Balbharti Maharashtra State Board Marathi Yuvakbharati 12th Digest व्याकरण अलंकार Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.
Maharashtra State Board 12th Marathi Yuvakbharati Solutions व्याकरण अलंकार
12th Marathi Guide व्याकरण अलंकार Textbook Questions and Answers
कृती
1. खालील ओळींतील अलंकार ओळखून त्याचे नाव लिहा.
(१) वीर मराठे आले गर्जत!
पर्वत सगळे झाले कंपित!
(२) सागरासारखा गंभीर सागरच!
(३) या दानाशी या दानाहुन अन्य नसे उपमान
(४) न हा अधर, तोंडले नव्हत दांत हे की हिरे।
(५) अनंत मरणे अधी मरावी,
स्वातंत्र्याची आस धरावी,
मारिल मरणचि मरणा भावी,
मग चिरंजीवपण ये बघ तें.
(६) मुंगी उडाली आकाशी
तिने गिळिले सूर्यासी!
(७) फूल गळे, फळ गोड जाहलें,
बीज नुरे, डौलात तरू डुले;
तेज जळे, बघ ज्योत पाजळे;
का मरणिं अमरता ही न खरी?
उत्तर :
(१) अतिशयोक्ती अलंकार
(२) अनन्वय अलंकार
(३) अपन्हुती अलंकार
(४) अपन्हुती अलंकार
(५) अर्थान्तरन्यास अलंकार
(६) अतिशयोक्ती अलंकार
(७) अर्थान्तरन्यास अलंकार
2. खालील तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर :
3. खालील कृती करा.
(१) कर्णासारखा दानशूर कर्णच.
वरील वाक्यातील-
उपमेय ………………………….
उपमान ………………………….
(२) न हे नभोमंडल वारिराशी आकाश
न तारका फेनचि हा तळाशी पहिल्या ओळीतील-
उपमेय ………………………….
उपमान ………………………….
दुसऱ्या ओळीतील
उपमेय ………………………….
उपमान ………………………….
उत्तर :
(१) उपमेय : कर्ण (दानशूरत्व)
उपमान : कर्ण
(२) पहिल्या ओळीतील – उपमेय : नभोमंडल (आकाश)
उपमान : आकाश
दुसऱ्या ओळीतील – उपमेय : तारका
उपमान : तारका
4. खालील तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर :
अलंकार म्हणजे काय?
अलंकार म्हणजे आभूषणे किंवा दागिने. अधिक सुंदर दिसण्यासाठी व्यक्ती दागिने घालतात, त्याप्रमाणे आपली भाषा अधिक सुंदर, अधिक आकर्षक व अधिक परिणामकारक करण्यासाठी कवी (साहित्यिक) भाषेला अलंकाराने सुशोभित करतात.
एखादया माणसाचे शूरत्व सांगताना → तो शूर आहे → सामान्य वाक्य तो वाघासारखा शूर आहे → आलंकारिक वाक्य. ← असा वाक्यप्रयोग केला जातो.
अशा प्रकारे ज्या ज्या गुणांमुळे भाषेला शोभा येते, त्या त्या गुणधर्मांना भाषेचे अलंकार म्हणतात.
भाषेच्या अलंकारांचे दोन मुख्य प्रकार आहेत :
- शब्दालंकार
- अर्थालंकार.
आपल्याला या इयत्तेत
- अनन्वय
- अपन्हुती
- अतिशयोक्ती
- अर्थान्तरन्यास हे चार अर्थालंकार शिकायचे आहेत.
उपमेय आणि उपमान म्हणजे काय?
पुढील वाक्य वाचा व अधोरेखित शब्दांकडे नीट लक्ष दया : भीमा वाघासारखा शूर आहे.
‘भीमा’ हे उपमेय आहे; कारण भीमाबद्दल विशेष सांगितले आहे. भीमाला वाघाची उपमा दिली आहे.
‘वाघ’ हे उपमान आहे; कारण भीमा हा कसा शूर आहे, ते सांगितले आहे.
म्हणून,
- ज्याला उपमा देतात, त्यास उपमेय म्हणतात.
- ज्याची उपमा देतात, त्यास उपमान म्हणतात.
म्हणून,
- भीमा → उपमेय
- वाघ → उपमान
- साधर्म्य गुणधर्म → शूरत्व.
अनन्वय अलंकार
पुढील उदाहरणांचे निरीक्षण करा व कृती सोडवा :
- आहे ताजमहाल एक जगती तो तोच त्याच्यापरी
- या आंब्यासारखा गोड आंबा हाच.
- वरील दोन्ही उदाहरणांतील उपमेये – ताजमहाल, आंबा
- वरील दोन्ही उदाहरणांतील उपमाने – ताजमहाल, आंबा
निरीक्षण केल्यानंतर वरील उदाहरणांत उपमेय व उपमान एकच आहेत, असे लक्षात येते.
जेव्हा उपमेयाला कशाचीच उपमा देता येत नाही व जेव्हा उपमेयाला उपमेयाचीच उपमा देतात, तेव्हा अनन्वय अलंकार होतो. [अन् + अन्वय (संबंध) = अनन्वय (अतुलनीय)]
अनन्वय अलंकाराची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :
- उपमेय हे अद्वितीय असते. त्यास कोणतीच उपमा लागू पडत नाही.
- उपमेयाला योग्य उपमान सापडतच नाही; म्हणून उपमेयाला उपमेयाचीच उपमा दयावी लागते.
अनन्वय अलंकाराची काही उदाहरणे :
- ‘झाले बहु, होतिल बहू, आहेतहि बहू, परंतु या सम हा।’
- या दानासी या दानाहुन अन्य नसे उपमान
- आईसारखे दैवत आईच!
अपन्हुती अलंकार
पुढील उदाहरणांचे निरीक्षण करा व कृती सोडवा :
उदा., न हे नयन, पाकळ्या उमलल्या सरोजांतिल।
न हे वदन, चंद्रमा शरदिचा गमे केवळ।।
वरील उदाहरणातील –
वरील उदाहरणांत उपमेयांचा निषेध केला आहे व उपमेय, उपमान हे उपमानेच आहे, अशी मांडणी केली आहे.
जेव्हा उपमेयाचा निषेध करून उपमेय हे उपमानच आहे, असे जेव्हा सांगितले जाते, तेव्हा अपन्हुती अलंकार होतो.
अपन्हुती अलंकाराची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :
- उपमेयाला लपवले जाते व निषेध केला जातो.
- उपमेय हे उपमेय नसून उपमानच असे ठसवले जाते.
- निषेध दर्शवण्यासाठी ‘न, नव्हे, नसे, नाहे, कशाचे’ असे शब्द येतात.
अपन्हुती अलंकाराची काही उदाहरणे :
- ओठ कशाचे? देठचि फुलल्या पारिजातकाचे।
- हे हृदय नसे, परि स्थंडिल धगधगलेले।
- मानेला उचलीतो, बाळ मानेला उचलीतो।
नाही ग बाई, फणा काढुनि नाग हा डोलतो।। - हे नव्हे चांदणे, ही तर मीरा गाते
- आई म्हणोनि कोणी। आईस हाक मारी
ती हाक येई कानी। मज होय शोकारी
नोहेच हाक माते। मारी कुणी कुठारी.
अतिशयोक्ती अलंकार
पुढील उदाहरणांचे निरीक्षण करा व त्यातील अतिरेकी (असंभाव्य) वर्णन समजून घ्या :
दमडिचं तेल आणलं, सासूबाईचं न्हाणं झालं
मामंजींची दाढी झाली, भावोजीची शेंडी झाली
उरलं तेल झाकून ठेवलं, लांडोरीचा पाय लागला
वेशीपर्यंत ओघळ गेला, त्यात उंट पोहून गेला.
दमडीच्या तेलात कोणकोणत्या गोष्टी उरकल्या हे सांगताना त्या वस्तुस्थितीपेक्षा कितीतरी गोष्टी फुगवून सांगितल्या आहेत.
जसे की, एका दमडीच्या (पैशाच्या) विकत आणलेल्या तेलात काय काय घडले? →
- सासूबाईचे न्हाणे
- मामंजीची दाढी
- भावोजीची शेंडी
- कलंडलेले तेल वेशीपर्यंत ओघळले
- त्यात उंट वाहून गेला.
या सर्व अशक्यप्राय गोष्टी घडल्या. म्हणजेच अतिशयोक्ती केली आहे.
जेव्हा एक कल्पना फुगवून सांगताना त्यातील असंभाव्यता (अशक्यप्रायता) अधिक स्पष्ट करून सांगितलेली असते, तेव्हा अतिशयोक्ती अलंकार होतो.
अतिशयोक्ती अलंकाराची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :
- एखाद्या गोष्टीचे, प्रसंगाचे, घटनेचे, कल्पनेचे अतिव्यापक फुगवून अशक्यप्राय केलेले वर्णन.
- त्या वर्णनाची असंभाव्यता, कल्पनारंजकता अधिक स्पष्ट केलेली असते.
अतिशयोक्ती अलंकाराची काही उदाहरणे :
- ‘जो अंबरी उफाळतां खुर लागलाहे।
तो चंद्रमा निज तनुवरि डाग लाहे।।’ - काव्य अगोदर झाले नंतर जग झाले सुंदर।
रामायण आधी मग झाला राम जानकीवर।। - सचिनने आभाळी चेंडू टोलवला।
तो गगनावरी जाऊन ठसला।।
तोच दिवसा जैसा दिसतो चंद्रमा हसला।।
अर्थान्तरन्यास
पुढील उदाहरणांचे निरीक्षण करा व समजून घ्या :
‘बोध खलास न रुचे अहिमुखी दुग्ध होय गरल।
श्वानपुच्छ नलिकेत घातले होईना सरल।।
[खल = दुष्ट, अहि = साप, गरल = विष, श्वान = कुत्रा, पुच्छ = शेपटी]
दुष्ट माणसाला कितीही उपदेश केला तरी तो आवडत नाही, हे स्पष्ट करताना सापाला पाजलेल्या दुधाचे रूपांतर विषातच होते, हे उदाहरण देऊन ‘कुत्र्याची शेपटी नळीत घातली, तरी वाकडीच राहणार’, हा सर्वसामान्य सिद्धांत मांडला आहे.
एका अर्थाचा समर्थक असा दुसरा अर्थ ठेवणे, हा या अलंकाराचा उद्देश असतो.
एका अर्थाचा समर्थक असा दुसरा अर्थ शेजारी ठेवणे म्हणजेच ५ एक विशिष्ट अर्थ दुसऱ्या व्यापक अर्थाकडे नेऊन ठेवणे व सर्वसामान्य सिद्धांत मांडणे, यास अर्थान्तरन्यास अलंकार म्हणतात.
अर्थान्तरन्यास अलंकाराची वैशिष्ट्ये (लक्षणे) :
- विशेष उदाहरणावरून एखादा सर्वसामान्य सिद्धांत मांडणे.
- सामान्य विधानाच्या समर्थनार्थ विशेष उदाहरण देणे.
- अर्थान्तर – म्हणजे दुसरा अर्थ. न्यास – म्हणजे शेजारी ठेवणे.
अर्थान्तरन्यास अलंकाराची काही उदाहरणे :
- तदितर खग भेणे वेगळाले पळाले।
उपवन-जल-केली जे कराया मिळाले।।
स्वजन, गवसला जो, त्याजपाशी नसे तो।
कठिण समय येता कोण कामास येतो? - होई जरी सतत दुष्टसंग
न पावती सज्जन सत्त्वभंग
असोनिया सर्प सदाशरीरी
झाला नसे चंदन तो विषारी - अत्युच्च पदी थोरही बिघडतो हा बोल आहे खरा
- जातीच्या सुंदरा काहीही शोभते.