजी वाहिली जाते – म्हणून कुटुंब महत्त्वाचे – कुटुंबातील मुख्य स्त्रीमुळे कुटुंब टिकून राहते – मुलांच्या खाण्यापिण्याची, अभ्यासाची, भवितव्याची चिंता मुख्यतः स्त्रीच वाहते – वृद्धांच्या गरजांबाबत तीच दक्ष असते – घरातील सगळी माणसे भावनिकदृष्ट्या स्त्रीला बांधलेली – स्त्री नसेल तर घरातील वातावरण कोरडे होते; नाती विस्कटतात – स्त्रीच कुटुंबाला धरून ठेवते.]

(३४) समाज घडवण्यात युवकांची जबाबदारी

[मुद्दे : आज देशापुढे अनेक आव्हाने – या आव्हानांना तरुणच सामोरे जाऊ शकतात – उदा., भ्रष्टाचार – कोणत्याही परिस्थितीला तोंड देण्यास मानसिकदृष्ट्या तरुणच तयार असतात – ज्येष्ठ व्यक्ती तडजोडीला पटकन तयार होतात – यामुळे भ्रष्टाचाराला वाव – राजकारण – समाजकारण यांत सुधारणा आवश्यक – आधुनिक जीवनाला अनुसरून नवीन समाजरचना हवी – ज्येष्ठांना नवीन रचना झेपत नाही – उदयोग – व्यापारात धडाडी हवी – ज्येष्ठांपेक्षा तरुणच धडाडीने काम करू शकतात.].

(३५) संगणक साक्षरता : काळाची गरज

[मुद्दे : मानवी जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात संगणकाचा प्रवेश – संगणकाबद्दल अनेक तक्रारी – मात्र, संगणकाचे अनेक फायदे – पावलोपावली संगणकाची गरज – संगणक साक्षरता अटळ – – अन्यथा प्रगती नाही.]

(३६) आजच्या काळातील बदलते स्त्री – जीवन

[मुद्दे : स्त्री – परंपरा – दोन पिढ्यांतील अंतर – शिक्षणाचे , परिणाम – पाश्चात्त्य संस्कृतीचे अनुकरण – स्त्रीचे वळण – 3 स्त्रीचे नवे वळण – नवी स्त्री स्वावलंबी – पुरुषप्रधान । संस्कृतीचे वर्चस्व – विविध क्षेत्रांत आघाडी – स्त्री – मुक्तीची वाटचाल – परिवर्तन.]

(३७) विज्ञानयुगातील अंधश्रद्धा

[मुद्दे : खूप पूर्वीपासून अंधश्रद्धांचा पगडा – एकोणिसाव्याविसाव्या शतकांत विज्ञानाचा प्रसार – विज्ञानावर आधारित यंत्रसामग्री व उपकरणे यांचा वाढता वापर – जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात विज्ञानाचा वापर – पण वैज्ञानिक दृष्टीचा अभाव – अजूनही अंधश्रद्धा – अज्ञानी जनतेची फसवणूक, लुबाडणूक, पिळवणूक – प्रबोधनाची प्रचंड आवश्यकता.]

(३८) नववर्षाचे स्वागत

[मुद्दे : अलीकडच्या काळात फोफावलेला उत्सव – मागील वर्षाला निरोप व नववर्षाचे स्वागत – जातपात, धर्म, पंथ, भाषा वगैरे सर्व भेदांच्या पलीकडे जाणारा उत्सव – सर्व वयोगटांतील व्यक्ती सहभागी – पण अनिष्ट प्रवृत्तींचा आढळ – अनेक ठिकाणी केवळ धांगडधिंगा व धूम्रपान, मदयपान, अमली पदार्थांचे सेवन – याचे शुद्धीकरण आवश्यक.]

(३९) मुलगी झाली हो!
स्वागत करू या मुलीच्या जन्माचे!

[मुद्दे : मुलगी जन्मली की दुःख – स्त्रीला कमी लेखणे – मुलींना घरकामाला जुंपणे – मुलींच्या शिक्षणाला कमी महत्त्व – पण स्त्रीमुळे घराची प्रगती – स्त्री सुशिक्षित तर सगळे घर सुशिक्षित – अनेक उच्च पदांवर स्त्रिया समर्थपणे कार्यरत – स्त्रियांना समान हक्क आवश्यक – नाही तर देशाची प्रगती अशक्य – म्हणून ‘मुलगी झाली हो!’ या घटनेचे स्वागत करू या.]

(४०) संगणक : आपला मित्र

[मुद्दे : संगणकाच्या दुष्परिणामांची एक – दोन उदाहरणे – मुलांकडून होणारा दुरुपयोग – वृत्तींवर परिणाम – संगणकाचे उपयोग मुले कोणत्या कारणांसाठी करतात – संगणक मोकळेपणाने वापरू देणे व समजावून सांगणे – नवीन सुधारणांमुळे नवीन संकटे – म्हणून बंदी घालणे अयोग्य – संगणक आपला मित्र आहे – त्याचा योग्य उपयोग करायला शिकवणे आवश्यक.]

(४१) वृक्षवल्ली आम्हां सोयरी वनचरे

[मुद्दे : संत तुकाराम महाराजांची सुप्रसिद्ध उक्ती – त्या उक्तीतून वनस्पती, प्राणी, माणूस या सर्वांविषयीचे प्रेम व्यक्त – पृथ्वीवर फक्त माणूसच महत्त्वाचा नाही – अन्य जीवही महत्त्वाचे – सूक्ष्मातिसूक्ष्म जीवजंतूंपासून ते देवमाशासारख्या महाकाय प्राण्यांपर्यंत सर्वांना महत्त्व – यात पर्यावरणाचा समतोल – माणसाचे जीवन सुखकर होण्यासाठी, त्याच्या अस्तित्वासाठी पर्यावरणाचा समतोल महत्त्वाचा – झाडे लावा, झाडे जगवा.]

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 12th Digest व्याकरण अलंकार Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार

12th Marathi Guide व्याकरण अलंकार Textbook Questions and Answers

कृती

1. खालील ओळींतील अलंकार ओळखून त्याचे नाव लिहा.

(१) वीर मराठे आले गर्जत!
पर्वत सगळे झाले कंपित!
(२) सागरासारखा गंभीर सागरच!
(३) या दानाशी या दानाहुन
अन्य नसे उपमान
(४) न हा अधर, तोंडले नव्हत दांत हे की हिरे।

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार

(५) अनंत मरणे अधी मरावी,
स्वातंत्र्याची आस धरावी,
मारिल मरणचि मरणा भावी,
मग चिरंजीवपण ये बघ तें.

(६) मुंगी उडाली आकाशी
तिने गिळिले सूर्यासी!

(७) फूल गळे, फळ गोड जाहलें,
बीज नुरे, डौलात तरू डुले;
तेज जळे, बघ ज्योत पाजळे;
का मरणिं अमरता ही न खरी?
उत्तर :
(१) अतिशयोक्ती अलंकार
(२) अनन्वय अलंकार
(३) अपन्हुती अलंकार
(४) अपन्हुती अलंकार
(५) अर्थान्तरन्यास अलंकार
(६) अतिशयोक्ती अलंकार
(७) अर्थान्तरन्यास अलंकार

2. खालील तक्ता पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार 1
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार 3

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार

3. खालील कृती करा.

(१) कर्णासारखा दानशूर कर्णच.
वरील वाक्यातील-
उपमेय ………………………….
उपमान ………………………….

(२) न हे नभोमंडल वारिराशी आकाश
न तारका फेनचि हा तळाशी पहिल्या ओळीतील-
उपमेय ………………………….
उपमान ………………………….

दुसऱ्या ओळीतील
उपमेय ………………………….
उपमान ………………………….
उत्तर :
(१) उपमेय : कर्ण (दानशूरत्व)
उपमान : कर्ण

(२) पहिल्या ओळीतील – उपमेय : नभोमंडल (आकाश)
उपमान : आकाश
दुसऱ्या ओळीतील – उपमेय : तारका
उपमान : तारका

4. खालील तक्ता पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार 2
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार 4

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार

अलंकार म्हणजे काय?

अलंकार म्हणजे आभूषणे किंवा दागिने. अधिक सुंदर दिसण्यासाठी व्यक्ती दागिने घालतात, त्याप्रमाणे आपली भाषा अधिक सुंदर, अधिक आकर्षक व अधिक परिणामकारक करण्यासाठी कवी (साहित्यिक) भाषेला अलंकाराने सुशोभित करतात.

एखादया माणसाचे शूरत्व सांगताना → तो शूर आहे → सामान्य वाक्य तो वाघासारखा शूर आहे → आलंकारिक वाक्य. ← असा वाक्यप्रयोग केला जातो.

अशा प्रकारे ज्या ज्या गुणांमुळे भाषेला शोभा येते, त्या त्या गुणधर्मांना भाषेचे अलंकार म्हणतात.

भाषेच्या अलंकारांचे दोन मुख्य प्रकार आहेत :

  • शब्दालंकार
  • अर्थालंकार.

आपल्याला या इयत्तेत

  • अनन्वय
  • अपन्हुती
  • अतिशयोक्ती
  • अर्थान्तरन्यास हे चार अर्थालंकार शिकायचे आहेत.

उपमेय आणि उपमान म्हणजे काय?
पुढील वाक्य वाचा व अधोरेखित शब्दांकडे नीट लक्ष दया : भीमा वाघासारखा शूर आहे.
‘भीमा’ हे उपमेय आहे; कारण भीमाबद्दल विशेष सांगितले आहे. भीमाला वाघाची उपमा दिली आहे.
‘वाघ’ हे उपमान आहे; कारण भीमा हा कसा शूर आहे, ते सांगितले आहे.

म्हणून,

  • ज्याला उपमा देतात, त्यास उपमेय म्हणतात.
  • ज्याची उपमा देतात, त्यास उपमान म्हणतात.

म्हणून,

  • भीमा → उपमेय
  • वाघ → उपमान
  • साधर्म्य गुणधर्म → शूरत्व.

अनन्वय अलंकार
पुढील उदाहरणांचे निरीक्षण करा व कृती सोडवा :

  • आहे ताजमहाल एक जगती तो तोच त्याच्यापरी
  • या आंब्यासारखा गोड आंबा हाच.
  • वरील दोन्ही उदाहरणांतील उपमेये – ताजमहाल, आंबा
  • वरील दोन्ही उदाहरणांतील उपमाने – ताजमहाल, आंबा

निरीक्षण केल्यानंतर वरील उदाहरणांत उपमेय व उपमान एकच आहेत, असे लक्षात येते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार

जेव्हा उपमेयाला कशाचीच उपमा देता येत नाही व जेव्हा उपमेयाला उपमेयाचीच उपमा देतात, तेव्हा अनन्वय अलंकार होतो. [अन् + अन्वय (संबंध) = अनन्वय (अतुलनीय)]

अनन्वय अलंकाराची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :

  • उपमेय हे अद्वितीय असते. त्यास कोणतीच उपमा लागू पडत नाही.
  • उपमेयाला योग्य उपमान सापडतच नाही; म्हणून उपमेयाला उपमेयाचीच उपमा दयावी लागते.

अनन्वय अलंकाराची काही उदाहरणे :

  • ‘झाले बहु, होतिल बहू, आहेतहि बहू, परंतु या सम हा।’
  • या दानासी या दानाहुन अन्य नसे उपमान
  • आईसारखे दैवत आईच!

अपन्हुती अलंकार

पुढील उदाहरणांचे निरीक्षण करा व कृती सोडवा :
उदा., न हे नयन, पाकळ्या उमलल्या सरोजांतिल।
न हे वदन, चंद्रमा शरदिचा गमे केवळ।।

वरील उदाहरणातील –

वरील उदाहरणांत उपमेयांचा निषेध केला आहे व उपमेय, उपमान हे उपमानेच आहे, अशी मांडणी केली आहे.

जेव्हा उपमेयाचा निषेध करून उपमेय हे उपमानच आहे, असे जेव्हा सांगितले जाते, तेव्हा अपन्हुती अलंकार होतो.

अपन्हुती अलंकाराची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :

  • उपमेयाला लपवले जाते व निषेध केला जातो.
  • उपमेय हे उपमेय नसून उपमानच असे ठसवले जाते.
  • निषेध दर्शवण्यासाठी ‘न, नव्हे, नसे, नाहे, कशाचे’ असे शब्द येतात.

अपन्हुती अलंकाराची काही उदाहरणे :

  1. ओठ कशाचे? देठचि फुलल्या पारिजातकाचे।
  2. हे हृदय नसे, परि स्थंडिल धगधगलेले।
  3. मानेला उचलीतो, बाळ मानेला उचलीतो।
    नाही ग बाई, फणा काढुनि नाग हा डोलतो।।
  4. हे नव्हे चांदणे, ही तर मीरा गाते
  5. आई म्हणोनि कोणी। आईस हाक मारी
    ती हाक येई कानी। मज होय शोकारी
    नोहेच हाक माते। मारी कुणी कुठारी.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार

अतिशयोक्ती अलंकार
पुढील उदाहरणांचे निरीक्षण करा व त्यातील अतिरेकी (असंभाव्य) वर्णन समजून घ्या :
दमडिचं तेल आणलं, सासूबाईचं न्हाणं झालं
मामंजींची दाढी झाली, भावोजीची शेंडी झाली
उरलं तेल झाकून ठेवलं, लांडोरीचा पाय लागला
वेशीपर्यंत ओघळ गेला, त्यात उंट पोहून गेला.
दमडीच्या तेलात कोणकोणत्या गोष्टी उरकल्या हे सांगताना त्या वस्तुस्थितीपेक्षा कितीतरी गोष्टी फुगवून सांगितल्या आहेत.

जसे की, एका दमडीच्या (पैशाच्या) विकत आणलेल्या तेलात काय काय घडले? →

  • सासूबाईचे न्हाणे
  • मामंजीची दाढी
  • भावोजीची शेंडी
  • कलंडलेले तेल वेशीपर्यंत ओघळले
  • त्यात उंट वाहून गेला.

या सर्व अशक्यप्राय गोष्टी घडल्या. म्हणजेच अतिशयोक्ती केली आहे.
जेव्हा एक कल्पना फुगवून सांगताना त्यातील असंभाव्यता (अशक्यप्रायता) अधिक स्पष्ट करून सांगितलेली असते, तेव्हा अतिशयोक्ती अलंकार होतो.

अतिशयोक्ती अलंकाराची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :

  • एखाद्या गोष्टीचे, प्रसंगाचे, घटनेचे, कल्पनेचे अतिव्यापक फुगवून अशक्यप्राय केलेले वर्णन.
  • त्या वर्णनाची असंभाव्यता, कल्पनारंजकता अधिक स्पष्ट केलेली असते.

अतिशयोक्ती अलंकाराची काही उदाहरणे :

  1. ‘जो अंबरी उफाळतां खुर लागलाहे।
    तो चंद्रमा निज तनुवरि डाग लाहे।।’
  2. काव्य अगोदर झाले नंतर जग झाले सुंदर।
    रामायण आधी मग झाला राम जानकीवर।।
  3. सचिनने आभाळी चेंडू टोलवला।
    तो गगनावरी जाऊन ठसला।।
    तोच दिवसा जैसा दिसतो चंद्रमा हसला।।

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार

अर्थान्तरन्यास
पुढील उदाहरणांचे निरीक्षण करा व समजून घ्या :
‘बोध खलास न रुचे अहिमुखी दुग्ध होय गरल।
श्वानपुच्छ नलिकेत घातले होईना सरल।।
[खल = दुष्ट, अहि = साप, गरल = विष, श्वान = कुत्रा, पुच्छ = शेपटी]
दुष्ट माणसाला कितीही उपदेश केला तरी तो आवडत नाही, हे स्पष्ट करताना सापाला पाजलेल्या दुधाचे रूपांतर विषातच होते, हे उदाहरण देऊन ‘कुत्र्याची शेपटी नळीत घातली, तरी वाकडीच राहणार’, हा सर्वसामान्य सिद्धांत मांडला आहे.
एका अर्थाचा समर्थक असा दुसरा अर्थ ठेवणे, हा या अलंकाराचा उद्देश असतो.

एका अर्थाचा समर्थक असा दुसरा अर्थ शेजारी ठेवणे म्हणजेच ५ एक विशिष्ट अर्थ दुसऱ्या व्यापक अर्थाकडे नेऊन ठेवणे व सर्वसामान्य सिद्धांत मांडणे, यास अर्थान्तरन्यास अलंकार म्हणतात.

अर्थान्तरन्यास अलंकाराची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :

  • विशेष उदाहरणावरून एखादा सर्वसामान्य सिद्धांत मांडणे.
  • सामान्य विधानाच्या समर्थनार्थ विशेष उदाहरण देणे.
  • अर्थान्तर – म्हणजे दुसरा अर्थ. न्यास – म्हणजे शेजारी ठेवणे.

अर्थान्तरन्यास अलंकाराची काही उदाहरणे :

  1. तदितर खग भेणे वेगळाले पळाले।
    उपवन-जल-केली जे कराया मिळाले।।
    स्वजन, गवसला जो, त्याजपाशी नसे तो।
    कठिण समय येता कोण कामास येतो?
  2. होई जरी सतत दुष्टसंग
    न पावती सज्जन सत्त्वभंग
    असोनिया सर्प सदाशरीरी
    झाला नसे चंदन तो विषारी
  3. अत्युच्च पदी थोरही बिघडतो हा बोल आहे खरा
  4. जातीच्या सुंदरा काहीही शोभते.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 12th Digest व्याकरण प्रयोग Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग

12th Marathi Guide व्याकरण प्रयोग Textbook Questions and Answers

कृती

1. खालील वाक्यांतील प्रयोग ओळखा.

प्रश्न 1.
(a) मुख्याध्यापकांनी इयत्ता दहावीच्या गुणवंत विदयार्थ्यांना बोलावले.
(b) कप्तानाने सैनिकांना सूचना दिली.
(c) मुले प्रदर्शनातील चित्रे पाहतात.
(d) तबेल्यातून व्रात्य घोडा अचानक पसार झाला.
(e) मावळ्यांनी शत्रूस युद्धभूमीवर घेरले.
(f) राजाला नवीन कंठहार शोभतो.
(g) शेतकऱ्याने फुलांची रोपे लावली.
(h) आकाशात ढग जमल्यामुळे आज लवकर सांजावले.
(i) युवादिनी वक्त्याने प्रेरणादायी भाषण दिले..
(j) आपली पाठ्यपुस्तके संस्कारांच्या खाणी असतात.
उत्तर :
(a) भावे प्रयोग
(b) कर्मणी प्रयोग
(c) कर्तरी प्रयोग
(d) कर्तरी प्रयोग
(e) भावे प्रयोग
(f) कर्तरी प्रयोग
(g) कर्मणी प्रयोग
(h) भावे प्रयोग
(i) कर्मणी प्रयोग
(j) कर्तरी प्रयोग.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग

2. सूचनेनुसार सोडवा

प्रश्न अ.
कर्तरी प्रयोग असलेल्या वाक्यासमोर ✓ अशी खूण करा.
(a) गुराख्याने गुरांना विहिरीपासून दूर नेले.
(b) सकाळी तो सरावासाठी मैदानावर गेला. [✓]
(c) विदयार्थ्यांनी कार्यक्रमाच्या सुरुवातीला स्वागतगीत गायले.
उत्तर :
(b) सकाळी तो सरावासाठी मैदानावर गेला. [✓]

प्रश्न आ.
कर्मणी प्रयोग असलेल्या वाक्यासमोर ✓ अशी खूण करा.
(a) सुजाण नागरिक परिसर स्वच्छ ठेवतात.
(b) शिक्षकाने विदयार्थ्यास शिकवले.
(c) भारतीय संघाने विश्वचषक स्पर्धा जिंकली. [✓]
उत्तर :
(c) भारतीय संघाने विश्वचषक स्पर्धा जिंकली. [✓]

प्रश्न इ.
भावे प्रयोग असलेल्या वाक्यासमोर ✓ अशी खूण करा.
(a) आज लवकर सांजावले.
(b) त्याने कपाटात पुस्तक ठेवले. [✓]
(c) आम्ही अनेक किल्ले पाहिले.
उत्तर :
(a) आज लवकर सांजावले. [✓]

Marathi Yuvakbharati 12th Digest व्याकरण प्रयोग Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
उदाहरण वाचा. कृती करा : विदयार्थी पाठ्यपुस्तक आवडीने वाचतो.
(१) वाक्यातील क्रियापद. → [ ]
(२) पाठ्यपुस्तक आवडीने वाचणारा तो कोण? → [ ]
(३) वाचले जाणारे ते काय? → [ ]
(४) वरील वाक्यातील क्रिया कोणती? → [ ]
उत्तर :
(१) वाचणे
(२) विदयार्थी
(३) पाठ्यपुस्तक
(४) वाचण्याची

पुढील वाक्य नीट वाचा व अधोरेखित शब्दांकडे लक्ष दया :

  • समीर पुस्तक वाचतो.
  • वरील वाक्यात ‘वाचतो‘ हे क्रियापद आहे. त्यात वाचण्याची क्रिया दाखवलेली आहे.
  • वाचण्याची क्रिया समीर करतो.
  • वाचण्याची क्रिया पुस्तकावर घडते आहे.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग

जो क्रिया करतो, त्याला कर्ता म्हणतात. म्हणून समीर हा कर्ता आहे. ज्यावर क्रिया घडते, त्याला कर्म म्हणतात. म्हणून पुस्तक हे कर्म आहे.

म्हणून,
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग 1

वाक्यात क्रियापदाचा काशी व कर्माशी लिंग-वचन-पुरुष याबाबतीत जो संबंध असतो, त्या संबंधाला प्रयोग म्हणतात.

मराठीत प्रयोगाचे मुख्य तीन प्रकार आहेत :

  • कर्तरी प्रयोग
  • कर्मणी प्रयोग
  • भावे प्रयोग.

कर्तरी प्रयोग

प्रश्न  1.
पुढील उदाहरणे वाचून कृती करा :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग 2
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग 3
उत्तर :
(१) कर्त्याचे लिंग बदलले.
(२) कर्त्याचे वचन बदलले.
(३) कर्त्याचा पुरुष बदलला.

पुढील वाक्य नीट वाचा :
समीर पुस्तक वाचतो. (समीर कर्ता आहे.)
कर्त्याचे अनुक्रमे लिंग-वचन-पुरुष बदलू या.

  • सायली पुस्तक वाचते. (लिंगबदल केला.)
  • ते पुस्तक वाचतात. (वचनबदल केला.)
  • तू पुस्तक वाचतोस. (पुरुषबदल केला.)

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग

म्हणजे,
कर्त्याच्या लिंग, वचन व पुरुष बदलामुळे अनुक्रमे वाचतो हे क्रियापद → वाचते, वाचतात, वाचतोस असे बदलले. म्हणजेच कर्त्याप्रमाणे क्रियापद बदलले.

जेव्हा कर्त्याच्या लिंग-वचन-पुरुषाप्रमाणे क्रियापद बदलते, तेव्हा कर्तरी प्रयोग होतो.

कर्तरी प्रयोगाची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :

  • कर्ता प्रथमा विभक्तीत असतो. (प्रत्यय नसतो.)
  • कर्म असल्यास ते प्रथमा किंवा द्वितीया विभक्तीत असते.
  • कर्तरी प्रयोगातील क्रियापद बहुधा वर्तमानकाळी असते.
  • क्रियापद कर्त्याच्या लिंग, वचन, पुरुषाप्रमाणे बदलते.

कर्मणी प्रयोग

प्रश्न  1.
पुढील उदाहरणे वाचून कृती करा :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग 4
उत्तर :
(१) कर्माचे लिंग बदलले.
(२) कर्माचे वचन बदलले.

पुढील वाक्य नीट वाचा :
समीरने पुस्तक वाचले. (पुस्तक कर्म आहे.)
कर्माचे लिंग व वचन बदलू या.

  • समीरने गोष्ट वाचली. (लिंगबदल केला.)
  • समीरने पुस्तके वाचली. (वचनबदल केला.)

म्हणजे,
कर्माच्या लिंग-वचन बदलामुळे अनुक्रमे वाचले हे क्रियापद → वाचली, असे बदलले.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग

म्हणजेच कर्माप्रमाणे क्रियापद बदलले.

जेव्हा कर्माच्या लिंग-वचनाप्रमाणे क्रियापद बदलते, तेव्हा कर्मणी प्रयोग होतो.

कर्मणी प्रयोगाची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :

  • (१) कर्ता बहुधा तृतीयेत असतो. (प्रत्यय असतो.)
  • (२) कर्म नेहमी प्रथमा विभक्तीत असते. (प्रत्यय नसतो.)
  • (३) कर्मणी प्रयोगातील क्रियापद बहुधा भूतकाळी असते.
  • (४) क्रियापद कर्माच्या लिंग-वचनाप्रमाणे बदलते.

भावे प्रयोग

प्रश्न  1.
पुढील वाक्यात रोखणे क्रियापदाचे योग्य रूप लिहा :

(a) सैनिकाने शत्रूला सीमेवर ………………………………..
(b) सैनिकांनी शत्रूला सीमेवर ………………………………..
(c) सैनिकांनी शत्रूना सीमेवर ………………………………..
उत्तर :
(a) रोखले
(b) रोखले
(c) रोखले.

प्रश्न  2.
पुढील वाक्यात बांधणे या क्रियापदाचे योग्य रूप लिहा :
(a) श्रीधरपंतांनी बैलांना ………………………………..
(b) सुमित्राबाईंनी गाईला ………………………………..
(c) त्याने घोह्याला ………………………………..
(d) आम्ही शेळ्यांना ………………………………..
उत्तर :
(a) बांधले
(b) बांधले
(c) बांधले
(d) बांधले.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण प्रयोग

पुढील वाक्य नीट पाहा :
समीरने पुस्तकास वाचले.
प्रथम कर्त्याचे लिंग-वचन बदलू या.

  • सायलीने पुस्तकास वाचले. (लिंगबदल केला.)
  • त्यांनी पुस्तकास वाचले. (वचनबदल केला.)

आता कर्माचे लिंग-वचन बदलूया.

  • समीरने गोष्टीला वाचले. (लिंगबदल केला.)
  • समीरने पुस्तकांना वाचले. (वचनबदल केला.)

म्हणजे,
कर्त्याच्या व कर्माच्या लिंग-वचन बदलाने क्रियापदाचे रूप बदलले नाही. ‘वाचले’ हेच क्रियापद कायम राहिले.

जेव्हा कर्त्याच्या व कर्माच्या लिंग-वचन-पुरुषाप्रमाणे क्रियापदाचे रूप बदलत नाही, तेव्हा भावे प्रयोग होतो.

भावे प्रयोगाची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :

  • कर्त्याला बहुधा तृतीया विभक्ती असते. (प्रत्यय असतो.)
  • कर्म असल्यास द्वितीया विभक्तीत असते. (प्रत्यय असतो.)
  • क्रियापद नेहमी तृतीयपुरुषी, नपुंसकलिंगी, एकवचनी असते. बहुधा ते एकारान्त असते.
  • क्रियापद कर्त्याच्या किंवा कर्माच्या लिंग-वचनाप्रमाणे बदलत नाही.

लक्षात ठेवा :

  • समीर पुस्तक वाचतो. → कर्तरी प्रयोग
  • समीरने पुस्तक वाचले. → कर्मणी प्रयोग
  • समीर पुस्तकास वाचतो. → भावे प्रयोग

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 12th Digest व्याकरण समास Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

12th Marathi Guide व्याकरण समास Textbook Questions and Answers

कृती

1. अधोरेखित शब्दांमध्ये दडलेले दोन शब्द ओळखून चौकटी पूर्ण करा.

(अ) प्रतिक्षण – [ ]
(आ) राष्ट्रार्पण – [ ]
(इ) योग्यायोग्य – [ ]
(ई) लंबोदर – [ ]
उत्तर :
(अ) प्रतिक्षण – [प्रति] [क्षण]
(अ) राष्ट्रार्पण – [राष्ट्र] [अर्पण]
(अ) योग्यायोग्य – [योग्य] [अयोग्य]
(अ) लंबोदर – [लांब] [उदर]

(अ) प्रतिक्षण → प्रति (प्रत्येक) व क्षण या दोन शब्दांचा एक शब्द केला आहे.
(अ) राष्ट्रार्पण → राष्ट्र व अर्पण या दोन शब्दांचा एक शब्द केला आहे.
(अ) योग्यायोग्य → योग्य व अयोग्य या दोन शब्दांचा एक शब्द केला आहे.
(अ) लंबोदर → लंब व उदर या दोन शब्दांचा एक शब्द केला आहे.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

2. अव्ययीभाव समास
खालील वाक्यांतील सामासिक शब्द ओळखून अधोरेखित करा.

प्रश्न 1.
(a) वैभव वर्गातील कोणत्याही तासाला गैरहजर राहत नाही.
(b) नागरिकांनी गरजू विदयार्थ्यांना यथाशक्ती मदत केली.
(c) रस्त्याने चालताना जाहिरातींचे फलक सध्या पावलोपावली दिसतात.
उत्तर :
(a) वैभव वर्गातील कोणत्याही तासाला गैरहजर राहत नाही.
(b) नागरिकांनी गरजू विदयार्थ्यांना यथाशक्ती मदत केली.
(c) रस्त्याने चालताना जाहिरातींचे फलक सध्या पावलोपावली दिसतात.

वरील वाक्यांतील अधोरेखित शब्द हे सामासिक शब्द आहेत.

सामासिकशब्द →

  1. गैरहजर
  2. यथाशक्ती
  3. पावलोपावली.

प्रश्न 2.
खालील तक्ता पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 1
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 10

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

3. तत्पुरुष समास
खालील वाक्यांतील सामासिक शब्द ओळखून अधोरेखित करा.

प्रश्न 1.
(a) मेट्रो रेल्वेचा लोकार्पण सोहळा थाटामाटात पार पडला.
(b) सुप्रभाती तलावात नीलकमल उमललेले दिसले.
(c) शिक्षण प्रक्रियेत पालक, शिक्षक आणि विदयार्थी हा आदर्श त्रिकोण असतो.
उत्तर :
(a) मेट्रो रेल्वेचा लोकार्पण सोहळा थाटामाटात पार पडला.
(b) सुप्रभाती तलावात नीलकमल उमललेले दिसले.
(c) शिक्षण प्रक्रियेत पालक, शिक्षक आणि विदयार्थी हा आदर्श त्रिकोण असतो.

वरील वाक्यांतील अधोरेखित शब्द हे सामासिक शब्द आहेत.
सामासिक शब्द →

  1. लोकार्पण
  2. नीलकमल
  3. त्रिकोण.

प्रश्न 1.
खालील तक्ता पूर्ण करा.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 2
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 11

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

प्रश्न अ.
विभक्ती तत्पुरुष समास
पुढील उदाहरणांचा अभ्यास करून तक्ता पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 3
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 12

प्रश्न आ.
कर्मधारय समास
पुढील वाक्ये अभ्यासून तक्ता पूर्ण करा.
(१) गुप्तहेर वेशांतर करून खऱ्या माहितीचा शोध घेतात.
(२) अतिवृष्टीमुळे ओला दुष्काळ पडला.
(३) काही माणसे केलेल्या कामाचे मानधन घेणे टाळतात.
(४) निळासावळा झरा वाहतो बेटाबेटांतुन.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 4
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 13

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

प्रश्न इ.
द्विगू समास
खालील वाक्यांतील सामासिक शब्द ओळखून दिलेला तक्ता पूर्ण करा.
(१) सूर्याच्या सोनेरी किरणांनी दशदिशा उजळून निघाल्यात.
(२) नवरात्रात ठिकठिकाणी गरबा नृत्याचे कार्यक्रम चालतात.
(३) सुरेखाला वन्यजीव सप्ताहानिमित्त झालेल्या वक्तृत्व स्पर्धेत प्रथम क्रमांक प्राप्त झाला.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 5
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 14

प्रश्न 2.
तत्पुरुष समासाचे प्रकार ओळखून खालील तक्ता पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 6
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 15

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

4. द्वंद्व समास

प्रश्न 1.
खालील उदाहरणांतील सामासिक शब्द ओळखून अधोरेखित करा.
(a) पतिपत्नी ही संसाररथाची दोन महत्त्वाची चाके आहेत.
(b) योग्य पुरावा उपलब्ध झाला, की खरेखोटे कळतेच.
(c) स्नेहमेळाव्यात मित्रमैत्रिणींच्या गप्पागोष्टी रंगात आल्या.
उत्तर :
(a) पतिपत्नी ही संसाररथाची दोन महत्त्वाची चाके आहेत.
(b) योग्य पुरावा उपलब्ध झाला, की खरेखोटे कळतेच.
(c) स्नेहमेळाव्यात मित्रमैत्रिणींच्या गप्पागोष्टी रंगात आल्या.

प्रश्न 2.
खालील तक्ता पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 7
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 16

प्रश्न 3.
खालील तक्ता पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 8
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 17

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

5. बहुव्रीही समास

प्रश्न 1.
खालील उदाहरणे अभ्यासा व त्यातील सामासिक शब्द अधोरेखित करा.
(१) कृष्णा हा माझा सहाध्यायी आहे.
(२) काल रात्री आमच्या परिसरात नीरव शांतता होती.
(३) रावणाला दशमुख असेही संबोधले जाते.
उत्तर :
(१) सहाध्यायी → जो माझ्यासह अध्ययन करतो असा तो → (कृष्णा)
(२) नीरव → अजिबात आवाज जीत नसतो अशी → (शांतता)
(३) दशमुख → दहा मुखे आहेत ज्याला असा तो → (रावण)

प्रश्न 2.
खालील तक्ता पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 9
उत्तर :
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 18

Marathi Yuvakbharati 12th Digest व्याकरण समास Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
पुढील वाक्ये वाचा व अधोरेखित शब्दांकडे नीट लक्ष दया :
(a) प्रत्येकाने प्रतिक्षण सतर्क असावे.
(b) स्वातंत्र्यवीरांनी आपले तन–मन राष्ट्रार्पण केले.
(c) सज्जन माणूस योग्यायोग्यतेचा निवाडा करतो.
(d) लंबोदर विदयेची देवता आहे.
उत्तर :
(a) प्रतिक्षण
(b) राष्ट्रार्पण
(c) योग्यायोग्यतेचा
(d) लंबोदर

  • वरील प्रत्येकी दोन शब्दांतील मधले काही शब्द व विभक्ती प्रत्यय गाळून जोडशब्द तयार केले आहेत.

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

कमीत कमी दोन शब्दांच्या एकत्रीकरणाला समास असे म्हणतात. एकत्रीकरणाने जो नवीन जोडशब्द तयार होतो, त्याला सामासिक शब्द म्हणतात आणि तयार झालेला सामासिक शब्द फोड करून सांगण्याच्या प्रक्रियेला समासाचा विग्रह असे म्हणतात.

सामासिक शब्द – विग्रह

  • प्रतिक्षण – प्रत्येक क्षणाला
  • राष्ट्रार्पण – राष्ट्राला अर्पण
  • योग्यायोग्य – योग्य किंवा अयोग्य
  • लंबोदर – लंब आहे उदर (पोट) असा तो

समासात कमीत कमी दोन शब्द असतात.
समासातील शब्दांना पद म्हणतात.
पहिला शब्द म्हणजे पहिले पद.
दुसरा शब्द म्हणजे दुसरे पद.
समासातील कोणते पद महत्त्वाचे किंवा प्रधान आहे, यावरून समासाचे प्रकार ठरतात.

महत्त्वाचे पद म्हणजे प्रधान पद (+)
कमी महत्त्वाचे पद म्हणजे गौण पद (-)

पहिले पद दुसरे पद समासाचा प्रकार

  • प्रधान गौण = अव्ययीभाव समास (+–) (प्रतिक्षण)
  • गौण प्रधान = तत्पुरुष समास (– +) (राष्ट्रार्पण)
  • प्रधान प्रधान = वंद्व समास (++) (योग्यायोग्य)
  • गौण गौण = बहुव्रीही समास (––) (लंबोदर)

अव्ययीभाव समास

  • या सामासिक शब्दांतील पहिले पद हे महत्त्वाचे आहे व संपूर्ण शब्द वाक्यात क्रियाविशेषण अव्ययाचे कार्य करतो.
ज्या समासातील पहिले पद महत्त्वाचे असते व जो सामासिक शब्द क्रियाविशेषण अव्ययाचे कार्य करतो, त्या समासाला अव्ययीभाव समास म्हणतात.

आ, प्रति, यथा इत्यादी संस्कृत उपसर्ग आणि दर, बिन, बे यांसारखे फारशी उपसर्ग यांच्या साहाय्याने अव्ययीभाव समासातले सामासिक शब्द तयार होतात. तसेच, काही मराठी शब्दांची द्विरुक्ती होऊनही काही सामासिक शब्द तयार होतात. उदा., पुढील शब्द पाहा.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 19

आणखी काही सामासिक शब्द [अव्ययीभाव समास] :

  • आजन्म
  • आमरण
  • प्रतिदिन
  • यथावकाश
  • यथाक्रम
  • बिनधास्त
  • बिनचूक
  • दरसाल
  • दररोज
  • बेपर्वा
  • दारोदारी
  • गावोगाव
  • दिवसेंदिवस
  • गल्लोगल्ली
  • जागोजागी
  • बेशिस्त

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

तत्पुरुष समास

  • या सामासिक शब्दांतील दुसरे पद हे महत्त्वाचे आहे.
ज्या समासातील दुसरे पद महत्त्वाचे असते व अर्थाच्या दृष्टीने गाळलेला शब्द किंवा विभक्तिप्रत्यय विग्रह करताना घालावा लागतो, त्यास तत्पुरुष समास म्हणतात.

म्हणून,
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास 20

तत्पुरुष समासाच्या तीन उपप्रकारांचा अभ्यास करू या :

  • विभक्ती तत्पुरुष
  • कर्मधारय
  • द्विगू.

विभक्ती तत्पुरुष :
विभक्ती तत्पुरुष समासातील सामासिक शब्दात विभक्ती प्रत्यय किंवा शब्दयोगी अव्यय गाळलेले असते.

उदा.,

  • क्रीडेसाठी अंगण → क्रीडांगण
  • विदयेचे आलय → विदयालय

वरील पहिल्या उदाहरणात ‘साठी’ हे शब्दयोगी अव्यय तर दुसऱ्या उदाहरणात ‘चे’ हा विभक्तिप्रत्यय गाळला आहे.

म्हणून,

ज्या तत्पुरुष समासात विभक्ती प्रत्ययाचा किंवा शब्दयोगी अव्ययाचा लोप करून दोन्ही पदे जोडली जातात, त्यास विभक्ती तत्पुरुष समास म्हणतात.

काही विभक्ती तत्पुरुष समासाचे सामासिक शब्द :

  • ईश्वरनिर्मित
  • गुणहीन
  • तोंडपाठ
  • मतिमंद
  • लोकप्रिय
  • देवघर
  • वसतिगृह
  • दुःखमुक्त
  • आम्रवृक्ष
  • कार्यक्रम
  • गणेश
  • दीनानाथ
  • मन:स्थिती
  • मोरपीस
  • वातावरण
  • स्वभाव
  • सूर्योदय
  • हिमालय
  • ज्ञानेश्वर
  • स्वाभिमान
  • घरकाम
  • स्वर्गवास
  • वनमाला
  • सिंहगर्जना

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

कर्मधारय समास :

प्रश्न 1.
पुढील सामासिक शब्द नीट अभ्यासा :
(a) अमृतवाणी→ दोन्ही पदे ‘प्रथमा’ विभक्तीत
(b) नीलकमल → पहिले पद विशेषण व दुसरे नाम
(c) घननीळ → दुसरे पद विशेषण व पहिले नाम
(d) नरसिंह → पहिले पद उपमेय व दुसरे उपमान
(e) कमलनयन → पहिले पद उपमान व दुसरे उपमेय
(f) मातृभूमी → दोन्ही पदे एकरूप
(g) शुभ्रधवल → दोन्ही पदे विशेषणे.
उत्तर :
(a) अमृतवाणी → अमृतासारखी वाणी
(b) नीलकमल → निळे असे कमळ
(c) घननीळ → निळा असा घन
(d) नरसिंह → सिंहासारखा नर
(e) कमलनयन → कमलासारखे डोळे
(f) मातृभूमी → भूमी हीच माता.

ज्या तत्पुरुष समासातील दोन्ही पदे एकाच विभक्तीत म्हणजे साधारणतः प्रथमा विभक्तीत असतात आणि त्यातील एक पद विशेषण व दुसरे नाम असते, त्यास कर्मधारय समास म्हणतात.

कर्मधारय समासाचे काही सामासिक शब्द :

  • मुखचंद्रमा
  • श्यामसुंदर
  • कृष्णविवर
  • विदयाधन
  • दीर्घकाळ
  • महादेव
  • भारतमाता
  • महर्षी
  • महाराष्ट्र
  • सुदैव
  • ज्ञानामृत
  • महाराज
  • महात्मा
  • पांढराशुभ्र
  • तपोधन
  • गुणिजन

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

द्विगू समास :

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यांतील सामासिक शब्द ओळखून दिलेला तक्ता पूर्ण करा :
(a) सूर्याच्या सोनेरी किरणांनी दशदिशा उजळून निघाल्यात.
(b) नवरात्रात ठिकठिकाणी गरबा नृत्याचे कार्यक्रम चालतात.
(c) सुरेखाला वन्यजीव सप्ताहानिमित्त झालेल्या वक्तृत्व स्पर्धेत प्रथम क्रमांक प्राप्त झाला.
उत्तर :
(a) दशदिशा = दश + दिशा → पहिले पद संख्याविशेषण
(b) नवरात्र = नऊ + रात्र → पहिले पद संख्याविशेषण
(c) सप्ताह = सप्त + आह → पहिले पद संख्याविशेषण

ज्या तत्पुरुष समासातील पहिले पद संख्याविशेषण व दुसरे पद नाम असते, त्यास द्विगू समास म्हणतात.

द्विगू समासाचे काही सामासिक शब्द :

  • द्विदल
  • त्रिखंड
  • त्रिकोण
  • त्रिभुवन
  • चौकोन
  • पंचगंगा
  • षट्कोन
  • षण्मास
  • सप्तसिंधू
  • सप्तस्वर्ग
  • सप्तपदी
  • पंचारती
  • पंचपाळे
  • अष्टकोन
  • आठवडा
  • दशदिशा

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण समास

वंद्व समास

ज्या समासातील दोन्ही पदे प्रधान (समान दर्जाची) असतात, त्यास दुवंद्व समास म्हणतात.

सामासिक शब्दाच्या विग्रहावरून वंद्व समासाचे तीन प्रकार पडतात :

  • इतरेतर द्वंद्व
  • वैकल्पिक द्वंद्व
  • समाहार वंद्व.

इतरेतर द्वंद्व समास :

प्रश्न 1.
पुढील वाक्ये वाचा व अधोरेखित शब्दांकडे नीट लक्ष या :
(a) आईवडील ही घरातील दैवते आहेत.
(b) भाऊबहीण दोघेही एकाच महाविदयालयात आहेत.
उत्तर :
(a) आईवडील → आई आणि वडील.
(b) भाऊबहीण → भाऊ व बहीण.

जेव्हा द्वंद्व समासातील सामासिक शब्दांचा विग्रह करताना ‘आणि, व’ या उभयान्वयी अव्ययांचा वापर केला जातो, तेव्हा त्यास इतरेतर द्वंद्व समास म्हणतात.

बह्वीही समासाचे काही सामासिक शब्द :

  • लंबोदर
  • गजानन
  • नीलकंठ
  • भालचंद्र
  • अष्टभुजा
  • अनाथ
  • दशानन
  • निर्धन
  • पंचमुखी
  • कमलनयन
  • अभंग
  • निबल

Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण वाक्यरूपांतर

Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 12th Digest व्याकरण वाक्यरूपांतर Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board 12th Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण वाक्यरूपांतर

12th Marathi Guide व्याकरण वाक्यरूपांतर Textbook Questions and Answers

कृती

1. खालील तक्ता पूर्ण करा.
Maharashtra Board Class 12 Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण वाक्यरूपांतर 1
उत्तर :
(१) दिलेल्या सूचनांचे पालन करा.

  • वाक्यप्रकार → आज्ञार्थी वाक्य
  • विधानार्थी वाक्य → दिलेल्या सूचनांचे पालन करणे आवश्यक आहे.

(२) बापरे! किती वेगाने वाहने चालवतात ही तरुण मुले!

  • वाक्यप्रकार → उद्गारार्थी वाक्य
  • विधानार्थी – नकारार्थी वाक्य → तरुण मुलांनी खूप वेगाने वाहने चालवू नयेत.

(३) स्वयंशिस्त ही खरी शिस्त नाही का?

  • वाक्यप्रकार → प्रश्नार्थी वाक्य
  • विधानार्थी – होकारार्थी वाक्य → स्वयंशिस्त ही खरी शिस्त आहे.

(४) मोबाइलचा अतिवापर योग्य नाही.

  • वाक्यप्रकार → विधानार्थी – नकारार्थी वाक्य
  • आज्ञार्थी वाक्य → मोबाइलचा अतिवापर टाळा.

(५) खऱ्या समाजसेवकाला लोकनिंदेची भीती नसते.

  • वाक्यप्रकार → विधानार्थी – नकारार्थी वाक्य
  • प्रश्नार्थी वाक्य → खऱ्या समाजसेवकाला लोकनिंदेची भीती असते का?

(६) विदयार्थ्यांनी संदर्भग्रंथांचे वाचन करावे.

  • वाक्यप्रकार → विधानार्थी वाक्य
  • आज्ञार्थी वाक्य → विदयार्थ्यांनो, संदर्भग्रंथांचे वाचन करा.

2. कंसातील सूचनेप्रमाणे वाक्यरूपांतर करा.

(a) सकाळी फिरणे आरोग्यास हितकारक आहे. (नकारार्थी करा.)
(b) तुम्ही काम अचूक करा. (विधानार्थी करा.)
(c) किती सुंदर आहे ही पाषाणमूर्ती! (विधानार्थी करा.)
(d) पांढरा रंग सर्वांना आवडतो. (प्रश्नार्थी करा.)
(e) चैनीच्या वस्तू महाग असतात. (नकारार्थी करा.)
(f) तुझ्या भेटीने खूप आनंद झाला. (उद्गारार्थी करा.)
(g) अबब! काय हा चमत्कार! (विधानार्थी करा.)
(h) तुम्ही कोणाशीच वाईट बोलू नका. (होकारार्थी करा.)
(i) निरोगी राहावे असे कोणाला वाटत नाही ? (विधानार्थी करा.)
(j) दवाखान्यात मोठ्या आवाजात बोलू नये. (होकारार्थी करा.)
उत्तर :
(a) सकाळी फिरणे आरोग्यास अपायकारक नाही.
(b) तुम्ही काम अचूक करणे आवश्यक आहे.
(c) ही पाषाणमूर्ती खूप सुंदर आहे.
(d) पांढरा रंग कुणाला आवडत नाही?
(e) चैनीच्या वस्तू स्वस्त नसतात.
(f) किती आनंद झाला तुझ्या भेटीने!
(g) हा अजब चमत्कार आहे.
(h) तुम्ही सगळ्यांशी चांगले बोला.
(i) निरोगी राहावे असे सर्वांना वाटते.
(j) दवाखान्यात हळू आवाजात बोलावे.

  • लेखन करताना काही वेळा वाक्यरचनेत बदल करण्याची गरज भासते, अशा बदलाला ‘वाक्यरूपांतर किंवा वाक्यपरिवर्तन’ असे म्हणतात.
  • वाक्यांचे रूपांतर करताना वाक्यरचनेत बदल होतो, पण वाक्यार्थाला बाध येत नाही.

विधानार्थी, प्रश्नार्थी, उद्गारार्थी, आज्ञार्थी या वाक्यांचे एकमेकांत रूपांतर होते.

उदाहरणार्थ,
पुढील वाक्ये नीट अभ्यासा :

  • मुलांनी शिस्त पाळणे खूप आवश्यक आहे. (विधानार्थी वाक्य.)
  • किती आवश्यक आहे मुलांनी शिस्त पाळणे! (उद्गारार्थी वाक्य.)
  • मुलांनी शिस्त पाळणे आवश्यक नाही का? (प्रश्नार्थी वाक्य.)
  • मुलांनो, शिस्त अवश्य पाळा. (आज्ञार्थी वाक्य.)

म्हणून :

वाक्यार्थ्याला बाध न आणता वाक्याच्या रचनेत केलेला बदल म्हणजे वाक्यरूपांतर होय.

होकारार्थी – नकारार्थी (वाक्यरूपांतर)

पुढील वाक्ये नीट अभ्यासा.

  • क्रिकेट मालिकेत भारतीय संघ विजयी झाला. (होकारार्थी वाक्य.)
  • क्रिकेट मालिकेत भारतीय संघ पराभूत झाला नाही. (नकारार्थी वाक्य.)

होकारार्थी वाक्याचे नकारार्थी वाक्यात रूपांतर करताना आपण काय केले?

  • विजयी x पराभूत
  • झाला x झाला नाही.

दोन विरुद्धार्थी शब्दबंध घेऊन वाक्य बदलले. पण वाक्याचा अर्थ बदलला नाही.

म्हणून,

वाक्य रूपांतर करताना वाक्याच्या रचनेत बदल झाला, तरी वाक्याच्या अर्थात बदल होता कामा नये.