Class 9

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Maths Solutions covers the Practice Set 4.1 Geometry 9th Class Maths Part 2 Answers Solutions Chapter 4 Constructions of Triangles.

Practice Set 4.1 Geometry 9th Std Maths Part 2 Answers Chapter 4 Constructions of Triangles

Question 1.
Construct APQR, in which QR = 4.2 cm, m∠Q = 40° and PQ + PR = 8.5 cm.
Solution:

As shown in the rough figure draw seg QR = 4.2 cm
Draw a ray QT making an angle of 40° with QR
Take a point S on ray QT, such that QS = 8.5 cm
Now, QP + PS = QS [Q-P-S]
∴ QP + PS = 8.5 cm …….(i)
Also, PQ + PR = 8.5 cm ……(ii) [Given]
∴ QP + PS = PQ + PR [From (i) and (ii)]
∴ PS = PR
∴ Point P is on the perpendicular bisector of seg SR
∴ The point of intersection of ray QT and perpendicular bisector of seg SR is point P.

Steps of construction:
i. Draw seg QR of length 4.2 cm.
ii. Djraw ray QT, such that ∠RQT = 40°.
iii. Mark point S on ray QT such that l(QS) = 8.5 cm.
iv. Join points R and S.
v. Draw perpendicular bisector of seg RS intersecting ray QT.
Name the point as P.
vi. Join the points P and R.
Hence, ∆PQR is the required triangle.

Question 2.
Construct ∆XYZ, in which YZ = 6 cm, XY + XZ = 9 cm, ∠XYZ = 50°.
Solution:

As shown in the rough figure draw seg YZ = 6 cm
Draw a ray YT making an angle of 50° with YZ
Take a point W on ray YT, such that YW = 9 cm
Now, YX + XW = YW [Y-X-W]
∴ YX + XW = 9 cm ….(i)
Also, XY + XZ = 9 cm ….(ii) [Given]
∴ YX + XW = XY + XZ [From (i) and (ii) ]
∴ XW = XZ
∴ Point X is on the perpendicular bisector of seg WZ
∴ The point of intersection of ray YT and perpendicular bisector of seg WZ is j point X.

Steps of construction:
i. Draw seg YZ of length 6 cm.
ii. Draw ray YT, such that ∠ZYT = 50°.
iii. Mark point W on ray YT such that l(YW) = 9 cm.
iv. Join points W and Z.
v. Draw perpendicular bisector of seg WZ intersecting ray YT. Name the point as X.
vi. Join the points X and Z.
Hence, ∆XYZ is the required triangle.

Question 3.
Construct ∆ABC, in which BC = 6.2 cm, ∠ACB = 50°, AB + AC = 9.8 cm.
Solution:

As shown in the rough figure draw seg CB = 6.2 cm
Draw a ray CT making an angle of 50° with CB
Take a point D on ray CT, such that
CD = 9.8 cm
Now, CA + AD = CD [C-A-D]
∴ CA + AD = 9.8 cm …….(i)
Also, AB + AC = 9.8 cm ……(ii) [Given]
∴ CA + AD = AB + AC [From (i) and (ii)]
∴ AD = AB
∴ Point A is on the perpendicular bisector of seg DB
∴ The point of intersection of ray CT and perpendicular bisector of seg DB is point A.

Steps of construction:
i. Draw seg BC of length 6.2 cm.
ii. Draw ray CT, such that ∠BCT = 50°.
iii. Mark point D on ray CT such that l(CD) = 9.8 cm.
iv. Join points D and B.
v. Draw perpendicular bisector of seg DB intersecting ray CT. Name the point as A.
vi. Join the points A and B.
Hence, ∆ABC is the required triangle.

Question 4.
Construct ∆ABC, in which BC = 3.2 cm, ∠ACB = 45° Solution:and perimeter of AABC is 10 cm.
Solution:

Perimeter of ∆ABC = AB + BC + AC
∴ 10 = AB + 3.2 + AC
∴ AB + AC = 10 – 3.2
∴ AB + AC = 6.8 cm
Now, In ∆ABC
BC = 3.2 cm, ∠ACB = 45° and AB + AC = 6.8 cm ….(i)
As shown in the rough figure draw j seg BC = 3.2 cm
Draw a ray CT making an angle of 45° with CB
Take a point D on ray CT, such that
CD = 6.8 cm
Now, CA + AD = CD [C-A-D]
∴ CA + AD = 6.8 cm …(ii)
Also, AB + AC = 6.8 cm ….(iii) [From (i)]
∴ CA + AD = AB + AC [From (ii) and (iii)]
∴ AD = AB
∴ Point A is on the perpendicular bisector of seg DB
∴ The point of intersection of ray CT and perpendicular bisector of seg DB is point A.

Steps of construction:
i. Draw seg BC of length 3.2 cm.
ii. Draw ray CT, such that ∠BCT = 45°.
iii. Mark point D on ray CT such l(CD) = 6.8 cm. that
iv. Join points D and B.
V. Draw perpendicular bisector of seg DB intersecting ray CT. Name the point as A.
vi. Join the points A and B.
Hence, ∆ABC is the required triangle.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Maths Solutions covers the Problem Set 3 Geometry 9th Class Maths Part 2 Answers Solutions Chapter 3 Triangles.

Problem Set 3 Geometry 9th Std Maths Part 2 Answers Chapter 3 Triangles

Question 1.
Choose the correct alternative answer for the following questions.

i. If two sides of a triangle are 5 cm and 1.5 cm, the length of its third side cannot be ____.
(A) 3.7 cm
(B) 4.1 cm
(C) 3.8 cm
(D) 3.4 cm
Answer:
Sum of the lengths of two sides of a triangle > length of the third side
Here, 1.5 cm + 3.4 cm = 4.9 cm < 5 cm
∴ Third side ≠ 3.4 cm
(D) 3.4 cm

ii. In ∆PQR, if ∠R > ∠Q, then _____ .
(A) QR > PR
(B) PQ > PR
(C) 3.8 cm
(D) 3.4 cm
Answer:
(B) PQ > PR

iii. In ∆TPQ, if ∠T = 65°, ∠P = 95° , Which of the following is a true statement?
(A) PQ < TP
(B) PQ < TQ
(C) TQ < TP < PQ
(D) PQ < TP < TQ
Answer:
∠Q = 180° – (95° + 65°) = 20°
∴ ∠Q < ∠T < ∠P
∴ PT < PQ < TQ
(B) PQ < TQ

Question 2.
∆ABC is isosceles in which AB = AC. Seg BD and seg CE are medians. Show that BD = CE.

Given: In isosceles ∆ABC, AB = AC. seg BD and seg CE are the medians of ∆ABC.
To prove: BD = CE
Proof: AE = \(\frac { 1 }{ 2 }\) AB …..(i) [E is the midpoint of side AB]
AD = \(\frac { 1 }{ 2 }\) AC ….(ii) [D is the midpoint of side AC]
Also, AB = AC ……(iii) [Given]
∴ AE = AD ….(iv) [From (i), (ii) and (iii)]
In ∆ADB and ∆AEC,

seg AB ≅ seg AC ∠BAD ≅ ∠CAE
seg AD ≅ seg AE
∴ ∆ADB ≅ ∆AEC
∴ seg BD ≅ seg CE
∴ BD = CE

Question 3.
In ∆PQR, if PQ > PR and bisectors of ∠Q and ∠R intersect at S. Show that SQ > SR.

Given: In APQR, PQ > PR and bisectors of ∠Q and ∠R intersect at S.
To prove: SQ > SR
Solution:
Proof:
∠SQR = \(\frac { 1 }{ 2 }\) ∠PQR ….(i) [Ray QS bisects ∠PQR]
∠SRQ = \(\frac { 1 }{ 2 }\) ∠PRQ ….(ii) [Ray RS bisects ∠PRQ]
In ∆PQR,
PQ > PR [Given]
∴ ∠R > ∠Q [Angle opposite to greater side is greater.]
∴ \(\frac { 1 }{ 2 }\)(∠R) > \(\frac { 1 }{ 2 }\)(∠Q) [Multiplying both sides by \(\frac { 1 }{ 2 }\) ]
∴ ∠SRQ > ∠SQR ….(iii) [From (i) and (ii)]
In ∆SQR,
∠SRQ > ∠SQR [From (iii)]
∴ SQ > SR [Side opposite to greater angle is greater]

Question 4.
In the adjoining figure, points D and E are on side BC of ∆ABC, such that BD = CE and AD AE. Show that ∆ABD ≅ ∆ACE.

Given: Points D and E are on side BC of ∆ABC,
such that BD = CE and AD = AE.
To prove: ∆ABD ≅ ∆ACE
Proof:
In ∆ADE,
seg AD = seg AE [Given]
∴ ∠AED = ∠ADE …(i) [Isosceles triangle theorem]
Now, ∠ADE + ∠ADB = 180° …(ii) [Angles in a linear pair]
∴ ∠AED + ∠AEC = 180° ….(iii) [Angles in a linear pair]
∴ ∠ADE + ∠ADB = ∠AED + ∠AEC [From (ii) and (iii)]
∴ ∠ADE + ∠ADB = ∠ADE + ∠AEC [From (i)]
∴ ∠ADB = ∠AEC ….(iv) [Eliminating ∠ADE from both sides]
In ∆ABD and ∆ACE,
seg BD ≅ seg CE [Given]
∠ADB = ∠AEC [From (iv)]
seg AD ≅ seg AE [Given]
∴ ∆ABD ≅ ∆ACE [SAS test]

Question 5.
In the adjoining figure, point S is any point on side QR of ∆PQR. Prove that: PQ + QR + RP > 2PS

Proof:
In ∆PQS,
PQ + QS > PS …..(i) [Sum of any two sides of a triangle is greater than the third side]
Similarly, in ∆PSR,
PR + SR > PS …(ii) [Sum of any two sides of a triangle is greater than the third side]
∴ PQ + QS + PR + SR > PS + PS
∴ PQ + QS + SR + PR > 2PS
∴ PQ + QR + PR > 2PS [Q-S-R]

Question 6.
In the adjoining figure, bisector of ∠B AC intersects side BC at point D. Prove that AB > BD.

Given: Bisector of ∠BAC intersects side BC at point D.
To prove: AB > BD
Solution:
Proof:
∠BAD ≅ ∠DAC ….(i) [Seg AD bisects ∠BAC]
∠ADB is the exterior angle of ∆ADC.
∴ ∠ADB > ∠DAC ….(ii) [Property of exterior angle]
∴ ∠ADB > ∠BAD ….(iii) [From (i) and (ii)]
In AABD,
∠ADB > ∠BAD [From (iii)]
∴ AB > BD [Side opposite to greater angle is greater]

Question 7.
In the adjoining figure, seg PT is the bisector of ∠QPR. A line through R intersects ray QP at point S. Prove that PS = PR.

Given: Seg PT is the bisector of ∠QPR.
To prove: PS = PR
Construction: Draw seg SR || seg PT.
Solution:
Proof:
seg PT is the bisector of ∠QPR. [Given]
∴ ∠QPT = ∠RPT ….(i)
seg PT || seg SR [Construction]
and seg QS is their transversal.

∴ ∠QPT = ∠PSR …(ii) [Corresponding angles]
seg PT || seg SR [Construction]
and seg PR is their transversal.

∴ ∠RPT = ∠PRS …..(iii) [Alternate angles]
∴ ∠PRS = ∠PSR …(iv) [From (i), (ii) and (iii)]
In ∆PSR,
∠PRS = ∠PSR [From (iv)]
∴ PS = PR [Converse of isosceles triangle theorem]

Question 8.
In the adjoining figure, seg AD ⊥ seg BC. Seg AE is the bisector of ∠CAB and B – E – C. Prove that ∠DAE = \(\frac { 1 }{ 2 }\) (∠c – ∠B).

Given: seg AD ⊥ seg BC
seg AE is the bisector of ∠CAB.
To prove: ∠DAE = \(\frac { 1 }{ 2 }\) (∠C – ∠B) [∵ AD ⊥ BC]
∴ ∠DAE = 180° – 90° – ∠AED
∴ ∠DAE = 90° – ∠AED  ….(ii)
Proof:
∴ ∠CAE = \(\frac { 1 }{ 2 }\)∠A ….(i) [seg AE is the bisector of ∠CAB]
In ∆DAE,
∠DAE + ∠ADE + ∠AED = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∴ ∠DAE + 90° + ∠AED = 180° [∵ AD ⊥ BC]
∴ ∠DAE = 180° – 90° – ∠AED
∴ ∠DAE = 90° – ∠AED ….(ii)
In ∆ACE,
∴ ∠ACE + ∠CAE + ∠AEC = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∠C + -∠A + ∠AED = 180° [From (i) and C-D-E]
∴ ∠AED = 180° – ∠C – \(\frac { 1 }{ 2 }\)∠A ……(iii)
∴ ∠DAE = 90° – 180°- ∠C+ \(\frac { 1 }{ 2 }\) ∠A [Substituting (iii) in (ii)]
∴ ∠DAE = ∠C + \(\frac { 1 }{ 2 }\)∠A – 90° …..(iv)
In ∆ABC,
∠A + ∠B + ∠C = 180°

Maharashtra Board Class 9 Maths Chapter 3 Triangles Problem Set 3 Intext Questions and Activities

Question 1.
Draw a triangle of any measure on a thick paper. Take a point T on ray QR as shown in the figure given below. Cut two pieces of thick paper which will exactly fit the comers of ∠P and ∠Q. See that the same two jpieces fit exactly at the comer of ∠PRT as shown in the figure. (Textbook pg. no. 24)

Question 2.
Check the congruence of triangles.

Draw ∆ABC of any measure on a card-sheet and cut it out. Place it on a card-sheet. Make a copy of it by drawing its border. Name it as ∆A₁B₁C₁. Now slide the ∆ABC which is the cut out of a triangle to some distance and make one more copy of it. Name it ∆A₂B₂C₂. Then rotate the cut out of triangle ABC a little, as shown in the figure, and make another copy of it. Name the copy as ∆A₃B₃C₃ . Then flip the triangle ABC, place it on another card-sheet and make a new copy of it. Name this copy as ∆A₄B₄C₄ . Have you noticed that each of ∆A₁B₁C₁, ∆A₂B₂C₂, ∆A₃B₃C₃ and ∆A₄B₄C₄ is congruent with ∆ABC ? Because each of them fits exactly with ∆ABC. Let us verify for ∆A₃B₃C₃. If we place ∠A upon ∠A₃, ∠B upon ∠B3 and ∠C upon ∠C3, then only they will fit each other and we can say that ∆ABC = ∆A₃B₃C₃. We also have AB = A₃B₃, BC = B₃C₃, CA = C₃A₃ . Note that, while examining the congruence of two triangles, we have to write their angles and sides in a specific order, that is with a specific one-to-one correspondence. If ∆ABC ≅ ∆PQR, then we get the following six equations:
∠A = ∠P, ∠B = ∠Q, ∠C = ∠R ……..(i)
and AB = PQ, BC = QR, CA = RP …….(ii)
This means, with a one-to-one correspondence between the angles and the sides of two triangles, we get hree pairs of congruent angles and three pairs of congruent sides. (Textbook pg. no. 29)

Question 3.
Every student in the group should draw a right angled triangle, one of the angles measuring 30°. The choice of lengths of sides should be their own. Each one should measure the length of the hypotenuse and the length of the side opposite to 30° angle.
One of the students in the group should fill in the following table.


Did you notice any property of sides of right angled triangle with one of the angles measuring 30°? (Textbook pg. no. 34)
Answer:
We observe that the length of the side opposite to 30° is half the length of the hypotenuse.

Question 4.
The measures of angles of a set square in your compass box are 30°, 60° and 90°. Verify the property of the sides of the set square. (Textbook pg. no. 34)
[Students should attempt the above activity on their own.]

Question 5.
Draw a triangle ABC. Draw medians AD, BE and CF of the triangle. Let their point of concurrence be G, which is called the centroid of the triangle. Compare the lengths of AG and GD with a divider. Verify that the length of AG is twice the length of GD. Similarly, verify that the length of BG is twice the length of GE and the length of CG is twice the length of GF. Name the property of medians of a triangle observed here. (Textbook pg. no. 37)

Answer:
The point of concurrence of medians of the triangle divides each median in the ratio 2 : 1.

Question 6.
Draw a triangle ABC on a cardboard. Draw its medians and denote their point of concurrence as G. Cut out the triangle. Now take a pencil. Try to balance the triangle on the flat tip of the pencil. The triangle is balanced only when the point G is on the flat tip of the pencil. This activity shows an important property of the centroid (point of concurrence of the medians) of the triangle. Point it out. (Textbook pg. no. 37)

Answer:
The centroid of the triangle is the triangle’s centre of gravity. Hence, the triangle in the experiment remains balanced.

Question 7.
Take a photograph on a mobile or a computer. Recall what you do to reduce it or to enlarge it. Also recall what you do to see a part of the photograph in detail. (Textbook pg. no, 45 )

Question 8.
On a card-sheet, draw a triangle of sides 4 cm, 3 cm and 2 cm. Cut it out. Make 13 more copies of the triangle and cut them out from the card sheet. Note that all these triangular pieces are congruent. Arrange them as shown in the following figure and make three triangles out of them.

Number of triangle: 1

Number of triangles: 4

Number of triangles: 9
∆ABC and ∆DEF are similar in the correspondence ABC ↔ DEF.
∠A ≅ ∠D, ∠B ≅ ∠E, ∠C ≅ ∠F
and \(\frac{\mathrm{AB}}{\mathrm{DE}}=\frac{4}{8}=\frac{1}{2} ; \frac{\mathrm{BC}}{\mathrm{EF}}=\frac{3}{6}=\frac{1}{2} ; \frac{\mathrm{AC}}{\mathrm{DF}}=\frac{2}{4}=\frac{1}{2}\) …the corresponding sides are in proportion.
Similarly, consider ∆DEF and ∆PQR. Are their angles congruent and sides proportional in the correspondence DEF ↔ PQR? (Textbook pg. no. 45)
Answer:
Yes.
∠D ≅ ∠P, ∠E ≅ ∠Q, ∠F ≅ ∠R
\(\frac{\mathrm{DE}}{\mathrm{PQ}}=\frac{8}{12}=\frac{2}{3} ; \frac{\mathrm{EF}}{\mathrm{QR}}=\frac{6}{9}=\frac{2}{3} ; \frac{\mathrm{DF}}{\mathrm{PR}}=\frac{4}{6}=\frac{2}{3}\)

Question 9.
Draw a triangle ∆A₁B₁C₁ on a card-sheet and cut it out. Measure ∠A₁, ∠B₁, ∠C₁ Draw two more triangles AA₂B₂C₂ and AA₃B₃C₃ such that
∠A₁ = ∠A₂ = ∠A₃, ∠B₁ = ∠B₂ = ∠B₃, ∠C₁ = ∠c₂ = ∠c₃
and B₁C₁ > B₂C₂ > B₃C₃. Now cut these two triangles also. Measure the lengths of the three triangles. Arrange the triangles in two ways as shown in the figure.

Check the ratios \(\frac{A_{1} B_{1}}{A_{2} B_{2}}, \frac{B_{1} C_{1}}{B_{2} C_{2}}, \frac{A_{1} C_{1}}{A_{2} C_{2}}\). You will notice that the ratios are equal.
Similarly, see whether the ratios \(\frac{A_{1} C_{1}}{A_{3} C_{3}}, \frac{B_{1} C_{1}}{B_{3} C_{3}}, \frac{A_{1} B_{1}}{A_{3} B_{3}}\) are equal. What do you observe? (Texthook pg. no. 46)
Answer:
From the activity we observe that, when corresponding angles of two triangles are equal, the ratios of their corresponding sides are also equal i.e., their corresponding sides are in the same proportion.

Question 10.
Prepare a map of road surrounding your school or home, upto a distance of about 500 metre. How will you measure the distance between two spots on a road? While walking, count how many steps cover a distance of about two metre. Suppose, your three steps cover a distance of 2 metre. Considering this proportion 90 steps means 60 metre. In this way you can judge the distances between different spots on roads and also the lengths of roads. You have to judge the measures of angles also where two roads meet each other. Choosing a proper scale for lengths of roads, prepare a map. Try to show shops, buildings, bus stops, rickshaw stand etc. in the map. (Textbook pg. no. 48)

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Maths Solutions covers the Practice Set 3.5 Geometry 9th Class Maths Part 2 Answers Solutions Chapter 3 Triangles.

Practice Set 3.5 Geometry 9th Std Maths Part 2 Answers Chapter 3 Triangles

Question 1.
If ∆XYZ ~ ∆LMN, write the corresponding angles of the two triangles and also write the ratios of corresponding sides.
Solution:
∆XYZ ~ ∆LMN [Given]
∴ ∠X ≅ ∠L
∠Y ≅ ∠M >
∠Z ≅ ∠N [Corresponding angles of similar triangles]
\( \frac{\mathrm{XY}}{\mathrm{LM}}=\frac{\mathrm{YZ}}{\mathrm{MN}}=\frac{\mathrm{XZ}}{\mathrm{LN}}\) [Corresponding sides of similar triangles]

Question 2.
In ∆XYZ, XY = 4 cm, YZ = 6 cm, XZ = 5 cm. If ∆XYZ ~ ∆PQR and PQ = 8 cm, then find the lengths of remaining sides of ∆PQR.
Solution:
∆XYZ ~ ∆PQR [Given]
∴ \( \frac{\mathrm{XY}}{\mathrm{PQ}}=\frac{\mathrm{YZ}}{\mathrm{QR}}=\frac{\mathrm{XZ}}{\mathrm{PR}}\) [Corresponding sides of similar triangles]

∴ PR = 10 cm
∴ QR = 12 cm, PR = 10cm

Question 3.
Draw a sketch of a pair of similar triangles. Label them. Show their corresponding angles by the same signs. Show the lengths of corresponding sides by numbers in proportion.
Solution:

∆GHI ~ ∆STU

Maharashtra Board Class 9 Maths Chapter 3 Triangles Practice Set 3.5 Intext Questions and Activities

Question 1.
We have learnt that if two triangles are equiangular then their sides are in proportion. What do you think if two quadrilaterals are equiangular? Are their sides in proportion? Draw different figures and verify. Verify the same for other polygons. (Textbook pg no 50)
Answer:
If two quadrilaterals are equiangular then their sides will not necessarily be in proportion.
Case 1: The two quadrilaterals are of the same type.

Consider squares ABCD and PQRS.
∠A = ∠P, ∠B = ∠Q, ∠C = ∠R, ∠D = ∠S
\(\frac{\mathrm{AB}}{\mathrm{PQ}}=\frac{\mathrm{BC}}{\mathrm{QR}}=\frac{\mathrm{CD}}{\mathrm{RS}}=\frac{\mathrm{AD}}{\mathrm{PS}}\)

Case 2: The two quadrilaterals are of different types.

Consider square ABCD and rectangle STUV.
∠A = ∠S, ∠B = ∠T, ∠C = ∠U, ∠D = ∠V

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Maths Solutions covers the Practice Set 3.4 Geometry 9th Class Maths Part 2 Answers Solutions Chapter 3 Triangles.

Practice Set 3.4 Geometry 9th Std Maths Part 2 Answers Chapter 3 Triangles

Question 1.
In the adjoining figure, point A is on the bisector of ∠XYZ. If AX = 2 cm, then find AZ.

Solution:
AX = 2 cm [Given]
Point A lies on the bisector of ∠XYZ. [Given]
Point A is equidistant from the sides of ∠XYZ. [Every point on the bisector of an angle is equidistant from the sides of the angle]
∴ A Z = AX
∴ AZ = 2 cm

Question 2.
In the adjoining figure, ∠RST = 56°, seg PT ⊥ ray ST, seg PR ⊥ ray SR and seg PR ≅ seg PT. Find the measure of ∠RSP.
State the reason for your answer.

Solution:
seg PT ⊥ ray ST, seg PR ⊥ ray SR [Given]
seg PR ≅ seg PT
∴ Point P lies on the bisector of ∠TSR [Any point equidistant from the sides of an angle is on the bisector of the angle]
∴ Ray SP is the bisector of ∠RST.
∠RSP = 56° [Given]
∴ ∠RSP = \(\frac { 1 }{ 2 }\)∠RST
= \(\frac { 1 }{ 2 }\) x 56°
∴ ∠RSP = 28°

Question 3.
In ∆PQR, PQ = 10 cm, QR = 12 cm, PR triangle. 8 cm. Find out the greatest and the smallest angle of the triangle.

Solution:
In ∆PQR,
PQ = 10 cm, QR = 12 cm, PR = 8 cm [Given]
Since, 12 > 10 > 8
∴ QR > PQ > PR
∴ ∠QPR > ∠PRQ > PQR [Angle opposite to greater side is greater]
∴ In ∆PQR, ∠QPR is the greatest angle and ∠PQR is the smallest angle.

Question 4.
In ∆FAN, ∠F = 80°, ∠A = 40°. Find out the greatest and the smallest side of the triangle. State the reason.

Solution:
In ∆FAN,
∠F + ∠A + ∠N = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∴ 80° + 40° + ∠N = 180°
∴ ∠N = 180° – 80° – 40°
∴∠N = 60°
Since, 80° > 60° > 40°
∴ ∠F > ∠N > ∠A
∴  AN > FA > FN [Side opposite to greater angle is greater]
∴  In ∆FAN, AN is the greatest side and FN is the smallest side.

Question 5.
Prove that an equilateral triangle is equiangular.

Given: ∆ABC is an equilateral triangle.
To prove: ∆ABC is equiangular
i.e. ∠A ≅ ∠B ≅ ∠C …(i) [Sides of an equilateral triangle]
In ∆ABC,
seg AB ≅ seg BC [From (i)]
∴ ∠C = ∠A (ii) [Isosceles triangle theorem]
In ∆ABC,
seg BC ≅ seg AC [From (i)]
∴ ∠A ≅ ∠B (iii) [Isosceles triangle theorem]
∴ ∠A ≅ ∠B ≅ ∠C [From (ii) and (iii)]
∴ ∆ABC is equiangular.

Question 6.
Prove that, if the bisector of ∠BAC of ∆ABC is perpendicular to side BC, then AABC is an isosceles triangle.

Given: Seg AD is the bisector of ∠BAC.
seg AD ⊥ seg BC
To prove: AABC is an isosceles triangle.
Proof.
In ∆ABD and ∆ACD,
∠BAD ≅ ∠CAD [seg AD is the bisector of ∠BAC]
seg AD ≅ seg AD [Common side]
∠ADB ≅ ∠ADC [Each angle is of measure 90°]
∴ ∆ABD ≅ ∆ACD [ASA test]
∴ seg AB ≅ seg AC [c. s. c. t.]
∴ ∆ABC is an isosceles triangle.

Question 7.
In the adjoining figure, if seg PR ≅ seg PQ, show that seg PS > seg PQ.

Solution:
Proof.
In ∆PQR,
seg PR ≅ seg PQ [Given]
∴ ∠PQR ≅ ∠PRQ ….(i) [Isosceles triangle theorem]
∠PRQ is the exterior angle of ∆PRS.
∴ ∠PRQ > ∠PSR ….(ii) [Property of exterior angle]
∴ ∠PQR > ∠PSR [From (i) and (ii)]
i.e. ∠Q > ∠S ….(iii)
In APQS,
∠Q > ∠S [From (iii)]
∴ PS > PQ [Side opposite to greater angle is greater]
∴ seg PS > seg PQ

Question 8.
In the adjoining figure, in AABC, seg AD and seg BE are altitudes and AE = BD. Prove that seg AD = seg BE.

Solution:
Proof:
In ∆ADB and ∆BEA,
seg BD ≅ seg AE [Given]
∠ADB ≅ ∠BEA = 90° [Given]
seg AB ≅ seg BA [Common side]
∴ ∆ADB ≅ ∆BEA [Hypotenuse-side test]
∴ seg AD ≅ seg BE [c. s. c. t.]

Maharashtra Board Class 9 Maths Chapter 3 Triangles Practice Set 3.4 Intext Questions and Activities

Question 1.
As shown in the given figure, draw ∆XYZ such that side XZ > side XY. Find which of ∠Z and ∠Y is greater. (Textbook pg. no. 41)

Answer:
From the given figure, ∠Z = 25° and ∠Y = 51°
∴ ∠Y is greater.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Maths Solutions covers the Practice Set 3.3 Geometry 9th Class Maths Part 2 Answers Solutions Chapter 3 Triangles.

Practice Set 3.3 Geometry 9th Std Maths Part 2 Answers Chapter 3 Triangles

Question 1.
Find the values of x and y using the information shown in the given figure. Find the measures of ∠ABD and ∠ACD.

Solution:
i. ∠ACB = 50° [Given]
In ∆ABC, seg AC ≅ seg AB [Given]
∴ ∠ABC ≅ ∠ACB [Isosceles triangle theorem]
∴ x = 50°

ii. ∠DBC = 60° [Given]
In ABDC, seg BD ≅ seg DC [Given]
∴ ∠DCB ≅ ∠DBC [Isosceles triangle theorem]
∴ y = 60°

iii. ∠ABD = ∠ABC + ∠DBC [Angle addition property]
= 50° + 60°
∴ ∠ABD = 110°

iv. ∠ACD = ∠ACB + ∠DCB [Angle addition property]
= 50° + 60°
∴ ∠ACD = 110°
∴ x = 50°, y = 60°,
∠ABD = 110°, ∠ACD = 110°

Question 2.
The length of hypotenuse of a right angled triangle is 15. Find the length of median on its hypotenuse.

Solution:
Length of hypotenuse = 15 [Given]
Length of median on the hypotenuse = \(\frac { 1 }{ 2 }\) x length of hypotenuse [In a right angled triangle, the length of the median on the hypotenuse is half the length of the hypotenuse]
= \(\frac { 1 }{ 2 }\) x 15 = 7.5
∴ The length of the median on the hypotenuse is 7.5 units.

Question 3.
In ∆PQR, ∠Q = 90°, PQ = 12, QR = 5 and QS is a median. Find l(QS).

Solution:
i. PQ = 12, QR = 5 [Given]
In APQR, ∠Q = 90° [Given]
∴ PR² = QR² + PQ² [Pythagoras theorem]
= 25 + 144
∴ PR² =169
∴ PR = 13 units [Taking square root of both sides]

ii. In right angled APQR, seg QS is the median on hypotenuse PR.
∴ QS = \(\frac { 1 }{ 2 }\)PR [In a right angled triangle, the length of the median on the hypotenuse is half the length of the hypotenuse]
= \(\frac { 1 }{ 2 }\) x 13
∴ l(QS) = 6.5 units

Question 4.
In the given figure, point G is the point of concurrence of the medians of ∆PQR. If GT = 2.5, find the lengths of PG and PT.

Solution:
i. In ∆PQR, G is the point of concurrence of the medians. [Given]
The centroid divides each median in the ratio 2 : 1.
PG : GT = 2 : 1

∴ PG = 2 x 2.5
∴ PG = 5 units

ii. Now, PT = PG + GT [P – G – T]
= 5 + 2.5
∴ l(PG) = 5 units, l(PT) = 7.5 units

Maharashtra Board Class 9 Maths Chapter 3 Triangles Practice Set 3.3 Intext Questions and Activities

Question 1.
Can the theorem of isosceles triangle be proved by doing a different construction? (Textbook pg. no.34)

Solution:
Yes
Construction: Draw seg AD ⊥ seg BC.
Proof:
In ∆ABD and ∆ACD,
seg AB≅ seg AC [Given]
∠ADB ≅ ∠ADC [Each angle is of measure 90°]
seg AD ≅ seg AD [Common side]
∴ ∆ABD ≅ ∆ACD [Hypotenuse side test]
∴ ∠ABD ≅ ∠ACD [c.a.c.t.]
∴ ∠ABC ≅ ∠ACB [B-D-C]

Question 2.
Can the theorem of isosceles triangle be proved without doing any construction? (Textbook pg, no.34)

Solution:
Yes
Proof:
In ∆ABC and ∆ACB,
seg AB ≅ seg AC [Given]
∠BAC ≅ ∠CAB [Common angle]
seg AC ≅ seg AB [Given]
∴ ∆ABC ≅ ∆ACB [SAS test]
∴ ∠ABC ≅ ∠ACB [c. a. c. t.]

Question 3.
In the given figure, ∆ABC is a right angled triangle, seg BD is the median on hypotenuse. Measure the lengths of the following segments.
i. AD
ii. DC
iii. BD
From the measurements verify that BD = \(\frac { 1 }{ 2 }\)AC. (Textbook pg. no. 37)
Solution:
AD = DC = BD= 1.9 cm
AC = AD + DC [A – D – C]
= 1.9 + 1.9
= 2 x 1.9 cm
∴ AC = 2 x BD
∴ BD = \(\frac { 1 }{ 2 }\) AC

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Maths Solutions covers the Practice Set 3.1 Geometry 9th Class Maths Part 2 Answers Solutions Chapter 3 Triangles.

Practice Set 3.1 Geometry 9th Std Maths Part 2 Answers Chapter 3 Triangles

Practice Set 3.1 Geometry 9th Standard Question 1.
In the adjoining figure, ∠ACD is an exterior angle of ∆ABC. ∠B = 40°, ∠A = 70°. Find the measure of ∠ACD.

Solution:
∠A = 70° , ∠B = 40° [Given]
∠ACD is an exterior angle of ∆ABC. [Given]
∴ ∠ACD = ∠A + ∠B
= 70° + 40°
∴ ∠ACD = 110°

Question 2.
In ∆PQR, ∠P = 70°, ∠Q = 65°, then find ∠R.
Solution:
∠P = 70°, ∠Q = 65° [Given]
In ∆PQR,
∠P + ∠Q + ∠R = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∴ 70° + 65° + ∠R = 180°
∴ ∠R = 180° – 70° – 65°
∴ ∠R = 45°

Practice Set 3.1 Geometry 9th Question 3.
The measures of angles of a triangle are x°, (x – 20)°, (x – 40)°. Find the measure of each angle.
Solution:
The measures of the angles of a triangle are x°, (x – 20)°, (x – 40)°. [Given]
∴ x°+ (x – 20)° + (x – 40)° = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∴ 3x – 60 = 180
∴ 3x = 180 + 60
∴ 3x = 240
∴ x = 240
∴ x = \(\frac { 240 }{ 3 }\)
∴ x = 80°
∴ The measures of the remaining angles are
x – 20° = 80° – 20° = 60°,
x – 40° = 80° – 40° = 40°
∴ The measures of the angles of the triangle are 80°, 60° and 40°.

9th Class Geometry Practice Set 3.1 Question 4.
The measure of one of the angles of a triangle is twice the measure of its smallest angle and the measure of the other is thrice the measure of the smallest angle. Find the measures of the three angles.
Solution:
Let the measure of the smallest angle be x°.
One of the angles is twice the measure of the smallest angle.
∴ Measure of that angle = 2x°
Another angle is thrice the measure of the smallest angle.
∴ Measure of that angle = 3x°
∴ The measures of the remaining two angles are 2x° and 3x°.
Now, x° + 2x° + 3x° = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∴ 6x = 180
∴ x = 180
∴ x = \(\frac { 180 }{ 6 }\)
∴ x° = 30°
The measures of the remaining angles are 2x° = 2 x 30° = 60°
3x° = 3 x 30° = 90°
The measures of the three angles of the triangle are 30°, 60° and 90°.

Question 5.
In the adjoining figure, measures of some angles are given. Using the measures, find the values of x, y, z.

Solution:
i. ∠NET = 100° and ∠EMR = 140°
∠EMN + ∠EMR = 180°
∴ z +140° =180°
∴ z = 180° -140°
∴ z = 40°

ii. Also, ∠NET + ∠NEM = 180° [Angles in a linear pair]
∴ 100° + y = 180°
∴ y = 180° – 100°
∴ y = 80°

iii. In ∆ENM,
∴ ∠ENM + ∠NEM + ∠EMN = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∴ x +80°+ 40°= 180°
∴ x = 180° – 80° – 40°
∴ x = 60°
∴ x = 60°, = 80°, z = 40°

Question 6.
In the adjoining figure, line AB || line DE. Find the measures of ∠DRE and ∠ARE using given measures of some angles.

Solution:
i. ∠B AD = 70°, ∠DER = 40° [Given]
line AB || line DE and seg AD is their transversal.
∴ ∠EDA = ∠BAD [Alternate Angles]
∴ ∠EDA = 70° ….(i)
In ∆DRE,
∠EDR + ∠DER + ∠DRE = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∴ 70°+ 40° +∠DRE = 180° [From (i) and D – R – A]
∴ ∠DRE = 180° -70° -40°
∴ ∠DRE = 70°

ii. ∠DRE + ∠ARE = 180° [Angles in a linear pair]
∴ 70° + ∠ARE = 180°
∴ ∠ARE = 180°-70°
∴ ∠ARE =110°
∴ ∠DRE = 70°, ∠ARE = 110°

Triangles Class 9 Practice Set 3.1 Question 7.
In ∆ABC, bisectors of ∠A and ∠B intersect at point O. If ∠C = 70°, find the measure of ∠AOB.
Solution:
∠OAB = ∠OAC = – ∠BAC ….(i) [Seg AO bisects ∠BAC]
∠OBA = ∠OBC = – ∠ABC …..(ii) [Seg RO bisects ∠ABC]
In AABC,
∠BAC + ∠ABC + ∠ACB = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]

∴ ∠BAC + ∠ABC + 70° = 180°
∴ ∠BAC + ∠ABC = 180°- 70°
∴ ∠BAC + ∠ABC = 110°
∴ \(\frac { 1 }{ 2 }\)(∠BAC) + \(\frac { 1 }{ 2 }\) (∠ABC) = \(\frac { 1 }{ 2 }\) x 110° [MuItiplying both sides by \(\frac { 1 }{ 2 }\)]
∴ ∠OAB + ∠OBA = 55° ….(iii) [From (i) and (ii)]
In AOAB,
∠OAB + ∠OBA + ∠AOB = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∴ 55° + ∠AOB = 180° [From (iii)]
∴ ∠AOB = 180°- 55°
∴ ∠AOB = 125°

Question 8.
In the adjoining figure, line AB || line CD and line PQ is the transversal. Ray PT and ray QT are bisectors of ∠BPQ and ∠PQD respectively. Prove that m ∠PTQ = 90°.

Given: line AB || line CD and line PQ is the transversal.
ray PT and ray QT are the bisectors of ∠BPQ and ∠PQD respectively.
To prove: m∠PTQ = 90°
Solution:
Proof:
∠TPB = ∠TPQ = \(\frac { 1 }{ 2 }\)∠BPQ …(i) [Ray PT bisects ∠BPQ]
∠TQD = ∠TQP = \(\frac { 1 }{ 2 }\)∠PQD ….(ii) [Ray QT bisects ∠PQD]
line AB || line CD and line PQ is their transversal. [Given]
∴∠BPQ + ∠PQD = 180° [Interior angles]
∴ \(\frac { 1 }{ 2 }\) (∠BPQ) + \(\frac { 1 }{ 2 }\) (∠PQD) = \(\frac { 1 }{ 2 }\) x 180° [Multiplying both sides by \(\frac { 1 }{ 2 }\)]
∠TPQ + ∠TQP = 90°
In ∆PTQ,
∠TPQ + ∠TQP + ∠PTQ = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∴ 90° + ∠PTQ = 180° [From (iii)]
∴ ∠PTQ = 180° – 90°
= 90°
∴ m∠PTQ = 90°

Triangle Practice Set 3.1 Question 9.
Using the information in the adjoining figure, find the measures of ∠a, ∠b and ∠c.

Solution:
i. ∠c + 100° = 180° [Angles in a linear pair]
∴ ∠c = 180° – 100°
∴ ∠c = 80°

ii. ∠b = 70° [Vertically opposite angles]
iii. ∠a + ∠b +∠c = 180° [Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∠a + 70° + 80° = 1800
∴ ∠a = 180° – 70° – 80°
∴ ∠a = 30°
∴ ∠a = 30°, ∠b = 70°,∠ c = 80°

Practice Set 3.1 Geometry Question 10.
In the adjoining figure, line DE || line GF, ray EG and ray FG are bisectors of ∠DEF and ∠DFM respectively. Prove that,

i. ∠DEG = \(\frac { 1 }{ 2 }\) ∠EDF
ii. EF = FG
Solution:
i. ∠DEG = ∠FEG = x° ….(i) [Ray EG bisects ∠DEF]
∠GFD = ∠GFM = y° …..(ii) [Ray FG bisects ∠DFM]
line DE || line GF and DF is their transversal. [Given]

∴ ∠EDF = ∠GFD [Alternate angles]
∴ ∠EDF = y° ….(iii) [From (ii)]
line DE || line GF and EM is their transversal. [Given]

∴ ∠DEF = ∠GFM [Corresponding angles]
∴ ∠DEG + ∠FEG = ∠GFM [Angle addition property]
∴ x°+ x° = y° [From (i) and (ii)]
∴ 2x° = y°
∴ x° = \(\frac { 1 }{ 2 }\)y°
∴ ∠DEG = \(\frac { 1 }{ 2 }\)∠EDF [From (i) and (iii)]

ii. line DE || line GF and GE is their transversal. [Given]

∴ ∠DEG = ∠FGE …(iv) [Alternate angles]
∴ ∠FEG = ∠FGE ….(v) [From (i) and (iv)]
∴ In ∆FEG,
∠FEG = ∠FGE [From (v)]
∴ EF = FG [Converse of isosceles triangle theorem]

Maharashtra Board Class 9 Maths Chapter 3 Triangles Practice Set 3.1 Intext Questions and Activities

Class 9 Geometry Practice Set 3.1 Question 1. Can you give an alternative proof of the above theorem by drawing a line through point R and parallel to seg PQ in the above figure? (Textbook pg. no. 25)

Solution:
Yes.
Construction: Draw line RM parallel to seg PQ through a point R.
Proof:
seg PQ || line RM and seg PR is their transversal. [Construction]
∴ ∠PRM = ∠QPR ……..(i) [Alternate angles]
seg PQ || line RM and seg QR is their transversal. [Construction]
∴ ∠SRM = ∠PQR ……..(ii) [Corresponding angles]
∴ ∠PRM + ∠SRM = ∠QPR + ∠PQR [Adding (i) and (ii)]
∴ ∠PRS = ∠PQR + ∠QPR [Angle addition property]

3 Triangles Question 2. Observe the given figure and find the measures of ∠PRS and ∠RTS. (Textbook pg. no.25)

Solution:
∠PRS is an exterior angle of ∆PQR.
So from the theorem of remote interior angles,
∠PRS = ∠PQR + ∠QPR
= 40° + 30°
∴ ∠PRS = 70°
∴ ∠TRS=70° …[P – T – R]
In ∆RTS,
∠TRS + ∠RTS + ∠TSR = 180° …[Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∴ 70° + ∠RTS + 20° = 180°
∴ ∠RTS + 90° = 180°
∴ ∠RTS = 180°
∴ ∠RTS = 90°

9th Class Geometry Triangles Question 3. In the given figure, bisectors of ∠B and ∠C of ∆ABC intersect at point P. Prove that ∠BPC = 90° + \(\frac { 1 }{ 2 }\)∠BAC.
Complete the proof by filling in the blanks. (Textbook pg. no.27)

Solution:
Proof:
In ∆ABC,
∠BAC + ∠ABC + ∠ACB = 180° …[Sum of the measures of the angles of a triangle is 180°]
∴ ∠BAC + – ∠ABC + ∠ACB = 180 … [Multiplying each term by \(\frac { 1 }{ 2 }\)]
∴ ∠BAC + ∠PBC + ∠PCB = 90°
∴ ∠PBC + ∠PCB = 90° – 1 ∠BAC ………(i)
In∆BPC,
∠BPC + ∠PBC + ∠PCB = 180° …….[Sum of measures of angles of a triangle]
∴ ∠BPC + 90° – \(\frac { 1 }{ 2 }\)∠BAC = 180° ……[From (i)]
∴ ∠BPC = 180° – 90°\(\frac { 1 }{ 2 }\)∠BAC
= 180°- 90°+ \(\frac { 1 }{ 2 }\)∠BAC
= 90°+ \(\frac { 1 }{ 2 }\)∠BAC

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Maths Solutions covers the Practice Set 3.2 Geometry 9th Class Maths Part 2 Answers Solutions Chapter 3 Triangles.

Practice Set 3.2 Geometry 9th Std Maths Part 2 Answers Chapter 3 Triangles

Question 1.
In each of the examples given below, a pair of triangles is shown. Equal parts of triangles in each pair are marked with the same signs. Observe the figures and state the test by which the triangles in each pair are congruent.

By SSS test
∆ABC ≅ ∆PQR

By SAS test
∆ XYZ ≅ ∆LMN

By ASA test
∆PRQ ≅ ∆STU

By hypotenuse side test
∆LMN ≅ ∆PTR

Question 2.
Observe the information shown in pairs of triangles given below. State the test by which the two triangles are congruent. Write the remaining congruent parts of the triangles.
Solution:

From the information shown in the figure,
In ∆ABC and ∆PQR,
∠ABC ≅ ∠PQR
seg BC ≅ seg QR
∠ACB ≅ ∠PRQ
∴ ∆ABC ≅ ∆PQR [ASA test]
∴ ∠BAC ≅ ∠QPR [Corresponding angles of congruent triangles]
seg AB ≅ segPQ and segAC ≅ seg PR [Corresponding sides of congruent triangles]

From the information shown in the figure,
In ∆PTQ and ∆STR,
seg PT ≅ seg ST
∠PTQ ≅ ∠STR [Vertically opposite angles]
seg TQ ≅ seg TR
∴ ∆PTQ ≅ ∆STR [SAS test]
∴ ∠TPQ ≅ ∠TSR and ∠TQP ≅ ∠TRS [Corresponding angles of congruent triangles]
seg PQ ≅ seg SR [Corresponding sides of congruent triangles]

Question 3.
From the information shown in the figure, state the test assuring the congruence of ∆ABC and ∆PQR. Write the remaining congruent parts of the triangles.

Solution:
In ∆BAC and ∆PQR,
seg BA ≅ seg PQ
seg BC ≅ seg PR
∠BAC ≅ ∠PQR = 90° [Given]
∴ ∆BAC ≅ ∆PQR [Hypotenuse side test]
∴ seg AC ≅ seg QR [c.s.c.t.]
∠ABC ≅ ∠QPR and ∠ACB ≅ ∠QRP [c.a.c.t.]

Question 4.
As shown in the adjoining figure, in ∆LMN and ∆PNM, LM = PN, LN = PM. Write the test which assures the congruence of the two triangles. Write their remaining congruent parts.

Solution:
In ∆LMN and ∆PNM,
seg LM ≅ seg PN
seg LN ≅ seg PM [Given]
seg MN ≅ seg NM [Common side]
∴ ∆LMN ≅ ∆PNM [SSS test]
∴ ∠LMN ≅ ∠PNM,
∴ ∠MLN ≅ ∠NPM, and ∠LNM ≅ ∠PMN [c.a.c.t.]

Question 5.
In the adjoining figure, seg AB ≅ seg CB and seg AD ≅ seg CD. Prove that ∆ABD ≅ ∆CBD.

Solution:
proof:
In ∆ABD and ∆CBD,
seg AB ≅ seg CB
seg AD ≅ seg CD [Given]
seg BD ≅ seg BD [Common side]
∴ ∆ABD ≅ ∆CBD [SSS test]

Question 6.
In the adjoining figure, ZP ≅ ZR, seg PQ ≅ seg RQ. Prove that APQT ≅ ARQS.

Proof:
In ∆PQT and ∆RQS,
∠P ≅ ∠R
seg PQ ≅ seg RQ [Given]
∠Q ≅ ∠Q [Common angle]
∴ ∆PQT ≅ ∆RQS [ASA test]

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 2 अव्ययमाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 अव्ययमाला

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 2 अव्ययमाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोक: 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
ईश्वरेण श्रोतुं किं दत्तम् ?
उत्तरम् :
ईश्वरेण श्रोतुं कर्णी दत्तौ।

प्रश्न आ.
आस्यं कीदृशम् ?
उत्तरम् :
आस्यं सुहास्यम्।

प्रश्न इ.
ईश्वरेण विहर्तुं किं दत्तम् ?
उत्तरम् :
ईश्वरेण विहाँ पादयुग्मं दत्तम्।

2. तालिकां पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

किं दत्तम् ?	किं कर्तुम् ?	किमर्थम् ?
कर्णी दत्तौ	श्रोतुम्	श्रवणार्थम् / श्रवणाय
आस्यं दत्तम्	वक्तुम्	वचनार्थम् / वचनाय
घ्राणं दत्तम्	घ्रातुम्	घ्राणार्थम् / प्राणाय
पादयुग्यं दत्तम्	विहर्तुम्	विहारावम् / विहाराय
नेत्रे दत्ते	द्रष्टुम्	दर्शनार्थम् / दर्शनाय

3. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

श्लोकः 2

1. एकवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
के दूतत्वं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
गुणा: दूतत्वं कुर्वन्ति।

प्रश्न आ.
के केतकीम् आजिघ्रन्ति ?
उत्तरम् :
षट्पदा: केतकीम् आजिवन्ति।

2. सत्यं वा असत्यं लिखत ।

प्रश्न अ.
सज्जना: दूतत्वं कुर्वन्ति।

प्रश्न आ.
षट्पदाः स्वयम् आयान्ति ।

प्रश्न इ.
सज्जनाः केतकीगन्धम् आजिघ्रन्ति ।

3. समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
सज्जनाः, भ्रमरा:, आगच्छन्ति ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
सज्जनाः, भ्रमरा:, आगच्छन्ति ।
उत्तरम् :

• सज्जनाः – सन्तः, सुजनाः ।
• भ्रमराः – अलयः, भृगाः, मधुपाः, षट्पदाः।
• आगच्छन्ति – आयान्ति।

4. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
गुणाः, दूरे, आयान्ति।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
गुणाः, दूरे, आयान्ति।
उत्तरम् :

• गुणाः × दोषाः, दुर्गुणाः।
• दूरे × समीपे, निकटे, निकषा।
• आयान्ति × गच्छन्ति, यान्ति।

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
धेनवः किं भुक्त्वा दुग्धं यच्छन्ति ?
उत्तरम् :
धेनवः शुष्काणि तृणानि भुक्त्वा दुग्धं यच्छन्ति ।

प्रश्न आ.
धेनवः जलाशयात् किं पिबन्ति ?
उत्तरम् :
धेनव: जलाशयात् तोयं पिबन्ति ।

प्रश्न इ.
लोकमातर: का:?
उत्तरम् :
लोकमातरः धेनवः ।

2. श्लोकात् त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत

3. वाक्यत: कर्ता, कर्म क्रियापदं च अन्विष्यत लिखत च ।
दुग्धं यच्छन्ति धेनवः।

प्रश्न 1.
वाक्यत: कर्ता, कर्म क्रियापदं च अन्विष्यत लिखत च ।
दुग्धं यच्छन्ति धेनवः।

4. एकवचने परिवर्तयत।
लोकमातरः धेनवः शुष्काणि तृणानि खादन्ति ।

प्रश्न 1.
लोकमातरः धेनवः शुष्काणि तृणानि खादन्ति ।

श्लोकः 4

1. श्लोकात् ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत ।
उत्तरम् :

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ट्वा इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम्  / अयितुम्
–	–	श्रोतुम् घातुम् वक्तुम् द्रष्टुम् ध्यातुम् दातुम् विहर्तुम्
–	आघ्राय	–
भुक्त्वा पीत्वा	–	–
अकृत्वा अगत्वा	अनुत्सृज्य	–
–	विहस्य, विहाय	–
–	प्रारभ्य	–
–	विज्ञाय	–
–	सञ्चिन्त्य।	प्राप्तुम्।

2. योग्यं रूपं चिनुत ।

प्रश्न अ.
षष्ठी- विहस्य/देवस्य।
उत्तरम् :
देवस्य।

प्रश्न आ.
चतुर्थी- विहाय/गेहाय।
उत्तरम् :
गेहाय।

प्रश्न इ.
प्रथमा- अहम्/कथम्।
उत्तरम् :
अहम्।

श्लोकः 5

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
स्थानभ्रष्टाः के के न शोभन्ते ?
उत्तरम् :
स्थानभ्रष्टा: दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः न शोभन्ते।

प्रश्न आ.
किं विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत् ?
उत्तरम् :
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः न शोभन्ते इति विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत्।

2. समानार्थकशब्दैः वाक्यं पुनर्लिखत ।
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः केशा: नखाः नरा: न शोभन्ते ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दैः वाक्यं पुनर्लिखत ।
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः केशा: नखाः नरा: न शोभन्ते ।
उत्तरम् :

• दन्ताः – रदनाः ।
• केशा: – कचा:, कुन्तलाः।
• नखाः – नखर:, शङ्कवः, कररुहाः।
• नराः – मानवाः, पुरुषाः।

3. श्लोकात प्रथमाविभक्ते: रूपाणि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात प्रथमाविभक्ते: रूपाणि चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :
प्रथमा – स्थानभ्रष्टाः, दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः, मतिमान्, विघ्नविहताः, मध्याः, प्रतिहन्यमानाः, उत्तमजनाः।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 2 अव्ययमाला Additional Important Questions and Answers

विशेषण-विशेष्य- सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. सुहास्यम्	आस्यम्
2. वसताम्	सताम्
3. शुष्काणि	तृणानि

पृथक्करणम्। तालिकां पूरयत ।

किं दत्तम् ?	किं कर्तुम् ?	किमर्थम् ?
चित्तं दत्तम्	ध्यातुम्	ध्यानार्थम् / ध्यानाय
हस्तयुग्मं दत्तम्	दातुम्	दानार्थम् / दानाय

प्रश्न निर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
गुणाः दूतत्वं कुर्वन्ति।
उत्तरम् :
गुणाः किं कुर्वन्ति?

प्रश्न 2.
केतकीगन्धम् आघ्राय षट्पदाः आयान्ति ।
उत्तरम् :
किं कृत्वा षट्पदा: आयान्ति?

प्रश्न 3.
धेनवः लोकेभ्यः दुग्धं यच्छन्ति।
उत्तरम् :
धेनवः केभ्यः दुग्धं यच्छन्ति?

प्रश्न 4.
मनुजेन सतां वर्त्म अनुसतव्यम्।
उत्तरम् :
मनुजेन केषां वर्त्म अनुसतव्यम्?

प्रश्न 5.
नीचैः विघ्नभयेन न खलु प्रारभ्यते।
उत्तरम् :
कैः विघ्नभयेन न खलु प्रारभ्यते?

प्रश्न 6.

1. ईश्वरेण घ्राणं घातुं दत्तम्।
2. ईश्वरेण द्रष्टुं नेत्रे दत्ते।
3. ईश्वरेण दातुं हस्तयुग्मं दत्तम्।
4. ईश्वरेण चित्तं ध्यातुं दत्तम्।

उत्तरम् :

1. ईश्वरेण घ्राणं किमर्थं दत्तम्?
2. ईश्वरेण द्रष्टुं के दत्ते?
3. ईश्वरेण दातुं किं दत्तम्?
4. ईश्वरेण चित्तं किमर्थ दत्तम्?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – गुणाः, षट्पदाः, धेनवः, लोकमातरः, स्वल्पम, बहु, षष्ठी, चतुर्थी, अहम, द्वितीया, नरः, कः, दैवम्।
• द्वितीया – दूतत्वम्, केतकीगन्धम्, तृणानि, तोयम, दुग्धम्, परसन्तापम, खलमन्दिरम्, वर्त्म, विघ्नभयेन, विनैः, स्वोद्योगम्।
• चतुर्थी – लोकेभ्यः।
• पञ्चमी – जलाशयात्, तिलेभ्यः।
• षष्ठी – सताम्, वसताम्, सताम्, यस्य।

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

2.

लेखनकौशलम् :

समानार्थकशब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

• नासिका- बालकस्य नासिका दीर्घा। बालकस्य नासा / घोणा दीर्घा ।
• नेत्रम् – नेत्रे मुखस्य सौंदर्य वर्धयतः। लोचने / नयने मुखस्य सौंदर्य वर्धयतः।
• षट्पदा:- षट्पदाः रसपानं कर्तुम् आयान्ति। भ्रमराः । भृङ्गाः रसपान कर्तुम् आयान्ति।
• नराः – नराः स्वस्थानं न त्यजेयुः। मानवाः / मनुष्याः स्वस्थानं न त्यजेयुः।
• दैवम् – दैवं पुरुषकार्यम् एव अनुसरति। भाग्यं पुरुषकार्यम् एव अनुसरति।
• वर्त्म – सतां वर्त्म अनुत्सृज्य कार्य कुर्यात्। सतां मार्गम् अनुत्सृज्य कार्यं कुर्यात्।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
कर्णी, धेनवः	येन	यच्छन्ति	सुहास्यम्
नेत्रे, लोकमातर:	यस्य	शोभन्ते	वसताम्
षट्पदाः, लोकेभ्यः,	अहम्	कुर्वन्ति	शुष्काणि
तृणानि, तोयम्, नराः	कः	आयान्ति
		परित्यजेत्

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
हस्तयुग्मम्	pair of hands	हस्तयो: युग्मम्।	षष्ठी तत्पुरुष समास

अव्ययमाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

सुभाषिते हे संस्कृत भाषेचे ठळक वैशिष्ट्य आहे. सुभाषिते केवळ गेय नसून कमी शब्दांत महत्त्वपूर्ण अर्थ पोहचवतात. प्रस्तुत अव्ययमालेमध्ये केवळ भाषासौंदर्यच दिसत नाही तर धातुंपासून बनणाऱ्या अव्ययांचे प्रयोजन सुद्धा दिसते. ह्यामध्ये प्रत्येक श्लोकात अव्ययांचा वापर केला आहे. ज्यात काही बदल होत नाही ती अव्यये. त्यांपैकी काही अव्यये धातुंपासून बनतात.

Subhashitas or good sayings form the most beautiful part of Sanskrit language. They are not only rhythmic and melodious but convey a very profound meaning in a few words. In this beautiful collection of slokas we shall not only see the beauty of language but also observe the use of avyayas that are derived from dhatus.

This अव्ययमाला has a theme where in each shloka contains some words which are अव्ययs formed from धातुs. अव्ययs are words that don’t change and these are अव्ययs that are formed from धातुs.

श्लोकः 1

श्रोतुं ……………………….. पातु ।।1।। [Greatness of the creation of the creator]

श्लोकः : श्रोतुं करें, वक्तुमास्यं सुहास्यं
घातुं घ्राणं पादयुग्मं विहर्तुम्।
द्रष्टुं नेत्रे हस्तयुग्मं च दातुं
ध्यातुं चित्तं येन सृष्टं स पातु।।1।। (शालिनी)
अन्वयः : येन श्रोतुं कर्णी, वक्तुं सुहास्यम् आस्य, घातुं घाणं, विहर्तुं पादयुग्मं, द्रष्टुं नेत्रे, दातुं हस्तयुग्मं ध्यातुं च वित्त सृष्ट सः (ईश्वरः) पातु।

अनुवादः

ऐकण्यासाठी कान, बोलण्यासाठी सुंदर हास्य असलेले तोंड, वास घेण्यासाठी नाक, फिरण्यासाठी दोन पाय, देण्यासाठी दोन हात आणि ध्यान करण्यासाठी मन ज्याने निर्माण केले तो (ईश्वर) (आमचे) रक्षण
करो.

May he (the Lord) protect us who has created two ears to hear, smiling face to speak, a nose to smell, a pair of feet to move around, two eyes to see, a pair of hands to give and a mind to think/contemplate.

श्लोकः 2.

गुणा: …………………………….. षट्पदाः ।।2।। [Virtues spread on their own]

श्लोकः : गुणा: कुर्वन्ति दूतत्वं दूरेऽपि वसतां सताम्।
केतकीगन्धमाघ्राय स्वयमायान्ति षट्पदाः ।।2।। (शाङ्गधरपद्धतिः) (अनुष्टुभ)
अन्वयः : दूरे वसताम् अपि सतां, गुणा: दूतत्वं कुर्वन्ति। (यथा) षट्पदाः केतकीगन्धम् आघ्राय (मधुपानाय) स्वयम् आयन्ति।

अनुवादः

दूरवर राहणाऱ्या सज्जनांचे गुण (त्यांचे) दूतत्व करतात. (जसे) भुंगे | केवड्याचा सुगंध घेऊन (मध पिण्यासाठी) स्वत:हून येतात.
Virtues become the messengers of the virtuous though residing far away. Just as having smelt the fragrance of Ketaki, the bees themselves come to it.

श्लोकः  3.

भुक्त्वा ……………. लोकमातरः ।।3।। [Great ones act for the welfare of others]

श्लोकः : भुक्त्वा तृणानि शुष्काणि पीत्वा तोयं जलाशयात्।
दुग्धं यच्छन्ति लोकेभ्यो धेनवो लोकमातरः।।3।। (अनुष्टुभ)
अन्वयः : धेनवः शुष्काणि तृणानि भुक्त्वा जलाशयात् तोयं पीत्वा लोकेभ्य: दुग्धं यच्छन्ति । (ता.) लोकमातर: (खलु)।

अनुवादः

गायी सुके गवत (चारा) खाऊन, जलाशयातील पाणी पिऊन लोकांना दूध देतात. (त्या) खरोखरच लोकमाता होत.
Cows who are indeed the mothers of the world give milk to people after eating dry grass and drinking water from the pond.

श्लोकः 4.

यस्य षष्ठी ………….. कथम् ।।5।। [I can’t marry a person who is ignorant.]

श्लोकः : यस्य षष्ठी चतुर्थी च विहस्य च विहाय च।
अहं कथं द्वितीया स्यात्, द्वितीया स्यामहं कथम्।।5।। (अनुष्टुभ्)
अन्वयः : यस्य (कृते) विहस्य (इति) षष्ठी, विहाय (इति) चतुर्थी, अहं कथं च (इति) द्वितीया स्यात् (तस्य) अहं द्वितीया (पत्नी) कथं स्याम्?

अनुवादः

ज्याच्यासाठी विहस्य ही षष्ठी (विभक्ती) आणि विहाय ही चतुर्थी (विभक्ती) आहे (तसेच) अहम्, कथम् ही द्वितीया (विभक्ती) आहे त्याची मी द्वितीया (पत्नी) कशी होऊ?

स्पष्टीकरण वैय्याकरणी वेदवती तिच्या भावी पतीची परीक्षा घेणार होती. गौरांग या तिच्या होणाऱ्या नवऱ्याला तिने विचारले, विहस्य, विहाय आणि अहम् व कथम् ही कोणती रूपे आहेत? त्याला केवळ ‘देव शब्दाची रूपे पाठ असल्यामुळे षष्ठी, चतुर्थी व द्वितीया असे उत्तर दिले. तेव्हा वेदवतीने वरील उत्तर दिले. ती म्हणाली ज्यासाठी अहम् आणि कथम् द्वितीया आहेत, त्याची मी द्वितीया म्हणजेच पत्नी कशी होऊ?

How can I become the wife of a person for whom the word विहस्य is षष्ठी विभक्ति, विहाय is चतुर्थी विभक्ति and अहम् and कथम् are द्वितीया विभक्ति?

Explanation Vedavati, a lady well-versed with grammar wanted to test the groom she would be marrying. In order to test the knowledge of the groom Gaurang, she asked him what the words विहस्य, विहाय and अहम्, कथम् were grammatically. Gaurang had only learnt the forms of the word and that too with great difficulty.

So, for him the words विहस्य and विहाय which are actually अव्ययs seemed to be षष्ठी and चतुर्थी विभक्ति like देवस्य and देवाय respectively and अहम् and कथम् seemed to be द्वितीया विभक्ति like देवम् SoVedavati remarked that she could not become the file meaning wife of such an ignorant person.

श्लोकः 5.

स्थानभ्रष्टा ………………. परित्यजेत् ।।7।। [Everything has its value only when it is in its right place]

श्लोकः : स्थानभ्रष्टा न शोभन्ते दन्ता: केशा नखा नराः।
इति विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत्।।7।। (हितोपदेश:) (अनुष्टुभ्)
अन्वयः स्थानभ्रष्टा: दन्ताः, केशाः, नखा: नराः च न शोभन्ते इति विज्ञाय मतिमान् (नर:) स्वस्थानं न परित्यजेत्।

अनुवादः

आपल्या स्थानापासून ढळलेले दात, केस, नखे आणि पुरुष शोभून दिसत नाहीत, हे जाणून बुद्धिमान माणसाने स्वत:चे स्थान सोडू नये.
Knowing that teeth, hair, nails and people that are not in the right place don’t look good, a wise person would not give up his place.

सन्धिविग्रहः

1. स्थानभ्रष्टान – स्थानभ्रष्टाः + न।
2. वक्तुमास्यम् – वक्तुम् + आस्यम् ।
3. केतकीगन्धमानाय – केतकीगन्धम् + आघाय।
4. दूरेऽपि – दूरे + अपि।
5. स्वयमायान्ति – स्वयम् + आयान्ति।
6. लोकेभ्यो धेनवो लोकमातरः – लोकेभ्यः + धेनवः + लोकमातरः।
7. यत्स्वल्पमपि – यत् + स्वल्पम् + अपि ।
8. विघ्नविहता विरमन्ति – विघ्नविहताः + विरमन्ति।
9. पुनरपि – पुन: + अपि।
10. प्रारब्धमुत्तमजना न – प्रारब्धम् + उत्तमजनाः + न।
11. स्यामहम् – स्याम् + अहम् ।
12. केशा नखा नरा: – केशा: + नखा: + नराः।
13. दैवमेवेति – दैवम् + एव + इति।
14. नरस्त्यजेत् – नरः + त्यजेत्।
15. कस्तैलम् – कः + तैलम्।
16. प्राप्तुमर्हति – प्राप्तुम् + अर्हति।

समानार्थकशब्दाः

1. कर्णः – श्रोत्रम्, श्रुतिः, श्रवः, श्रवणम्।
2. आस्यम् – वदनम्, तुण्डम्, आननम्, मुखम्।
3. प्राणम् – नासिका, गन्धवहा, घोणा, नासा।
4. विहर्तुम् – भ्रमितुम्।
5. नेत्रम् – नयनम, लोचनम्, चक्षुः, अक्षः।
6. हस्त: – करः, पाणिः ।
7. पादः – चरणः।
8. चित्तम् – मनः, चेतः, अन्त:करणम्।
9. पातु – रक्षतु।
10. तृणानि – शष्पाणि।
11. धेनवः – गावः।
12. भुक्त्वा – खादित्वा।
13. मातर: – जनन्यः।
14. खलः – दुष्टः, दुर्जनः।
15. सताम् – सज्जनानाम्।
16. वर्त्म – मार्गः, अध्वा,
17. पन्थाः, पथः।
18. अनुत्सृज्य – अत्यक्त्वा।
19. स्वल्पम् – अल्पम्, स्तोकम्।
20. बहु – भूरि, अधिकम्।
21. मन्दिरम् – (अत्र) गृहम्।
22. विघ्नम् – सङ्कटम्, प्रत्यूहः ।
23. पुन: पुन: – वारंवारम् ।
24. द्वितीया – पत्नी, जाया ।
25. विहस्य – हसित्वा ।
26. विहाय – त्यक्त्वा ।
27. प्राप्तुम् – लब्धम्।
28. अनुद्यमः – आलस्यम्।
29. सताम् – सज्जनानाम्।
30. प्रारभ्य – आरभ्य।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• शुष्काणि × आणि।
• खलः × सुजनः।
• स्वल्पम् × बहु।
• नीचा: × उत्तमाः।
• प्रारभ्य × समाप्य।
• प्रारब्धम् × समाप्तम्।
• परित्यजन्ति × स्वीकृर्वन्ति।
• अनुद्यमः × उद्यमः।

शब्दार्थाः

1. आस्यम् – mouth – तोंड
2. ध्राणम् – nose – नाक
3. घातुम् – to smell – वास घेण्यासाठी
4. पादः – foot/leg – पाय
5. युग्मम् – pair – जोडी
6. नेत्रे – eyes – डोळे
7. दातुम् – to give – देण्यासाठी
8. चित्तम् – mind – चित्त
9. विहर्तुम् – to wander – फिरण्यासाठी
10. सृष्टम् – created – निर्माण केले
11. षट्पदाः – bees – भुंगे
12. केतकी – fragrance of Ketaki – केवड्याचा
13. गन्धम् – (Screw pine) – सुवास
14. गुणाः – virtues – गुण
15. दूतत्वम् – as a messenger – दूताचे काम
16. सताम् – of good people – सज्जनांचे
17. तृणानि – grass – गवत
18. शुष्काणि – dry – सुकलेले
19. तोयम् – water – पाणी
20. धेनवः – cows – गायी
21. अकृत्वा – without doing – न करून
22. परसन्ताप: – troubling others – दुसऱ्याला त्रास, पीडा
23. अगत्वा – without going – न जाता
24. खलमन्दिर – abode of the wicked – दुष्टाचे घर
25. अनुत्सृज्य – without leaving – न सोडता
26. सताम् – of good people – सज्जनांचा
27. वर्ती – road, path – मार्ग
28. विहस्य – having smiled – हसून
29. बिहाय – having left – सोडून
30. द्वितीया – second, (here) wife – दुसरी, (इथे)पत्नी
31. विघ्न – obstacle – अडथळा
32. विघ्नविहता: – due to obstacles – अडथळ्यांनी हरलेले
33. प्रतिहन्यमानाः – hammered – मारा झालेले
34. मध्यमाः – mediocre – मध्यम प्रतीचे लोक
35. स्थानभ्रष्टा: – not in the proper place – स्थानापासून ढळलेले
36. विज्ञाय – after knowing – जाणून
37. मतिमान् – intelligent – बुद्धिमान
38. दैवम् – fortune – नशीब
39. सञ्चिन्त्य – thinking – विचार करून
40. नरः – man – मनुष्य
41. अनुद्यमेन – without effort – प्रयत्नशिवाय

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
विपर्ययः कस्मिन् शब्दे दृश्यते ?
उत्तरम् :
विपर्ययः ‘साक्षराः’ इति पदे दृश्यते।

प्रश्न आ.
विपर्यय: कस्मिन् शब्दे न दृश्यते ?
उत्तरम् :
विपर्ययः ‘सरस’ इति पदे न दृश्यते।

प्रश्न इ.
मानवाः कीदृशाः भवेयुः?
उत्तरम् :
मानवा: साक्षराः भवेयुः।

प्रश्न ई.
मानवाः कीदृशाः न भवेयु:?
उत्तरम् :
मानवा: राक्षसाः न भवेयुः।

2. समानार्थकशब्द लिखत ।
राक्षसः, सरसः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत ।
राक्षसः, सरसः
उत्तरम् :

• राक्षस: – असुरः।
• सरस: – रसपूर्णः।

3. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ) विपरीतोऽपि = …………..
आ) विपरीताश्चेत् = प्रलोकः
उत्तरम् :
अ) विपरीतोऽपि – विपरीतः + अपि।
आ) विपरीताश्चेत् – विपरीताः + चेत्।

श्लोक: 2.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
वृक्षाग्रवासी कः?
उत्तरम् :
पक्षिराजः वृक्षाग्रवासी।नारिकेलं वृक्षाग्रवासी।

प्रश्न आ.
कः पक्षिराजः?
उत्तरम् :
गरुडः पक्षिराजः अस्ति ।

प्रश्न इ.
क: त्रिनेत्रधारी?
उत्तरम् :
शङ्करः त्रिनेत्रधारी। नारिकेलं त्रिनेत्रधारी।

प्रश्न ई.
कः शूलपाणिः ?
उत्तरम् :
शङ्करः शूलपाणिः।

प्रश्न उ.
क: जलं बिभर्ति ?
उत्तरम् :
घट: मेघः च जलं बिभर्तः। नारिकेलं जलं बिभर्ति।

प्रश्न ऊ.
कः त्वम्वस्त्रं धारयति ?
उत्तरम् :
सिद्धयोगी त्वम्वस्त्र धारयति। नारिकेलं त्वग्वस्वं धारयति।

2. शब्दसमूहस्य कृते एकं संक्षेपशब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
अ) यः वृक्षस्य अग्रभागे निवसति – ……………
आ) पक्षिणां राजा – ……………
इ) यस्य त्रीणि नेत्राणि – …………..
ई) शूलं पाणौ यस्य सः – ……………
उ) यः त्वग्वस्त्रं धारयति – …………….
उत्तरम् :
अ) यः वृक्षस्य अग्रभागे निवसति – वृक्षाग्रवासी।
आ) पक्षिणां राजा – पक्षिराजः।
इ) यस्य त्रीणि नेत्राणि – त्रिनेत्रधारी।
ई) शूलं पाणौ यस्य सः – शूलपाणिः।
उ) य: त्वग्वस्त्रं धारयति . त्वग्वस्त्रधारी।

3. योग्यं पर्यायं चिनुत –

प्रश्न 1.
अ. पक्षिराजः वृक्षाग्रे (वसति/न वसति)।
आ. घटः त्रीणि नेत्राणि (धारयति/न धारयति)।
इ. शूलपाणिः जलं (बिभर्ति न बिभर्ति)।
ई. नारिकेलं त्वग्वस्त्रं (धारयति/न धारयति)।
उत्तरम् :
अ. पक्षिराज: वृक्षाग्रे वसति।
आ. घट: त्रीणि नेत्राणि न धारयति।
इ. शूलपाणि: जलं न बिभर्ति।
ई. नारिकेलं त्वग्वस्वं धारयति।

4. समानार्थकशब्दयुग्मं चिनुत लिखत च।
पक्षिराजः, शूलपाणिः, जलम्, मेघः, शङ्करः, वृक्षः, सिद्धयोगी, गरुडः, तरुः, तोयम्, जलदः, तपस्वी।

प्रश्न 1.
पक्षिराजः, शूलपाणिः, जलम्, मेघः, शङ्करः, वृक्षः, सिद्धयोगी, गरुडः, तरुः, तोयम्, जलदः, तपस्वी।
उत्तरम् :

• पक्षिराज: – गरुडः।
• शूलपाणिः – शङ्करः।
• जलम् – तोयम्।
• मेष: – जलदः।
• वृक्षः – तरुः।
• सिद्धयोगी – तपस्वी।

श्लोकः 3.

1. कः कं वदति? ‘पत्रं लिख।’

प्रश्न 1.
कः कं वदति? ‘पत्रं लिख।’
उत्तरम् :
पिता पुत्रं वदति।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
केन आज्ञा दत्ता?
उत्तरम् :
तातेन आज्ञा दत्ता।

प्रश्न आ.
केन आज्ञा न लजिता ।
उत्तरम् :
पुत्रेण आज्ञा न लङ्घिता।

प्रश्न इ.
पत्रं केन लिखितम् ?
उत्तरम् :
पुत्रेण पत्रं लिखितम्।

3. विशेषण-विशेष्य-अन्वितिं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. कथितः
2. पत्रम्

4. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
ममाज्ञया, पितुराज्ञा
उत्तरम् :

• ममाज्ञया – मम + आज्ञया।
• पितुराज्ञा – पितुः + आज्ञा।

5. श्लोकात् ‘क्त’ प्रत्ययान्तरूपाणि (क.भू.धा.वि.)
चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
श्लोकात् ‘क्त’ प्रत्ययान्तरूपाणि (क.भू.धा.वि.)
चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :

1. कथितम्
2. लिखितम्
3. लक्षिता

श्लोकः 4.

1. क्रमानुसारं रचयत।

प्रश्न 1.
अ. त्रि-अक्षरयुक्ते शब्दे ‘य’ मध्ये तिष्ठति ।
आ. शब्दस्य आरम्भे ‘न’ विद्यते।
इ. शब्दस्य अन्ते अपि ‘न’ विद्यते।
उत्तरम् :
आ. शब्दस्य आरम्भे ‘न’ विद्यते,
अ. त्रि-अक्षरयुक्ते शब्दे ‘य’ मध्ये तिष्ठति।
इ. शब्दस्य अन्ते अपि ‘न’ विद्यते।

2. प्राप्तम् उत्तरम्  – [ ] [ ] [ ]

प्रश्न 1.
प्राप्तम् उत्तरम्  – [ ] [ ] [ ]

3. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. तस्य + आदिः (अ + आ) ………….
आ. तस्य + अन्तः (अ + अ) ………..
इ. तव + अपि (अ + अ) ………..
ई. अपि + अस्ति (इ + अ) ……….
उत्तरम् :
अ. तस्यादिर्न – तस्य + आदि: + न।
आ. तस्यान्तः – तस्य + अन्तः।
इ. तवाप्यस्ति – तव + अपि + अस्ति।
ई. ममाप्यस्ति – मम + अपि + अस्ति।

4. श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदानि चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदानि चिनुत लिखत च।

श्लोकः 5.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कस्याः नद्याः वर्णनं सुभाषिते वर्तते?
उत्तरम् :
गङ्गानद्या: वर्णनं सुभषिते वर्तते।

प्रश्न आ.
शतचन्द्रं नभस्तलं कुत्र शोभते ?
उत्तरम् :
गढ़ानद्या: चञ्चलतरे वारिणि शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।

2. विशेषणैः जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

1. प्रतिबिम्बितम्
2. शतचन्द्रम्
3. तारकायुक्तम्

3. विशेषणं लिखत।

प्रश्न 1.
विशेषणं लिखत।
1. …………. वारिणि।
2. ……………नभस्तलम्।
उत्तरम् :
1. चञ्जलतरे वारिणि।
2. तारकायुक्तम् नभस्तलम्।

4. गङ्गा इति शब्दस्य अमरपङ्क्तिं लिखत।

प्रश्न 1.
गङ्गा इति शब्दस्य अमरपङ्क्तिं लिखत।
उत्तरम् :
गङ्गा – जाह्नवी, भागीरथी जहुतनया, विष्णुपदी।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः Additional Important Questions and Answers

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सरसत्वं कदा न मुञ्चति?
उत्तरम् :
‘सरस’ इति पदस्य अक्षराणां क्रम: विपरीतं क्रियते चेत् अपि तस्य सरसत्वं न मुञ्चति।

प्रश्न 2.
‘साक्षरा’ इति पदं विपरीतं क्रियते चेत् किं भवति?
उत्तरम् :
‘साक्षरा’ इति पदं विपरीतं क्रियते चेत् ‘राक्षसा’ इति भवति।

प्रश्न 3.
गङ्गायाः वारिणि किं शोभते?
उत्तरम् :
गङ्गायाः वारिणि तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।

प्रश्न 4.
मृगाः किं खादन्ति?
उत्तरम् :
मृगाः तृणानि खादन्ति।

प्रश्न 5.
मीनाः कुत्र विहरन्ति?
उत्तरम् :
मीनाः जले विहरन्ति।

प्रश्न 6.
सज्जनानां का वृत्तिः?
उत्तरम् :
सन्तोषः इति सज्जनानां वत्तिः।

प्रश्न 7.
अस्याः प्रहेलिकाया: उत्तरं किम् ?
उत्तरम् :
‘नयन’ इति अस्याः प्रहेलिकायाः

प्रश्न 8.
पुत्रेण कस्य आज्ञा न लचिता?
उत्तरम् :
पुत्रेण पितु: आज्ञा न लड़िता।

प्रश्न 9.
कुरङ्गः किं न ईक्षते?
उत्तरम् :
कुरङ्गः धनिनां वक्त्रं न ईक्षते।

प्रश्न 10.
कुरङ्गः किं न शृणोति?
उत्तरम् :
कुरङ्ग: गर्ववचः न शृणोति।

प्रश्न 11.
कुरङ्गः किं खादति?
उत्तरम् :
कुरङ्गः बालतृणानि खादति।

प्रश्न 12.
कुरङ्गः किं न बूते?
उत्तरम् :
कुरङ्गः मृषा चाटून् न बूते।

लकारं लिखत।

• मुशति – मुच्-मुक् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• ईक्षसे – ईक्ष् धातुः प्रथमगण; आत्मनेपदं लट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• खादसि – खाद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• पे – दूधातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र आत्मनेपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• शृणोषि – शु धातुः पञ्चमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• धावसि – धाव् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• शोभते – शुभ् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्
• तिष्ठति – ‘स्था-तिष्ठ्’ धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• जानाति – ‘ज्ञा’ धातुः नवमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• लिख – लिख् धातुः षष्ठगणः परस्मैपद लोट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्

विभक्त्यन्तपदानि।

• प्रथमा – वृक्षाप्रवासी, पक्षिराजः, त्रिनेत्रधारी, त्वग्वसधारी, सिद्धयोगी, घटः, मेघः, वैरिणः, पिशुनाः, तृणम्, जलम्, सन्तोषः, प्रतिबिम्बितम्, तारकायुक्तम्, शतचन्द्रम्, नभस्तलम्।
• द्वितीया – वक्त्रम्, चाटून, तान, बालतृणानि।
• तृतीया – आशया, भवता।
• षष्ठी – सज्जनानाम्, वृत्तीनाम्, धनिनाम्, एषाम्।
• सप्तमी – जगति, चञ्चलतरे, वारिणि।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. पितुः आज्ञा न लाविता।
2. पत्रं लिख।
3. बालतृणानि खादसि।
4. त्वं मृषा चाटून् न बूषे।
5. तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।
6. गङ्गायाः वारिणि नभस्तलं प्रतिबिम्बितम्।

उत्तरम् :

1. कस्य आज्ञा न लविता?
2. किं लिख?
3. त्वं किं खादसि?
4. त्वं किं न बूषे?
5. कीदृशं नभस्तलं शोभते?
6. नभस्तलं कुत्र प्रतिबिम्बितम्?

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. राक्षसाः
2. सरस

प्रश्न 2.

उत्तरम् :

1. वक्षाग्रवासी
2. जलं बिभ्रन्
3. त्वग्वस्त्रधारी
4. त्रिनेत्रधारी

प्रश्न 3.

उत्तरम् :

1. प्रतिबिम्बितम्
2. शतचन्द्रम्
3. तारकायुक्तम्

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

1. पुत्र – पत्रं लिख। तनय, पत्रं लिख।
2. नभस् – नभः शोभते। गगनं शोभते।
3. वैरिन – जगति वैरी निष्कारणम् अस्ति। जगति शत्रुः निष्कारणम् अस्ति।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
पक्षिराजः, मेघः	तेन, यः	मुञ्चति	साक्षराः, त्रिनेत्रधारी
शूलपाणिः, तातेन	तस्य	तिष्ठति	सरसः, कथितः
सिद्धयोगी, पितुः	सः	अस्ति	वृक्षाग्रवासी, लिखितम्
जलम्, वारिणि	तव – ते	जानाति	बिभ्रन्, प्रतिबिम्बितम्
घटः, नभः, गङ्गायाः	मम – मे	शोभते	त्वग्वस्त्रधारी, शतचन्द्रम्
		लिख	तारकायुक्तम्, चञ्चलतरे

काव्यशास्त्रविनोदः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

काव्यशास्त्रविनोद म्हणजे काव्य आणि शास्त्र यांच्याद्वारे केलेले मनोरंजन.
हा शब्द –
‘काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा।।’
या श्लोकात आला आहे. याचा अर्थ असा – बुद्धिमान लोक काव्य आणि शास्त्र यांद्वारे मनोरंजन करण्यात वेळ वापरतात. तर मूर्ख लोक व्यसन, झोप, भांडण यांत वेळ घालवतात. संस्कृत भाषा सुभाषितांनी नटलेली आहे. काही सुभाषिते इतकी चमत्कृतीपूर्ण असतात की ती समजण्यासाठी आपल्या बुद्धीला ताण द्यावा लागतो. ती सुभाषिते समजायला अवघड असली तरी मनोरंजकसुद्धा असतात.
टीप : – या पद्यातील श्लोक हे माध्यमभाषेत भाषांतरासाठी आहेत आणि त्यांचे स्पष्टीकरणसुद्धा अपेक्षित आहे.

काव्यशास्त्रविनोद means amusement derived from poetry and science. This phrase is a part of the shlok
‘काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा।।’
This means wise people spend their time in deriving amusment through poetry and scriptures but foolish spend their time in addiction, sleep or quarrel. We know that Sanskrit abounds in subhashitas.

Some Subhashitas are so marvellous that understanding them requires us to tickle over brain cells. These are not only challenging but also amusing at times. Note:- These shlokas are for writing the meaning in medium of answer and explanation to them is also expected.

श्लोकः – 1

साक्षरा …………….. मुञ्चति ।।1।।
श्लोकः : साक्षरा विपरीताश्चेद् राक्षसा एव केवलम्।
सरसो विपरीतोऽपि सरसत्वं न मुञ्चति ।।1।।
स्पष्टीकरणम् : साक्षरा: इति पदं विपरीतक्रमेण पठितं चेत् ‘राक्षसाः’ इति भवति। परं ‘सरसः’ इति पदं यथानुक्रमं वा विपरीतक्रमेण पठितं चेत् ‘सरसः’ इत्येव भवति। अत्र कविकल्पना एवं कविकौशलं विभाति।

अनुवादः

‘साक्षर’ हा शब्द उलट केला तर ‘राक्षस’ असा होतो. पण ‘सरस’ हा शब्द उलट केला तरी तो त्याचा सरसपणा सोडत नाही.
स्पष्टीकरण – ‘साक्षर’ मनुष्य जर विपरीत असेल तर तो राक्षसाप्रमाणे वागतो. म्हणजे तो त्याच्या ज्ञानाचा विपरीत वापर करून विघातक कृत्य करतो. पण ‘सरस’ म्हणजे उत्तम प्रवृत्तीचा मनुष्य संवेदनशील असतो. त्याचे वर्तन सरळ अथवा विपरीत परिस्थितीमध्ये सुद्धा बदलणार नाही.

The word ‘साक्षराः’ (literate) if reversed, becomes ‘राक्षसा:’ that is demons. But the word ‘सरस’ which means sensitive or filled with emotion doesn’t leave its sensitivity though reversed.

Explanation – This is poetic imagination which itself is the creativity of the poet. The poet says those who have only bookish knowledge whom we refer to as ‘pothi pandits’ if he is rubbed the wrong way will become evil like demons. Just as intelligent man has created weapons using science which is the wrong usage of knowledge.

On the other hand, a connoisseur is sensitive and even in difficult conditions, he still remains happy, because the word Rasa means आनंद i.e happiness, Rasika is always happy and also makes others happy.

श्लोकः – 2

वृक्षाग्रवासी ………….. न मेघः।
श्लोकः : वृक्षानवासी न च पक्षिराज:
त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः।
त्वग्वत्रधारी न च सिद्धयोगी
जलं च विभन्न घटोन मेघः।।

स्पष्टीकरणम् : सः वृक्षस्य अग्रे वसति किन्तु पक्षिराजः गरुडः न। तस्य त्रीणि नेत्राणि सन्ति किन्तु सः शूलपाणिः शङ्कर: न। सः वल्कलसदृशं वस्त्रं धारयति किन्तु स: सिद्धयोगी न। सः जलं धारयति किन्तु सः न घटः न च मेषः। अस्य उत्तरं वर्तते नारिकेलफलम्।

अनुवादः

तो वृक्षाच्या टोकावर राहतो पण पक्षीराज (गरुड) नाही. तीन डोळे आहेत पण शंकर नाही. वल्कले धारण करतो पण योगी नाही. पाणी धारण करतो पण घडा नाही व ढगही नाही.

स्पष्टीकरण – हे सुभाषित प्रहेलिका प्रकारातील आहे. प्रहेलिका म्हणजे कोडे. या कोड्याचे उत्तर आहे नारळ, नारळ झाडाच्या टोकावर असतो. त्याला तीन डोळे असतात, त्याला शेंडी असते आणि आत पाणी असते.

It lives on the top of the tree but is not the king of birds (garuda/eagle). It has three eyes but is not the one who holds the Trident (Shiva). It wears barkgarments but is not an accomplished ascetic (yogi), and it holds water but is neither a pot nor a cloud.

Explanation – This is a riddle or prahelika the answer to which is a coconut. A coconut grows on the top of the tree, it has three eyes below the tuft of coir on top, it has bark garments which is the coin and it has water in it.

श्लोकः – 3

तातेन ……………… लड़िता।।3।।
श्लोकः : तातेन कथितं पुत्र पत्रं लिख ममाज्ञया।
न तेन लिखित पत्रं पितुराज्ञा न लड्डिता ।।3।।
स्पष्टीकरणम् : तातेन कथितं, “हे पुत्र, मम आज्ञया पत्रं लिख।” तेन पुत्रेण पत्रं न लिखितम्। तथापि पितुः आशा न लकिता। अर्थसङ्गतिः न दृश्यते। यदि ‘न तेन’ इति एकपदं क्रियते ‘नतेन’ इति पदेन अर्थबोधः भवति। नतेन नाम नमस्वभावेन पुत्रेण पत्रं लिखितम्। अपि च पितुः आज्ञा न लविता।

अनुवादः

वडिलांनी मुलाला सांगितले ‘माझ्या आज्ञेने पत्र लिही!’ त्याने पत्र लिहिले नाही आणि वडिलांची आज्ञा मोडली नाही. स्पष्टीकरण – हा श्लोक ‘कूटश्लोक’ या सुभाषितप्रकाराचे उदाहरण आहे. ‘न तेन’ हा शब्द एकत्र ‘नतेन’ असा वाचला तर ‘त्या नम्र मुलाने’ असा अर्थ होतो. संस्कृत भाषेमधील विभक्तिप्रत्यय व शब्द चमत्कृती येथे दिसून येते.

The father said, “O son, write a letter by my order. He did not write the letter nor did he disobey the father’s order.
Explanation – In this shloka the word has to be read as one word ‘1’ which means ‘by the modest one.’ So, the son who was modest wrote the letter and therefore did not disobey the father’s order. This is an example of a कूटश्लोक.

श्लोकः – 4

न तस्यादिर्न ……………. स पण्डितः।
श्लोकः : न तस्यादिर्न तस्यान्त; यो मध्ये तस्य तिष्ठति।
तवाप्यस्ति ममाप्यस्ति यो जानाति स पण्डितः ।।4।।
स्पष्टीकरणम् : कूटप्रश्न: अयम्।
अस्य उत्तरम् – तस्य आदिः न , तस्य अन्त:न, तस्य मध्ये यः तिष्ठति (तत्) तव अपि अस्ति, मम अपि अस्ति।

अनुवादः

त्याच्या सुरुवातीला ‘न’, त्याच्या शेवटी ‘न’ वमध्ये ‘य’ आहे. तुझ्याकडेही आहे. माझ्याकडेही आहे. जो जाणतो तो पंडित आहे.
स्पष्टीकरण – हा सुभाषिताचा ‘कूटप्रश्न’ प्रकार आहे. ‘नयन’ हे त्याचे उत्तर आहे. कारण यात ‘न’ हे अक्षर सुरुवातीला आणि शेवटी येते तसेच ‘य’ हे अक्षर मध्ये येते.

It doesn’t have a beginning nor does it have an end and it stays in the middle. You too have it and I too have it, the one who knows this is a scholar. Explanation – This is an example of prahelika where the answer is ‘नयन’ means eye’. ‘न’ is at the beginning ‘न’ is at the end and ‘य’ is in the middle which is ‘नयन’.

श्लोक: – 5

गङ्गायाश्चञ्चलतरे ………………. नभस्तलम्।।6।।
श्लोकः : गङ्गायाश्चलतरे वारिणि प्रतिबिम्बितम्।
शोभते तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलम् ।।6।।
स्पष्टीकरणम् । गङ्गायाशजलतरे वारिणि प्रतिबिम्बितम् तारकायुक्तं शतचन्द्र नभस्तलम् शोभते। शतचन्द्र नभस्तलम्। इति काचन समस्या वर्तते। आकाशे चन्द्राणां शतं कथं शक्यते? इत्येषा समस्या।
समस्यापूर्तिः- गङ्गानद्याः जलं कल्लोलयुक्त विद्यते। यदा गगने तारकाः चन्द्रमा: च विलसन्ति तदा चन्द्रमसः शतं प्रतिबिम्बानि गङ्गानद्याः जले दृश्यन्ते । तदा कवि: कल्पनां करोति, ‘नभः शतचन्द्रम्’ इव दृश्यते।

अनुवादः

गंगेच्या चंचल पाण्यामध्ये प्रतिबिंबित झालेले आकाश जणू काही चांदण्यांनी व शेकडो चंद्रांनी युक्त असल्याप्रमाणे शोभून दिसत आहे.
स्पष्टीकरण – ही समस्यापूर्ती आहे. ‘शतचन्द्रं नभस्तलम्’ ही समस्या म्हणजे कोडे आहे. त्याचे उत्तर कवी असे देतो, आकाशात तर शंभर चंद्र असणे शक्य नाही, पण गंगेच्या लाटांवर जेव्हा चांदण्या व चंद्राने भरलेल्या आकाशाचे प्रतिबिंब पडते तेव्हा एकाचवेळी पाण्यात असंख्य चंद्र असल्याचे (पडल्याचे) भासते.

Hundred moons look beautiful along with stars in the sky reflected in the trembling waters of the Ganga.

Explanation – This shloka is an example of समस्यापूर्त where the last part ‘शतचन्द्रं नभस्तलम्’ is given and poets have to compose a shloka to make it meaningful. Now, this is really not possible.

So, to justify this sentence, the poet very beautifully says that the reflection of the moon is seen in the shaking waters of Ganga and this appears as if there are hundreds of moons. The reflection of the moon in the sky with many stars when seen in the trembling river water makes one see hundred moons.

सन्धिविग्रहः

• घटोन – घट: + न।
• यो मध्ये – यः + मध्ये।
• गङ्गायाश्चञ्चलतरे – गङ्गायाः + चलतरे।
• नभस्तलम् – नभः + तलम्।
• मुहुरीक्षसे – मुहुः + ईक्षसे।
• तन्मे – तद् + मे।
• नैषाम् – न + एषाम्।
• यद्वक्त्रम् – यत् + वक्वम्।

समानार्थकशब्दाः

1. तपः – तपस्या।
2. दानव: – दैत्यः ।
3. धनी – धनिक्, श्रीमत्, बहुधनः ।
4. वच: – वाणी, भाषा।
5. वारि – जलम, तोयम, आपः।
6. तारका – नक्षत्रम्, तारा, ज्योतिः।
7. चन्द्रः – हिमांशुः, इन्दुः, विधुः, सुधांशुः, सोमः ।
8. तृणानि – शष्याणि।
9. संतोषः – तुष्टिः।
10. मीन: – मत्स्यः ।
11. पिशुन: – दुर्जनः।
12. लुब्धक: – व्याधः।
13. सज्जनः – सुजनः, सत्पुरुष।
14. वैरिणः – शत्रवः, रिपवः।
15. कुरङ्ग – मृगः, हरिणः, सारङ्गः।
16. पण्डितः – ज्ञानी, विद्वान्।
17. तातः – पिता, जनक:
18. पुत्रः – तनयः, सूनुः आत्मजः

विरुद्धार्थकशब्दाः

• चञ्चलम् × स्थिरम्।
• आदिः × अन्तः
• पण्डित: × मूढः।
• नतः × गर्विष्ठः, उध्दतः।
• विपरीत: × सरलः।
• सरस: × नीरसः।

शब्दार्थाः

1. विपरीत – reverse order – उलट क्रमाने
2. मुञ्चति – does not leave – सोडत नाही
3. सरसत्वम् – best qualities – रसिकता, रसाळपणा
4. साक्षरा: – literate – साक्षर
5. राक्षसा: – demons – दानव
6. चेत् – if – जर
7. वृक्षाग्रवासी – one who resides on top of the tree – वृक्षाच्या टोकावर राहणारा
8. पक्षिराज: – king of birds, eagle – पक्ष्यांचा राजा, गरुड
9. त्रिनेत्रधारी: – I having three eyes, Shiva – तीन डोळे असणारा, शंकर
10. सिद्धयोगी – ascetic – योगी
11. शूलपाणि: – the one who holds त्रिशूल in hand – त्रिशूलधारी (शंकर)
12. त्वग्वस्त्रम् – clothes of bark – वल्कल
13. घट: – pot – घडा
14. मेघः – cloud – ढग
15. बिभ्रत् – holds – धारण करणारा
16. तात: – father – वडील
17. आज्ञया – by order – आज्ञेवरून
18. पत्रम् – letter – पत्र
19. लहिता – crossed – मोडली
20. आदिः – beginning – सुरुवात
21. अन्त – end – शेवट
22. मध्ये – in the middle – मध्ये
23. जानाति – knows – जाणतो
24. पण्डित: – intelligent, scholar – हुशार
25. तिष्ठति – stands – राहते
26. मृगः – deer – हरीण
27. सज्जनः – good person – सज्जन
28. मीन: – fish – मासा
29. लुब्धकः – hunter – शिकारी
30. ग्धीवरः – fisherman – कोळी
31. पिशुन: – wicked – दुर्जन
32. निष्कारण – without reason – निष्कारण
33. जगति – in the world – ह्या जगात
34. वैरिणः – foes, enemies – शत्रु
35. चञ्चल – unsteady – चंचल, हलणारे
36. प्रतिबिम्बित – reflected – प्रतिबिंबित झालेले
37. तारकायुक्त – full of stars – चांदण्यानी युक्त
38. नभः – sky – आकाश

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 9 अमरकोषः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 9 अमरकोषः

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 9 अमरकोषः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कोषा: किमर्थम् आवश्यकाः?
उत्तरम् :
कोषाः शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम् आवश्यकाः।

प्रश्न आ.
कोष: नाम किम् ?
उत्तरम् :
कोष: नाम सङ्ग्रहः ।

प्रश्न इ.
क: अमरकोषस्य रचयिता ?
उत्तरम् :
अमरसिंह : नाम पण्डित: अमरकोषस्य रचयिता ।

प्रश्न ई.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं कस्मात् सुलभम् ?
उत्तरम् :
अमरकोषः पद्यमय: गेय: च अतः तस्य कण्ठस्थीकरणं सुलभम्।

प्रश्न उ.
अमरकोषे कति श्लोकाः सन्ति ?
उत्तरम् :
अमरकोषे उपसार्धसहसं (1500) श्लोकाः सन्ति ।

प्रश्न ऊ.
अमरकोषस्य किम् अन्यत् नामद्वयम् ?
उत्तरम् :
त्रिकाण्डकोष: नामलिङ्गानुशासनम् च इति अमरकोषस्य अन्यत् नामद्वयम्।

2. माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
‘अमरकोष’- कण्ठस्थीकरणेन के लाभाः भवन्ति ?
उत्तरम् :
‘अमरकोष’ या संवादात्मक पाठात शिक्षिका व विद्यार्थी यांच्यातील संवादातून ‘अमरकोष’ या संस्कृत कोषाबद्दल माहिती मिळते व त्याचे महत्व कळते. ग्रंथालयातील विविध कोष बघून विद्यार्थी शिक्षिकेला त्यांची माहिती विचारतात. शिक्षिका त्यांना कोष म्हणजे काय, त्यांचे भाषा, शास्त्र हयांच्या अभ्यासातील महत्त्व सांगतात, ‘अमरकोष’ ह्य संस्कृत भाषेतील महत्त्वपूर्ण कोष असून पूर्वीच्या काळात विद्यार्थी विद्यारंभाच्या वेळी तो तोंडपाठ करीत असत. अमरकोषाच्या पाठांतरामुळे शब्दसंपत्ती वाढते. शिवाय स्मरणशक्ती व धारणशक्ती सुद्धा वाढते. अमरकोष तोंडपाठ असेल तर संस्कृत भाषेचे आकलन आणि शब्दांचे उपयोजन सहजपणे करता येते. संस्कृत नाटकांचा, काव्यांचा आस्वाद घेण्यास सुद्धा मदत होते.

The lesson अमरकोषः is dialogue between students and their teacher. Importance of learning 3HC is emphasised in this dialogne. The students ask teacher about various thesauruses which they find in the library. Teacher tells them about various thesaruses and their importance. She tells them about very important thesurus of Sanskrit language. i.e. Amarakosha. If one learns the Amarakosha by heart, his vocabulary increases.

One’s memory as well as understanding increase and pronunciation also gets pure and better. Due to that, language aquisition and usage become easy. It also helps in studying the Sanskrit poetry and drama. Amarakosha is very significant in studying Sanskrit language.

3. अ) शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

1. सङ्ग्रहम्
2. प्रयोगः
3. वर्तन्ते
4. क्वचित्

उत्तरम् :

• सङ्ग्रहम् – स् + अ + ङ् + ग् + र् + अ + ह् + अ + म्।
• वर्तन्ते – व् + अ + र + त् + अ + न् + त् + ए।

आ. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. कपाटिका	1. सुलभम्
2. कोषग्रन्थः	2. विशाला
3. कण्ठस्थीकरणम्	3. भिन्ना:
4. अर्थाः	4. पद्यमयः

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. कपाटिका	2. विशाला
2. कोषग्रन्थः	4. पद्यमयः
3. कण्ठस्थीकरणम्	1. सुलभम्
4. अर्थाः	3. भिन्ना:

4. समानार्थकशब्द लिखत।

प्रश्न 1.
कोषः, अमरकोषः, विख्यातः, सुलभम् ।
उत्तरम् :

• कोषः – सज्ञयः सङ्ग्रहः, निधिः।
• अमरकोषः – त्रिकाण्डकोषः, नामलिङ्गानुशासनम्।
• विख्यातः – प्रसिद्धः, ख्यातः।
• सुकरम् – सुलभम्।

5. योग्यविशेषणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.

1. ग्रन्थालये कोषाय कृते एका विशाला कपाटिका विद्यते ।
2. छात्रा: ग्रन्थालये विविधं पुस्तकानि पश्यन्ति।
3. अमरकोषे तिस्रः काण्डानि सन्ति ।

उत्तरम् :

1. ग्रन्थालये कोषाणां कृते एका विशाला कृपाटिका विद्यते।
2. छात्रा: ग्रन्थालये विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति।
3. अमरकोषे त्रीणि काण्डानि सन्ति।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 9 अमरकोषः Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
कपाटिकायां के वर्तन्ते?
(अ) ग्रन्थाः
(आ) कोषाः
(इ) चषकाः
(ई) पुत्तलिकाः
उत्तरम् :
(आ) कोषाः

प्रश्न 2.
कोषा: किमर्थम् आवश्यका:?
(अ) पूजार्थम्
(आ) मनोरञ्जनार्थम्
(इ) वाचनार्थम्
(ई) शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम्
उत्तरम् :
(ई) शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम्

प्रश्न 3.
छात्रा: ग्रन्थालये किं पश्यन्ति?
(अ) पुस्तकानि
(आ) सन्दुक:
(इ) आसन्दः
(ई) कृष्णफलक:
उत्तरम् :
(अ) पुस्तकानि

प्रश्न 4.
वित्तकोषे किं भवति?
(अ) धनसङ्ग्रहणम्
(आ) ऊर्जासङ्ग्रहणम्
(इ) पुस्तकसङ्ग्रहणम्
(ई) वस्वसङ्ग्रहणम्
उत्तरम् :
(अ) धनसङ्ग्रहणम्

प्रश्न 5.

1. अमरकोषः ……………… (पद्यमयः/ गद्यमय:)
2. तत्र एकस्य शब्दस्य कृते नैके ………………… शब्दाः वर्तन्ते। (समानार्थकाः / विरुद्धार्थकाः)
3. अमरकोषस्य पठनेन ……………… वर्धते। (स्मरणशक्तिः/ पठनशक्तिः)

उत्तरम् :

1. पद्यमयः
2. समानार्थकाः
3. स्मरणशक्तिः

प्रश्न 6.

1. अमरकोषे ………… श्लोकाः सन्ति। (उपसार्धसहस्रम् /सहस्रम्/ शतम्)
2. अमरकोषे …………. काण्डानि सन्ति। (द्वे / त्रीणि/ चत्वारि)
3. अमरकोषस्य अपरं नाम ………….. । (त्रिकाण्डकोषः / शब्दकोष:)
4. अमरकोषस्य पठनेन भाषायाः ………… सुकरं भवति। (आकलनं / लेखनं / श्रवणं)

उत्तरम् :

1. उपसार्धसहस्रम्
2. त्रीणि
3. त्रिकाण्डकोषः
4. आकलनम्

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं सुलभम्, यतः ……….
a. अमरकोषः गेयः अस्ति।
b. अमरकोषः अतीव लघुः अस्ति।
उत्तरम् :
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणमं सुलभम्, यतः अमरकोषः गेयः अस्ति ।

प्रश्न 2.
अमरकोषस्य पठनेन शब्दसम्पत्तिः वर्धते, यतः …………….
a. तस्मिन् नैके समानार्थकाः शब्दाः सन्ति।
b. अमरकोषः सुलभः।
उत्तरम् :
अमरकोषस्य पठनेन शब्दसम्पत्ति: वर्धते, यतः तस्मिन् नैके समानार्थकाः शब्दा: सन्ति।

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
कपाटिकायां छात्राः किं पश्यन्ति?
उत्तरम् :
कपाटिकायां छात्राः विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति ।

प्रश्न 2.
वित्तकोषे कस्य सङ्ग्रहं कुर्मः?
उत्तरम् :
वित्तकोषे धनस्य सङ्गहं कुर्मः।

प्रश्न 3.
भाषाकोषे किं भवति?
उत्तरम् :
भाषाको शब्दानां सङ्ग्रहः भवति।

प्रश्न 4.
अमरकोषस्य अन्यत् वैशिष्ट्यं किम्?
उत्तरम् :
शब्दानां लिङ्गनिर्देश: इति अमकोषस्य अन्यत् वैशिष्ट्यम्।

प्रश्न 5.
लिङ्गनिर्देशेन किं भवति?
उत्तरम् :
लिङ्गनिर्देशेन भाषाया: आकलनं प्रयोग: च सुकर : भवति।

प्रश्न 6.
लिङ्गनिर्देशेन किं विनायासं पठितुं शक्नुमः?
उत्तरम् :
लिङ्गनिर्देशेन संस्कृतकाव्यानि नाटकानि च विनायासं पठितुं शक्नुमः।

प्रश्न 7.
कोषस्य क: उपयोग:?
उत्तरम् :
सम्भाषणे, लेखने च भाषाप्रभुत्वं-प्राप्त्यर्थ , ज्ञानप्राप्यर्थ शब्दसंपत्ति-वर्धनम् इति कोषस्य उपयोगः ।

प्रश्न 8.
ग्रन्थालये के के कोषाः वर्तन्ते?
उत्तरम् :
ग्रन्थालये विश्वकोषाः, सुभाषितकोषाः, संस्कृतिकोषा: चरित्रकोषा: च वर्तन्ते ।

प्रश्न 9.
पुरातनकाले अध्ययनारम्भे छात्राः किं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म?
उत्तरम् :
पुरातनकाले अध्ययनारम्भे छात्रा: अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म।

प्रश्न 10.
अमरकोषः कीदृशः ग्रन्थः?
उत्तरम् :
अमरकोषः पद्यमयः ग्रन्थः ।

प्रश्न 11.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं कीदृशम्?
उत्तरम् :
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं सुभाषितानां पठनम् इव अतीव सुलभम्।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ कोषाणां न आवश्यकता।
2. वित्तकोषे ऊर्जासज्ञयः भवति ।
3. भाषाकोषे शब्दानां सङ्ग्रहः भवति।
4. कोषः नाम सङ्ग्रहः।
5. अमरकोषः पद्यमयः।
6. अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणम् अतीव दुष्करम्।
7. अमरकोषस्य पठनेन स्मरणशक्ति: वर्धते।
8. ज्ञानप्राप्त्यर्थ शब्दसम्पत्तेः सङ्ग्रहणम् आवश्यकम्।
9. कोषपठनेन भाषाप्रभुत्वं प्राप्तुं शक्यते।
10. अमरकोष: हिन्दीशब्दानां सङ्ग्रहग्रन्थः।
11. अध्ययनारम्भे अमरकोषः पठनीयः।
12. अमरकोषः त्रिकाण्डात्मकः।
13. अमरकोषे केवलं समानार्थकशब्दाः सन्ति।
14. अमरकोषे लिङ्गनिर्देशः कृतः।
15. लिङ्गनिर्देशेन संस्कृतकाव्यानां पठनं दुष्करं भवति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्
4. सत्यम्
5. सत्यम्
6. असत्यम्
7. सत्यम्
8. सत्यम्
9. सत्यम्
10. असत्यम्
11. सत्यम्
12. सत्यम्
13. असत्यम्
14. सत्यम्
15. असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.

1. कियन्तः विविधाः कोषाः एतस्यां वर्तन्ते।
2. कोषः नाम किम् ?
3. क: तस्य उपयोग:? किं
4. विद्यते अस्मिन् कोथे?
5. अमरसिंहः नाम पण्डित: एतस्य रचयिता।
6. वयमपि अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्याम्।
7. त्रिकाण्डकोष: इति अस्य अपरं नाम।
8. नामलिङ्गानुशासनम् इति शब्दस्य क: अर्थः?

उत्तरम् :

1. नयन: आचार्या वदति।
2. सुमेधा आचार्या वदति।
3. श्रेया अध्यपिकां वदति।
4. स्वप्नील: अध्यापिकां वदति।
5. अध्यापिका छात्रान् वदति।
6. नयनः अध्यापिकां वदति।
7. अध्यापिका छात्रान् वदति।
8. सुमेधा अध्यापिकां वदति।

प्रश्न 2.
एकस्य शब्दस्य नैके भिन्ना: अर्थाः अपि वर्तन्ते ।
उत्तरम् :
अध्यापिका छात्रान् वदति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• छात्राः – छ् + आ + त् + र् + आः।
• भिन्ना – भ् + इ + न + न् + आ।
• सर्वेषाम् – स् + अ + र + व् + ए + ष + आ + म्।
• शास्त्राणाम् – श् + आ + स् + त् + र + आ + ण् + आ + म्।
• कुर्मः – कु + उ + र + म् + अः।
• सुयोग्यः – स् + उ + य् + ओ + ग् + य् + अः।
• प्रश्न: – प् + र + अ + श् + न् + अः।
• भाषाप्रभुत्व – भ् + आ + ष + आ + प् + र + अ + भ + उ + त् + व + अ।
• ज्ञानप्राप्त्य र्थम् – ज् + ञ् + आ + न् + अ + + र + आ + प् + त् + य् + अ + र + थ् + अ + मा
• संस्कृतिकोष: – स् + अ् + म् + स् + क् + ऋ + त् + इ + क् + ओ + ष + अः।
• चरित्र – च् + अ + र् + इ + त् + र + अ।
• ग्रन्थः – ग् + र + अ + न् + थ् + अः।
• कण्ठस्थम् – क् + अ + ण् + ल् + अ + स् + थ् + अ + म्।
• पद्यमयः – प् + अ + द् + य् + अ + म् + अ + य् + अः।
• श्लोकानाम् – श् + ल् + ओ + क् + आ + न् + आ + म्।
• शुद्धम् – श् + उ + द् + ध् + अ + म्।
• शब्दस्य – श् + अ + ब् + द् + अ + स् + य् + अ।
• क्वचित् – क् + व् + अ + च् + इ + त्।
• सार्चयम् – स् + आ + श् + च् + अ + र + य + अ + म्।
• वृद्धिम् – व् + ऋ + द् + ध् + इ + म्।
• कुयोम – क् + उ + र + य् + आ + म् + अ।
• तस्मिन् – त् + अ + स् + म् + इ + न्।
• काण्डानि – क् + आ + ण् + ड् + आ + न् + इ।
• लिमनिर्देश: – ल् + इ + इ + ग् + अ + न + इ + र + द् + ए + श् + अः।
• सर्वः – स् + अ + र + व् + ऐः।
• कर्तव्यम् – क् + अ + र् + त् + अ + व् + य् + अ + म्।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

1. कोष: नाम सङ्ग्रहः।
2. शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ कोषा: आवश्यकाः।
3. अमरसिंहः अमरकोषस्य रचयिता।
4. पुरातनकाले छात्रा: अध्ययनार्थ गुरुकुलं प्रविशन्ति स्म।
5. छात्राः अध्ययनारम्भे अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म।
6. अमरकोषे त्रीणि काण्डानि सन्ति।
7. त्रिकाण्डकोषः इति अमरकोषस्य अपरं नाम।

उत्तरम् :

1. कोषः नाम किम्?
2. शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ के आवश्यका:?
3. कः अमरकोषस्य रचयिता?
4. पुरातनकाले छात्रा: अध्ययनार्थ कुत्र प्रविशन्ति स्म?
5. छात्रा: अध्ययनारम्भे किं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म?
6. अमरकोषे कति काण्डानि सन्ति?
7. अमरकोषस्य अपरं नाम किम्?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
………..…	कोषा:
……………	पुस्तकानि
सुयोग्यः	प्रश्न:
बहवः	विविधाः
विशेष:	कोषः
उच्चारणम्	शुद्धम्

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
विविधाः	कोषा:
विविधानि	पुस्तकानि
सुयोग्यः	प्रश्न:
बहवः	कोषा:
विशेष:	कोषः
उच्चारणम्	शुद्धम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – छात्रा:, कियन्तः, कोषाः, कपाटिका, वयम्, सङ्ग्रहः, एते, प्रश्नः, संस्कृतिकोषाः, चरित्रकोषाः, विश्वकोषाः, सुभाषितकोषा:,अमरकोषः, सङ्ग्रहान्धः, अमरसिंहः, पण्डितः, रचयिता, छात्राः, लाभः, पद्यमयः, गेयः, समानार्थकशब्दाः, भिन्नाः, स्मरणशक्तिः, धारणाशक्तिः, ग्रन्थः, नैके।
• द्वितीया – प्रश्नान, अध्यापिकाम्, गुरुकुलम्, अमरकोषम्, वृद्धिम्, अमरकोषम्।
• तृतीया – तेन, पठनेन।
• षष्ठी – सर्वेषाम्, शास्त्राणाम्, शब्दानाम्, धनस्य, शब्दसम्पत्तेः, अस्माकम्, एतस्य, कोषस्य, अस्माकम्, एकस्य,शब्दस्य, श्लोकानाम्, सुभाषितानाम् तस्य।
• सप्तमी – ग्रन्थालये, वित्तकोषे, भाषाकोषे, सम्भाषणे, लेखने, ग्रन्थालये, तेषु, अस्मिन्, कोषे,पुरातनकाले, अध्ययनारम्भे, तस्मिन्।

लकारं लिखत।

• पृच्छन्ति – ‘प्रच्छ-पृच्छ्’ धातुः षष्ठगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• कुर्मः – ‘कृ’ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: बहुवचनम्।
• वर्तन्ते – ‘वृत्-वत्’ धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• विद्यते – ‘विद्’ धातुः चतुर्थगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• कुर्वन्ति – ‘कृ’ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• वर्धते – ‘वृध्-वर्ष’ धातुः प्रथमगण:आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: द्विवचनम्।

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
–	–	कण्ठस्थीकर्तुम्
–	–	पठितुम्

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
छात्राः, सुभाषितानाम्	सर्वेषाम्, एतस्य	पश्यन्ति, गच्छति	विविधाः
ग्रन्थालये, वृद्धिम्	ते, अस्माकम् – नः	वर्तन्ते, कुर्याम	भिन्नाः
शास्त्राणाम्, काण्डानि	एषा, अस्मिन्	कुर्मः, शक्नुमः	विविधानि
वित्तकोषे, नाम्ना	कः, तेषु	भवति	सुयोग्य:
कोषस्य, प्रयोगः	एतस्याम्, वयम्	विद्यते	बहवः
शब्दस्य	कियन्तः, तेन	प्रविशन्ति	विशेषः
अमरकोषम्	एषः, किम्	कुर्वन्ति	पद्यमय:
रचयिता	एते	सन्ति	सुलभम्
गुरुकुलम्	तस्य	वर्धते	शुद्धम्

अमरकोषः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

कोणतीही भाषा नव्याने शिकताना त्या भाषेतील शब्दसंपत्ती ग्रहण करण्याकरिता शब्दकोष महत्त्वपूर्ण असतोच. इतर भाषांप्रमाणेच संस्कृतातही अनेक शब्दकोष उपलब्ध आहेत. अमरकोष हा संस्कृतभाषेचा प्रसिद्ध शब्दकोष, संस्कृतविद्वान अमरसिंह यांनी रचला. अमरकोष प्रसिद्ध आहे तो त्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण रचनेमुळे, अमरसिंह यांनी एका शब्दाचे इतर समानार्थ पद्यमय रचनेत मांडल्यामुळे कंठस्थीकरण सहज शक्य होते. चार विद्यार्थी आणि शिक्षिका यांच्या संवादातून प्रस्तुत पाठात अमरकोषाचे महत्त्व प्रतिपादित केले आहे.

Lexicons, dictionaries thesaureses are an important part of learning any language. Just like English, German, French, Marathi or any other language there are many Sanskrit dictionaries which are popular. Amarakosha is one of those celebrated lexicons in Sanskrit. It was composed by an ancient scholar Amarasimha.

Where he tried to enlist synonyms for almost all Sanskrit words. Learning the Amarakosha by heart is the best way to increase vocabulary. It is composed in such a simple way that even a beginner can easily learn it. This lesson talks about importance and significance of Amarakosha through a discussion between four students and their teachers.

परिच्छेद : 1

छात्रा: ग्रन्थालये ………….. सग्रहः भवति।
(छात्रा: ग्रन्थालये विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति अध्यापिका प्रश्नान् च पृच्छन्ति ।)
नयनः – आचार्य, का एषा भिन्ना विशाला कपाटिका ? अहो ! कियन्तः विविधाः कोषाः एतस्यां वर्तन्ते !
अध्यापिका – आम्, सर्वेषां शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम् एते कोषा: आवश्यकाः।
सुमेधा – कोष: नाम किम् ?
अध्यापिका – कोष: नाम सङ्ग्रहः। यथा वयं वित्तकोषे धनस्य सङ्ग्रहणं कुर्मः तथैव भाषाकोषे शब्दानां सङ्ग्रहः भवति ।

अनुवादः

(विद्यार्थी ग्रंथालयात विविध पुस्तके बघतात आणि शिक्षिकेला प्रश्न विचारतात.)
नयनः – बाई ! हे वेगळे मोठे कपाट कोणते ? अरे वा ! यात किती वेगवेगळे कोष आहेत !
शिक्षिका – हो, सर्वशास्वांच्या अभ्यासासाठी कोष आवश्यक असतात.
सुमेधा – कोष म्हणजे काय ?
शिक्षिका – कोष म्हणजे संग्रह. ज्याप्रमाणे आपण बँकेमध्ये पैसे साठवतो तसाच भाषाकोषामध्ये शब्दांचा संग्रह असतो.

(Students see various books in the library and ask questions to the teacher.)
Nayan: Teacher, what is this separate huge cupboard? Oh! So many dictionaries/ thesauruses are here!
Teacher: Yes, to study all sciences/scriptures these dictionaries/thesauruses are necessary.
Sumedha: What is a thesaurus?
Teacher: Thesaurus is a collection. Just like, we deposit money in the bank likewise, there is collection of words in the thesaurus.

परिच्छेद : 2

श्रेया: – क: तस्य ……………… तथैव प्रवर्तते।
श्रेया – क : तस्य उपयोग:?
अध्यापिका – सुयोग्यः प्रश्नः। सम्भाषणे लेखने च भाषाप्रभुत्व-प्राप्त्यर्थ तथैव नैकेषां विषयाणां ज्ञानप्राप्त्यर्थं शब्दसम्पत्तेः सङ्ग्रहणम् अतीव आवश्यकम्। अस्माकं ग्रन्थालये संस्कृतिकोषाः, चरित्रकोषाः, विश्वकोषाः, सुभाषितकोषा: च इत्यादयः बहवः कोषा: वर्तन्ते। तेषु ‘अमरकोषः’ नाम कञ्चन विशेष: कोषः।
स्वप्नीलः – अमरकोषः? ‘अमरकोषः’ इति नाम किमर्थम् ? किं विद्यते अस्मिन् को?
अध्यापिका – एष: संस्कृतशब्दानां सङग्रहग्रन्थः। अमरसिंहः नाम पण्डित: एतस्य रचयिता। अत: कोषस्य नाम अमरकोषः’ इति। परातनकाले यदा छात्रा: अध्ययनाचे गुरुकुलं प्रविशन्ति स्म तदा अध्ययनारम्भे ते अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म। अधुना अपि तथैव प्रवर्तते।

अनुवादः

श्रेया शिक्षिका – त्याचा उपयोग काय?
शिक्षिका – अगदी योग्य प्रश्न आहे ! बोलताना, लिहिताना भाषेवर आहे. आपल्या ग्रंथालयात संस्कृतिकोष, चरित्रकोष, विश्वकोष, सुभाषित कोष असे अनेक कोष आहेत. त्यापैकी ‘अमरकोष’ नावाचा एक विशेष कोष आहे.
स्वफ्नील – अमरकोष? अमरकोष हे नाव का? या कोषात काय आहे?
शिक्षिका – हा संस्कृतशब्दांचा संग्रह आहे. अमरसिंह नावाचा विद्वान याचा रचनाकार आहे. म्हणून या कोषाचे नाव ‘अमरकोष’ आहे. पूर्वीच्या काळी जेव्हा विद्यार्थी शिक्षणासाठी गुरुकुलात जात असत तेव्हा ते अमरकोष तोंडपाठ करत असत. अजूनही तशी प्रथा आहे.

Shreya: What is its use?
Teacher: Very apt question ! While speaking and so many subjects we need vocabulary, In our library there are so many thesauruses like संस्कृतिकोष, चरित्रकोष, विश्वकोष, सुभाषितकोष etc. Among these Amarakosha is one distinct kind of a thesaurus.
Swapnil: Amarakosha? Why its name is Amarakosha? What is there in this thesaurus?
Teacher: This is collection of Sanskrit words. A scholar named Amarsinha is the composet of this thesaurus. Hence, this thesaurus is named as Amarakosha. In Ancient times, when students used to go to teacher’s home to study, they used to learn by heart Amarakosha. Even this prevails in current time.

परिच्छेद : 3

आर्या (साश्चर्यम्) किं कोष: ……………. उच्चारणमपि शुद्धं भवति?
आर्या – (साश्चर्यम्) किं कोषः कण्ठस्थीकर्तुं शक्यः? तेन क; लाभ; भवति?
अध्यापिका – अथ किम् । पद्यमयः एषः ग्रन्थः गेयः । अतः श्लोकानां, सुभाषितानां पठनम् इव तस्य कण्ठस्थीकरणम् अतीव सुलभम् । तत्र एकस्य शब्दस्य कृते नैके समानार्थकशब्दाः वर्तन्ते । क्वचित् एकस्य शब्दस्य नैके भिन्ना: अर्थाः अपि वर्तन्ते । अतः तस्य पठनेन अस्माकं शब्दसम्पत्ति: वद्धिं गच्छति । अस्माकं स्मरणशक्ति: धारणाशक्तिः च वर्धेते, उच्चारणमपि शुद्धं भवति ।

अनुवादः

आर्या – (आश्चर्यचकित होऊन) कोष तोंडपाठ करणे शक्य आहे? त्याने काय फायदा होतो?
शिक्षिका – होय तर ! हा ग्रंथ पद्यमय आहे आणि म्हणूनच गेयसुद्धा. त्यामुळे श्लोक. सुभाषित यांच्यासारखेच अमरकोष पाठ करणे सुद्धा सोपे आहे. त्यात एका शब्दासाठी अनेक समानार्थी शब्द आहेत. काही ठिकाणी एका शब्दाचे अनेक भिन्न अर्थसुद्धा दिले आहेत. त्यामुळे अमरकोषाच्या पाठांतराने आपली शब्दसंपत्ती वृद्धिंगत होते. आपली स्मरणशक्ती, धारणाशक्ती वाढते आणि उच्चारणसुद्धा शुद्ध होते.

Arya : (Surprisingly) Is it possible to learn a thesaurus by heart? What’s the benefit of that?
Teacher: Of course! This book is in the verse form, which is fit to sing. Hence, just like other verses, learning this thesaurus is also very easy. There, for a single word, numerous sysnonyms are given. Sometimes even different meaning of a single word are there. Hence, learing by heart this thesaurus increases our vocabulary. Our memory, retention also increases, Pronunciation also gets better. (pure)

परिच्छेद : 4

नयन: – वयमपि ………………. अवश्यं कर्तव्यमेव।
नयनः – वयमपि अमरकोषं कठस्थं कुर्याम। तस्मिन् कति श्लोकाः सन्ति?
अध्यापिका – उपसार्धसहस्र (1500) श्लोकाः सन्ति। तत्र त्रीणि काण्डानि सन्ति। अत:’त्रिकाण्डकोषः’ इति एतस्य अपरं नाम। तथा ‘नामलिङ्गानुशासनम्’ इति नाम्ना अपि विख्यात: एषः कोषः।
सुमेधा – ‘नामलिङ्गानुशासनम्’ इति शब्दस्य क: अर्थ:?
अध्यापिका – तदपि अस्य ग्रन्थस्य अपरं वैशिष्ट्यम्। अत्र न केवलं समानार्थकशब्दाः अपि तु तेषां लिङ्गनिर्देशः कृतः। तेन भाषायाः आकलनं प्रयोगः च सुकर: भवति।
स्वप्नीलः – आचार्ये, तेन वयं संस्कृतकाव्यानि नाटकानि च विनायासं पठितुं शक्नुमः खलु।
अध्यापिका – निश्चयेन! तर्हि इत:परं सर्वैः अमरकोषस्य पठनम् अवश्यं कर्तव्यमेव।

अनुवादः

नयन – आपणसुद्धा अमरकोष तोंडपाठ करूया. त्यात किती श्लोक आहेत?
शिक्षिका – जवळपास दीड हजार (1500) श्लोक आहेत. त्यात तीन काण्डे विभाग आहेत. म्हणूनच त्याचे दुसरे नाव त्रिकाण्डकोष असे आहे. शिवाय ‘नामलिङ्गानुशासन’ या नावाने सुद्धा हा कोष प्रसिद्ध आहे.
सुमेधा – ‘नामलिङ्गनुशासन’ या शब्दाचा अर्थ काय?
शिक्षिका – तेसुद्धा या ग्रंथाचे दुसरे वैशिष्ट्य आहे. यात फक्त समानार्थी शब्दच नाहीत पण त्यांचा लिंगनिर्देश सुद्धा केला आहे. त्यामुळे भाषा समजणे आणि प्रयोग करणे सोपे होते.
स्वप्नील – बाई! त्यामुळे आपण संस्कृत काव्य आणि नाटक यांचा अगदी सहज करू शकतो.
शिक्षिका – निश्चितच! तर इथूनपुढे आपण सर्वांनी अमरकोषाचा अभ्यास केला पाहिजे.

Nayan: We too shall learn Amarakosha by heart. How many verses are there?
Teacher: There are one thousand and five hundred verses. There are three chapters. Hence its other name is त्रिकाण्डकोष. Apart from this thesaurus is also popularly known as नामलिङ्गानुशासनम्.
Sumedha: What’s the meaning of नामलिङ्गानुशासनम्?
Teacher: That’s the another frature of this thesaurus. It doesn’t have just synonyms for the words but gender specification is also mode. Because of that understanding and use of language gets easy.
Swapnil: Teacher, then we can study the Sanskrit poetry as well as drama without much efforts!
Teacher: Definitely ! so now onwards we all should learn Amarakosha.

सन्धिविग्रहः

• तथैव- तथा + एव।
• तथैव – तथा + एव ।
• उच्चारणमपि – उच्चारणम् + अपि।
• वयमपि – वयम् + अपि ।
• तदपि – तत् + अपि।
• कर्तव्यमेव – कर्तव्यम् + एव।

समानार्थकशब्दाः

• आचार्या – अध्यापिका, शिक्षिका।
• भाषा – वाक्, वाणी, भारती।
• उपयोगः – उपयोजनम्।
• पण्डितः – विद्वान्, धीमान्।
• छात्राः – विद्यार्थिनः।
• लाभः – उपयोगः।
• ग्रन्थः – पुस्तकम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• भिन्ना × समाना।
• विशाला × लघु।
• आवश्यक: × अनावश्यकः।
• सुयोग्य: × अयोग्यः।
• पण्डित: × मूढः ।
• सुलभम् × कठिनम्, दुष्करम्।
• शुद्धम् × अशुद्धम्।
• विख्यातः × कुख्यातः।
• सुकरः × दुष्करः।

शब्दार्थाः

1. ग्रन्थालयः – library – ग्रंथालय, वाचनालय
2. आचार्या – teacher – शिक्षिका
3. शास्त्रम् – science, scripture – विज्ञान, शास्त्र
4. कोषः – dictionary – कोष
5. सङ्ग्रह: – collection – साठा / संग्रह
6. वित्तकोष – bank – बैंक
7. उपयोग: – usage – उपयोग
8. सुयोग्य: – apt – बरोबर
9. संभाषण – conversation – संभाषण
10. भाषाप्रभुत्वम् – command on language – भाषेवरील प्रभुत्व, पकड
11. ज्ञानप्राप्त्यर्थम् – to aquire knowledge – ज्ञान मिळवण्यासाठी
12. विशेषः – special, distinct – विशेष
13. शब्दसंपत्तिः – vocabulary – शब्दसंपत्ती
14. पण्डितः – scholar – विद्वान
15. रचयिता – composer – रचणारा
16. पुरातनकाले – in ancient times – पुरातन काळात
17. गुरुकुल – abode of Guru – गुरुकुल
18. कण्ठस्थम् – learn by heart – पाठांतर
19. पद्यमयः – in verse form – पद्य
20. गेयः – fit to sing / melodious – गाण्यायोग्य
21. वृध्दिं गच्छति – increases – वाढते
22. स्मरणशक्तिः – memory – स्मरणशक्ती
23. उच्चारणम् – pronunciation – उच्चार
24. धारणाशक्ति: – retention power – धारणक्षमता
25. श्लोकाः – verses – श्लोक
26. काण्डानि – sections – विभाग, खंड
27. लिङ्गनिर्देश: – gender – शब्दाच्या लिंगाविषयी
28. specification – सूचना / उल्लेख
29. आकलनम् – understanding – आकलन
30. सुंकारः – easy – सोपा
31. विनायासम् – easily – सोप्या रीतीने सहजपणे
32. विख्यातः – famous, known – प्रसिद्ध