Class 9

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 10 यंत्रांनी केलं बंड Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Class 9 Marathi Aksharbharati Chapter 10 यंत्रांनी केलं बंड Question Answer Maharashtra Board

यंत्रांनी केलं बंड Std 9 Marathi Chapter 10 Questions and Answers

1. फरक सांगा:

प्रश्न 1.
फरक सांगा:

उत्तर:

यंत्राद्वारे केली जाणारी कामे	माणसांद्वारे केली जाणारी कामे
1. नाटक, सिनेमा, प्रवास यांची तिकिटे काढणे.	1. स्वयंपाक करणे.
2. घरातला हिशोब ठेवणे.	2. कपडे धुणे, भांडी घासणे.
3. बँका वगैरे कचेरीतील कामे.	3. घर-इमारतीची स्वच्छता.
4. पुस्तक छपाई इत्यादी.	4. मुलांना सांभाळणे.

2. पाठात पुढील यंत्रे कोणती कार्ये करतात?

प्रश्न 1.
पाठात पुढील यंत्रे कोणती कार्ये करतात?

उत्तर:

यंत्र	कार्य
1. रोबो फोन	1. फोन करणे व घेणे.
2. यंत्रमानव	2. कार्यालयीन कामे.
3. सयाजी	3. कोणाच्याही सहयांची हुबेहूब नक्कल करणे.

3. दीपकला पडलेल्या स्वप्नात यंत्रांनी ताबा घेतल्यावर यंत्राबाबत दीपकने केलेली भाकिते.

प्रश्न 1.
दीपकला पडलेल्या स्वप्नात यंत्रांनी ताबा घेतल्यावर यंत्राबाबत दीपकने केलेली भाकिते.
1. …………………………….
2. …………………………….
उत्तर:
1. यंत्रे किंवा यंत्रमानव यांना जगाचा ताबा कधीच घेता येणार नाही.
2. यंत्रे कधीही बाबांवर अधिकार गाजवू शकणार नाहीत.

4. खालील शब्दांची विशेषणे, विशेष्य शोधा व लिहा :

प्रश्न 1.
खालील शब्दांची विशेषणे, विशेष्य शोधा व लिहा :

1. [ ] – यंत्र
2. [ ] – उद्गार
3. हुबेहूब – [ ]
4. परिपूर्ण – [ ]

उत्तर:

1. [उद्धट] – उद्गार
2. [अमानुष] – यंत्र
3. हुबेहूब – [नक्कल]
4. परिपूर्ण – [मनोव्यापार]

5. खालील वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ यांच्या जोड्या जुळवा.

प्रश्न 1.
खालील वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ यांच्या जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. हकालपट्टी करणे.	(अ) आश्चर्यचकित होणे.
2. स्तंभित होणे.	(आ) योग्य मार्गावर आणणे.
3. चूर होणे.	(इ) हाकलून देणे.
4. वठणीवर आणणे.	(ई) मग्न होणे.

6. खाली काही शब्दांची यादी दिली आहे. त्यांतील शब्दांचे उपसर्गघटित शब्द व प्रत्ययघटित शब्द असे वर्गीकण करा व लिहा:

प्रश्न 1.
खाली काही शब्दांची यादी दिली आहे. त्यांतील शब्दांचे उपसर्गघटित शब्द व प्रत्ययघटित शब्द असे वर्गीकण करा व लिहा:
अवलक्षण, भांडखोर, दांडगाई, पहारेकरी, पंचनामा, दरमहा, विद्वत्त, नाराज, निर्धन, गावकी, दररोज, बिनतक्रार, दगाबाज, प्रतिदिन.
उत्तर:
उपसर्गघटित शब्द – अवलक्षण, दरमहा, नाराज, निर्धन, दररोज, बिनतक्रार, प्रतिदिन.
प्रत्ययघटित शब्द – भांडखोर, दांडगाई, पहारेकरी, पंचनामा, विद्वत्त, गावकी, दगाबाज.

7. स्वमत.

प्रश्न (अ)
तुमच्या मते माणसाच्या जागी सर्वोतम पर्याय ‘यंत्र’ ठरू शकेल का ? सोदाहरण स्पष्ट करा.
उत्तर:
प्रथम हे मान्य करावे लागेल की काही बाबतीत यंत्रे माणसापेक्षा श्रेष्ठच आहेत. उदाहरणार्थ संगणकच बघा. तो अनेक कामे अचूक व अफाट वेगाने करतो. त्याचे गणिती कौशल्यही अचाट आहे. माहिती तंत्रज्ञान या क्षेत्राच्या विकासामुळे सर्व कामकाजात तर अचाट प्रगती झाली आहे. दैनंदिन व्यवहार खूपच सुरळीत व वेगवान झाले आहेत. आपण अनेक कामे घरबसल्या करू शकतो. आपला वेळ व कष्ट टळतात.

अनेक लोक तर कार्यालयीन कामे घरूनच करतात. माणूस जाऊ शकत नाही अशा ठिकाणी रोबो काम करतात. उदा., खाणी, अंतराळयाने. यंत्रांच्या फायदयांची यादी करायची म्हटली तर खूप मोठी होईल. ही यंत्रे माणसाला सर्वोत्तम पर्याय मात्र कधीच ठरू शकणार नाहीत. सांगितलेले काम यंत्रे उत्तम रितीने पार पाडतील, हे खरे. पण, सांगितलेले काम चांगले की वाईट, त्या कामामुळे मानवजातीचे काही नुकसान होईल का, केलेली कृती सौंदर्यपूर्ण आहे का, इत्यादी प्रश्नांची उत्तरे यंत्रे देऊ शकत नाहीत. ती माणूसच देऊ शकतो.

प्रश्न (आ)
‘मनुष्य करत असलेली सर्व कामे यंत्रे करू लागली, तर…’ कल्पनाचित्र रेखाटा.
उत्तर:
यंत्रांची कार्यक्षमता वाढू लागताच यंत्रमानवांची झपाट्याने निर्मिती होऊ लागली. यंत्रमानवांची मागणीही वाढली. प्रत्येक कामासाठी यंत्रमानव वापरण्याची लोकांना सवयच जडली. शेती, दुकाने, कार्यालये, रस्ते, मंदिरे, शाळा-कॉलेजे वगैरे सर्व ठिकाणी यंत्रमानवांची नेमणूक होऊ लागली. इतकेच काय, घरात सकाळी उठल्यापासून करायची सर्व कामेसुद्धा यंत्रमानवांकडे देण्यात येऊ लागली. यामुळे कामे भराभर व कार्यक्षमतेने होऊ लागली.

या स्थितीचा एक उलटाही परिणाम होऊ लागला. माणसांना कामे कमी राहिली. रिकाम्या वेळामुळे नको नको ते विचार मनात येऊ लागले. एकमेकांविरुद्ध कारस्थाने रचणे सुरू झाले. त्यासाठी यंत्रमानवांचाच वापर होऊ लागला. प्रतिस्पर्धीसुद्धा यंत्रमानवांचा वापर करू लागले. यामुळे भलतेच दृश्य ठिकठिकाणी दिसू लागले. माणसे राहिली बाजूला आणि यंत्रमानवांमधील लढाया सुरू झाल्या. लोक गर्दी करून यंत्रमानवांमधील भांडणे, मारामाऱ्या पाहू लागले. चलाख लोकांनी ही भांडणे सोडवण्यासाठी बुद्धिमान यंत्रमानवांची समिती स्थापन केली. या सगळ्यांतून एक हास्यास्पद चित्र उभे राहू लागले. करमणुकीचा एक वेगळाच मार्ग निर्माण झाला.

उपक्रम:

प्रश्न 1.
‘मानवाचा खरा मित्र – यंत्रमानव’ ही लेखक सुबोध जावडेकर यांची विज्ञानकथा मिळवा व तिचे वर्गात वाचन करा.

भाषाभ्यास:

प्रश्न 1.
पुढे दिलेली उदाहरणे वाचा. त्यांतील भाव समजून घ्या व त्यांतील रसाचे नाव लिहा: (चौकटीत उत्तरे दिली आहेत.)
उत्तर:
1. “दिवा जळे मम व्यथा घेउनी
असशिल जागी तूही शयनी
पराग मिटल्या अनुरागाचे
उसाशांत वेचुनी गुंफुनी”
– [शृंगार रस]

2. “जोवरती हे जीर्ण झोपडे अपुले
दैवाने नाही पडले
तोवरती तू झोप घेत जा बाळा
काळजी पुढे देवाला” .
– [करुण रस]

3. “लाडका बाळ एकुलता फाशीची शिक्षा होता
कवटाळूनि त्याला माता।
अति आक्रोशें, रडते केविलवाणी
भेटेन नऊ महिन्यांनी”
– [वीर रस]

4. ही बोटे चघळत काय बसले हे राम रे लाळ ही
… शी! शी! तोंड अती अमंगळ असे
आधीच हे शेंबडे
आणि काजळ ओघळे वरूनि हे,
त्यातूनि ही हे रडे ।
– [बीभत्स रस]

5. आम्ही कोण म्हणूनी काय पुसता,
दाताड गाडुनी
फोटो मासिक, पुस्तकांत न तुम्ही
का आमुचा पाहिला?
– [हास्य रस]

6. “असावा सुंदर चॉकलेटचा बंगला
चॉकलेटच्या बंगल्याला टॉफीचं दार
पेपरमिंटच्या अंगणात फुलं लाल लाल”
– [अद्भुत रस]

7. “ओढ्यांत भालु ओरडती
वाऱ्यात भुते बडबडती
डोहात सावल्या पडती”
– [भयानक रस]

8. “पाड सिंहासने दुष्ट ही पालथी ओढ
हत्तीवरूनि मत्त नृप खालती
मुकुट रंकास दे करटि भूपात्रती
झाड खटखट तुझे खड्ग क्षुद्रां
धडधड फोड तट, रुद्र । ये चहकडे।”
– [रौद्र रस]

9. “जे खळांची व्यंकटी सांडो
तयां सत्कर्मी रती वाढो
भूतां परस्परे जडो। मैत्र जीवांचे”
– [शांत रस]

Marathi Kumarbharati Textbook Std 9 Answers Chapter 10 यंत्रांनी केलं बंड Additional Important Questions and Answers

उतारा क्र. 1

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
कोष्टक पूर्ण करा:

पाठातील वाक्य	स्वभावगुण/भावना
1. त्याचा आनंद असे तो खेळण्याच्या आतली रचना समजावून घेण्यात.
2. तू मोडलेल्या खेळण्यांतली यंत्रं पाहा कशी तुझ्याकडे चिडून पाहताहेत.

उत्तर:

पाठातील वाक्य	स्वभावगुण/भावना
1. त्याचा आनंद असे तो खेळण्याच्या आतली रचना समजावून घेण्यात.	चौकसपणा
2. तू मोडलेल्या खेळण्यांतली यंत्रं पाहा कशी तुझ्याकडे चिडून पाहताहेत.	यंत्रांविषयी सहानुभूती

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
कारणे लिहा:
1. दीपकच्या वडिलांनी कचेरीत माणसांच्या जागी यंत्रांची नेमणूक केली.
2. दीपकला यंत्रांबद्दल जवळीकही फार वाटत असे.
उत्तर:
1. दीपकच्या वडिलांना यंत्रांबद्दल विश्वास व प्रेम वाटत होते.
2. यंत्रे दीपकचे ऐकत असत, त्यांनी सांगितलेली कामे करीत असत.

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
दीपकने मोडलेल्या यंत्राचे मनोगत लिहा.
उत्तर:
दीपक, तुला आज सांगून टाकतेच बघ. पूर्वी मला तुझा खूप राग यायचा. दुःख व्हायचे. कारण मला निर्माण केले होते मुलांशी खेळण्यासाठी. वाटायचे, मुलांबरोबर काही काळ खेळता येईल. त्यांच्याबरोबर खेळात रममाण होता येईल. पण तू थोड्याच वेळात आमची मोडतोड करून टाकायचास! आणि त्याचे दु:ख होत राही.

मग मी तुझ्या चेहेऱ्याकडे बारकाईने पाहू लागले. हळूहळू माझ्या लक्षात येऊ लागले. तू केवळ बेदरकारपणे आमची मोडतोड करीत नाहीस. तुझ्या मनात कुतूहल असते, जिज्ञासा असते. आम्हांला हालतेचालते करण्यासाठी कोणती युक्ती केली असेल, हे तुला जाणून घ्यायचे असते. खरे सांगू का ? हे कळल्यापासून मला तुझे कौतुकच वाटते. तुझ्यासारख्या जिज्ञासू, चौकस लोकांमुळेच आमची निर्मिती झाली आहे आणि असंख्य मुलांचे चेहरे आनंदाने फुलले आहेत. म्हणूनच, तू केलेल्या मोडतोडीचाही आता आम्हांला आनंदच होतो!

उतारा क्र. 2

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
माहिती लिहा:
उताऱ्यातून यंत्र व सजीव यांबाबत जाणवणाऱ्या दोन परस्परविरोधी गोष्टी:
1. ……………………………
2. ……………………………
उत्तर:
1. दीपक यंत्रांना सजीव कसे करता येईल, याचा विचार करीत होता.
2. दीपकचा यंत्रमित्र सजीवासारखा वागत होता.

प्रश्न 2.
का ते लिहा:
दीपक अस्वस्थ झाला.
उत्तर:
यंत्रमित्राप्रमाणे बाबांच्या कचेरीतील सर्व यंत्रे चिडली आणि त्यांनी असहकार पुकारला, तर? या चिंतेने दीपक अस्वस्थ झाला.

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
“मित्रा ! जरा गृहपाठ करून देतोस का?” या उद्गारांवर तुमचे मत नोंदवा.
उत्तर:
कल्पना छान वाटते. यंत्रमानवाकडून किती वेगवेगळ्या प्रकारची कामे करवून घेता येतील, नाही का ? बहुसंख्य विदयार्थी क्लासला जातात. बहुसंख्य विदयार्थी मार्गदर्शके खरेदी करतात. हळूहळू विदयार्थ्यांचा अभ्यास करणारे यंत्रमानव तयार होतील. यंत्रमानवांमुळे मुलांचे गृहपाठ झटपट व अचूक होतील. कोणालाही , शिक्षा होणार नाही. वरवर पाहता हे सर्व साधे, सोपे वाटते. पण हे , माझ्या मते साधे सोपे नाही. हे भयंकर आहे!

विदयार्थ्यांना गृहपाठ दिला जातो, तो त्यांचा अभ्यास पक्का व्हावा म्हणून. पण विदयार्थ्यांनी अभ्यास केलाच नाही, तर तो पक्का होणार तरी कसा? आपण स्वतः अभ्यास करतो, तेव्हा वर्गात शिकवलेले आपल्या स्मरणात राहते. आपली आकलनशक्ती, विचारशक्ती व कल्पनाशक्ती वाढते. आपली बदधिमत्ता वाढते. आपण अभ्यास केला नाही, तर आपला विकासच होणार नाही. या पाठातील दीपक हा चौकस मुलगा आहे. तो स्वत:चा अभ्यास यंत्रमानवाला करायला सांगतो, हे पटत नाही.

उतारा क्र. 3

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
का ते लिहा:
1. तो यंत्रासारखा हालचाली करू लागला.
2. मुलं हसली. शिक्षकांनाही हसू आवरेना.
उत्तर:
1. दीपकच्या डोक्यात यंत्राविषयीचेच विचार घोळत राहिले. तो त्या विचारांत बुडाला होता. यंत्रांचे विचार त्याच्या अंगात भिनले. म्हणून तो यंत्रासारख्या हालचाली करू लागला.
2. यंत्राच्या विचारात दीपक इतका बुडाला होता की, आपण यंत्रासारख्या हालचाली करीत आहोत, हे त्याच्या लक्षात आले नाही. “दीपक! काय चाललंय ?” असे शिक्षकांनी विचारलेसुद्धा, संपूर्ण वर्गात त्याच्या हालचाली विसंगत दिसत होत्या. म्हणून सगळ्यांना हसू येत होते.

प्रश्न 2.
अर्थ स्पष्ट करा:
यंत्रांनी मोठ्यांदा हसणं बरं नाही.
उत्तर:
दीपक यंत्रांच्या विचारांनी भारावून गेला होता. शिक्षक यंत्रमानव झाले व विदयार्थी यंत्रमानव झाले, तर काय होईल? हा विचार करता करता तो कल्पनेच्या राज्यात शिरलासुद्धा. सगळेजण यंत्रेच बनली आहेत, असा त्याला भास होऊ लागला. म्हणून त्याच्या तोंडून ‘यंत्रांनी मोठ्यांदा हसणं बरं नाही,’ असे उद्गार बाहेर पडले.

प्रश्न 3.
नातेसंबंध सांगा:
दीपकचे बाबा आणि मिस अय्यंगार.
उत्तर:
दीपकचे बाबा: एका कंपनीचे मालक.
मिस अय्यंगार: दीपकच्या बाबांची स्टेनो-टायपिस्ट.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
माहिती लिहा:
स्वयंचलित यंत्रमहिलेचे स्वरूप.
उत्तर:
यंत्रमहिलेच्या तोंडावर धातूची जाळी बसवली होती. तिचे शरीर पिंपासारखे बनवलेले होते, जणू काही तिलाच पिंपात घातले होते, असे वाटावे. हातापायात मोजे होते. स्टेनलेस स्टीलचे बूट होते. असा एकूण त्या यंत्रमहिलेचा अवतार होता.

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती).

प्रश्न 1.
मिस अय्यंगारची (यंत्रमहिलेची) घरातल्या कामांसाठी नेमणूक करायची झाल्यास तिच्याकडून कोणकोणती कामे करून घेता येतील?
उत्तर:
खरे तर घरातली सर्व कामे यंत्रमहिलेकडून करून घेता येतील. सकाळी उठल्यावर अंथरूण-पांघरुणांची घडी करून ठेवणे, आदल्या दिवशी धुतलेले कपडे घडी करून कपाटात ठेवणे, घरातील सर्व फर्निचरवरील धूळ पुसणे, खिडक्या-दारे स्वच्छ करणे, केरकचरा काढणे वगैरे कामे सहज करून घेता येतील. स्वयंपाकघरातील उदा., भाज्या चिरणे वगैरे कामेसुद्धा करून घेता येतील.

वेगवेगळे पदार्थ विशिष्ट प्रमाणात मिसळणे व ते शिजवणे यांचाही प्रोग्रॅम तयार करून तो यंत्रमानवाच्या स्मृतिकोशात भरला, तर प्रत्यक्ष पदार्थ शिजवण्याचे कामही यंत्रमानव करू शकतो. मग कपडे धुण्याचे काम सांगता येईल. घरातल्या कामांचे नियोजन करणे, हिशेब ठेवणे वगैरे कामे; तसेच संगणकावरून करता येण्यासारखी सगळी कामे यंत्रमानवाकडून करून घेता येतील. म्हणजे जवळजवळ सर्व कामे यंत्रमानवाला सांगता येतील.

उतारा क्र. 4

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
अर्थ स्पष्ट करा:
हा रोबो फोन! केवळ ध्वनिलहरीवर काम करतो.
उत्तर:
आदेश देणाऱ्याचे केवळ बोलणे ऐकून रोबो फोन काम करतो.

प्रश्न 2.
रोबो फोनच्या कार्यपद्धतीचा ओघतक्ता तयार करा :

1. ………………………………………
2. ………………………………………
3. ………………………………………
4. ………………………………………
5. ………………………………………

उत्तर:
रोबो फोनची कार्यपद्धत:

1. रोबो फोनला तोंडाने बोलून फोन लावण्याचे काम सांगितले जाते.
2. बोललेले ऐकून तो लगेच फोन जोडून देतो. तेव्हा पलीकडील व्यक्तीच्या फोनमधील दिवा पेटतो.
3. 10 सेकंदांत प्रतिसाद मिळाला नाही, तर पलीकडच्या व्यक्तीच्या फोनचा बझर वाजू लागतो.
4. व्यक्ती जागेवर नसेल, तर मिळालेला निरोप ध्वनिमुद्रित करून ठेवतो.
5. आदेश देणारी व्यक्ती आल्यावर तिला ध्वनिमुद्रित केलेला निरोप दिला जातो.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
का ते लिहा:
दीपक या कुशीवरून त्या कुशीवर तळमळत होता.
उत्तर:
यंत्रे माणसांसारखी कामे करतात, हे पाहून दीपक अस्वस्थ झाला होता. काम करण्याची बुद्धी यंत्राकडे आहे. पण माणूस जसे चांगले-वाईट ठरवू शकतो, तशी यंत्रे ठरवू शकतील का? ती अमानुष आहेत. त्यांनी वाईट गोष्टी करायला सुरुवात केली तर? या शंकेमुळे तो अस्वस्थ होऊन तळमळत होता.

प्रश्न 2.
डोळा लागताच दीपकच्या कानांवर पडलेल्या शब्दांतून उभे राहणारे दृश्य लिहा.
उत्तर:
दोन व्यक्तींचे बोलणे दीपकच्या कानांवर पडले. त्यांपैकी एकाचे नाव होते सयाजी. तो कोणाचीही हुबेहूब सही करू शकत होता. दुसऱ्याने दीपकच्या वडिलांच्या नावे संपत्ती दान करणारे पत्र लिहिले होते. त्या पत्रावर तो सयाजीला दीपकच्या वडिलांची सही करण्यास सांगत होता.

प्रश्न 3.
माहिती लिहा:
1. दीपकने पाहिलेले दृश्य
2. त्या दृश्याचा दीपकला जाणवलेला अर्थ.
उत्तर:
1. कानावर पडलेले शब्द ऐकून दीपकला धक्का बसला. भयंकर कारस्थान चालले होते. म्हणून उठून त्याने शेजारच्या खोलीत डोकावून पाहिले. तिथे माणसांसारखी दिसणारी यंत्रे होती. ती यंत्रमानव होती आणि त्याच्या बाबांच्या कचेरीतच काम करणारी होती. त्यापैकी एक यंत्रमानव सयाजी म्हणजे सहयांची हुबेहूब नक्कल करणारा. दीपकने तिथे जाऊन त्यांना जाब विचारला. ते सर्व यंत्रमानव दीपकच्या बाबांच्या इस्टेटीचा ताबा घेऊ बघत होते.
2. दीपकच्या लक्षात आले की, केवळ आज्ञापालन करणारे यंत्रमानव आता बंडखोर बनले होते. इतकेच नव्हे, तर त्यांनी दरोडेखोरी आरंभली होती. ते बेकायदेशीरपणे बाबांची संपत्ती हडप करू बघत होते.

प्रश्न 4.
अर्थ स्पष्ट करा:
तुझे बाबाच याला कारण आहेत.
उत्तर:
दीपकच्या बाबांचा यंत्रांवर फार विश्वास होता. त्यामुळे यंत्रांवर त्यांचे प्रेमही होते. त्यांनी आपल्या कचेरीत यंत्रमानवांची नेमणूक केली होती. इतकेच नव्हे, तर यंत्रांना माणसांसारखे बनवण्याचाही प्रयत्न केला होता. त्यांनी तज्ज्ञांकरवी माणसांप्रमाणे विचार करू शकणारे यंत्रमानव तयार करवून घेतले होते. माणसांसारखा विचार करू लागल्यामुळे ते स्वतंत्र झाले. ते केवळ आज्ञापालन करणारे राहिले नाहीत. असे यंत्रमानव हे माणसाचे फार मोठे शत्रू ठरणार आहेत.

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
कचेरीत जमलेल्या सर्व यंत्रमानवांपैकी कोणत्याही एका यंत्रमानवाचे बोलणे तुमच्या कल्पनेनुसार लिहा.
उत्तर:
कचेरीतल्या त्या खोलीत पाचसहा यंत्रमानवांची लगबग चालू होती. त्यांतला एकजण इतरांना काहीतरी समजावून सांगण्याचा प्रयत्न करीत होता. “मित्रांनो, हे काही चांगलं चाललेलं नाही. मला अजिबात पटत नाही. काय म्हणता? यात काय वाईट आहे? अरे, या । माणसांनी आपली निर्मिती केली. त्यांनीच आपल्यात बुद्धी पेरली.

त्यांचाच घात करायचा? अरे, मग आपण व ती रानटी जनावरे यांत फरक काय राहिला? ते काही नाही. मी काही तुमच्यात सामील होणार नाही. काय म्हणता? आपणच राजे होणार आहोत? पृथ्वीवर आपली सत्ता? विसरा, विसरा ते. अरे माणसांना हे कळल्यावर तुम्हांला सहजी असं करू देतील? आपले सगळे अवयव वेगळे करतील ते. आणि एकदा का आपला मदर बोर्ड काढला की, आपले आयुष्यच संपले. तेव्हा, जेवढे जीवन मिळाले आहे, तेवढे आनंदाने जगू या. हे सर्व ताबडतोब थांबवा.”

उतारा क्र. 5

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
माहिती लिहा:
दीपकला बाबांचे झालेले दर्शन:
1. …………………………
2. …………………………
उत्तर:
दीपकला बाबांचे झालेले दर्शन:
1. बाबा त्यांच्या खोलीत पाठमोरे उभे होते.
2. प्रत्यक्षात पाहिले तेव्हा लक्षात आले की, ते बाबांसारखे दिसत होते, पण बाबा नव्हते. यंत्रमानव होते किंवा बाबा पूर्णपणे गुलाम झाले होते.

प्रश्न 2.
नातेसंबंध सांगा:
दीपक व ज्यूली.
उत्तर:
दीपक व ज्यूली : मित्रमैत्रीण.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
समर्पक उदाहरण लिहा:
1. दीपकला गुलाम केले.
2. दीपकच्या बाबांना गुलाम केले.
उत्तर:
1. दीपकला गुलाम केले: दीपकला त्याच्या बाबांनी लोखंडी हातांनी धरले; खुर्चीत दामटून बसवले. त्याची इच्छा नसताना जबरदस्तीने न्याहरी खायला लावली. त्याने गृहपाठ केला होता. पण एक चूक झाली होती, तरीही त्याला संपूर्ण गृहपाठ पुन्हा करायला लावला.
2. दीपकच्या बाबांना गुलाम केले: यंत्रमानवांनी दीपकच्या बाबांना जवळजवळ यंत्रमानवच करून टाकले होते. दीपक ओरडत, किंचाळत प्रतिकार करीत असतानाही बाबांनी त्याला जबरदस्तीने खुर्चीत बसवले. कोणतेही बाबा आपल्या मुलावर बळजोरी करणार नाहीत, इतकी बळजोरी बाबांनी दीपकवर केली. दीपकचे बाबा स्वत:चा बाबापणा विसरले होते, इतके ते गुलाम बनले होते.

प्रश्न 2.
ज्यूलीच्या घरी दीपकला आलेला अनुभव लिहा.
उत्तर:
दीपक ज्यूलीकडे खेळायला गेला. पण ती त्याला दिसली नाही. त्याने त्यांच्या बंगल्याभोवती शोध घेतला. पण तिथेही ती दिसली नाही. एक यंत्रमानव एखादे बोचके काखेतून आणावे, तसे तो ज्यूलीला आणत होता. ती ओरडत होती. किंचाळत होती. आक्रोश करीत होती. पण त्याला किंचितही दया आली नाही. यंत्रमानवांनी सर्वत्र उच्छाद मांडला होता, हे दीपकच्या लक्षात आले.

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
या उताऱ्यातून तुम्हांला जाणवणारे यंत्रमानवांचे स्वभावगुण लिहा.
उत्तर:
माणसांमध्ये जे जे गुण वा अवगुण आहेत, ते ते यंत्रमानवांनी प्राप्त केले आहेत. माणसे गुलामीविरुद्ध लढतात, स्वतंत्र होऊ पाहतात, तसे यंत्रमानव स्वतंत्र होऊ पाहत आहेत. त्यांच्यात स्वातंत्र्याची प्रेरणा निर्माण झाली आहे. माणूस जसा स्वत:च्या शत्रूला नेस्तनाबूत करण्याचा प्रयत्न प्रथम करतो, तसा प्रयत्न यंत्रमानव करीत आहेत. ते माणसांप्रमाणेच बंड करतात. कटकारस्थाने करतात. दीपकच्या बाबांच्या संपत्तीवर दरोडा घालतात. ही एक प्रकारची लढाईच आहे. या लढाईत ते निष्ठुरपणे वागतात.

माणसांप्रमाणेच इतरांना गुलाम करू पाहतात. दीपकला जबरदस्तीने दामटून खुर्चीत बसवतात. आपल्या आज्ञेप्रमाणे वागायला लावतात. ज्यूलीलाही ते एखादया बोचक्याप्रमाणे उचलून आणतात. तिच्या आक्रोशाकडे जराही लक्ष देत नाहीत. दीपकच्या वडिलांना त्यांनी गुलाम केले आहे. ते यंत्र असल्याने त्यांच्याकडे भावना नाहीत. म्हणून क्रूरपणे, निष्ठुरपणे वागतात. थोडक्यात, यंत्रमानव जर खरोखर स्वतंत्रपणे विचार करू लागला, तर माणूस हा प्राणीच नष्ट होईल!

उतारा क्र. 6

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
माहिती लिहा:
1. दीपककडे ज्यूलीने केलेली तक्रार.
2. यंत्रमानवाने सांगितलेली वस्तुस्थिती.
उत्तर:
1. दीपकने ज्यूलीकडे खेळायला यायला उशीर केला. त्यामुळे ती यंत्रमानवाच्या तावडीत सापडली. त्याने तिला एखादया निर्जीव वस्तूसारखे उचलून आणले.
2. कोणीही कितीही दंगामस्ती केली, तरी त्याचा काहीही उपयोग होणार नाही. जगातल्या यंत्रांनी बंड करून जगावर ताबा मिळवला आहे. आता जगावर यंत्रांचे राज्य आहे.

प्रश्न 2.
विधान पूर्ण करा:
यंत्रमानवांचा मेंदू गणिती असल्याने …………………
उत्तर:
यंत्रमानवांचा मेंदू गणिती असल्याने ते कोणालाही कुठूनही शोधून काढू शकतात.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
का ते लिहा:
1. दीपक यंत्रमानवाच्या डोक्याच्या मागे असलेले बटण दाबतो; कारण ……………………..
2. आणि तो पुटपुटला, “भयानक स्वप्न!” कारण ………………………
उत्तर:
1. दीपक यंत्रमानवाच्या डोक्याच्या मागे असलेले बटण दाबतो; कारण दीपकला वाटते की, त्या बटणात यंत्रमानवाची शक्ती असणार आणि ते बटण दाबल्यास त्याची शक्ती बंद होईल.
2. आणि तो पुटपुटला, “भयानक स्वप्न!” कारण दीपक यंत्रमानवाच्या डोक्यामागचे बटण दाबतो. त्या क्षणीच मोठा गजर होतो. त्याला जाग येते. त्याच्या लक्षात येते की, त्यानेच सकाळी ७ वाजताचा घड्याळाचा गजर लावला होता. तोच आता वाजत होता. म्हणजे सकाळचे सात वाजले होते. हेच वास्तव होते. यंत्रमानव वगैरे सर्व स्वप्न होते.

उतारा क्र. 7

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
कोण ते लिहा:

1. “अरे बापरे! बाबा!” असे ओरडून पळत सुटणारा.
2. दीपकसाठी चहा घेऊन येणारा.
3. सकाळी लवकरच न्याहरी करून कचेरीत गेलेले.

उत्तर:

1. दीपक
2. स्वयंपाकी
3. दीपकचे बाबा.

प्रश्न 2.
का ते लिहा:
दीपकच्या बाबांना कचेरीत एकटं एकटं आणि सुनं सुनं वाटायला लागलं होतं.
उत्तर:
दीपकच्या बाबांनी कचेरीतील माणसे काढून टाकली होती आणि त्यांच्या जागी यंत्रांची नेमणूक केली होती. यंत्रे अचूक व वेगाने काम करतात यात शंका नाही. पण ती निर्जीव असतात. त्यांच्यात जिवंतपणा नसतो. ती विचारांची व भावनांची देवाणघेवाण करू शकत नाहीत. त्यांची माणसांसारखी सोबत होऊ शकत नाही. म्हणून दीपकच्या बाबांना कचेरीत एकटं एकटं आणि सुनं वाटू लागलं होतं.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
माहिती लिहा:
1. दीपकने बाबांना केलेली सूचना.
2. दीपकच्या बाबांनी केलेली कार्यवाही.
उत्तर:
1. रात्री पडलेल्या स्वप्नामुळे दीपक पुरता हादरला होता. यंत्रांचा धोका बाबांना सांगावा म्हणून तो बाबांकडे धावला. यंत्र-अधिकाऱ्यांना काढून टाकावे आणि पूर्वीच्या माणसांना कामावर घ्यावे, अशी सूचना त्याने बाबांना केली.
2. दीपकच्या बाबांनी आदल्याच दिवशी यंत्र-अधिकाऱ्यांना काढून टाकायचे ठरवले होते आणि पूर्वीच्या माणसांना पुन्हा कामावर घ्यायचे ठरवले होते. त्याप्रमाणे त्यांनी सर्वांना फोन केले, तारा केल्या आणि विमानाने बोलावून घेतले.

प्रश्न 2.
का ते लिहा:
यंत्रे कधीही माणसांची जागा घेऊ शकणार नाहीत.
उत्तर:
यंत्रे कार्यक्षम असली तरी ती निर्जीव असतात. त्यांच्याशी भावनिक नाते निर्माण होऊ शकत नाही. कचेरीत माणसे आल्याबरोबर गजबज निर्माण झाली. हास्यविनोद, कामाची धावपळ यांनी कचेरीतील वातावरणात जिवंतपणा आला. यंत्रांनी असे वातावरण निर्माण होऊ शकत नाही. म्हणूनच यंत्रे कधीही माणसांची जागा घेऊ शकणार नाहीत.

भाषाभ्यास:

(अ) अव्याकरण घटकांवर आधारित कृती:

1. समास:

प्रश्न 1.
जोड्या लावा:

सामासिक शब्द	समास
1. पंचप्राण	समाहार द्ववंद्ववं
2. महाराज	इतरेतर द्ववंद्ववं
3. बरेवाईट	द्विगू
4. गुरेवासरे	कर्मधारय
5. आईबाबा	वैकल्पिक द्ववंद्ववं

उत्तर:

1. पंचप्राण – द्विगू
2. महाराज – कर्मधारय
3. बरेवाईट – वैकल्पिक द्वंद्व
4. गुरेवासरे – समाहार वंद्व
5. आईबाबा – इतरेतर द्वंद्व

3. शब्दसिद्धी:

प्रश्न 1.
उपसर्गघटित व प्रत्ययघटित यांत वर्गीकरण करा:
(अलौकिक, आजन्म, शत्रुत्व, भांडखोर)
उत्तर:

उपसर्गघटित	प्रत्ययघटित
अलौकिक	शत्रुत्व
आजन्म	भांडखोर

4. वाक्प्रचार:

प्रश्न 1.
पुढील वाक्प्रचारांचे अर्थ सांगून वाक्यांत उपयोग करा:

1. पळता भुई थोडी होणे
2. दुःखाची किंकाळी फोडणे
3. चूर होणे
4. वठणीवर आणणे.

उत्तर:

1. पळता भुई थोडी होणे – अर्थ : फजिती होणे.
   वाक्य : गावात वाघ येताच गावकऱ्यांची पळता भुई थोडी झाली.
2. दु:खाची किंकाळी फोडणे – अर्थ : खूप दुःख व्यक्त करणे.
   वाक्य: आई वारल्यावर मधूने दुःखाची किंकाळी फोडली.
3. चूर होणे – अर्थ : मग्न होणे.
   वाक्य : रेडिओवरचे गाणे ऐकण्यात मंदा अगदी चूर झाली.
4. वठणीवर आणणे – अर्थ : योग्य मार्गावर आणणे.
   वाक्य: खोड्या करणाऱ्या बाबूला काकांनी चांगलेच वठणीवर आणले.

(आ) भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

1. शब्दसंपत्ती:

प्रश्न 1.
अनेकवचन लिहा:

1. यंत्र
2. नक्कल
3. गठ्ठा
4. खुर्ची.

उत्तर:

1. यंत्रे
2. नकला
3. गठे
4. खुार्ची.

2. लेखननियम:

प्रश्न 1.
पुढील वाक्ये लेखननियमांनुसार लिहा:
1. दुखाची कींकाळी फोडुन तो यंत्रमीत्र चालता झाला.
2. तो सहयाजि हुकुमत गाझवणारा यंत्रमानव म्हनाला.
उत्तर:
1. दु:खाची किंकाळी फोडून तो यंत्रमित्र चालता झाला.
2. तो सयाजी हुकूमत गाजवणारा यंत्रमानव म्हणाला.

3. विरामचिन्हे:

प्रश्न 1.
योग्य विरामचिन्हे घालून पुढील वाक्य पुन्हा लिहा:
ती ओरडली दीपक तू केव्हा आलास
उत्तर:
ती ओरडली, “दीपक, तू केव्हा आलास?”

4. पारिभाषिक शब्द:

प्रश्न 1.
मराठी प्रतिशब्द लिहा:

1. Corporation
2. Census
3. Programme
4. Refreshment

उत्तर:

1. महामंडळ
2. जनगणना
3. कार्यक्रम
4. अल्पोपाहार.

यंत्रांनी केलं बंड Summary in Marathi

प्रस्तावना:

एकाच वेळी विविध गोष्टींमध्ये रस असलेले व चतुरस्र व्यक्तिमत्त्व असलेले लेखक. वैज्ञानिक दृष्टिकोनाचा प्रचार व्हावा, विज्ञानवाङ्मयाचा प्रसार व्हावा म्हणून भरपूर लेखन केले, व्याख्याने दिली, चर्चा-संमेलनांत सहभागी झाले.

विज्ञानाच्या प्रगतीमुळे माणूस यंत्रांवर विसंबून राहू लागला आहे. यंत्रांची मदत घेता घेता तो यंत्रांच्या आहारी जाऊ लागला आहे. याचे अनेक दुष्परिणाम मानवी जीवनावर होतील, असा इशारा खेळकर पद्धतीने लेखकांनी या पाठातून दिला आहे.

शब्दार्थ:

1. चौकस – जिज्ञासू.
2. फड – ताफा.

वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ:

1. मग्न होणे – गुंग होणे.
2. वाटेला जाणे – मार्गात अडथळे निर्माण करणे.
3. पळता भुई थोडी होणे – पळून जाणे.
4. चूर होणे – गळाठूण जाणे, स्तब्ध होणे.
5. स्तंभित होणे – आश्चर्यचकित होणे.
6. वठणीवर आणणे – नमवणे, रुबाब घालवणे.
7. हकालपट्टी करणे – नोकरीवरून, कामावरून काढून टाकणे.

9th Std Marathi Questions And Answers:

• या झोपडीत माझ्या (कविता) Class 9 Question Answer
• दुपार Class 9 Question Answer
• अभियंत्यांचे दैवत-डॉ. विश्वेश्वरय्या Class 9 Question Answer
• मी वाचवतोय (कविता) Class 9 Question Answer
• यंत्रांनी केलं बंड Class 9 Question Answer
• इंग्लंडचा हिवाळा (स्थूलवाचन) Class 9 Question Answer

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 6 या झोपडीत माझ्या Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Class 9 Marathi Aksharbharati Chapter 6 या झोपडीत माझ्या Question Answer Maharashtra Board

या झोपडीत माझ्या Std 9 Marathi Chapter 6 Questions and Answers

1. कवितेत आलेल्या आशयानुसार पुढील मुद्दयांतील फरक लिहा:

प्रश्न 1.
कवितेत आलेल्या आशयानुसार पुढील मुद्दयांतील फरक लिहा:

झोपडीतील सुखे	महालातील सुखे
1.	1.
2.	2.

उत्तर:

झोपडीतील सुखे	महालातील सुखे
1. ताऱ्यांकडे पाहत जमिनीवर निजावे.	1. झोपण्यासाठी मऊ बिछाने.
2. देवाचे नाव नित्य गावे.	2. कंदील व शामदाने यांची रोषणाई.

2. आकृतिबंध पूर्ण करा:

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा:

उत्तर:

3. चौकटी पूर्ण करा:

प्रश्न 1.
चौकटी पूर्ण करा:

उत्तर:
1. निजावयास जमीन
2. रात्री गगनातले तारे

4. ‘तिजोरी’ हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.

प्रश्न 1.
‘तिजोरी’ हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तरे
धनदौलत संग्रहित ठेवण्याचे (साठवण्याचे) साधन कोणते?

5. काव्यसौदर्य:

प्रश्न (अ)
‘पाहुनि सौख्य माते, देवेंद्र तोहि लाजे
शांती सदा विराजे या झोपडीत माझ्या’. या काव्यपंक्तींतील विचारसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर:
देवांचा राजा इंद्र हा स्वर्गात राहतो. स्वर्गात सर्व सुखे असतात. सुखसमाधान व शांतीचा वास स्वर्गात आहे, अशी कल्पना आहे. राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज यांनी आनंदमय झोपडीचे वर्णन केले आहे. ते म्हणतात – माझ्या झोपडीत सुखसमाधान आणि शांतीचे है साम्राज्य आहे. झोपडीत एवढे पराकोटीचे सौख्य मला लाभते की इंद्रालासुद्धा माझ्या सखाचा हेवा वाटतो. माझे सुख पाहून इंद्राला माझा हेवा वाटतो. झोपडीतील सुखाची महती सांगणारा विचार या ओळीतून व्यक्त होतो.

प्रश्न (आ)
‘दारास नाही दोऱ्या, या झोपडीत माझ्या’ या काव्यपंक्तीतील आशयसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तर:
महालातील धनदौलत ही बंदिस्त असते. तिजोरीला भक्कम कडीकुलूप लावलेले असते. चोरी होऊ नये; म्हणून धनावर सक्त पहारे ठेवले जातात. संपूर्ण महाल कडेकोट बंदोबस्तात असतो. कवी म्हणतात – माझी झोपडी सदैव खुली असते. धनदौलत नसल्यामुळे माझ्या झोपडीचे दार दोऱ्यांनी, कड्याकुलपाने बंद करावे लागत नाही. झोपडीला चोराचे भय नाही. येथे आनंदाने सर्वांचे स्वागत करण्यासाठी माझी झोपडी सताड उघडी असते. या ओळीतून कवीच्या मनाचा मोठेपणा व्यक्त झाला आहे.

1. झोपडी व महाल यांच्यातील संवादाची कल्पना करून संवादलेखन करा.

झोपडी: ………………………………………………………………………..
महाल: ………………………………………………………………………….
झोपडी: ………………………………………………………………………..
महाल: ………………………………………………………………………….
झोपडी: ………………………………………………………………………..
महाल: ………………………………………………………………………….
झोपडी: ………………………………………………………………………..
महाल: ………………………………………………………………………….

2. उजळणी- तक्ता पूर्ण करा.

उपमेय – आईचे प्रेम                         उपमान – सागर		उपमेय – आंचा   उपमान – साखर
उपमा	आईचे प्रेम सागरासारखे असते.
उत्पेक्षा	आईचे प्रेम म्हणजे जण सागरच.
रूपक	वात्सल्यसिप आई.

3. महण म्हणजे काय?

‘मह’ शाविषय मनोरंजक आहे. आपण व्यवहारात वापरल्या जाणान्या म्हणी – उदा. -‘आये तसे भरा किया ‘गामाता गुळाची चा काय’ यांसारख्या म्हणींचा अभ्यास केला तर, ‘म्हण म्हणजे शहाणपणाने भरलेले वचन.’ या ज्ञानाचा आपल्याला बोलताना, लिहिताना अनेक प्रसंगी उपयोग करता येतो आणि आपले बोलणे, लिहिणे अधिक प्रभावशाली करता येते. भाषेला सौंदर्य प्राप्त होते. किंबहुना त्या भाषेची ती भूषणे आहेत. शब्द म्हणजे वाहूनही कटीन असतात आणि फुलातूनही कोमल असतात, असे म्हटले जाते ते शब्दांच्या अर्वासाठी.

Marathi Kumarbharati Textbook Std 9 Answers Chapter 6 या झोपडीत माझ्या Additional Important Questions and Answers

1. पुढील कवितेच्या आधारे दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती 1: (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 2: (आकलन)

प्रश्न 1.
चौकटी पूर्ण करा:

उत्तर:
1. मज्जाव
2. पहारे

प्रश्न 2.
योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा:
1. झोपडीतले सौख्य पाहून ………………. लाजतो. (देवेंद्र/सुरेंद्र/वीरेंद्र/राजेंद्र)
2. झोपडीत नित्य ……… विराजते. (भ्रांती/खंती/शांती/भक्ती)
उत्तर:
1. झोपडीतले सौख्य पाहून देवेंद्र लाजतो.
2. झोपडीत नित्य शांती विराजते.

कृती 3 : (दोन ओळींचा सरळ अर्थ)

प्रश्न 1.
राजास जी महाली, सौख्ये कधी मिळाली
ती सर्व प्राप्त झाली, या झोपडीत माझ्या
उत्तर:
झोपडीत राहण्याचे सुख वर्णन करताना राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज म्हणतात -एखादया राजालाही राजमहालात जे सुखसमाधान मिळाले असेल, ती सर्व सुखे मला माझ्या झोपडीत मिळतात.

पुढील कवितेवर दिलेल्या मुद्द्यांच्या आधारे कृती सोडवा:

प्रश्न 1.
कविता – या झोपडीत माझ्या.
उत्तर:
या झोपडीत माझ्या
1. प्रस्तुत कवितेचे कवी/कवयित्री → राष्ट्रसंत श्री तुकडोजी महाराज.
2. कवितेचा विषय → अत्यंत साध्या राहणीतही परमोच्च सुख साठलेले असते. सुख व शांती माझ्या झोपडीत कशी मिळते, याचे निवेदन या कवितेत केले आहे.
3. कवितेतील दोन शब्दांचे अर्थ →

1. सौख्य = सुख
2. भूमी = जमीन
3. नाम = नाव
4. मज्जाव = मनाई
5. भीती = भय
6. मऊ = नरम
7. बोजा = वजन, भार
8. सदा = सतत.

4. कवितेतून मिळणारा संदेश → श्रीमंतीचा, वैभवाचा हव्यास करू नये, जे प्राप्त परिस्थितीत मिळते, ते जास्त सुखकारक असते. शुद्ध मनाने गरिबीत जगताना समाधान मिळते, ही शिकवण मिळते.

5. कवितेची भाषिक वैशिष्ट्ये → कवितेच्या आशयाला पूरक असा सैलसा ‘ओवी’ हा पूर्वीचा लोकछंद या कवितेत आहे. ओवी छंदात तीनही चरणांत यमक साधलेले असते. प्रस्तुत रचनेचा सहजपणे तत्त्व बिंबवण्याचा गुण आहे. पैसा, दौलत, श्रीमंती हे चोरीला उत्तेजन देणारे घटक आहेत; परंतु गरिबाच्या मनातील निर्मळ भाव हा त्यास अभय देतो हा संदेश इतक्या सोप्या शब्दांत मांडला आहे की, ओवी सहज ओठात रुळते. गुणगुणावीशी वाटते. प्रत्येक ओवीचा शेवट – ‘या झोपडीत माझ्या’ असा केल्याने आशयाची घनता वाढते.

6. कवितेतून व्यक्त होणारा विचार → महालातील सुखे व झोपडीतील सुखे यांची तुलना या कवितेत केली आहे. झोपडीतल्या साध्या राहणीत सुखसमृद्धी व शांती मिळते, हे सांगितले आहे. साधी राहणी, उच्च विचारसरणी मनात ठसवली, तर मानसिक सुख लाभते.

7. कवितेतील दोन ओळींचा सरळ अर्थ :
पाहूनि सौख्य माते, देवेंद्र तोहि लाजे
शांती सदा विराजे, या झोपडीत माझ्या
→ राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज झोपडीचे माहात्म्य सांगताना म्हणतात-झोपडीत राहण्याचे माझे सुख पाहून इंद्रही मनात लाजतो. माझ्या सुखाचा इंद्राला हेवा वाटतो. माझ्या झोपडीत नेहमी सुखशांती नांदते.

8. कविता आवडण्याची वा न आवडण्याची कारणे → राजालाही जी सुखे मिळत नाहीत, ती माझ्या झोपडीत आहेत. खुल्या निसर्गात, जमिनीवर पहुडताना, मानाने, सुखासमाधानाने जगावे, हे अतिशय सहजपणे कवितेत बिंबवले असल्यामुळे ही कविता मला खूप आवडली.

पुढील ओळींचे रसग्रहण तुमच्या शब्दांत करा:

प्रश्न 1.
‘पाहून सौख्य माते, देवेंद्र तोहि लाजे
शांती सदा विराजे, या झोपडीत माझ्या’
उत्तर:
आशयसौंदर्य: राष्ट्रसंत श्री तुकडोजी महाराज यांनी ‘या झोपडीत माझ्या’ या कवितेत महालातील सुखे व झोपडीतील सुखे यांची मार्मिकपणे तुलना केली आहे. श्रीमंतीचा, वैभवाचा बडेजाव न करता झोपडीतल्या साध्या राहणीत सुख-समृद्धी व शांती मिळते, हा आशय या कवितेत सहजपणे नोंदवला आहे.

काव्यसौंदर्य: प्राप्त परिस्थितीत शुद्ध मनाने जगताना समाधान मिळते. खुल्या निसर्गात, जमिनीवर पहुडताना जे सुख मिळते, ते देवाच्या देवालाही मिळत नाही, असे या प्रस्तुत ओळींत सांगितले आहे. माझे झोपडीत राहण्याचे सुख पाहून देवेंद्रही लाजतो. त्याला माझ्या सुखाचा हेवा वाटतो; कारण देवेंद्रालाही न मिळणारी शांती माझ्या झोपडीत विराजमान झाली आहे. माझ्या झोपडीत निरामय शांती वसत आहे, असे कवींना म्हणायचे आहे.

भाषिक वैशिष्ट्ये: कवितेच्या आशयाला पूरक असा सैलसा ‘ओवी’ हा प्राचीन लोकछंद या कवितेत आहे. ओवी छंदात तीनही चरणांत यमक साधलेले असते. प्रस्तुत रचनेचा सहजपणे तत्त्व बिंबवण्याचा गुण आहे. पैसा, दौलत, श्रीमंती हे चोरीला उत्तेजन देणारे घटक आहेत; परंतु गरिबाच्या मनातील निर्मळ भाव हा त्यास अभय । झोपडीत माझ्या’ असा केल्याने आशयाची घनता वाढते. तसेच ‘या’ देतो हा संदेश इतक्या सोप्या शब्दांत मांडला आहे की, ओवी सहज , हा शब्द एकाच वेळी सार्वनामिक विशेषण व क्रियापद या दोन्ही ओठात रुळते. गुणगुणावीशी वाटते. प्रत्येक ओवीचा शेवट-‘या है अंगाने अर्थवाही झाला आहे.

भाषाभ्यास:

(अ) व्याकरण घटकांवर आधारित कृती:

शब्दसिद्धी:

प्रश्न 1.
उपसर्गघटित व प्रत्ययघटित प्रत्येकी दोन शब्द लिहा.
उत्तर:

उपसर्गघटित	प्रत्ययघटित
अविचार	बालपण
सुविचार	म्हातारपण

(आ) भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

1. शब्दसंपत्ती:

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा:

1. मऊ
2. महाल
3. नित्य
4. शांती.

उत्तर:

1. मऊ × टणक
2. महाल × झोपडी
3. नित्य × अनित्य
4. शांती × अशांती.

प्रश्न 2.
तक्ता भरा:

एकवचन	तारा		झोपडी
अनेकवचन		तिजोऱ्या		बिछाने

उत्तर:

एकवचन	तारा	तिजोरी	झोपडी	बिछाना
अनेकवचन	तारे	तिजोऱ्या	झोपड्या	बिछाने

2. लेखननियम:

प्रश्न 1.
अचूक शब्द ओळखा:

1. माजाव, मज्जाव, मज्जव, माज्जाव.
2. प्रभुनाम, परभुनाम, प्रभूनाम, प्रभुनमा.
3. भिती, भिति, भीति, भीती.
4. तिजोरि, तीजोरी, तिजोरी, तीजोरि.

उत्तर:

1. मज्जाव
2. प्रभुनाम
3. भीती
4. तिजोरी.

3. विरामचिन्हे:

प्रश्न 1.
जोड्या लावा:
(अ) [ . ] [ ; ] [ ‘ ‘ ] [ – ]
(आ)

1. एकेरी अवतरणचिन्ह
2. पूर्णविराम
3. संयोगचिन्ह
4. अपूर्णविराम

उत्तर:
[.] पूर्णविराम
[;] अपूर्णविराम
[‘ ‘] एकेरी अवतरणचिन्ह
[ _ ] संयोगचिन्ह

या झोपडीत माझ्या Summary in Marathi

कवितेचा आशय:

लहानशा झोपडीतही सुख, शांती आणि आनंद नांदत असतो. महालातली सुखे झोपडीतही प्राप्त होतात. अशा प्रकारे झोपडीतल्या वैभवाचे वर्णन अतिशय साध्या शब्दांत या कवितेत केले आहे.

शब्दार्थ:

1. महाल – राजवाडा, प्रशस्त घर.
2. सौख्ये – सुखे, वैभव.
3. प्राप्त झाली – मिळाली, लाभली.
4. भूमी – जमीन.
5. प्रभुनाम – देवाचे नाव, भजन.
6. नित्य – नेहमी, सतत.
7. पहारा – रखवाली, नजरकैद.
8. तिजोरी – खजिनापेटी.
9. तया – त्या.
10. मज्जाव – अटकाव, निबंध.
11. शामदाने – काचेचा दिवा, झुंबर.
12. माने – सन्मान.
13. सुखे – आरामात, सुखाने.
14. बोजा – वजन, (इथे अर्थ) दडपण, धाक.
15. माते – माझे.
16. देवेंद्र – इंद्र, देवांचा राजा.
17. लाजे – शरमतो.
18. सदा – नेहमी.
19. विराजे – शोभते, नांदते.

कवितेचा भावार्थ:

एखादया राजाला राजमहालात जी सुखे मिळाली असतील, ती सर्व सुखे माझ्या झोपडीत मला लाभली आहेत. अंगणातल्या जमिनीवर आरामात निजण्याचे नि रात्री आकाशातील चांदण्यांकडे, ताऱ्यांकडे पाहण्याचे सुख मला या झोपडीत मिळते. देवाचे भजन नेहमी गात या झोपडीत मी आनंदात राहतो.

महालांमध्ये तिजोऱ्यांमधून धन साठवून ठेवलेले असते; त्यावर सक्त पहारे ठेवले जातात. तरी सुद्धा तेथे चोऱ्या होतात. माझ्या झोपडीच्या दारांना कवाडे नाहीत, ती सताड उघडी आहेत. माझ्या झोपडीला चोरांचे भय नाही; चोरण्याइतपत दौलत नसल्यामुळे माझ्या झोपडीला पहारे नाहीत.

राजवाड्यात परवानगीशिवाय शिरकाव होत नाही. ‘अटकाव’ हा शब्द तिथे असतो. माझ्या झोपडीत येण्यासाठी भीती वाटणार नाही. झोपडीत सर्व माणसांचे खुले स्वागत आहे. महालामध्ये आरामासाठी मऊ बिछाने असतात नि कंदील, झुंबरांची रोषणाई केलेली असते. माझ्या झोपडीत जमिनीवर पहुडणे हाच सन्मान आहे. धरतीचाच बिछाना आहे.

माझ्या झोपडीत कुणीही प्रेमाने या नि प्रेमाने जा. माझ्या झोपडीत ये-जा करताना कुणाच्याही मनावर दडपण असत नाही. झोपडीत राहण्याचे माझे सुख पाहून इंद्रही मनात लाजतो. माझ्या सुखाचा हेवा वाटतो. माझ्या झोपडीत नेहमी सुखशांती नांदत आहे.

9th Std Marathi Questions And Answers:

• या झोपडीत माझ्या (कविता) Class 9 Question Answer
• दुपार Class 9 Question Answer
• अभियंत्यांचे दैवत-डॉ. विश्वेश्वरय्या Class 9 Question Answer
• मी वाचवतोय (कविता) Class 9 Question Answer
• यंत्रांनी केलं बंड Class 9 Question Answer
• इंग्लंडचा हिवाळा (स्थूलवाचन) Class 9 Question Answer

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 8 अभियंत्यांचे दैवत-डॉ. विश्वेश्वरय्या Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Class 9 Marathi Aksharbharati Chapter 8 अभियंत्यांचे दैवत-डॉ. विश्वेश्वरय्या Question Answer Maharashtra Board

अभियंत्यांचे दैवत-डॉ. विश्वेश्वरय्या Std 9 Marathi Chapter 8 Questions and Answers

1. समर्पक उदाहरण लिहा:

प्रश्न (अ)
विश्वेश्वरय्या यांनी घेतलेले कठोर परिश्रम.
उत्तर:
विश्वेश्वरय्या यांनी स्वत:चे शिक्षण घेण्यासाठी शिकवण्या करून पैसे उभे केले.

प्रश्न (आ)
समर्पक उदाहरण लिहा: माणुसकीचे दर्शन.
उत्तर:
1907 साली विश्वेश्वरय्यांनी स्वेच्छानिवृत्ती घेतली. तत्कालीन मुंबई सरकारने सेवेचा गौरव म्हणून त्यांना पेन्शन दिली. त्या पेन्शनमधे स्वत:च्या गरजेपुरते पैसे ठेवून त्यांनी उरलेली रक्कम गरीब विदयार्थ्यांच्या शिक्षणासाठी व शिक्षणसंस्थांच्या उभारणीसाठी खर्च केली. प्रतिकूल परिस्थितीशी झुंजत शिक्षण घेणाऱ्यांना मदत व्हावी, म्हणून त्यांनी ही देणगी दिली, ही त्यांची, त्यांच्यातील माणुसकीचे दर्शन घडवणारी कृती होय.

2. खालील प्रत्येक वाक्यातून विश्वेश्वरय्या यांचा कोणता गुण प्रकट होतो ते लिहा:

प्रश्न 1.
खालील प्रत्येक वाक्यातून विश्वेश्वरय्या यांचा कोणता गुण प्रकट होतो ते लिहा:

1. आवाजाची लय चुकल्याची जाणीव त्यांना झाली. [ ]
2. सफल जीवनासाठी शरीरापेक्षा मनाला महत्त्व देणे. [ ]
3. शिकवण्या करून त्यांनी पैसे उभे केले. [ ]
4. अभियांत्रिकी पदवी परीक्षेत मुंबई प्रांतात प्रथम आले. [ ]
5. वयाच्या नव्वदीतही तरुणांना लाजवेल एवढे उत्साही होते. [ ]
6. सारी पेन्शन गरीब विदयार्थ्यांच्या शिक्षणासाठी खर्च केली. [ ]

उत्तर:

1. अचूक ज्ञान
2. सुखासीनता, विलास यांना महत्त्व न देण्याची वृत्ती.
3. कष्टाळूपणा, जिद्द
4. बुद्धिमान
5. कार्यतत्परता
6. सहानुभूती

3. माहिती लिहा

प्रश्न 1.
माहिती लिहा.

उत्तर:

4. खालील शब्दांच्या अर्थांतील फरक समजून घ्या व त्यांचा स्वतंत्र वाक्यांत उपयोग करा:

प्रश्न 1.
खालील शब्दांच्या अर्थांतील फरक समजून घ्या व त्यांचा स्वतंत्र वाक्यांत उपयोग करा:
(अ) आव्हान – आवाहन
(आ) कृतज्ञ – कृतघ्न
(इ) आभार – अभिनंदन
(ई) विनंती – तक्रार.
उत्तर:
(अ) आव्हान – प्रतिस्पर्ध्याला लढाईला किंवा वादाला बोलावणे.
आवाहन – एखादे चांगले काम करण्यासाठी बोलावणे.
वाक्ये:
आव्हान – भैरू पहिलवानाने कुस्तीसाठी केरू पहिलवानाला आव्हान दिले.
आवाहन – पंतप्रधानांनी जनतेला स्वच्छता अभियानात सामील होण्याचे आवाहन केले.

(आ) कृतज्ञ – उपकाराची जाणीव असणारा.
कृतघ्न – केलेले उपकार विसरणारा.
वाक्ये:
कृतज्ञ – सीमेवर रक्षण करणाऱ्या जवानांबद्दल जनतेने कृतज्ञ राहिले पाहिजे.
कृतघ्न – आपल्याला मदत करणाऱ्यांशी आपण कृतघ्न होऊ नये.

(इ) आभार – धन्यवाद (देणे).
अभिनंदन – शाबासकी (देणे), कौतुक (करणे).
वाक्ये:
आभार – स्नेहसंमेलनाला उपस्थित राहिलेल्या प्रमुख पाहुण्यांचे प्राचार्यांनी आभार मानले.
अभिनंदन – पोहण्याच्या स्पर्धेत मिताली प्रथम आली; म्हणून मॅडमनी तिचे अभिनंदन केले.

(ई) विनंती – विनवणी (करणे).
तक्रार – गा-हाणे (मांडणे).
वाक्ये: विनंती – कार्यक्रमात निवेदकाने अध्यक्षांना स्थानापन्न होण्याची विनंती केली.
तक्रार – सदाशिवरावांनी परिसरातील अस्वच्छतेविषयी आरोग्य अधिकाऱ्यांकडे तक्रार केली.

5. खालील वाक्याचा मराठी भाषेत अनुवाद करा:

प्रश्न 1.
खालील वाक्याचा मराठी भाषेत अनुवाद करा:
He is an engineer of integrity, character and broad outlook.
उत्तर:
ते (विश्वेश्वरय्या) निष्ठावान, चारित्र्यसंपन्न व विशाल दृष्टिकोन असलेले अभियंता आहेत.

6. स्वमत.

प्रश्न (अ)
विश्वेश्वरय्यांच्या दीर्घ जीवनाच्या पंचसूत्रीतून तुम्हांला होणारा बोध लिहा.
उत्तर:
सुनियंत्रित आचरण, कठोर परिश्रम, प्रसन्नता, संयम व प्रचंड आशावाद ही विश्वेश्वरय्यांच्या दीर्घ जीवनाची पंचसूत्री होती. या सूत्रांना अनुसरून जगल्यास कोणतीही व्यक्ती अत्यंत समाधानी व यशस्वी आयुष्य जगू शकेल.

सुनियंत्रित आचरण म्हणजे कसेही भरकटलेले जीवन न जगता आपल्या ध्येयाला अनुसरून प्रत्येक कृती करणे. त्यासाठी काटेकोर नियोजन केले पाहिजे. कठोर परिश्रमांची तयारी ठेवली पाहिजे. आपले मन आपल्याला सुखासीनतेकडे ओढत राहते. त्याची अजिबात पर्वा करता कामा नये. त्याचबरोबर आपल्या मनाची प्रसन्नता ढळता कामा नये. मन प्रसन्न राखल्यामुळे जीवन जगण्याची शक्ती वाढते. संयम हा सुद्धा एक मोलाचा गुण आहे. अनेक बाबतीत आपले मन अनेक दिशांनी धावते. वासना-विकारांनी प्रभावित होते. अशा वेळी संयमाची नितांत गरज असते. अशा रितीने जगत असताना आपल्या निष्ठा ठाम हव्यात. आपल्या आयुष्यात चांगलेच घडणार, हाती घेतलेले प्रत्येक कार्य यशस्वीच होणार, अशी खात्री बाळगली पाहिजे. हा आशावाद आपल्याला तारून नेतो. विश्वेश्वरय्यांच्या पंचसूत्रीचा हा बोध ध्यानी बाळगल्यास आपले जीवन सुखी, संपन्न होईल.

प्रश्न (आ)
‘स्वप्नातही दिसणार नाही असे जलामृत आपल्या अंगणात आलेले पाहून सक्करकरांच्या डोळ्यांत पाणी आले,’ या वाक्याचा भावार्थ स्पष्ट करा.
उत्तर:
सक्कर या शहरातील नागरिकांना पाणीपुरवठा करण्यासाठी म्हणून नगरपालिकेने सिंधू नदीच्या काठावरील एका डोंगरावर जलाशय बांधला. सिंधू नदीचे पाणी पंपाने उचलून ते जलाशयात साठवले जाऊ लागले. तिथून पाईपांनी सक्करवासीयांना पाणी पुरवले जाऊ लागले. पण घरात पोहोचलेले पाणी वाळूमिश्रित, गढूळ व घाणेरडे होते. जलाशयात जमा होणारे पाणी संपूर्णपणे गाळून शुद्ध करणे आवश्यक होते. मात्र, त्या प्रक्रियेला येणारा खर्च अवाढव्य होता आणि तो नगरपालिकेला झेपणारा नव्हता. म्हणजे नागरिकांच्या नशिबी हेच घाणेरडे पाणी होते.

तेवढ्यात विश्वेश्वरय्यांनी हे आव्हान स्वीकारले. त्यांनी नदीतच विहीर खोदली. नदीचे पात्र व विहिरीचा तळ यांना जोडणारा बोगदा बांधला. मग विहिरीत नैसर्गिक रितीने स्वच्छ झालेले पाणी जमा होऊ लागले. विहिरीतले हे पाणी लोकांना मिळू लागले. हे अमृतासारखे स्वच्छ, शुद्ध पाणी पाहून सक्करकरांचे डोळे आनंदाने पाणावले. अशक्य असलेली गोष्ट विश्वेश्वरय्यांमुळे शक्य झाली, ही कृतज्ञताही त्या अश्रूमध्ये होती.

प्रश्न (इ)
विश्वेश्वरय्यांमधील तुमच्यावर प्रभाव टाकणाऱ्या गुणविशेषांचे तुमच्या शब्दांत वर्णन करा.
उत्तर:
विश्वेश्वरय्या हे जगद्विख्यात अभियंता होते. अनेक गुणांमुळे ते जागतिक कीर्ती मिळवू शकले. त्यांच्या अनेक गुणांपैकी एक गुण मला खूप आकषून घेतो. समोर उभ्या ठाकलेल्या कोणत्याही समस्येला ते सर्व ताकदीनिशी सामोरे जायला सदोदित तत्पर असत. त्यांचा हा गुण मला खूप आवडतो. त्यांच्या या गुणामुळे त्यांच्याकडे गुंतागुंतीच्या व क्लिष्ट समस्या चालत आल्या. प्रत्येक समस्येच्या सोडवणुकीचा मार्ग भिन्न होता, योजलेले उपाय भिन्न होते. प्रत्येक ठिकाणी केलेले कार्य नावीन्यपूर्ण होते. त्यात त्यांची अभियांत्रिकी प्रतिभा दिसते. सगळी बुद्धी पणाला लावून ते काम करीत. या त्यांच्या गुणामुळेच त्यांच्याकडून अलौकिक कार्ये पार पडली. प्रत्येकाने हा गुण अंगी बाळगला पाहिजे, मग आपापल्या आयुष्यात माणसे यशस्वी होतील. जीवनातला श्रेष्ठ आनंद त्यांना लाभेल.

प्रश्न (ई)
‘झिजलात तरी चालेल पण गंजू नका,’ या विचारातून तुम्हांला मिळालेला संदेश सविस्तर लिहा.
उत्तर:
पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी ‘निष्ठावान अभियंता’ हे उद्गार विश्वेश्वरय्यांना उद्देशून काढले, ते अक्षरशः सत्य आहेत. ते बुद्धिमान होते. त्यांची बुद्धीवर विलक्षण निष्ठा होती. कार्यावर निष्ठा होती. म्हणूनच ते म्हणतात, ‘झिजलात तरी चालेल पण गंजू नका.’ याचा अर्थ स्वत:च्या कार्यासाठी वाटेल ते कष्ट घेण्याची तयारी ठेवली पाहिजे. आराम करण्याची, कष्ट टाळण्याची वृत्ती त्यांना अजिबात मान्य नव्हती. आपण आपले जे कार्यक्षेत्र निवडले आहे, त्यात झोकून दिले पाहिजे. आपली सर्व शक्ती पणाला लावली पाहिजे. मग उत्तुंग यश मिळणारच. सतत काम करीत राहण्याने बुद्धी गंजत नाही. बुद्धी गंजली की माणूस संपलाच. बुद्धी सतत सतेज राखली पाहिजे, हेच विश्वेश्वरय्यांना सांगायचे आहे.

भाषाभ्यास:

रस म्हणजे चव किंवा रुची. आपण गोड, कडू, आंबट, तिखट, तुरट, खारट असे सहा प्रकारचे रस अनुभवतो. त्याचप्रमाणे काव्याचा आस्वाद घेताना वेगवेगळे रस आपण अनुभवतो. त्यातील भावनांमुळे साधारणपणे नऊ प्रकारचे रस आपल्याला दैनंदिन जीवनात आणि साहित्यात अनुभवायला मिळतात.

करुण	शोक, दुःख, वियोग, दैन्य, क्लेशदायक घटना.
शृंगार	स्त्री-पुरुषांना एकमेकांविषयी वाटणाऱ्या आकर्षणाचे, प्रेमाचे, भेटीची तळमळ, विरह, व्याकुळ मन.
वीररस	पराक्रम, शौर्य, धाडस, लढाऊ वृत्ती.
हास्य	विसंगती, विडंबन, असंबद्ध घटना, चेष्टा-मस्करी.
रौद्र	क्रोधाची तीव्र भावना, निसर्गाचे प्रलयकारी रूप.
भयानक	भयानक वर्णने, भीतिदायक वर्णने, मृत्यू, भूतप्रेत, स्मशान, हत्या.
बीभत्स	किळस, तिरस्कार जागृत करणाऱ्या भावना.
अद्भुत	अद्भुतरम्य, विस्मयजनक, आश्चर्यकारक भावना.
शांत	भक्तिभाव व शात स्वरूपातील निसर्गाचे वर्णन.

रस ही संकल्पना संस्कृत साहित्यातून आलेली आहे. ती शिकवताना प्रामुख्याने कवितांची उदाहरणे दिली जातात. याचा अर्थ रस फक्त काव्यातच असतो असे नाही तर तो सर्व प्रकारच्या साहित्यात असतो. तसेच कधी कधी या नऊ रसांव्यतिरिक्त अनेक वेगवेगळ्या प्रकारच्या भावभावनाही असू शकतात. कोणत्याही साहित्यामध्ये एक किंवा अधिक रस असू शकतात. कवितेतील रस हा विशिष्ट शब्दांत नसतो. उदाहरणार्थ, कवितेत ‘वीर’ हा शब्द आला म्हणजे त्या कवितेत वीररस असेलच असे नाही. तसेच ‘हुंदका’ शब्द आला म्हणजे तिथे करुण रस असेलच असे नाही.

Marathi Kumarbharati Textbook Std 9 Answers Chapter 8 अभियंत्यांचे दैवत-डॉ. विश्वेश्वरय्या Additional Important Questions and Answers

उतारा क्र. 1

पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
कोठे ते लिहा:

1. वृंदावन उदयान – [ ]
2. विश्वेश्वरय्यांच्या पूर्वजांचे गाव – [ ]
3. विश्वेश्वरय्यांचे जन्मगाव – [ ]
4. विश्वेश्वरय्यांचे अभियांत्रिकी शिक्षण – [ ]

उत्तर:

1. म्हैसूर
2. मोक्षगुडम
3. मदनहळ्ली
4. पुणे

प्रश्न 2.
विश्वेश्वरय्यांची पंचसूत्री लिहा.
उत्तर:

1. सुनियंत्रित आचरण
2. कठोर परिश्रम
3. प्रसन्नता
4. संयम व
5. प्रचंड आशावाद.

प्रश्न 3.
कारण लिहा:
विश्वेश्वरय्यांचे बालपण व विदयार्थिजीवन कष्टांत गेले.
उत्तर:
विश्वेश्वरय्यांचे बालपण व विदयार्थिजीवन कष्टांत गेले, कारण शालेय शिक्षण घेत असतानाच त्यांचे वडील वारले.

प्रश्न 4.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

उतारा क्र. 2

पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यांतून विश्वेश्वरय्यांचा प्रकट होणारा गुण:
1. नैसर्गिक पद्धतीने विहिरीमध्ये स्वच्छ व शुद्ध पाणी साचू लागले. [ ]
उत्तर:
1. कल्पकता

प्रश्न 2.
माहिती लिहा:
सहायक अभियंता असतानाची विश्वेश्वरय्यांची कामगिरी –
1. …………………………………..
2. …………………………………..
उत्तर:
1. सहायक अभियंता असतानाची विश्वेश्वरय्यांची कामगिरी –
2. खानदेशातील एका नाल्यावर पाईप बसवण्याचे अशक्यप्राय व आव्हानात्मक काम मोठ्या कौशल्याने करून दाखवले.
3. सिंध प्रांतातील सक्कर शहराच्या पाणीपुरवठ्याची क्लिष्ट जबाबदारी यशस्वी रितीने पार पाडली.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
माहिती लिहा:
1. सक्कर शहराच्या पाणीपुरवठ्याची समस्या.
2. सक्करच्या समस्येवर विश्वेश्वरय्यांनी केलेली उपाययोजना.
उत्तर:
1. सक्कर नगरपालिकेने गावाला पाणीपुरवठा करण्यासाठी सिंधू नदीच्या किनाऱ्यावरील डोंगरावर एक जलाशय बांधला. नदीचे पाणी पंपाने उचलून जलाशयात साठवले जाई. तेथून ते सर्व नागरिकांना पुरवले जाई, मात्र, जलाशयात जमा होणारे पाणी वाळूमिश्रित व गढूळ होते. ते तसेच पुरवले जाई. पाणी गाळून स्वच्छ करण्याच्या योजनेकरिता नगरपालिकेकडे पैसा नव्हता. नागरिक जबरदस्त हैराण झाले होते.
2. विश्वेश्वरय्यांनी नदीच्या पात्रातच काठाजवळ एक गोल विहीर खोदली. विहिरीच्या तळापासून नदीच्या प्रवाहाखाली एक बोगदा खणला. त्यामुळे नैसर्गिक पद्धतीनेच स्वच्छ व शुद्ध पाणी विहिरीत साठू लागले. असे स्वच्छ पाणी मिळालेले पाहून सक्करच्या नागरिकांच्या डोळ्यांत आनंदाश्रू आले.

उतारा क्र. 3

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा :

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
माहिती लिहा:

1. तार
2. दौरा
3. मुसा नदीवरील बंधारा.

उत्तर:

1. तार: पूर्वीच्या काळी (जेव्हा फोनसुविधा नव्हती त्या काळी) दूरवर असलेल्या व्यक्तीला तारायंत्राच्या साहाय्याने पाठवला जाणारा तातडीचा संदेश.
2. दौरा: विशिष्ट हेतूने किंवा कामासाठी नियोजनपूर्वक केलेला प्रवास.
3. मुसा नदीवरील बंधारा: हैदराबादच्या मुसा नदीला एकदा महापूर आला होता. सारे शहरच पाण्याखाली जाण्याचा धोका निर्माण झाला होता.

अशा संकटकाळात विश्वेश्वरय्या धावून आले. मुसा नदीचे खवळलेले पाणी कायमचे आटोक्यात राहील आणि हैदराबाद शहराला कधीही धोका निर्माण होणार नाही, असा पक्का बंदोबस्त विश्वेश्वरय्यांनी त्या काळात केला.

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
कोष्टक पूर्ण करा:

प्रसंग	लोकभावना
1. हैदराबादच्या निजामाची तार : ‘तातडीने या’
2. विश्वेश्वरय्यांची विविध संस्थांच्या अध्यक्षपदांवर नेमणूक

उत्तर:

प्रसंग	लोकभावना
1. हैदराबादच्या निजामाची तार : ‘तातडीने या’	1 संकटात विश्वेश्वरय्यांचा आधार वाटतो.
2. विश्वेश्वरय्यांची विविध संस्थांच्या अध्यक्षपदांवर नेमणूक	2. विश्वेश्वरय्यांच्या मोठ्या कर्तबगारीवर विश्वास

प्रश्न 2.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

कृती 3 : (स्वमत/अभिव्यक्ती)

प्रश्न 1.
विश्वेश्वरय्यांनी बांधलेल्या कावेरी नदीवरील ‘कृष्णसागर’ या धरणाचा अजस्रपणा स्पष्ट करा.
उत्तर:
म्हैसूर संस्थानच्या महाराजांनी विश्वविश्वेश्वरय्यांचे गुण विश्वरय्यांना आपल्या संस्थानात मुख्य अभियंता या पदावर नेमले. आपल्या कारकिर्दीच्या सुरुवातीलाच त्यांनी ‘कृष्णसागर’ हे अजस्र धरण बांधले. या अजस्र धरणामुळे जगभर त्यांचे कौतुक झाले.

हे धरण होतेच मुळी तसे. 8600 फूट लांब, 101 फूट रुंद व 104 फूट उंच! धरणाच्या माथ्यावर 50 फूट रुंदीचा मोटर रस्ता. धरणातील पाणी सोडण्यासाठी तब्बल 179 दरवाजे होते! आपोआप उघडझाप करणारे. धरणाच्या बाजूला 60 मैल लांबीचा कालवा काढलेला आहे. तो कालवा ‘विश्वेश्वरय्या कालवा’ या नावाने गौरवला जातो. या कालव्यासाठी 3960 फूट लांबीचा बोगदा तयार केलेला आहे. या धरणातून ठरावीक पाणी शिवसमुद्रम धबधब्यात सोडतात आणि त्याआधारे एक वीजनिर्मिती केंद्र चालवले जाते. या विजेच्या बळावर म्हैसूरचा राजवाडा व वृंदावन उदयान रोषणाईने झळझळतात. विश्वेश्वरय्यांच्या अभियांत्रिकी करामतीची ही स्मारकेच होत.

उतारा क्र. 4

1. पुढील उतारा वाचून दिलेल्या सूचनांनुसार कृती करा:

कृती 1 : (आकलन)

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यांतून विश्वेश्वरय्यांचा प्रकट होणारा गुण:
1. झिजलात तरी चालेल, पण गंजू नका.
उत्तर:
1. बुद्धीवरील निष्ठा

कृती 2 : (आकलन)

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा:

उत्तर:

प्रश्न 2.
माहिती लिहा:
विश्वेश्वरय्यांची उभारलेली स्मारके:
उत्तर:
1. त्यांच्या जन्मगावी एका भव्य उदयानात त्यांचा पुतळा उभारला गेला आहे.
2. त्यांनी स्वतः बांधलेले त्यांचे सुंदर घर ‘राष्ट्रीय स्मारक’ म्हणून जाहीर.

भाषाभ्यास:

(अ) व्याकरण घटकांवर आधारित कृती :

1. समास:

प्रश्न 1.
पुढील विग्रहांवरून समास ओळखा:

1. पाप किंवा पुण्य → ………………..
2. खाणे, पिणे वगैरे → ……………….
3. महान असे राष्ट्र → ………………..
4. नवरा आणि बायको → ……………
5. तीन खंडांचा समूह → …………….

उत्तर:

1. वैकल्पिक द्वंद्व समास
2. समाहार वंद्व समास
3. कर्मधारय समास
4. इतरेतर द्वंद्व समास
5. द्विगू समास.

2. शब्दसिद्धी:

प्रश्न 1.
‘अति’ उपसर्ग असलेले चार शब्द लिहा.
उत्तर:

1. अतिमंद
2. अत्यानंद (अति + आनंद)
3. अतिविचारी
4. अतिहुशार.

3. वाक्प्रचार/म्हणी:

प्रश्न 1.
पुढील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यांत उपयोग करा:
1. चकित होणे
2. मार्गदर्शन करणे.
उत्तर:
1. चकित होणे – अर्थ : आश्चर्य वाटणे.
वाक्य : तीन वर्षांच्या बाळूने सुरेख चित्र काढलेले पाहिल्यावर सगळे चकित झाले.
2. मार्गदर्शन करणे – अर्थ : योग्य दिशा दाखवणे.
वाक्य : शालान्त परीक्षेत माझ्या दादाने मला मार्गदर्शन केले.

प्रश्न 2.
म्हणी पूर्ण करा:
1. ……………………. काकडीला राजी. (कोल्हा/ लांडगा)
2. …………………… गुळाची चव काय? (गाढवाला/घोड्याला)
उत्तर:
1. कोल्हा काकडीला राजी.
2. गाढवाला गुळाची चव काय?

(आ) भाषिक घटकांवर आधारित कृती:

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थी शब्दांच्या जोड्या जुळवा:

उत्तर:

1. पूर्वज × वंशज
2. निवृत्ती × प्रवृत्ती
3. सफल × विफल
4. उंच × सखोल

2. लेखननियम:

प्रश्न 1.
अचूक शब्द ओळखा:

1. सूसंस्कृत, सुंसस्कृत, सुसंस्कृत, सुसंक्सृत.
2. फलश्रूती, फलश्रुती, फळधृति, फलश्रुति.
3. कुतूहल, कुतुहल, कुतुहल, कूतूहल.
4. नीयूक्त, नियूक्त, नियुत्क, नियुक्त.
5. प्रोत्साहन, प्रोत्साहण, प्रोस्ताहण, प्रोत्सहन.
6. कामगीरी, कामगिरी, कामगिरि, कामगीरि.

उत्तर:

1. सुसंस्कृत
2. फलश्रुती
3. कुतूहल
4. नियुक्त
5. प्रोत्साहन
6. कामगिरी.

3. विरामचिन्हे:

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यांतील विरामचिन्हे ओळखा:
1. विश्वेश्वरय्यांचा जन्मदिन ‘अभियंता दिन’ म्हणून साजरा होतो.
2. परिस्थिती बेताची होती; पण आई मनाची श्रीमंत होती, जिद्दी होती.
उत्तर:
1. एकेरी अवतरणचिन्ह व पूर्णविराम.
2. अर्धविराम, स्वल्पविराम व पूर्णविराम.

4. पारिभाषिक शब्द:

प्रश्न 1.
मराठी प्रतिशब्द लिहा:

1. Exhibition
2. Receptionist
3. Handbill
4. Goodwill

उत्तर:

1. प्रदर्शन
2. स्वागतिका
3. हस्तपत्रक
4. सदिच्छा.

अभियंत्यांचे दैवत-डॉ. विश्वेश्वरय्या Summary in Marathi

प्रस्तावना:

डॉ. यशवंत पाटणे हे प्रसिद्ध लेखकांपैकी एक आहेत. त्यांची अनेक पुस्तके प्रसिद्ध झाली आहेत. माणसाने स्वत:च्या सुखाकडे पाहावे, हे ठीक आहे. पण त्याबरोबरच स्वत:पलीकडे, समाजाकडे पाहिले पाहिजे. समाजाच्या भल्यासाठी काहीतरी केले पाहिजे. ते माणसाचे कर्तव्य आहे, असा लेखकांचा दृष्टिकोन आहे. म्हणूनच त्यांना विश्वेश्वरय्यांसारखे निष्ठावान कर्मयोगी भावतात. त्यांच्या कार्याने ते स्वतः प्रभावित होतात. प्रस्तुत पाठात लेखकांनी विश्वेश्वरय्यांचे कार्यकर्तृत्व वर्णन केले आहे.

विश्वेश्वरय्यांनी त्यांच्या काळात समोर उभ्या ठाकलेल्या जटिल समस्या सोडवल्या. त्यांचे प्रयत्न म्हणजे केवळ स्वत:ची बुद्धिमत्ता सिद्ध करण्यासाठी केलेली कृती नव्हती. त्यांच्यासमोर लोकांच्या समस्या सोडवण्याचे आव्हान होते. आपले ज्ञान, आपली कर्तबगारी समाजाच्या कल्याणासाठी वापरली गेली पाहिजे, ही त्यांची भूमिका होती. या पाठात वर्णन केलेली त्यांची कार्ये ही त्यांच्या भूमिकेचाच परिपाक होती. त्यांनी आपले दीर्घायुष्य या त-हेने माणसाच्या कल्याणासाठी वापरले, हेच या पाठातून लेखकांनी दाखवून दिले आहे.

शब्दार्थ:

1. नियंता – नियंत्रक.
2. विश्वात्मकता – विश्वाला व्यापून टाकण्याची वृत्ती.
3. क्लिष्ट – गुंतागुंतीची.
4. कारकीर्द – केलेल्या कार्याचा काळ.

वाक्प्रचार व त्यांचे अर्थ:

1. आव्हान स्वीकारणे – एखादे कार्य पार पाडण्यास सिद्ध होणे.
2. रौद्ररूप धारण करणे – भीतिदायक स्थिती निर्माण होणे.

9th Std Marathi Questions And Answers:

• या झोपडीत माझ्या (कविता) Class 9 Question Answer
• दुपार Class 9 Question Answer
• अभियंत्यांचे दैवत-डॉ. विश्वेश्वरय्या Class 9 Question Answer
• मी वाचवतोय (कविता) Class 9 Question Answer
• यंत्रांनी केलं बंड Class 9 Question Answer
• इंग्लंडचा हिवाळा (स्थूलवाचन) Class 9 Question Answer

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Kumarbharti Chapter 1 वंद्य ‘वन्दे मातरम्’ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Class 9 Marathi Kumarbharati Chapter 1 वंद्य ‘वन्दे मातरम्’ Question Answer Maharashtra Board

वंद्य ‘वन्दे मातरम्’ Std 9 Marathi Chapter 1 Questions and Answers

प्रश्न 1.
हे गीत विद्यार्थ्यांनी समूहाने तालासुरात मोठ्याने म्हणावे व त्याचा काव्यानंद अनुभवावा.

वंद्य ‘वन्दे मातरम्’ Summary in Marathi

कवितेचा आशय:

राष्ट्रभक्तीने प्रेरित होऊन ज्या शूर राष्ट्रभक्तांनी मातृभूमीच्या स्वातंत्र्यासाठी प्राणांचे बलिदान दिले, त्या देशभक्तांच्या गौरवाचे हे गीत कवींनी लिहिले आहे. या गीतात कवींनी वीर भारतपुत्रांविषयी कृतज्ञता व्यक्त केली आहे.

शब्दार्थ:

1. वंद्य – वंदनीय, आदरणीय.
2. वन्दे – वंदन करतो.
3. मातरम् – मातृभूमी,
4. माउली – आई, (येथे अर्थ) भारतमाता.
5. मुक्तता – सुटका,
6. यज्ञ – अग्निकुंड (इथे अर्थ) स्वातंत्र्यसंग्राम.
7. भारती – भारतात.
8. जीवित – जीवन, आयुष्य.
9. आहुती – प्राणार्पण.
10. सिद्ध – तयार.
11. मंत्र – श्लोक, सुवचन, घोषवाक्य.
12. मृतांचे – मेलेल्या शरीराचे, कलेवरांचे,
13. जागले – (विचारांनी) जागृत झाले.
14. शस्त्रधारी – हत्यार बाळगणारे,
15. निष्ठुर – कठोर, क्रूर.
16. शांतिवादी – शांतता रुजवणारे लोक (भारतीय),
17. झुंजले – लढले.
18. शस्त्रहीनां – ज्यांच्या हाती हत्यार नाही असे लोक.
19. लाभो – मिळो.
20. निर्मिला – निर्माण केला, तयार केला,
21. आचरीला – वर्तनात आणला, वागणुकीत आणला.
22. हुतात्मे – वीरमरण लाभलेले राष्ट्रभक्त.
23. स्वर्गलोक – देवांचा रहिवास असलेले.
24. तयांच्या – त्यांच्या.
25. आरती – प्रार्थना, आळवणी करणारे भजन.

टीप : वेद : प्राचीन काळी ऋषिमुनींनी लिहिलेले जीवनस्तोत्र.

कवितेचा भावार्थ:

राष्ट्रप्रेमाने भारलेल्या व भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी प्राणार्पण करणाऱ्या राष्ट्रभक्तांबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करताना कवी म्हणतात – वेदांच्या मंत्रांपेक्षाही ‘वंदे मातरम!’ हा जयघोष आम्हां भारतीयांना वंदनीय आहे, आदरणीय आहे.

(स्वातंत्र्यपूर्व काळामध्ये) या भारतवर्षात भारतमातेला पारतंत्र्यातून मुक्त करण्याचा धगधगता स्वातंत्र्यसंग्राम (यज्ञ) झाला. त्या स्वातंत्र्याच्या अग्निकुंडात लाखो वीरांच्या प्राणांची आहती पडली. लाखो देशभक्तांनी बलिदान दिले. त्यांच्या या पवित्र बलिदानाने ‘वन्दे मातरम्!’ हा मंत्र निर्माण केला. सिद्ध केला. ‘वन्दे मातरम्!’ या मंत्राने त्या वेळी मुर्दाड झालेली व स्वाभिमान हरवून बसलेली राष्ट्रीयता जागृत झाली. सारे भारतीय खडबडून जागे झाले, कायम शांतीचा पुरस्कार करणारे भारतीय, संगिनधारी सशस्त्र, क्रूर इंग्रजी जुलमी सत्ताधाऱ्यांशी लढले. त्या झुंजीमध्ये निःशस्त्र असणाऱ्या भारतीयांना ‘वन्दे मातरम्!’ हा एकच महामंत्र शस्त्रासारखा लाभला होता.

स्वातंत्र्यलढ्यामध्ये ज्या देशभक्तांनी ‘वन्दे मातरम्’ हा मंत्र निर्माण केला व तोच वर्तनात आणून परकीय सत्तेशी झुंज दिली. जे राष्ट्रभक्त या रणकुंडात प्राणार्पण करून हुतात्मे झाले ते देव होऊन स्वर्गलोकी गेले. त्यांना देवत्व प्राप्त झाले. त्यांच्या बलिदानाची आरती म्हणजेच हे ‘वन्दे मातरम्!’ गीत आहे. आपण ते गाऊ या.

9th Std Marathi Questions And Answers:

• वंद्य ‘वन्दे मातरम्’ (गीत) Class 9 Question Answer
• संतवाणी (अ) जैसा वृक्ष नेणे- संत नामदेव Class 9 Question Answer
• संतवाणी (आ) धरिला पंढरीचा चोर-संत जनाबाई Class 9 Question Answer
• कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त Class 9 Question Answer
• नात्यांची घट्ट वीण Class 9 Question Answer
• एक होती समई Class 9 Question Answer
• हास्यचित्रांतली मुलं (स्थूलवाचन) Class 9 Question Answer

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Class 9 Marathi Aksharbharati Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं Question Answer Maharashtra Board

हास्यचित्रांतली मुलं Std 9 Marathi Chapter 8.1 Questions and Answers

1. खालील फरक लिहा.

प्रश्न 1.
खालील फरक लिहा.
व्यंगचित्र व हास्यचित्र

उत्तर:
व्यंगचित्र :- हास्यचित्राचा पुढचा टप्पा म्हणजे व्यंगचित्र होय.
हास्यचित्राप्रमाणे व्यंगचित्रसुद्धा आपल्याला हसवतं. पण केवळ हसवणं एवढाच त्याचा हेतू नसतो. व्यंगचित्र पाहिल्यावर आपल्याला हसूही येतं आणि ते आपल्याला त्याशिवाय काहीतरी सांगू पाहत असतं. आपण जर त्या चित्रापाशी थोडं थांबून राहिलो, तर त्यात मांडलेला एखादा गमतीदार विचार आपल्या सहज लक्षात येतो.

हास्यचित्र :- ‘सफाईदार, रेषांनी काढलेलं गमतीदार चित्र म्हणजे हास्यचित्र होय.’ हास्यचित्राचे खास वैशिष्ट्य म्हणजे ते पाहिले की आपल्याला छान हसू येते. या गमतीदार चित्रांमध्ये एक जोक, एक विनोद मांडलेला असतो. त्या चित्रांमधला एखादा माणूस दुसऱ्या माणसाशी काहीतरी बोलतो. ते वाचलं की आपल्याला हसू येतं. त्यातून खास असा विचार मांडलेला
दिसून येत नाही.

2. वैशिष्ट्ये लिहा.

प्रश्न 1.
वैशिष्ट्ये लिहा.
व्यंगचित्रे

उत्तर:

1. हास्यचित्राचा पुढला टप्पा म्हणजे व्यंगचित्र होय.
2. व्यंगचित्रे आपल्याला हसवतात, पण केवळ हसवणं एवढाच त्यांचा हेतू नसतो.
3. व्यंगचित्र पाहिल्यावर आपल्याला हसूही येतं आणि ते आपल्याला त्याशिवाय काहीतरी सांगू पाहत असतं.
4. आपण जर अशा व्यंगचित्रापाशी थोडं थांबून राहिलो तर त्यात मांडलेला गमतीदार विचार आपल्या लक्षात येतो.

3. ‘व्यंगचित्र हे व्यक्तीचे गुण-दोष मांडण्याचे प्रभावी अस्त्र आहे,’ हा विचार सोदाहरण स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
‘व्यंगचित्र हे व्यक्तीचे गुण-दोष मांडण्याचे प्रभावी अस्त्र आहे,’ हा विचार सोदाहरण स्पष्ट करा.
उत्तर:
हास्यचित्राप्रमाणे व्यंगचित्रसुद्धा आपल्याला हसवते. पण केवळ हसवणं एवढाच त्याचा हेतू नसतो. हसवण्याशिवाय ते व्यंगचित्र आपल्याला अजून काहीतरी सांगू पाहत असते. आपण त्या चित्रापाशी थोडे थांबून राहिलो तर त्यात मांडलेला गमतीदार विचार आपल्या लक्षात येतो. सफाईदार रेषांनी काढलेल्या अशा गमतीदार चित्रातील दाखवलेल्या हावभावांतून व्यक्तीचे गुणदोष चटकन आपल्या लक्षात येतात.

संवेदनशील व्यक्ती असे चित्र पाहून आपल्या वागण्याबोलण्यात बदल करू शकते. उदाहरण द्यायचे झाल्यास आपल्या पाठात दिलेले हंगेरियन व्यंगचित्रकार रेबर याचे व्यंगचित्र पाहा. लहान मुलगा आणि मोठा माणूस दोघेही व्हायोलिन वाजवत आहेत. पण केसांची ठेवण पाहिल्यावर लक्षात येते की, दोघेही एकच आहेत. पण लहानपणी मोठे व्हायोलिन तर मोठे झाल्यावर लहान व्हायोलिन वाजवतो आहे.

याचाच अर्थ असा की, लहान मुलांना मोठ्या वस्तूंचे आकर्षण असते. म्हणजेच आपली आवड किंवा आपला एखादा छंद त्यांच्यासाठी सर्वस्व असते. त्या वयात ती आवड खूप मोठी असते. परंतु, वाढत्या वयानुसार आपण जपलेला छंद लहान होत जातो. बाह्य आकाराचे आकर्षण कमी झालेले असते, हे त्या चित्रकाराला सांगायचे आहे. याचाच अर्थ असा की, लहानपणी जपलेला छंद, मोठ्या आवडीने आपण मोठेपणीसुद्धा जपला तर जीवनातल्या ताण-तणावांवर, दु:खांवर आपण सहज मात करू शकतो. थोडक्यात सांगायचे झाले तर लहानपणीचा जपलेला छंद हा त्याचा गुण, तर मोठेपणी या छंदाकडे केलेले दुर्लक्ष हा त्याचा दोष चित्रातून प्रभावीपणे मांडलेला आहे.

4. प्रस्तुत पाठातील व्यंगचित्रांपैकी तुम्हांला आवडलेल्या कोणत्याही एका व्यंगचित्राचे तुम्ही केलेले निरीक्षण बारकाव्यासह स्वत:च्या शब्दांत लिहा.

प्रश्न 1.
प्रस्तुत पाठातील व्यंगचित्रांपैकी तुम्हांला आवडलेल्या कोणत्याही एका व्यंगचित्राचे तुम्ही केलेले निरीक्षण बारकाव्यासह स्वत:च्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
‘हास्यचित्रांतली मुलं’ या पाठातील ‘चिंटूच्या चित्रमालिका’ हे एक व्यंगचित्र दिलेले आहे. ते मला खूप आवडले आहे. त्यातील ‘पप्पा नदीचं पाणी कुठे जातं हो?’ हा चिंटूचा साधा प्रश्न मला पटकन कळलाच नाही. त्याने असे का विचारले असेल? याचा उलगडा मला लगेच झाला नाही. पण तिसऱ्या चित्रात बाबांनी विचारलेल्या ‘का रे?’ या प्रश्नाला चिंटूने दिलेल्या “तुमच्या स्कुटरची किल्ली नदीत पडली म्हणून विचारतोय,” या अगदी निरागस, सहज उत्तराने मला त्याच्या प्रश्नाचा अर्थ कळला. उत्तर देताना चिंटूने फिरवलेला चेहरा, त्याचे बाबांकडे न पाहणे, डोळ्यातले निरागस भाव चटकन आपल्या चेहऱ्यावर हसू आणतात. त्याचबरोबर आपल्या चुकांचीही जाणीव करून देतात.

5. ‘व्यंगचित्र रेखाटणे’ ही कला आत्मसात करण्यासाठी कोणत्या गुणांची आवश्यकता असते. यासंबंधी तुमचे विचार लिहा.

प्रश्न 1.
‘व्यंगचित्र रेखाटणे’ ही कला आत्मसात करण्यासाठी कोणत्या गुणांची आवश्यकता असते. यासंबंधी तुमचे विचार लिहा.
उत्तरः
व्यंगचित्र रेखाटण्यासाठी अतिशय महत्त्वाचे म्हणजे आपली चित्रकलेवर हुकूमत असली पाहिजे. चित्रातल्या रेषा अत्यंत सफाईदारपणे काढता आल्या पाहिजेत. शिवाय बारीक निरीक्षणशक्ती आपल्याजवळ असणे आवश्यक असते. आजूबाजूच्या माणसांच्या, जनावरांच्या, पशु-पक्षांच्या सवयी, त्यांच्या लकबी या सर्वांचे निरीक्षण व्यंगचित्रकाराला करता आले पाहिजेत.

त्याचबरोबर चित्रामधून एखादा विनोद, मांडता आला पाहिजे. असे चित्र पाहताना समोरच्या व्यक्तीला हसू आले पाहिजे. शिवाय त्याला विचार करायला भाग पाडले पाहिजे. म्हणजेच व्यंगचित्रकाराने अशा चित्रातून गमतीदार विचार मांडणे आवश्यक असते. त्यासाठी व्यंगचित्रकाराकडे विनोदबुद्धी असणे गरजेचे असते.

6. ‘लहान मुलांची हास्यचित्रे काढणे अवघड आहे’, याबाबत तुमचे मत स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
‘लहान मुलांची हास्यचित्रे काढणे अवघड आहे’, याबाबत तुमचे मत स्पष्ट करा.
उत्तरः
लहान मुलांची हास्यचित्रे काढणे ही सर्वात अवघड गोष्ट आहे. मुलांची म्हणजे, केवळ मुलांसाठीच नाही, तर हास्यचित्रात जी मुलं असतात, ती मुलं काढणं फार अवघड असतं. फार कमी जणांना अशी लहान मुले चित्रित करणे जमते. लहान मुलाचं चित्र काढताना, त्या चित्राचा किंवा त्या मुलाचा लहान आकारच महत्त्वाचा नसतो, तर शरीराच्या प्रत्येक अवयवाचा आकार त्या प्रमाणात लहान असणं गरजेचं असतं. म्हणजे हाता-पायांची बोटं लहान काढली की आपोआप नखं लहान होतात.

नाकाचा, ओठांचा आकार लहान काढल्यावर त्यांच्या डोळ्यांवरच्या भुवया तशाच लहान किंवा एकाच रेषेच्या होतात. शिवाय लहान मुलांना दाढी-मिश्या नसतात त्यामुळे त्या दाखविण्याची गरज पडत नाही. म्हणूनच लहान मुलांची हास्यचित्रे काढताना मोठ्या माणसांकडे आणि लहान मुलांकडे बारकाईने पाहणे, त्यांचे नीट निरीक्षण करणे आवश्यक ठरते.

हास्यचित्रांतली मुलं Summary in Marathi

लेखकाचा परिचय:

नाव: मधुकर धर्मापुरीकर
कालावधी : 1954
परिचय: कथालेखक, ललित लेखक आणि व्यंगचित्रांचे संग्राहक-अभ्यासक. 1976 पासून त्यांनी व्यंगचित्रांचा संग्रह करण्यास सुरुवात केली. कथालेखनासोबतच व्यंगचित्रांच्या आस्वादाच्या निमित्ताने विपुल लेखन. किशोरवयीन मुलांसाठी लिहिलेल्या ‘अनकॉमन मॅन आर. के. लक्ष्मण’ या पुस्तकाला महाराष्ट्र शासनाचा पुरस्कार मिळाला आहे. आर. के. नारायण यांच्या ‘मालगुडी डेज’ आणि ‘स्वामी अॅण्ड फ्रेंडज’ या पुस्तकांचे मराठी अनुवाद केलेले आहेत. ‘अप्रपू’, ‘रूप’, ‘विश्वनाथ’, ‘चिनकूल’ हे कथासंग्रह, ‘रेषालेखक वसंत सरवटे’, ‘हसऱ्या रेषेतून हसवण्याच्या पलीकडे’ ही पुस्तके प्रसिद्ध.

प्रस्तावना:

‘हास्यचित्रांतली मुलं’ हा पाठ लेखक ‘मधुकर धर्मापुरीकर’ यांनी लिहिला आहे. या पाठात हास्यचित्रे व व्यंगचित्रे यांमधील भेद दाखवत हास्यचित्र, व्यंगचित्र म्हणजे काय? ती कशी वाचायला पाहिजेत? हे अगदी रंजक पद्धतीने सांगितले आहे.

Writer ‘Madhukar Dharmapurikar has written this write-up named ‘Hasyachitrantali Mula’. He teaches us in an entertaining way how to enjoy the art of cartoons and caricatures and how to distinguish between the two.

शब्दार्थ:

1. हास्यचित्र – हसू येण्यासारखे चित्र
2. व्यंगचित्र – विनोदी चित्र (caricature, cartoon)
3. भेदाभेद – भेदभाव (discrimination)
4. थबकणे – मध्येच अकस्मात थांबणे
5. बारकाईने – लक्षपूर्वक (with full attention)
6. कौशल्य – कुशलता, कसब (skill)
7. हेतू – उद्देश, उद्दिष्ट, कारण (intention, reason)
8. विनोद – थट्टा, उपहास (jokes, humour, jesting)
9. रोपटे – लहान कोवळे झाड (a plant)
10. लवचीक – न मोडता वाकणारा (flexible)
11. रांगणे – सरपटत जाणे (to creep, to crawl)
12. नक्कल – अनुकरण (copy, imitation)
13. हुबेहूब – अगदी सारखे (exactly the same)
14. चतुर – धूर्त (shrewd)
15. भाव – भावना (emotion)
16. खेडे – लहान गाव (village)
17. उत्साह – जोश, जोम, उमेद (enthusiasm, energy)
18. उत्तम – चांगले, उत्कृष्ट (best, excellent)
19. आकर्षण – मोहकता (attraction)
20. भुवया – भिवई (eyebrow)

टिपा:

1. चिंटू – सकाळ वृत्तपत्रातील एक विनोदी चित्रमालिका. याचे लेखन प्रभाकर वाडेकर आणि चारुहास पंडित यांनी केले आहे. चिंटू हे पात्र मध्यमवर्गीय मराठी कुटुंबातील आहे. यात विनोदी चेहऱ्याने त्याच्या दैनंदिन जीवनातल्या घटना दिल्या जातात.

2. शि. द. फडणीस – शिवराम दत्तात्रेय फडणीस (29 जुलै, 1925) भारतातील प्रसिद्ध चित्रकार आणि व्यंगचित्रकार.

3. डेव्हिड लँग्डन – (24 फेब्रुवारी, 1914 – नोव्हेंबर, 2011) त्याचे पहिले व्यंगचित्र 1935 मध्ये एलसीसी कर्मचारी जर्नल, लंडन टाउनमध्ये प्रसिद्ध झाले.

4. आर. के. लक्ष्मण – राशीपुरम कृष्णास्वामी अय्यर (24 ऑक्टोबर, 1921-26 जानेवारी, 2015) भारतीय व्यंगचित्रकार, चित्रकार आणि विनोदी लेखक. ते त्यांच्या ‘कॉमन मॅन’ आणि ‘द टाइम्स ऑफ इंडिया’ मधील ‘यू सेड इट’ या चित्रमालिकेसाठी प्रसिद्ध आहेत.

5. नॉर्मन थेलवेल – (23 मे, 1923 – 7 फेब्रुवारी, 2004), ब्रिटिश व्यंगचित्रकार. घोड्यांच्या चित्रांसाठी प्रसिद्ध होते.

वाक्प्रचार:

1. थबकणे – मध्येच अकस्मात थांबणे
2. विचार मांडणे – कल्पना, मत मांडणे
3. भोकाड पसरणे – जोरजोरात रडणे
4. हुकूमत गाजवणे- वर्चस्व, अधिकार गाजवणे

9th Std Marathi Questions And Answers:

• व्यायामाचे महत्त (कविता) Class 9 Question Answer
• ऑलिंपिक वर्तुळांचा गोफ Class 9 Question Answer
• दिव्याच्या शोधामागचे दिव्य Class 9 Question Answer
• सखू आजी Class 9 Question Answer
• हास्यचित्रांतली मुलं (स्थूलवाचन) Class 9 Question Answer

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 14 ते जीवनदायी झाड Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Class 9 Marathi Aksharbharati Chapter 14 ते जीवनदायी झाड Question Answer Maharashtra Board

ते जीवनदायी झाड Std 9 Marathi Chapter 14 Questions and Answers

1.‌ ‌कारणे‌ ‌लिहा.‌

‌प्रश्न‌ ‌1.
‌लेखकाला‌ ‌लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌जीवनदायी‌ ‌वाटले,‌ ‌कारण‌ ‌…..‌………‌
उत्तरः‌
‌लेखकाला‌ ‌लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌जीवनदायी‌ ‌वाटले,‌ ‌कारण‌ ‌आजूबाजूचा‌ ‌सगळा‌ ‌प्रदेश‌ ‌उन्हाचा‌ ‌असला‌ ‌तरी‌ ‌लिंबाचे‌ ‌ते‌ ‌झाड‌ ‌लसलशीत‌ ‌हिरवेगार‌ ‌आणि‌ ‌चैतन्यमय‌ ‌होते.‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌2.
पारव्याची‌ ‌जोडी‌ ‌लिंबाच्या‌ ‌झाडावर‌ ‌राहते,‌ ‌कारण‌ ‌…..‌……………. ‌
उत्तरः‌
‌भोवतालच्या‌ ‌रखरखीत‌ ‌वातावरणात‌ ‌ते‌ ‌लिंबाचं‌ ‌झाड‌ ‌एक‌ ‌थंड‌ ‌असा‌ ‌आश्रय‌ ‌होता.‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌3.
‌लेखकाला‌ ‌खिडकी‌ ‌लावून‌ ‌घ्यावी‌ ‌असे‌ ‌वाटले,‌ ‌कारण‌ ‌…..‌…………. ‌
उत्तर:‌ ‌
लिंबाच्या‌ ‌एका‌ ‌छोट्या‌ ‌फांदीवर‌ ‌मधमाश्यांचं‌ ‌पोळंही‌ ‌रचलं‌ ‌जाऊ‌ ‌लागलं.‌

2. चौकट‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌1.
चौकट‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌

उत्तर:‌ ‌

3.‌ ‌लिंबाच्या‌ ‌झाडाला‌ ‌खालील‌ ‌वैशिष्ट्ये‌ ‌कोणी‌ ‌कोणी‌ ‌प्राप्त‌ ‌करून‌ ‌दिली.‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌1.
संगीतमय‌ ‌झाड‌ ‌
उत्तरः‌
‌चिमण्या‌ ‌आणि‌ ‌इतर‌ ‌पक्षी‌ ‌

प्रश्न‌ 2.
‌आश्रयदायी‌ ‌झाड‌ ‌
उत्तर:‌
‌गोगलगाई,‌ ‌पारवा,‌ ‌चिमण्या,‌ ‌बुलबुल,‌ ‌पोपट,‌ ‌मुंग्या,‌ ‌किटक,‌ ‌किडे,‌ ‌साप,‌ ‌कुत्री,‌ ‌खार,‌ ‌फुलपाखरे,‌ ‌भुंगे,‌ ‌मधमाशी,‌ ‌माणसे‌ ‌इ.‌ ‌

प्रश्न‌ 3.
आश्वासक‌ ‌झाड‌ ‌
उत्तरः‌
‌तुरेदार‌ ‌बुलबुल‌ ‌आणि‌ ‌पोपट‌ ‌

प्रश्न‌ 4. ‌
जीवनदायी‌ ‌झाड‌
‌उत्तरः‌
‌सर्व‌ ‌सजीव‌ ‌

4. परसदार‌ ‌या‌ ‌शब्दापासून‌ ‌चार‌ ‌अर्थपूर्ण‌ ‌शब्द‌ ‌तयार‌ ‌करा.‌ ‌

प्रश्न‌ ‌1.‌ ‌
परसदार‌ ‌या‌ ‌शब्दापासून‌ ‌चार‌ ‌अर्थपूर्ण‌ ‌शब्द‌ ‌तयार‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तरः‌
‌दार,‌ ‌सरदार,‌ ‌रस,‌ ‌दास,‌ ‌पर,‌ ‌सर,‌ ‌सदा‌ ‌

5. पाठात‌ ‌वर्णन‌ ‌आलेल्या‌ ‌दोन‌ ‌कुटुंबाची‌ ‌दिलेल्या‌ ‌मुददयांच्या‌ ‌आधारे‌ ‌तुलना‌ ‌करा.‌ ‌

प्रश्न‌ ‌1.
पाठात‌ ‌वर्णन‌ ‌आलेल्या‌ ‌दोन‌ ‌कुटुंबाची‌ ‌दिलेल्या‌ ‌मुददयांच्या‌ ‌आधारे‌ ‌तुलना‌ ‌करा.‌ ‌

उत्तरः‌

मुददा	कुटुंब‌ ‌क्र‌ 1	कुटुंब‌ ‌क्र‌ 2
परसदार‌ ‌	‌परसदारात‌ ‌हिरवेगार‌ लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌होते.‌	‌परसदारात‌ ‌गवताची‌ ‌काडीही‌ ‌नव्हती.‌
माणसे	‌ताजेतवाने,‌ ‌निर्मितीक्षम.‌	‌उदास,‌ ‌दुर्मुखलेली‌ त्रस्त.‌ ‌
पाणी,‌ ‌जमीन‌	‌कमी‌ ‌प्रमाणात‌ ‌उपलब्ध‌ ‌पण‌ ‌योग्य‌ ‌वापर.‌ ‌	‌मुबलक‌ ‌होते‌ ‌पण‌ उपयोग‌ ‌केला‌ ‌नाही.‌
स्त्रिया	‌आनंदी,‌ ‌हळव्या.‌	नेहमी‌ ‌दागिने‌ ‌घालून‌ ‌बसत.‌
‌हिरवा‌ ‌आनंद‌	‌‌हिरवा‌ ‌आनंद‌ ‌पसरवण्यात‌कडूपणाच्या,‌ ‌कंजुषीच्या‌ मर्यादा‌ घातल्या‌ ‌नाहीत.	‌हिरवा‌ ‌आनंद‌ ‌‌पसरवण्याचा‌ ‌प्रयत्न‌ ‌कधी‌ ‌केला‌ ‌नाही.‌

7. चूक‌ ‌की‌ ‌बरोबर‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌

‌प्रश्न‌ ‌1.‌ ‌
चूक‌ ‌की‌ ‌बरोबर‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌

1. परसदारी‌ ‌पाण्याचा‌ ‌हापसा‌ ‌असलेल्या‌ ‌शेजाऱ्यांची‌ ‌बाग‌ ‌फुललेली‌ ‌होती.‌
2. ‌इतर‌ ‌पक्ष्यांच्या‌ ‌त्रासामुळे‌ ‌पारव्याची‌ ‌जोडी‌ ‌लिंबाच्या‌ ‌झाडावरून‌ ‌हलली.‌
3. लिंबाचं‌ ‌झाड‌ ‌लावणारी‌ ‌स्त्री‌ ‌अत्यंत‌ ‌हळवी‌ ‌होती.‌
4. ‌लिंबाच्या‌ ‌झाडावर‌ ‌मधमाश्या‌ ‌कधी‌ ‌कुणाला‌ ‌चावल्या‌ ‌नाहीत.‌ ‌

उत्तर‌‌:‌

1. चूक‌
2. चूक‌
3. ‌बरोबर‌ ‌
4. बरोबर‌ ‌

8. स्वमत‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌1.‌ ‌
1. ‌वृक्ष‌ ‌व‌ ‌मानवी‌ ‌जीवन‌ ‌यांच्यातील‌ ‌परस्परसंबंधांविषयी‌ ‌तुमचे‌ ‌मत‌ ‌सोदाहरण‌ ‌स्पष्ट‌ ‌करा.‌ ‌(उतारा‌ ‌2‌ ‌मधील‌ ‌कृती‌ ‌4:‌ ‌स्वमतचे‌ ‌उत्तर‌ ‌पहा.)‌ ‌‌
2. ‌झाड‌ ‌सजीवांसाठी‌ ‌जीवनदायी‌ ‌केंद्र‌ ‌कसे‌ ‌बनू‌ ‌शकते,‌ ‌हे‌ ‌विधान‌ ‌पटवून‌ ‌द्या.‌ ‌(उतारा‌ ‌4‌ ‌मधील‌ ‌कृती‌ ‌4:‌ ‌स्वमतचे‌ ‌उत्तर‌ ‌पहा.)‌

9. अभिव्यक्ती.

‌प्रश्न‌ ‌1.‌ ‌
लेखकाच्या मुलाने पारव्यांच्या जोडीचा आश्रय – त्यांचे घरटे वारंवार पाहिल्यामुळे पारव्याचे जोडपे हळूहळू दिसेनासे झाले. ही घटना तुम्हाला काय सांगते, ते स्पष्ट करा.

Marathi Akshar Bharati Class 9 Textbook Solutions Chapter 14 ते जीवनदायी झाड Additional Important Questions and Answers

पुढील‌ ‌उताऱ्याच्या‌ ‌आधारे‌ ‌दिलेल्या‌ ‌सूचनेनुसार‌ ‌कृती‌ ‌करा:‌ ‌

कृती‌ ‌1 ‌:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती‌

‌प्रश्न 1.‌ ‌
आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर:‌

‌प्रश्न 2.‌ ‌
उत्तर‌ ‌लिहा.‌ ‌
आसमंत‌ ‌तापून‌ ‌जाण्याचे‌ ‌कारण‌ ……………..
‌उत्तरः‌ ‌
त्या‌ ‌भागात‌ ‌उन्हाळा‌ ‌जास्त‌ ‌होता.‌ ‌

‌प्रश्न 3.‌ ‌
जोड्या‌ ‌जुळवा.‌ ‌

‌अ गट‌	ब‌ ‌गट‌ ‌
‌1. लसलशीत‌ ‌हिरवंगार‌	(अ)‌ ‌उन्हाचा‌
‌2. शुष्क‌ ‌कोरडी‌	(ब)‌ ‌लिंबाचं‌ ‌झाड‌
‌3. कुठंच‌ ‌नव्हती‌	(क)‌ ‌जमीन‌
‌4. सगळा‌ ‌प्रदेश‌	‌(ड) ‌पाणथळ‌ ‌जमीन‌ ‌

उत्तर:‌

‌अ गट‌	ब‌ ‌गट‌ ‌
‌1. लसलशीत‌ ‌हिरवंगार‌	(ब)‌ ‌लिंबाचं‌ ‌झाड‌
‌2. शुष्क‌ ‌कोरडी‌	(क)‌ ‌जमीन‌
‌3. कुठंच‌ ‌नव्हती‌	(ड) ‌पाणथळ‌ ‌जमीन‌ ‌
‌4. सगळा‌ ‌प्रदेश‌	‌(अ)‌ ‌उन्हाचा‌/

खालील‌ ‌प्रश्नांची‌ ‌उत्तरे‌ ‌एका‌ ‌वाक्यात‌ ‌लिहा.‌

‌प्रश्न 1.‌ ‌
‌लेखकाच्या‌ ‌घरामागे‌ ‌कशाचे‌ ‌झाड‌ ‌होते?‌ ‌
उत्तर‌‌:‌
‌लेखकाच्या‌ ‌घरामागे‌ ‌लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌होते.‌

‌प्रश्न 2.‌ ‌
आसपासची‌ ‌झाडे‌ ‌पाणी‌ ‌नसल्याने‌ ‌कशी‌ ‌झाली‌ ‌होती?‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
आसपासची‌ ‌झाडे‌ ‌पाणी‌ ‌नसल्याने‌ ‌मलूल‌ ‌झाली‌ ‌होती.‌ ‌

कंसातील‌ ‌योग्य‌ ‌शब्द‌ ‌वापरून‌ ‌रिकाम्या‌ ‌जागा‌ ‌भरा.‌ ‌

‌प्रश्न 1.‌ ‌
1. ‌प्रदेश‌ ‌सगळा‌ ‌…………. होता.‌ ‌ (उन्हाचा,‌ ‌पावसाचा,‌ ‌सावलीचा,‌ ‌वाऱ्याचा)‌ ‌
2.‌ ‌सगळीकडं‌ ‌…………‌ ‌कोरडी‌ ‌जमीन.‌ ‌ (आर्द्र,‌ ‌ओलसर,‌ ‌तांबडी,‌ ‌शुष्क)‌ ‌
उत्तर:‌
‌1.‌ ‌उन्हाचा‌ ‌
2.‌ ‌शुष्क

सहसंबंध‌ ‌लिहा.‌

‌प्रश्न 1.‌ ‌
1. मलूल‌ ‌आणि‌ ‌काळपट‌ ‌हिरवी‌ ‌:‌ ‌झाडे‌ ‌::‌ ‌
शुष्क‌ ‌कोरडी‌ ‌:‌ ‌……‌……………..
‌2. ‌आर्द्र‌ ‌:‌ ‌शुष्क‌ ‌::‌ ‌ओली‌ ‌:‌ …………….. ‌
उत्तर:‌
1. ‌जमीन‌ ‌
2.‌ ‌कोरडी

कृती‌ ‌2‌:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती‌ ‌

‌प्रश्न 1.‌ ‌
योग्य‌ ‌पर्याय‌ ‌निवडून‌ ‌विधान‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
आसपासची‌ ‌जमीन‌ ‌तापून‌ ‌करपून‌ ‌तपकिरी‌ ‌पडलेली‌ ‌दिसे;‌ ‌ कारण‌ ‌………………‌ ‌
(अ)‌ ‌प्रदेश‌ ‌सगळा‌ ‌सावलीचा‌ ‌होता.‌ ‌
(ब)‌ ‌प्रदेश‌ ‌सगळा‌ ‌उन्हाचा‌ ‌होता.‌ ‌
(क)‌ ‌प्रदेश‌ ‌सगळा‌ ‌चैतन्यमय‌ ‌होता.‌
‌(ड)‌ ‌प्रदेश‌ ‌सगळा‌ ‌शुष्क‌ ‌होता.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
आसपासची‌ ‌जमीन‌ ‌तापून‌ ‌करपून‌ ‌तपकिरी‌ ‌पडलेली‌ ‌दिसे;‌ ‌कारण‌ ‌प्रदेश‌ ‌सगळा‌ ‌उन्हाचा‌ ‌होता.‌ ‌

‌प्रश्न 2.‌ ‌
‌काय‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌ ‌
लेखकाच्या‌ ‌घरामागचे‌ ‌झाड‌ ‌
उत्तर:‌
‌लिंबाचे‌ ‌

‌प्रश्न 3.‌ ‌
आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर:‌

चूक‌ ‌की‌ ‌बरोबर‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌ ‌

‌प्रश्न 1.‌ ‌
खिडकीलगतच‌ ‌होतं‌ ‌ते‌ ‌काटेरी‌ ‌आणि‌ ‌बोराच्या‌ ‌फळांनी‌ ‌गच्च‌ ‌लगडलेलं‌ ‌असं.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
चूक‌ ‌

‌प्रश्न 2.‌ ‌
त्या‌ ‌भागात‌ ‌एकूणच‌ ‌उन्हाळा‌ ‌जास्त.‌ ‌आसमंत‌ ‌तापून‌ ‌जाई.‌ ‌
उत्तर:‌ ‌
बरोबर‌

‌कृती‌ ‌3:‌ ‌व्याकरण‌ ‌कृती‌ ‌

‌प्रश्न 1.‌ ‌
खालील‌ ‌वाक्ये‌ ‌लेखननियमांनुसार‌ ‌शुद्ध‌ ‌करून‌ ‌लिहा.‌ ‌
1. ‌घरसूद्धा‌ ‌तापुन‌ ‌निघे‌
2. लींब‌ ‌म्हणजे‌ ‌कडुलिंब‌ ‌नव्हे.‌ ‌
उत्तर:‌ ‌
1.‌ ‌घरसुद्धा‌ ‌तापून‌ ‌निघे.‌
2. ‌लिंब‌ ‌म्हणजे‌ ‌कडूलिंब‌ ‌नव्हे.‌ ‌

‌प्रश्न 2.‌ ‌
उताऱ्यातील‌ ‌दोन‌ ‌सर्वनामे‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌

1. ‌मी‌
2. ‌त्या‌
3. ‌आपण‌
4. ‌ते‌ ‌
5. ‌ती‌
6. या‌ ‌

अचूक‌ शब्द‌ ‌लिहा.‌

‌प्रश्न 1.‌
वीलक्षण,‌ ‌विलक्शन,‌ ‌विलक्षण,‌ ‌विलक्षन‌ ‌
उत्तर‌‌:‌
‌विलक्षण‌ ‌

‌प्रश्न 2.‌
‌पार्श्वभूमी,‌ ‌पाशभूमी,‌ ‌पाश्वभूमी,‌ ‌पार्श्वभुमी‌ ‌
उत्तरः‌
‌पार्श्वभूमी‌

समानार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌

‌प्रश्न 1.‌

1. ‌वृक्ष‌ ‌-‌ ‌[ ]
2. प्रांत‌ ‌-‌ [ ]
3. सदन‌ ‌-‌ ‌[ ]‌
4. ‌आकाश‌ ‌-‌ ‌[ ]‌ ‌

उत्तर:‌

1. झाड‌ ‌
2. प्रदेश‌ ‌
3. ‌घर‌ ‌
4. आसमंत‌ ‌

अधोरेखित‌ ‌शब्दाचा‌ ‌विरुद्धार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहून‌ ‌वाक्य‌ ‌पुन्हा‌ ‌लिहा.‌ ‌

‌प्रश्न 1.‌
मी‌ ‌राहत‌ ‌होतो‌ ‌त्या‌ ‌घराच्या‌ ‌मागं‌ ‌एक‌ ‌लिंबाचं‌ ‌झाड‌ ‌होतं.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
मी‌ ‌राहत‌ ‌होतो‌ ‌त्या‌ ‌घराच्या‌ ‌पुढं‌ ‌एक‌ ‌लिंबाचं‌ ‌झाड‌ ‌होतं.‌

विरुद्धार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌

‌प्रश्न 1.‌

1. आर्द्र‌ ‌×‌ [ ]
2. पुढं‌ × [ ]
3. ‌उदास‌ ‌× ‌[ ]
4. ‌मृत्युमय‌ ‌× [ ]

उत्तर:‌

1. शुष्क‌
2. मागं‌ ‌
3. चैतन्यमय‌ ‌
4. जीवनमय‌

‌‌प्रश्न 7.‌ ‌
अधोरेखित‌ ‌शब्दाची‌ ‌जात‌ ‌ओळखा.‌ ‌
ते‌ ‌झाड‌ ‌म्हणजे‌ ‌विलक्षण‌ ‌जीवनमय‌ ‌आणि‌ ‌जीवनदायी‌ ‌वाटे.‌ ‌
उत्तर:‌ ‌
उभयान्वयी‌ ‌अव्यय‌ ‌

‌पुढील‌ ‌विशेषणे‌ ‌कशासाठी‌ ‌वापरण्यात‌ ‌आली‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌

‌‌प्रश्न 1.
‌लसलशीत‌ ‌हिरवंगार‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
लिंबाचं‌ ‌झाड‌

‌‌प्रश्न 2.
‌शुष्क‌ ‌कोरडी‌ ‌
उत्तर:‌ ‌
जमीन‌ ‌

‌‌प्रश्न 3.
तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर:‌ ‌

शब्द‌	‌प्रत्यय	विभक्ती
घराच्या‌	च्या‌ ‌	षष्ठी‌ ‌(एकवचन)‌
‌फळांनी‌ ‌	नी	तृतीया‌ ‌(अनेकवचन)‌
‌परिसरात‌ ‌	त	सप्तमी‌ ‌(एकवचन)‌

‌‌प्रश्न 4.
‌तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर:‌

शब्द‌	मूळ‌ ‌शब्द‌	सामान्यरूप‌ ‌
घराच्या	‌घर‌ ‌	घरा‌
फळांनी	फळ‌	फळां‌
‌उन्हाचा‌	‌ऊन‌ ‌	उन्हा‌
‌लिंबाच्या‌	लिंब‌	लिंबा‌

‌‌‌प्रश्न 5.
वाक्यातील‌ ‌काळ‌ ‌ओळखा.‌ ‌
मी‌ ‌राहत‌ ‌होतो‌ ‌त्या‌ ‌घराच्या‌ ‌मागं‌ ‌एक‌ ‌लिंबाचं‌ ‌झाड‌ ‌होतं.‌
‌उत्तर‌:‌
‌भूतकाळ‌ ‌

‌‌‌प्रश्न 6.
पर्यायी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌
‌उत्तर‌:‌

कृती‌ ‌4: स्वमत‌ ‌

‌‌‌प्रश्न 1.
झाडे‌ ‌जीवनदायी‌ ‌असतात‌ ‌या‌ ‌विधानावर‌ ‌तुमचे‌ ‌मत‌ ‌व्यक्त‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
झाड‌ ‌म्हटले‌ ‌म्हणजे‌ ‌हिरवळ‌ ‌आलीच.‌ ‌हिरवा‌ ‌रंग‌ ‌हा‌ ‌समृद्धीचा‌ ‌व‌ ‌संपन्नतेने‌ ‌नटलेला‌ ‌असतो.‌ ‌झाडे‌ ‌स्वत:च‌ ‌जीवनमय‌ ‌असतात,‌ ‌ती‌ ‌जीवनदायी‌ असतात.‌ ‌स्वत:च्या‌ ‌जीवनातून‌ ‌ती‌ ‌इतरांचे‌ ‌जीवन‌ ‌फुलवित‌ ‌असतात.‌ ‌इतरांना‌ ‌जीवन‌ ‌जगण्याची‌ ‌प्रेरणा‌ ‌देत‌ ‌असतात.‌ ‌स्वत:च्या‌ ‌दातृत्वातून‌ ‌ती‌ ‌इतरांना‌ ‌जणू‌ ‌जीवनच‌ ‌दान‌ ‌करीत‌ ‌असतात.‌ ‌झाडे‌ ‌सजीवांना‌ ‌प्राणवायू‌ ‌देतात.‌ ‌फळे‌ ‌व‌ ‌फुले‌ ‌अर्पण‌ ‌करत‌ ‌असतात.‌ ‌एक‌ ‌उत्साह,‌ ‌उमंग‌ ‌व‌ ‌प्रसन्नता‌ ‌माणसाच्या‌ ‌मनात‌ ‌निर्माण‌ ‌करतात.‌ ‌त्यांच्याकडे‌ ‌पाहिले‌ ‌की,‌ ‌माणसांचे‌ ‌मन‌ ‌प्रसन्न‌ ‌व‌ ‌टवटवीत‌ ‌होते.‌ ‌अशाप्रकारे‌ ‌झाडे‌ ‌जीवनदायी‌ ‌असतात.‌ ‌

‌

पुढील‌ ‌उताऱ्याच्या‌ ‌आधारे‌ ‌दिलेल्या‌ ‌सूचनेनुसार‌ ‌कृती‌ ‌करा:‌

‌कृती‌ ‌1‌:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती‌ ‌

प्रश्न 1‌.
आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌
उत्तरः‌ ‌

योग्य‌ ‌पर्याय‌ ‌निवडून‌ ‌विधाने‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌

प्रश्न 1.
जमिनीत‌ ‌नेमकी‌ ‌तिथंच‌ ‌ओल‌ ‌असे;‌ ‌कारण‌ ‌…………………..
(अ)‌ ‌पावसाचं‌ ‌पाणी‌ ‌सगळं‌ ‌त्या‌ ‌झाडाला‌ ‌जाई.‌
‌(ब)‌ ‌गच्चीवरचं‌ ‌पाणी‌ ‌सगळं‌ ‌त्या‌ ‌झाडाला‌ ‌जाई.‌ ‌
(क)‌ ‌मोरीचं‌ ‌पाणी‌ ‌सगळं‌ ‌त्या‌ ‌झाडाला‌ ‌जाई.‌
‌(ड)‌ ‌अंगणातलं‌ ‌पाणी‌ ‌सगळं‌ ‌त्या‌ ‌झाडाला‌ ‌जाई.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
जमिनीत‌ ‌नेमकी‌ ‌तिथंच‌ ‌ओल‌ ‌असे;‌ ‌कारण‌ ‌मोरीचं‌ ‌पाणी‌ ‌सगळं‌ ‌त्या‌ ‌झाडाला‌ ‌जाई.‌

प्रश्न 2.
आज‌ ‌इथं‌ ‌दिसलेला‌ ‌शंख‌ ‌उदया‌ ‌तिथं‌ ‌दिसे;‌ ‌कारण‌ ‌………‌……..
‌(अ)‌ ‌रात्रीतून‌ ‌तो‌ ‌बराच‌ ‌सरकलेला‌ ‌असे.‌
‌(ब)‌ ‌तो‌ ‌पाठीवर‌ ‌शंख‌ ‌घेत‌ ‌असे.‌
‌(क)‌ ‌तो‌ ‌रात्रीचाच‌ ‌चालत‌ ‌असे.‌ ‌
(ड)‌ ‌त्याला‌ ‌उचलून‌ ‌दुसरीकडे‌ ‌ठेवले‌ ‌जाई.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
आज‌ ‌इथं‌ ‌दिसलेला‌ ‌शंख‌ ‌उदया‌ ‌तिथं‌ ‌दिस;‌ ‌कारण‌ ‌रात्रीतून‌ ‌तो‌ ‌बराच‌ ‌सरकलेला‌ ‌असे.‌ ‌

उत्तरे‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.
1. ‌लेखकाचा‌ ‌आणि‌ ‌लहान‌ ‌मुलांचा‌ ‌हा‌ ‌कौतुकाचा‌ ‌कार्यक्रम‌ ‌होऊन‌ ‌बसला‌ ‌……………‌ ‌
2.‌ ‌झाडाखाली‌ ‌असणारी‌ ‌वस्ती‌ ‌…..‌……………. ‌
उत्तर:‌ ‌
1. ‌गोगलगाईंचा‌ ‌प्रवास‌ ‌निरखणं‌ ‌
2.‌ ‌गोगलगाईंची‌

जोड्या‌ ‌जुळवा.‌

प्रश्न 1.
‌जोड्या‌ ‌जुळवा.‌

‌’अ’‌ ‌गट‌ ‌	‘ब’‌ ‌गट‌
‌1. भिंतीच्या‌ ‌उंचीचे‌	(अ)‌ ‌सावली‌ ‌
2. काळीभोर‌	(ब)‌ ‌गोगलगाईंची‌ ‌
3. ‌झाडाखाली‌ ‌वस्ती‌	‌(क)‌ ‌लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌

उत्तर:‌ ‌

‌’अ’‌ ‌गट‌ ‌	‘ब’‌ ‌गट‌
‌1. भिंतीच्या‌ ‌उंचीचे‌	(क)‌ ‌लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌
2. काळीभोर‌	(अ)‌ ‌सावली‌ ‌
3. ‌झाडाखाली‌ ‌वस्ती‌	‌(ब)‌ ‌गोगलगाईंची‌ ‌

उताऱ्यानुसार‌ ‌घटनांचा‌ ‌क्रम‌ ‌लावा.‌

प्रश्न 1.

1. लहान-मोठे‌ ‌अनेक‌ ‌शंख‌ ‌मग‌ ‌दिसून‌ ‌येऊ‌ ‌लागले.‌ ‌
2. ‌मोरीचं‌ ‌पाणी‌ ‌सगळं‌ ‌त्या‌ ‌झाडाला‌ ‌जाई.‌ ‌
3. ‌त्या‌ ‌ओलसर‌ ‌जमिनीत‌ ‌मला‌ ‌काही‌ ‌शंख‌ ‌दिसू‌ ‌लागले.‌ ‌
4. ‌त्यामुळे‌ ‌जमिनीत‌ ‌नेमकी‌ ‌तिथंच‌ ‌ओल‌ ‌असे.‌ ‌

उत्तर:‌ ‌

1. मोरीचं‌ ‌पाणी‌ ‌सगळं‌ ‌त्या‌ ‌झाडाला‌ ‌जाई.‌ ‌
2. ‌त्यामुळे‌ ‌जमिनीत‌ ‌नेमकी‌ ‌तिथंच‌ ‌ओल‌ ‌असे.‌
3. ‌त्या‌ ‌ओलसर‌ ‌जमिनीत‌ ‌मला‌ ‌काही‌ ‌शंख‌ ‌दिसू‌ ‌लागले.‌ ‌
4. ‌लहान-मोठे‌ ‌अनेक‌ ‌शंख‌ ‌मग‌ ‌दिसून‌ ‌येऊ‌ ‌लागले.‌

‌खालील‌ ‌प्रश्नांची‌ ‌उत्तरे‌ ‌एका‌ ‌वाक्यात‌ ‌लिहा.‌‌

प्रश्न 1.
फांदीवरील‌ ‌गोगलगाई‌ ‌कोणत्या‌ ‌रंगानं‌ ‌बरबटलेल्या‌ ‌असत?‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
फांदीवरील‌ ‌गोगलगाई‌ ‌चिकट‌ ‌रंगानं‌ ‌बरबटलेल्या‌ ‌असत.‌

प्रश्न 2.
‌लिंबाचं‌ ‌झाड‌ ‌कोणाच्या‌ ‌दिलाशाचं‌ ‌केंद्र‌ ‌झालं‌ ‌होतं?‌ ‌
उत्तर:‌ ‌
लिंबाचं‌ ‌झाड‌ ‌सजीवांच्या‌ ‌दिलाशाचं‌ ‌केंद्र‌ ‌झालं‌ ‌होतं.‌ ‌

प्रश्न 3.
लिंबाखालच्या‌ ‌ओलसर‌ ‌जमिनीत‌ ‌लेखकाला‌ ‌कोणता‌ ‌सजीव‌ ‌दिसला?
उत्तरः‌
‌लिंबाखालच्या‌ ‌ओलसर‌ ‌जमिनीत‌ ‌लेखकाला‌ ‌शंख‌ ‌हा‌ ‌सजीव‌ ‌दिसला.‌ ‌

कंसातील‌ ‌योग्य‌ ‌शब्द‌ ‌वापरून‌ ‌रिकाम्या‌ ‌जागा‌ ‌भरा.‌

प्रश्न 1.
1.‌ ‌गोगलगाई‌ ‌शंख‌ ‌……………… घेऊन‌ ‌चालतात.‌ ‌ (मानेवर,‌ ‌खांदयावर,‌ ‌पायांवर,‌ ‌पाठीवर)‌
2. ‌त्या‌ ‌झाडाखाली‌ ‌…………..‌ ‌सावली‌ ‌असे.‌ ‌ (काळीकुट्ट,‌ ‌काळीमिट्ट,‌ ‌काळीभोर,‌ ‌काळीकुळकुळीत)‌ ‌
उत्तर:‌ ‌
1. ‌पाठीवर‌ ‌
2.‌ ‌काळीभोर‌ ‌

सहसंबंध‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.
दिलाशाचं‌ ‌:‌ ‌केंद्र‌ ‌::‌ ‌काळीभोर‌ ‌:‌ ‌………..‌ ‌
उत्तर‌‌:‌
‌सावली.‌ ‌

कृती‌ ‌2‌:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती‌ ‌

प्रश्न 1.
कोण‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌ ‌
गोगलगाईंचा‌ ‌प्रवास‌ ‌पाहणारे.‌
उत्तर‌:‌
‌लेखक‌ ‌आणि‌ ‌लहान‌ ‌मुले.‌

प्रश्न 2.
आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌
उत्तर‌:‌

प्रश्न 3.‌
चूक‌ ‌की‌ ‌बरोबर‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌ ‌
1. त्यामुळे‌ ‌जमिनीत‌ ‌नेमकी‌ ‌तिथंच‌ ‌ओल‌ ‌असे.‌ ‌
2. ‌आज‌ ‌इथं‌ ‌दिसलेला‌ ‌शंख‌ ‌उदया‌ ‌दिसेनासा‌ ‌होई.‌ ‌
उत्तर:‌
‌1.‌ ‌बरोबर‌
2.‌ ‌चूक‌

‌कृती‌ 3:‌ ‌व्याकरण‌ ‌कृती‌ ‌

खालील‌ ‌वाक्ये‌ ‌लेखननियमांनुसार‌ ‌शुद्ध‌ ‌करून‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.‌
‌रात्रितून‌ ‌तो‌ ‌बराच‌ ‌सकरलेला‌ ‌असे.‌ ‌
उत्तरः‌
‌रात्रीतून‌ ‌तो‌ ‌बराच‌ ‌सरकलेला‌ ‌असे.‌

प्रश्न 2.‌
त्यामुळं‌ ‌जमीनीत‌ ‌नेमकि‌ ‌तिथंच‌ ‌ओल‌ ‌असे.
उत्तरः‌ ‌
त्यामुळे‌ ‌जमिनीत‌ ‌नेमकी‌ ‌तिथंच‌ ‌ओल‌ ‌असे.‌

‌उताऱ्यातील‌ ‌दोन‌ ‌सर्वनामे‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.‌
उताऱ्यातील‌ ‌दोन‌ ‌सर्वनामे‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌
उत्तरः‌ ‌

1. ‌माझ्या‌ ‌
2. त्या‌
3. ‌मला‌ ‌
4. ‌तो‌
5. ‌मी‌ ‌
6. ‌त्यांचा‌ ‌

‌अचूक‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌

प्रश्न 1.‌
1. दिलशाचं,‌ ‌दीलशाचं,‌ ‌दिलाशाचं,‌ ‌दिलाशचं‌ ‌(ii)‌ ‌कोतुकाचा,‌ ‌
2. कौतुकाचा,‌ ‌कौतूकाचा,‌ ‌कौतुकचा‌ ‌
उत्तर‌:‌
1. दिलाशाचं‌
2. कौतुकाचा‌ ‌

‌समानार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.‌

1. जल‌ ‌-‌ ‌[ ]
2. निशा‌ ‌-‌ [ ]
3. वसाहत‌ ‌-‌ ‌[ ]
4. छाया‌ ‌-‌ ‌[ ]

‌उत्तर:‌

1. पाणी‌ ‌
2. ‌रात्र‌ ‌
3. वस्ती‌
4. सावली‌ ‌

‌विरुद्धार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌

प्रश्न 1.‌

1. ‌खोटं‌ ‌× [ ]
2. दिवस‌ ‌× [ ]
3. निंदा‌ ‌× [ ]
4. वर‌ × [ ]

उत्तर:‌ ‌

1. खरं‌
2. रात्र‌
3. ‌कौतुक‌ ‌
4. ‌खाली‌ ‌

उताऱ्यातील‌ ‌अनेकवचनी‌ ‌शब्द‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.‌
उताऱ्यातील‌ ‌अनेकवचनी‌ ‌शब्द‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तरः‌
‌शंख‌

प्रश्न 2.‌ ‌
तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तरः‌

शब्द‌	प्रत्यय‌ ‌	विभक्ती
जमिनीत‌	त‌	‌सप्तमी‌ ‌(एकवचन)
भिंतीच्या	च्या	‌षष्ठी‌ ‌(एकवचन)‌
रात्रीतून‌	ऊन	‌पंचमी‌ ‌(एकवचन)
झाडाला‌	ला‌ ‌	‌द्वितीया‌ ‌(एकवचन)‌

प्रश्न 3.‌ ‌
तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तरः‌

शब्द‌ ‌	‌मूळशब्द‌	सामान्यरूप‌
सजीवांच्या	सजीव‌	सजीवां‌
गोगलगाईची	‌गोगलगाय‌ ‌	‌गोगलगाई‌
जमिनीत	जमीन‌	‌जमिनी‌ ‌
‌‌मुलांचा‌	‌मुले‌ ‌	मुला‌ ‌

प्रश्न 4.‌ ‌
अधोरेखित‌ ‌शब्दांच्या‌ ‌जाती‌ ‌ओळखा.‌
1. आज‌ ‌इथं‌ ‌दिसलेला‌ ‌शंख‌ ‌उदया‌ ‌तिथं‌ ‌दिसे.‌ ‌
2.‌ ‌त्यांचा‌ ‌प्रवास‌ ‌निरखणं‌ ‌हा‌ ‌माझा‌ ‌आणि‌ ‌लहान‌ ‌मुलांचा‌ ‌कौतुकाचा‌ ‌कार्यक्रम‌ ‌होऊन‌ ‌बसला‌ ‌होता.‌ ‌
उत्तर‌:‌
1. ‌नाम‌ ‌
2. ‌सर्वनाम‌

प्रश्न 5.‌ ‌
वाक्यातील‌ ‌काळ‌ ‌ओळखा.‌ ‌
त्यांचा‌ ‌प्रवास‌ ‌निरखणं‌ ‌हा‌ ‌माझा‌ ‌आणि‌ ‌लहान‌ ‌मुलांचा‌ ‌कौतुकाचा‌ ‌कार्यक्रम‌ ‌होऊन‌ ‌बसला‌ ‌होता.‌
‌उत्तरः‌ ‌
भूतकाळ‌

प्रश्न 6.‌ ‌
सहसंबंध‌ ‌लिहा.‌ ‌
मला‌ ‌:‌ ‌सर्वनाम‌ ‌::‌ ‌शंख‌ ‌:‌ ‌………‌ ‌
उत्तरः‌
‌नाम‌ ‌

प्रश्न 7.‌ ‌
पर्यायी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तरः‌

कृती‌ ‌4‌:‌ ‌स्वमत‌ ‌

प्रश्न 1.‌ ‌
वृक्ष‌ ‌व‌ ‌मानवी‌ ‌जीवन‌ ‌यांच्यातील‌ ‌परस्परसंबंधाविषयी‌ ‌तुमचे‌ ‌मत‌ ‌सोदाहरण‌ ‌स्पष्ट‌ ‌करा.
उत्तरः‌
‌वृक्ष‌ ‌व‌ ‌मानवी‌ ‌जीवन‌ ‌यांचे‌ ‌परस्परसंबंध‌ ‌अतूट‌ ‌आहेत.‌ ‌वृक्षांशिवाय‌ ‌मानवाच्या‌ ‌जीवनाची‌ ‌कल्पनाच‌ ‌करता‌ ‌येणार‌ ‌नाही.‌ ‌त्यांच्याशिवाय‌ ‌माणसाचे‌ ‌आस्तित्त्वच‌ ‌राहणार‌ ‌नाही.‌ ‌वृक्ष‌ ‌मानवास‌ ‌प्राणवायू‌ ‌देतात‌ ‌त्यामुळेच‌ ‌माणसास‌ ‌श्वसनास‌ ‌वायू‌ ‌मिळतो.‌ ‌प्राचीन‌ ‌काळापासून‌ ‌पाहिले‌ ‌तर‌ ‌आपल्या‌ ‌लक्षात‌ ‌येईल‌ ‌की,‌ ‌ऋषीमुनींनी‌ ‌याच‌ ‌वृक्षाच्या‌ ‌खाली‌ ‌बसून‌ ‌तप‌ ‌केलेले‌ ‌आहे.‌ ‌त्यांना‌ ‌दिव्यत्वाचा‌ ‌साक्षात्कार‌ ‌या‌ ‌वृक्षामुळेच‌ ‌झालेला‌ ‌आहे.‌ ‌गौतम‌ ‌बुद्धांना‌ ‌ज्ञान‌ ‌बोधिसत्व‌ ‌वृक्षांच्या‌ ‌खालीच‌ ‌मिळाले‌ ‌आहे.‌ ‌तुकोबांनी‌ ‌आपली‌ ‌अभंगरचना‌ ‌वृक्षाच्या‌ ‌सान्निध्यात‌ ‌बसूनच‌ ‌लिहिलेली‌ ‌आहे.‌ ‌’वृक्षवल्ली‌ ‌आम्हा‌ ‌सोयरी’‌ ‌असे‌ ‌ते‌ ‌आनंदाने‌ ‌म्हणतात.‌ ‌

पुढील‌ ‌उताऱ्याच्या‌ ‌आधारे‌ ‌दिलेल्या‌ ‌सूचनेनुसार‌ ‌कृती‌ ‌करा:‌ ‌

कृती‌ ‌1‌:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती‌

प्रश्न 1.‌ ‌
‌आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌
उत्तरः‌

‌उत्तरे‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.‌
‌त्यांच्यामुळे‌ ‌झाड‌ ‌नेहमी‌ ‌गजबजलेलं‌ ‌असे.‌ ‌
उत्तर:‌
‌चिमण्या‌ ‌आणि‌ ‌इतर‌ ‌पक्षी‌ ‌

प्रश्न 2.‌
लिंबाच्या‌ ‌काटेरी‌ ‌झाडात‌ ‌घरटे‌ ‌बांधणारी‌ ‌जोडी.‌ ‌
उत्तरः‌
‌पारव्याची‌ ‌

प्रश्न 3.‌
‌जोड्या‌ ‌जुळवा.‌

‌’अ’‌ ‌गट‌ ‌	‌’ब’‌ ‌गट‌ ‌
1. गुंजांच्या‌ ‌डोळ्यांची‌	‌‌(अ)‌ ‌झाड‌ ‌
‌2. तुरेदार‌	(ब)‌ ‌पारवी‌
3. संगीतमय‌	‌(क)‌ ‌पक्षी‌ ‌
‌4. थव्याथव्याने‌ ‌येणारे‌	(ड)‌ ‌बुलबुल‌

‌उत्तर:‌

‌’अ’‌ ‌गट‌ ‌	‌’ब’‌ ‌गट‌ ‌
1. गुंजांच्या‌ ‌डोळ्यांची‌	‌‌(ब)‌ ‌पारवी‌
‌2. तुरेदार‌	(ड)‌ ‌बुलबुल‌
3. संगीतमय‌	(अ)‌ ‌झाड‌
‌4. थव्याथव्याने‌ ‌येणारे‌	‌(क)‌ ‌पक्षी‌ ‌

प्रश्न 4.
उताऱ्यानुसार‌ ‌घटनांचा‌ ‌क्रम‌ ‌लावा.‌ ‌

1. मग‌ ‌ते‌ ‌जोडपं‌ ‌हळूहळू‌ ‌दिसेनासं‌ ‌झालं.‌ ‌
2. त्या‌ ‌जोडीनं‌ ‌काड्याकाड्यांचं‌ ‌एक‌ ‌घरटं‌ ‌त्या‌ ‌लिंबाच्या‌ ‌काटेरी‌ ‌झाडात‌ ‌बांधायला‌ ‌सुरुवात‌ ‌केली.‌ ‌
3. लेखकाचा‌ ‌मुलगा‌ ‌तिथं‌ ‌वारंवार‌ ‌जाऊन‌ ‌पाही.‌
4. ‌लवकरच‌ ‌एक‌ ‌पारव्याची‌ ‌जोडी‌ ‌त्या‌ ‌गर्द‌ ‌हिरव्या‌ ‌आश्चर्यात‌ ‌दिलासा‌ ‌शोधू‌ ‌लागली.‌ ‌

उत्तर‌:‌

1. लवकरच‌ ‌एक‌ ‌पारव्याची‌ ‌जोडी‌ ‌त्या‌ ‌गर्द‌ ‌हिरव्या‌ ‌आश्चर्यात‌ ‌दिलासा‌ ‌शोधू‌ ‌लागली.‌
2. ‌त्या‌ ‌जोडीनं‌ ‌काड्याकाड्यांचं‌ ‌एक‌ ‌घरटं‌ ‌त्या‌ ‌लिंबाच्या‌ ‌काटेरी‌ ‌झाडात‌ ‌बांधायला‌ ‌सुरुवात‌ ‌केली.‌ ‌
3. लेखकाचा‌ ‌मुलगा‌ ‌तिथं‌ ‌वारंवार‌ ‌जाऊन‌ ‌पाही.‌ ‌
4. ‌मग‌ ‌ते‌ ‌जोडपं‌ ‌हळूहळू‌ ‌दिसेनासं‌ ‌झालं.‌

खालील‌ ‌प्रश्नांची‌ ‌उत्तरे‌ ‌एका‌ ‌वाक्यात‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.
गर्द‌ ‌हिरव्या‌ ‌आश्चर्यात‌ ‌कोण‌ ‌दिलासा‌ ‌शोधू‌ ‌लागली?‌ ‌
उत्तर‌‌:‌
‌एक‌ ‌पारव्याची‌ ‌जोडी‌ ‌गर्द‌ ‌हिरव्या‌ ‌आश्चर्यात‌ ‌दिलासा‌ ‌शोधू‌ ‌लागली.‌ ‌

प्रश्न 2.
पारव्याचं‌ ‌जोडपं‌ ‌हळूहळू‌ ‌दिसेनासं‌ ‌का‌ ‌झालं?‌ ‌
उत्तर‌‌:‌
‌लेखकाचा‌ ‌मुलगा‌ ‌वारंवार‌ ‌त्यांना‌ ‌जाऊन‌ ‌पाही‌ ‌म्हणून‌ ‌मग‌ ‌ते‌ ‌जोडपं‌ ‌हळूहळू‌ ‌दिसेनासं‌ ‌झालं.‌

प्रश्न 3.
लिंबाच्या‌ ‌झाडाजवळ‌ ‌नेहमी‌ ‌कोणते‌ ‌पक्षी‌ ‌दिसत?‌ ‌
उत्तर‌‌:‌
‌लिंबाच्या‌ ‌झाडाजवळ‌ ‌नेहमी‌ ‌तुरेदार‌ ‌बुलबुल‌ ‌आणि‌ ‌पोपट‌ ‌हे‌ ‌पक्षी‌ ‌दिसत.‌ ‌

‌कंसातील‌ ‌योग्य‌ ‌शब्द‌ ‌वापरून‌ ‌रिकाम्या‌ ‌जागा‌ ‌भरा.‌

प्रश्न 1.
‌1.‌ ‌जणू‌ ‌गातं‌ ‌बहरतं‌ ‌…………. झाड.‌ ‌(लययुक्त,‌ ‌सुरेल,‌ ‌संगीतमय,‌ ‌तालयुक्त)‌ ‌
2.‌ ‌लुकलुकत्या‌ ‌नजरेची‌ ‌………….‌ ‌दृष्टीस‌ ‌पडे‌ ‌‌(चिमणी,‌ ‌पारवी,‌ ‌बुलबुल,‌ ‌लांडोर)‌ ‌
उत्तर:‌
‌1.‌ ‌संगीतमय‌ ‌
2.‌ ‌पारवी‌ ‌

सहसंबंध‌ ‌लिहा.‌

प्रश्न 1.
1. ‌लुकलुकती‌ ‌:‌ ‌नजर‌ ‌::‌ ‌बहरतं‌ ‌:‌ ‌……………….
2.‌ ‌शेवट‌ ‌:‌ ‌सुरुवात‌ ‌::‌ ‌थंड‌ ‌:‌ ‌……………………..
उत्तर:‌
1.‌ ‌झाड‌
‌2.‌ ‌तप्त‌

प्रश्न 2.
शब्दजाल‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर:‌

कृती‌ ‌2‌:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती‌

प्रश्न 1.
योग्य‌ ‌पर्याय‌ ‌निवडून‌ ‌विधान‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
ते‌ ‌जोडपं‌ ‌हळूहळू‌ ‌दिसेनासं‌ ‌झालं;‌ ‌कारण‌ ‌…………………
(अ) माझा‌ ‌मुलगा‌ ‌तिथं‌ ‌वारंवार‌ ‌जाऊन‌ ‌पाही.‌ ‌
(ब) झाड‌ ‌हळूहळू‌ ‌सुकत‌ ‌गेलं.‌
‌(क)‌ ‌लोक‌ ‌वारंवार‌ ‌तिथं‌ ‌जाऊन‌ ‌पाहत.‌ ‌
(ड) उन्हाळा‌ ‌वाढत‌ ‌गेला.‌ ‌
उत्तर‌:‌
‌ते‌ ‌जोडपं‌ ‌हळूहळू‌ ‌दिसेनासं‌ ‌झालं;‌ ‌कारण‌ ‌माझा‌ ‌मुलगा‌ ‌तिथं‌ ‌वारंवार‌ ‌जाऊन‌ ‌पाही.‌

प्रश्न 2.
‌आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर‌:‌

चूक‌ ‌की‌ ‌बरोबर‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.
1. ‌तुरेदार‌ ‌पोपट‌ ‌आणि‌ ‌बुलबुल‌ ‌नेहमी‌ ‌तिथं‌ ‌दिसत.‌ ‌
2.‌ ‌मग‌ ‌जोडपं‌ ‌हळूहळू‌ ‌दिसेनासं‌ ‌झालं.‌
उत्तर:‌
1. चूक‌
2. ‌बरोबर‌ ‌

कृती‌ ‌3 ‌:‌ ‌व्याकरण‌ ‌कृती‌ ‌

प्रश्न 1.
खालील‌ ‌वाक्य‌ ‌लेखननियमांनुसार‌ ‌शुद्ध‌ ‌करून‌ ‌लिहा.‌ ‌चिमन्या‌ ‌आणि‌ ‌इतर‌ ‌पक्षी‌ ‌यांनी‌ ‌ते‌ ‌झाड‌ ‌नेहमि‌ ‌गजबजलेलं‌ ‌असे.‌ ‌
उत्तर:‌
‌चिमण्या‌ ‌आणि‌ ‌इतर‌ ‌पक्षी‌ ‌यांनी‌ ‌ते‌ ‌झाड‌ ‌नेहमी‌ ‌गजबजलेलं‌ ‌असे.‌ ‌

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील‌ ‌दोन‌ ‌विशेषणे‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तर:‌

1. ‌एक‌ ‌
2. ‌गर्द‌ ‌
3. काटेरी‌ ‌
4.  ‌गुंजांच्या‌ ‌
5. लुकलुकत्या
6. संगीतमय
7. तुरेदार
8. आश्वसनाचं‌ ‌
9. विश्वासाचं‌ ‌
10. अनेक‌
11. एकमेव‌ ‌

‌अचूक‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌

‌प्रश्न 1.
आस्वासन,‌ ‌आश्वाशन,‌ ‌आश्वासन,‌ ‌अश्वासन‌ ‌
उत्तर‌‌:‌
‌आश्वासन‌ ‌

‌प्रश्न 2.
लुकलुकत्या,‌ ‌लूकलूकत्या,‌ ‌लुकलुकत्या,‌ ‌लुकलकूत्या‌ ‌
उत्तर‌:‌ ‌
लुकलुकत्या‌

‌समानार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌

‌प्रश्न 1.

1. ‌दरवाजा‌ ‌-‌ ‌[ ] ‌
2. बाट‌ ‌-‌ ‌[ ]
3. ‌नयन‌ ‌- [ ]
4. नेहमी‌ ‌- [ ]

उत्तर:‌

1. ‌‌दार‌ ‌
2. ‌गर्दै‌
3. ‌डोळे‌
4. ‌वारंवार‌ ‌

‌विरुद्धार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌

‌प्रश्न 1.

1. ‌शेवट‌ ‌×
2. ‌गरम‌ ‌×
3. ‌कधीकपी‌ ‌×
4. ‌भरभर‌ ‌×‌ ‌

उत्तर:‌

1. सुरुवात‌
2. ‌थंड‌
3. ‌नेहमी‌ ‌
4. ‌हळूहळू‌ ‌

‌प्रश्न 6.
‌उत्ताऱ्यातील‌ ‌दोन‌ ‌अनेकवचनी‌ ‌शब्द‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तर:‌
1. ‌चिमण्या‌
2.‌ ‌पक्षी‌

अधोरेखित‌ ‌शब्दांच्या‌ ‌जाती‌ ‌ओळखा.‌ ‌

‌प्रश्न 7.
लुकलुकत्या‌ ‌नजरेची‌ ‌पारवी‌ ‌दृष्टीस‌ ‌पडे‌ ‌
उत्तर:‌
‌विशेषम‌ ‌

‌प्रश्न 8.
तुरेवर‌ ‌बुलबुल‌ ‌आणि‌ ‌पोपट‌ ‌नेहमी‌ ‌तिथं‌ ‌दिसत.‌ ‌
उत्तर:‌ ‌
उभयान्वयी‌ ‌अव्यय‌

‌

प्रश्न 9.
तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर:‌ ‌

शब्द‌	प्रत्यय‌	‌विभकती‌ ‌
वातावरणातून	ऊन‌	‌पंचमी‌ ‌(एकवचन)‌
‌पारव्याची‌ ‌	ची‌ ‌	पाठी‌ ‌(एकवचन)‌
‌दृष्टीस‌ ‌	स	द्वितीया‌ ‌(एकवचन)‌
‌पाल्यांना‌ ‌	ना‌ ‌	द्वितीया‌ ‌(अनेकवचन)‌

‌प्रश्न 10.
‌तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर:‌ ‌

शब्द‌	मूळ‌ ‌शब्द‌	सामान्यरूप
खिडकीतून‌	खिडकी	खिडकी
‌डोळ्यांची‌ ‌	‌डोळे‌ ‌	‌डोळया‌ ‌
झाडात	झाड	झाडा
थव्याथव्यानं	थवा	थव्या

‌प्रश्न 11.
‘आश्वासन‌ ‌देणे’‌ ‌या‌ ‌वाक्प्रचाराचा‌ ‌अर्थ‌ ‌लिहून‌ ‌वाक्यात‌ ‌उपयोग‌ ‌करा.‌
‌उत्तर:‌ ‌
आश्वासन‌ ‌देणे‌ ‌-‌ ‌हमी‌ ‌देणे‌ ‌
बाक्य:‌ ‌निवडणूक‌ ‌जवळ‌ ‌आल्याने‌ ‌नेतेमंडळी‌ ‌कोरडी‌ ‌आश्वासने‌ ‌देत‌ ‌होती.‌

‌प्रश्न 12.
खालील‌ ‌वाक्यात‌ ‌अधोरेखित‌ ‌शब्दांऐवजी‌ ‌पाठात‌ ‌आलेला‌ ‌योग्य‌ ‌वाक्प्रचार‌ ‌शोधून‌ ‌वाक्य‌ ‌पुन्हा‌ ‌लिहा.‌ ‌
गुंजांच्या‌ ‌डोळयांची,‌ ‌लुकलुकत्या‌ ‌नजरेची‌ ‌परवी‌ ‌नजरेस‌ ‌पडे.‌ ‌
उत्तरः‌
‌गुंजांच्या‌ ‌डोळांची,‌ ‌लुकलुकत्या‌ ‌नजरेची‌ ‌पारवी‌ ‌दृष्टीस‌ ‌पडे.‌ ‌

‌प्रश्न 13.
वान्यातील‌ ‌काळ‌ ‌ओळखा.‌ ‌
भोवतालच्या‌ ‌रखरखीतून‌ ‌त्या‌ ‌जोडीनं‌ ‌एक‌ ‌थंड‌ ‌असा‌ ‌आश्रय‌ ‌शोधून‌ ‌काढला‌ ‌होता,‌ ‌
उत्तर:‌
‌भूतकाळ‌ ‌

‌प्रश्न 14.
भविष्यकाळ‌ ‌करा.‌ ‌
तुरेवार‌ ‌बुलबुल‌ ‌अपि‌ ‌पोपट‌ ‌नेहमी‌ ‌विच‌ ‌दिसत.‌ ‌
उत्तरः‌
‌तुरेवर‌ ‌बुलबुल‌ ‌अपि‌ ‌पोपट‌ ‌नेहमी‌ ‌तिच‌ ‌दिसतील.‌ ‌

कृती‌ ‌4‌ ‌:‌ ‌स्वमत‌

प्रश्न 1.
झाई‌ ‌जणू‌ ‌पक्ष्यांना‌ ‌जगण्यासाठी‌ ‌नवं‌ ‌आश्वासक‌ ‌निमंत्रण‌ ‌देतात‌ ‌या‌ ‌विधानावर‌ ‌तुमचे‌ ‌स्वमत‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तरः‌
‌झाडे‌ ‌आणि‌ ‌पक्षी‌ ‌यांचे‌ ‌एकमेकांशी‌ ‌अतूट‌ ‌नाते‌ ‌असते.‌ ‌रेशमाचे‌ ‌बंधच‌ ‌जणू‌ ‌त्यांच्यात‌ ‌गुरफटलेले‌ ‌असतात,‌ ‌पक्षी‌ ‌वातावरणात‌ ‌विहार‌ ‌करतात.‌ ‌झाड‌ ‌हेव‌ ‌त्यांचे‌ ‌वित्रामाचे‌ ‌व‌ ‌वास्तव्याचे‌ ‌विकाण‌ ‌असते.‌ ‌सर्व‌ ‌पक्षी‌ ‌झाडांवर‌ ‌बसून‌ ‌किलबिलाट‌ ‌करतात‌ ‌तेक्का‌ ‌असे‌ ‌वाटते‌ ‌की,‌ ‌जणू‌ ‌पक्ष्यांची‌ ‌शाळाच‌ ‌भरलेली‌ ‌आहे.‌ ‌ऊन‌ ‌वारा‌ ‌व‌ ‌पाऊस‌ ‌यांचसून‌ ‌स्वत:चे‌ ‌रक्षण‌ ‌करण्यासाठी‌ ‌पक्षी‌ ‌झाडांवर‌ ‌आपली‌ ‌घरटी‌ ‌बांधतात.‌ ‌झाडाची‌ ‌फळे‌ ‌खातात.‌ ‌झाड‌ ‌हेच‌ ‌त्यांच्या‌ ‌संरक्षणाचे‌ ‌एकमेव‌ ‌साधन‌ ‌असते.‌ ‌जणू‌ ‌झाडेच‌ ‌हिरवीगार‌ ‌होऊन‌ ‌डोलत‌ ‌त्यांना‌ ‌आपल्याकडे‌ ‌बोलावत‌ ‌असतात.‌

पुढील‌ ‌उताऱ्याच्या‌ ‌आधारे‌ ‌दिलेल्या‌ ‌सूचनेनुसार‌ ‌कृती‌ ‌करा:‌

‌कृती‌ 1 ‌:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती‌

प्रश्न 1.
आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तरः‌

उत्तरे‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.
‌लेखकाला‌ ‌झाडाच्या‌ ‌बाबतीत‌ ‌हे‌ ‌पहायला‌ ‌मिळाले‌ ‌नाही.‌ ‌
उत्तर‌:‌
‌फुलांपासून‌ ‌ते‌ ‌फळांपर्यंतचा‌ ‌सगळा‌ ‌जीवनप्रवास‌

प्रश्न 2.
राहत्या‌ ‌घराच्या‌ ‌मागे‌ ‌लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌लावणारी.‌
‌उत्तरः‌
‌दाक्षिणात्य‌ ‌स्त्री‌ ‌

प्रश्न 3.
‌जोड्या‌ ‌जुळवा.‌ ‌

‘अ’‌ ‌गट‌ ‌	‘ब’‌ ‌गट‌
1. अनेकरंगी	अ)‌ ‌फुले‌
2. मंद‌ ‌गोड‌ ‌वासाची‌	(ब)‌ ‌पक्षी‌
‌3. फुलचुखे‌ ‌चिमुकले‌	(क)‌ ‌सजीवांसाठी‌ ‌
‌4. जीवनदायी‌ ‌केंद्र‌	(ड)‌ ‌किडे‌ ‌

उत्तरः‌

‘अ’‌ ‌गट‌ ‌	‘ब’‌ ‌गट‌
1. अनेकरंगी	(ड)‌ ‌किडे‌ ‌
2. मंद‌ ‌गोड‌ ‌वासाची‌	(अ)‌ ‌फुले‌
‌3. फुलचुखे‌ ‌चिमुकले‌	(ब)‌ ‌पक्षी‌
‌4. जीवनदायी‌ ‌केंद्र‌	(क)‌ ‌सजीवांसाठी‌ ‌

‌खालील‌ ‌प्रश्नांची‌ ‌उत्तरे‌ ‌एका‌ ‌वाक्यात‌ ‌लिहा.‌

प्रश्न 1.
झाडाखाली‌ ‌कोणाचे‌ ‌एक‌ ‌वेगळेच‌ ‌विश्व‌ ‌होते?‌ ‌
उत्तर:‌
‌झाडाखाली‌ ‌मुंग्यांचे‌ ‌एक‌ ‌वेगळेच‌ ‌विश्व‌ ‌होते.‌ ‌

प्रश्न 2.
‌कशामुळे‌ ‌झाडाभोवती‌ ‌पंखधारी‌ ‌चिमुकल्या‌ ‌पऱ्या‌ ‌उडू‌ लागल्या?‌ ‌
उत्तरः‌
‌फुलांमुळे‌ ‌झाडाभोवती‌ ‌पंखधारी‌ ‌चिमुकल्या‌ ‌पऱ्या‌ ‌उडू‌ ‌लागल्या.‌

प्रश्न 3.
लेखकाला‌ ‌केव्हा‌ ‌खिडकी‌ ‌लावून‌ ‌घ्यावी‌ ‌असे‌ ‌वाटू‌ ‌लागले?‌ ‌
उत्तरः‌
‌झाडाच्या‌ ‌फांदीवर‌ ‌मधमाश्यांनी‌ ‌छोटे‌ ‌पोळे‌ ‌रचल्यावर‌ ‌लेखकाला‌ ‌खिडकी‌ ‌लावून‌ ‌घ्यावी‌ ‌असे‌ ‌वाटू‌ ‌लागले.‌ ‌

प्रश्न 4.
‌लिंबाच्या‌ ‌झाडाची‌ ‌कोणती‌ ‌व्याख्या‌ ‌झाली‌ ‌होती?‌ ‌
उत्तर:‌ ‌
‘सजीवांसाठी‌ ‌जीवनदायी‌ ‌केंद्र’‌ ‌अशी‌ ‌लिंबाच्या‌ ‌झाडाची‌ ‌व्याख्या‌ ‌झाली‌ ‌होती.‌ ‌

प्रश्न 5.
लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌लावलेल्या‌ ‌स्त्रीनं‌ ‌त्याला‌ ‌कशाच्या‌ ‌मर्यादा‌ ‌घातल्या‌ ‌नव्हत्या?‌ ‌
उत्तर:‌
‌लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌लावलेल्या‌ ‌स्त्रीनं‌ ‌त्याला‌ ‌कडूपणाच्या‌ ‌आणि‌ ‌कंजुषीच्या‌ ‌मर्यादा‌ ‌घातलेल्या‌ ‌नव्हत्या.

कंसातील‌ ‌योग्य‌ ‌शब्द‌ ‌वापरून‌ ‌रिकाम्या‌ ‌जागा‌ ‌भरा.‌ ‌

प्रश्न 1.
1. …………….‌ ‌लगडलेलं‌ ‌ते‌ ‌झाड‌ ‌दृष्ट‌ ‌लागण्यासारखं‌ ‌होतं.‌ ‌(फुलांनी,‌ ‌फळांनी,‌ ‌फांदयांनी,‌ ‌फुलपाखरांनी)‌ ‌
2.‌ ‌फुलांमुळे‌ ‌लवकरच‌ ‌त्या‌ ‌झाडाभोवती‌ ‌पंखधारी‌ ‌चिमुकल्या‌ ‌………………..‌ ‌उडू‌ ‌लागल्या.‌ ‌(चेटकिणी,‌ ‌पऱ्या,‌ ‌चिमण्या,‌ ‌लांडोरी)‌ ‌
3. ‌एकदा‌ ‌पाहत‌ ‌असताना‌ ‌…………..‌ ‌कात‌ ‌आढळून‌ ‌आली‌ ‌(पालीची,‌ ‌पक्ष्यांची,‌ ‌मगरीची,‌ ‌सापाची)‌
‌उत्तर:‌
1. ‌फळांनी‌
2. ‌पऱ्या‌
3. ‌सापाची‌

प्रश्न ‌2.‌ ‌
सहसंबंध‌ ‌लिहा.‌ ‌
अनेकरंगी‌ ‌:‌ ‌किडे‌ ‌::‌ ‌चिमुकल्या‌ ‌:‌ ‌………‌ ‌
उत्तर:‌
‌पऱ्या‌

प्रश्न ‌3.‌ ‌
शब्दसमूहासाठी‌ ‌एक‌ ‌शब्द‌ ‌चौकटीत‌ ‌लिहा.‌ ‌
पंख‌ ‌धारण‌ ‌केलेली‌ ‌-‌ ‌[ ]
उत्तर‌‌:‌
‌पंखधारी‌ ‌

कृती‌ ‌2:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती‌ ‌

प्रश्न 1.
योग्य‌ ‌पर्याय‌ ‌निवडून‌ ‌विधान‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
आसपासचे‌ ‌लोक‌ ‌येत,‌ ‌लिंबाची‌ ‌फळं‌ ‌मुक्तपणे‌ ‌घेऊन‌ ‌जात,‌ ‌कारण ….‌……….. ‌
(अ)‌ ‌मुक्त-मोकळं‌ ‌झाड‌ ‌तिनं‌ ‌जणू‌ ‌कडूपणाच्या‌ ‌आणि‌ ‌कंजुषीच्या‌ ‌मर्यादा‌ ‌घातलेल्या‌ ‌नव्हत्या.‌
‌(ब) मुक्त-मोकळं‌ ‌झाड‌ ‌तिनं‌ ‌जणू‌ ‌सर्व‌ ‌बंधने‌ ‌घातली‌ ‌नव्हती.‌
(क)‌ ‌मुक्त-मोकळं‌ ‌झाड‌ ‌तिनं‌ ‌जणू‌ ‌कडूपणाच्या‌ ‌आणि‌ ‌कंजुषीच्या‌ ‌मर्यादा‌ ‌घातलेल्या‌ ‌होत्या.‌ ‌
(ड) ती‌ ‌फळेच‌ ‌रसाळ‌ ‌होती.‌ ‌
उत्तर‌:‌
‌आसपासचे‌ ‌लोक‌ ‌येत,‌ ‌लिंबाची‌ ‌फळं‌ ‌मुक्तपणे‌ ‌घेऊन‌ ‌जात,‌ ‌कारण‌ ‌मुक्त-मोकळं‌ ‌झाड‌ ‌तिनं‌ ‌जणू‌ ‌कडूपणाच्या‌ ‌आणि‌ ‌कंजुषीच्या‌ ‌मर्यादा‌ ‌घातलेल्या‌ ‌नव्हत्या.‌

प्रश्न 2.
आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर‌:‌

प्रश्न 3.
कोण‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌ ‌

1. ‌अद्भूत‌ ‌फळदार‌ ‌आश्वासन‌ ‌घेऊन‌ ‌आलेली.‌ ‌
2. ‌छोट्या‌ ‌फांदीवर‌ ‌पोळं‌ ‌रचणाऱ्या‌ ‌
3. ‌सजीवांसाठी‌ ‌जीवनदायी‌ ‌केंद्र.‌ ‌
4. ‌लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌लावणारी.‌ ‌

उत्तर:‌

1. ‌फुले‌ ‌
2. ‌मधमाश्या‌ ‌
3. ‌लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌
4. ‌दाक्षिणात्य‌ ‌स्त्री‌

प्रश्न 4.
आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर:‌

चूक‌ ‌की‌ ‌बरोबर‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.

1. ‌माणसंही‌ ‌त्या‌ ‌झाडाकडं‌ ‌आकर्षित‌ ‌होत‌ ‌होती.‌ ‌
2. ‌झाडाखाली‌ ‌मुंग्यांचंही‌ ‌एक‌ ‌वेगळंच‌ ‌विश्व‌ ‌होतं.‌ ‌
3. ‌तिनं‌ ‌त्या‌ ‌झाडाला‌ ‌कुंपण‌ ‌घातलं‌ ‌होतं.‌

‌उत्तर:‌

1. ‌बरोबर‌ ‌
2. ‌बरोबर‌
3. ‌चूक‌ ‌

कृती‌ ‌3‌:‌ ‌व्याकरण‌ ‌कृती‌ ‌

प्रश्न 1.
‌खालील‌ ‌वाक्य‌ ‌लेखननियमांनुसार‌ ‌शुद्ध‌ ‌करून‌ ‌लिहा.‌ ‌
पण‌ ‌थंड‌ ‌सावलित‌ ‌कुत्रिही‌ ‌तिथं‌ ‌विसाव्याला‌ ‌येत.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
पण‌ ‌थंड‌ ‌सावलीत‌ ‌कुत्रीही‌ ‌तिथं‌ ‌विसाव्याला‌ ‌येत.‌

प्रश्न 2.
‌उताऱ्यातील‌ ‌दोन‌ ‌विशेषणे‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌
‌उत्तरः‌ ‌

1. वेगळंच‌
2. ‌थंड‌ ‌
3. सगळं‌
4. ‌‌चिमुकली‌ ‌
5. वासाची‌
6. ‌अद्भूत‌ ‌
7. फळदार‌ ‌
8. छोट्या‌
9. ‌‌मागं‌
10. जीवनदायी‌ ‌
11. ‌मुक्त-मोकळं‌ ‌
12. आसपासचे‌ ‌
13. लगडलेलं‌ ‌

प्रश्न 3.
अचूक‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌
1. ‌जिवनदायी,‌ ‌जीवनदयी,‌ ‌जीवनदायी,‌ ‌जीवनदायि‌ ‌
2. ‌रंगित,‌ ‌रगीत,‌ ‌रगित,‌ ‌रंगीत‌ ‌
उत्तर:‌
1. ‌जीवनदायी‌ ‌
2. ‌रंगीत‌ ‌

प्रश्न 4. ‌
समानार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌

1. ‌छाया‌ ‌-‌ [ ]
2. ‌विश्रांती‌ ‌-‌ [ ]
3. ‌सुमन‌ ‌-‌ [ ]
4. ‌वसाहत‌ ‌-‌ ‌[ ]

उत्तर:‌

1. सावली‌
2. ‌विसावा‌ ‌
3. फूल‌
4. ‌वस्ती‌

अधोरेखित‌ ‌शब्दाचा‌ ‌समानार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहून‌ ‌वाक्य‌ ‌पुन्हा‌ ‌छाया‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 5.
झाडाखाली‌ ‌मुंग्यांचंही‌ ‌एक‌ ‌वेगळंच‌ ‌विश्व‌ ‌होतं.‌ ‌
उत्तरः‌
‌झाडाखाली‌ ‌मुंग्यांचंही‌ ‌एक‌ ‌वेगळंच‌ ‌जग‌ ‌होतं.‌

विरुद्धार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 6.

1. रंगहीन‌ ‌×‌
2. ‌तिखट ×
3. ‌वर‌ ‌×‌
4. ‌मोठ्या‌ ×

उत्तर:‌

1. ‌रंगीत‌ ‌
2. ‌गोड‌ ‌
3. ‌खाली‌ ‌
4. ‌छोट्या‌ ‌

प्रश्न 7.
उताऱ्यातील‌ ‌दोन‌ ‌अनेकवचनी‌ ‌शब्द‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तर:‌ ‌

1. ‌किडे‌
2. ‌कुत्री‌ ‌
3. फुलं‌ ‌
4. पऱ्या‌
5. फुलपाखरं‌ ‌
6. ‌कीटक‌ ‌
7. ‌भुंगे‌
8. ‌फळं‌
9. ‌माणसं‌ ‌
10. ‌पशू‌ ‌
11. ‌पक्षी‌
12. ‌खारी‌
13. ‌गोगलगाई‌ ‌

प्रश्न 8.
तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर:‌ ‌

शब्द‌	प्रत्यय‌	विभक्ती
‌सावलीत‌ ‌	त	सप्तमी‌ ‌(एकवचन)‌ ‌
‌झाडाचा‌	चा‌	षष्ठी‌ ‌(एकवचन)‌
‌माश्यांनी‌ ‌	नी‌	तृतीया‌ ‌(अनेकवचन)‌
कंजुषीच्या	‌च्या‌	‌षष्ठी‌ ‌(एकवचन)

प्रश्न 9.
तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर:‌ ‌

शब्द‌	‌मूळ‌ ‌शब्द‌	सामान्यरूप‌
‌माश्यांनी‌ ‌	‌मासा‌ ‌	माश्यां‌
‌वासाची‌ ‌	वास‌	वासा‌ ‌‌
सापाची‌	साप‌	सापा‌ ‌‌
विसाव्याला‌	विसावा‌	‌विसाव्या‌

प्रश्न 10. ‌
खालील‌ ‌वाक्यात‌ ‌अधोरेखित‌ ‌शब्दांऐवजी‌ ‌पाठात‌ ‌आलेला‌ ‌योग्य‌ ‌वाक्प्रचार‌ ‌शोधून‌ ‌वाक्य‌ ‌पुन्हा‌ ‌लिहा.‌
‌माणसंही‌ ‌त्या‌ ‌झाडाकडं‌ ‌ओढली‌ ‌जात‌ ‌होती.‌ ‌
‌उत्तरः‌ ‌
माणसंही‌ ‌त्या‌ ‌झाडाकडं‌ ‌आकर्षित‌ ‌होत‌ ‌होती.‌

प्रश्न 11. ‌
वाक्यातील‌ ‌काळ‌ ‌ओळखा.‌ ‌
माणसंही‌ ‌त्या‌ ‌झाडाकडं‌ ‌आकर्षित‌ ‌होत‌ ‌होती.‌ ‌
उत्तर:‌
‌भूतकाळ‌ ‌

प्रश्न 12.
काळ‌ ‌बदला.‌ ‌(भविष्यकाळ‌ ‌करा)‌ ‌
आसपासचे‌ ‌लोक‌ ‌येत,‌ ‌लिंबाची‌ ‌फळं‌ ‌मुक्तपणे‌ ‌घेऊन‌ ‌जात.‌
‌उत्तरः‌
‌आसपासचे‌ ‌लोक‌ ‌येतील,‌ ‌लिंबाची‌ ‌फळं‌ ‌मुक्तपणे‌ ‌घेऊन‌ ‌जातील.‌ ‌

प्रश्न 13.‌ ‌
सहसंबंध‌ ‌लिहा.‌ ‌
स्त्री‌ ‌:‌ ‌नाम‌ ‌::‌ ‌त्या‌ ‌:‌ ……………………
‌उत्तरः‌ ‌
सर्वनाम‌ ‌

प्रश्न 14.‌ ‌
पर्यायी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌
‌उत्तरः‌ ‌

कृती‌ ‌4‌ ‌:‌ ‌स्वमत‌ ‌

प्रश्न 1.‌ ‌
झाड‌ ‌सजीवांसाठी‌ ‌जीवनदायी‌ ‌केंद्र‌ ‌कसे‌ ‌बनू‌ ‌शकते‌ ‌हे‌ ‌विधान‌ ‌पटवून‌ ‌दया.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
झाडे‌ ‌सजीवांना‌ ‌चैतन्य‌ ‌देतात.‌ ‌सजीवांची‌ ‌मते‌ ‌प्रफुल्लित‌ ‌करतात.‌ ‌झाडे‌ ‌सजीवांच्या‌ ‌जीवनात‌ ‌आल्हाददायक‌ ‌गोडवा‌ ‌निर्माण‌ ‌करण्याचे‌ ‌कार्य‌ ‌करतात.‌ ‌या‌ ‌झाडांवर‌ ‌पर्यावरणातील‌ ‌अनेक‌ ‌कीटक,‌ ‌पक्षी,‌ ‌माणसं‌ ‌व‌ ‌इतर‌ ‌प्राणी‌ ‌आश्रय‌ ‌घेतात.‌ ‌असंख्य‌ ‌पशु-पक्षी,‌ ‌साप,‌ ‌खारी‌ ‌अनेक‌ ‌प्रकारचे‌ ‌कीटक‌ ‌व‌ ‌गोगलगाईंसाठी‌ ‌झाडे‌ ‌वरदान‌ ‌ठरतात.‌ ‌या‌ ‌सर्वांच्या‌ ‌विसाव्याचे‌ ‌केंद्र‌ ‌झाडेच‌ ‌असतात.‌ ‌झाडांभोवती‌ ‌रंगीबेरंगी‌ ‌फुलपाखरे‌ ‌उडताना‌ ‌दिसतात.‌ ‌जणू‌ ‌झाडांना‌ ‌पाहूनच‌ ‌ती‌ ‌नर्तन‌ ‌करत‌ ‌आहेत.‌ ‌असे‌ ‌वाटते.‌ ‌या‌ ‌सर्व‌ ‌प्रकारच्या‌ ‌सजीवांसाठी‌ ‌झाडे‌ ‌आपले‌ ‌सर्वस्व‌ ‌बहाल‌ ‌करत‌ ‌असतात..

पुढील‌ ‌उताऱ्याच्या‌ ‌आधारे‌ ‌दिलेल्या‌ ‌सूचनेनुसार‌ ‌कृती‌ ‌करा:‌ ‌

कृती‌ ‌1 ‌:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती‌

प्रश्न 1.‌ ‌
आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌

प्रश्न 2.‌ ‌
उत्तरे‌ ‌लिहा.‌
1. लखकाच्या‌ ‌‌शेजारी‌ ‌राहत‌ ‌असलेल्या‌ ‌लोकांनी‌ ‌कधी‌ ‌कसला‌ ‌प्रयत्न‌ ‌केला‌ ‌नाही?
2. लेखक‌ ‌का‌ ‌चकित‌ ‌होऊन‌ ‌गेला?‌ ‌
3. ‌झाड‌ ‌लावलेली‌ ‌बाई‌ ‌आपल्यामागे‌ ‌काय‌ ‌ठेवून‌ ‌गेली?‌ ‌
उत्तर:‌
1. ‌हिरवा‌ ‌आनंद‌ ‌पसरवण्याचा‌ ‌
2. ‌झाडाला‌ ‌आलेलं‌ ‌महत्त्व‌ ‌पाहून‌ ‌
3. ‌अद्भूत‌ ‌नाट्य‌

प्रश्न 3.‌ ‌
जोड्या‌ ‌जुळवा.‌

‌’अ’‌ ‌गट‌ ‌	‘ब’‌ ‌गट‌
‌1. हिरवा‌ ‌	(अ)‌ ‌माणसं‌
2. दुर्मुखलेली‌	‌‌(ब)‌ ‌आश्वासनाचे‌
‌3. संगीतमय‌ ‌संदेश‌	(क)‌ ‌सजीवांचे‌
4. आशीर्वाद‌ ‌घेणं‌	‌(ड)‌ ‌चमत्कार‌ ‌

उत्तर:‌

‌’अ’‌ ‌गट‌ ‌	‘ब’‌ ‌गट‌
‌1. हिरवा‌ ‌	(ड)‌ ‌चमत्कार‌ ‌
2. दुर्मुखलेली‌	(अ)‌ ‌माणसं‌
‌3. संगीतमय‌ ‌संदेश‌	‌‌(ब)‌ ‌आश्वासनाचे‌
4. आशीर्वाद‌ ‌घेणं‌	(क)‌ ‌सजीवांचे‌

खालील‌ ‌प्रश्नांची‌ ‌उत्तरे‌ ‌एका‌ ‌वाक्यात‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.‌ ‌
लेखकाच्या‌ ‌शेजारी‌ ‌राहत‌ ‌असलेल्या‌ ‌कुटुंबाच्या‌ ‌परसदारात‌ ‌काय‌ ‌होते?‌ ‌
उत्तर:‌ ‌
लेखकाच्या‌ ‌शेजारी‌ ‌राहत‌ ‌असलेल्या‌ ‌कुटुंबाच्या‌ ‌परसदारात‌ ‌पाण्याचा‌ ‌हापसा‌ ‌होता.‌

‌प्रश्न 2.‌ ‌
‌झाड‌ ‌जगवणारा‌ ‌माणूस‌ ‌निसर्गात‌ ‌काय‌ ‌रुजवत‌ ‌असतो?‌
‌उत्तर‌:‌
‌झाड‌ ‌जगवणारा‌ ‌माणूस‌ ‌निसर्गात‌ ‌’हिरवा‌ ‌चमत्कार’‌ ‌रुजवत‌ ‌असतो.‌

‌प्रश्न 3.‌ ‌
झाड‌ ‌लावलेली‌ ‌बाई‌ ‌आपल्यामागे‌ ‌काय‌ ‌ठेवून‌ ‌गेली‌ ‌होती?‌
‌उत्तरः‌
‌झाड‌ ‌लावलेली‌ ‌बाई‌ ‌आपल्यामागे‌ ‌अद्भूत‌ ‌नाट्य‌ ‌ठेवून‌ ‌गेली‌ ‌होती.‌ ‌

कंसातील‌ ‌योग्य‌ ‌शब्द‌ ‌वापरून‌ ‌रिकाम्या‌ ‌जागा‌ ‌भरा.‌

प्रश्न 1.‌ ‌
1.‌ ‌सर्व‌ ‌सजीवांचे‌ ‌…………..‌ ‌घेणं‌ ‌ही‌ ‌एक‌ ‌प्रवृत्तीच‌ ‌असावी‌ ‌लागते.‌ ‌ (आशीर्वाद,‌ ‌शाप,‌ ‌तळतळाट,‌ ‌अन्न)‌ ‌
2.‌ ‌परंतु‌ ‌न‌ ‌त्यांनी‌ ‌ते‌ ‌‘हिरवं‌ ‌…………..‌ पाहिलं,‌ ‌न‌ ‌झाडं‌ ‌लावली.‌ ‌(आश्वासन,‌ ‌मन,‌ ‌कौतुक,‌ ‌धन)‌ ‌
3.‌ ‌मात्र‌ ‌अंगणात‌ ‌आणि‌ ‌…………..‌ ‌गवताची‌ ‌काडीही‌ ‌नव्हती.‌ ‌(घरात,‌ ‌दारात,‌ ‌परसदारात,‌ ‌परसबागेत)‌
‌उत्तर:‌
1. ‌आशीर्वाद‌
2.‌ ‌कौतुक‌
‌3.‌ ‌परसदारात‌

सहसंबंध‌ ‌लिहा.‌ ‌ ‌

प्रश्न 1.‌ ‌
सहसंबंध‌ ‌लिहा.‌ ‌
भरपूर‌ ‌:‌ ‌पाणी‌ ‌::‌ ‌मुबलक‌ ‌:‌ ‌
उत्तर:‌ ‌
जमीन‌ ‌

शब्दसमूहांसाठी‌ ‌एक‌ ‌शब्द‌ ‌चौकटीत‌ ‌लिहा.‌

प्रश्न 1.‌ ‌
1. ‌घरामागे‌ ‌असणारी‌ ‌जागा‌ ‌[ ]‌ ‌
2.‌ ‌साक्ष‌ ‌देणारा‌ ‌[ ]
उत्तर‌‌:‌
1.‌ ‌परसदार‌ ‌
2.‌ ‌साक्षीदार‌ ‌

कृती‌ 2‌:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती‌ ‌

प्रश्न 1.‌ ‌
‌योग्य‌ ‌पर्याय‌ ‌निवडून‌ ‌विधान‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
कदाचित‌ ‌ती‌ ‌माणसं‌ ‌त्यांच्या‌ ‌परस-अंगणासारखीच‌ ‌उदास,‌ ‌भकास,‌ ‌तपकिरी‌ ‌अशीच‌ ‌वाटत‌ ‌राहिली‌ ‌मनानं;‌ ‌कारण‌ ‌…..‌………
‌(अ)‌ ‌हा‌ ‌निसर्गातला‌ ‌आनंद‌ ‌त्यांच्या‌ ‌मनात‌ ‌पोचल्याचं‌ ‌मी‌ ‌पाहिलंच‌ ‌नाही.‌ ‌
(ब)‌ ‌हा‌ ‌निसर्गातला‌ ‌आनंद‌ ‌त्यांच्या‌ ‌मनात‌ ‌पोचल्याचं‌ ‌मी‌ ‌पाहिलं.‌ ‌
(क)‌ ‌हा‌ ‌निसर्गाचा‌ ‌चमत्कारच‌ ‌त्यांनी‌ ‌पाहिला‌ ‌नाही.‌
‌(ड)‌ ‌त्यांचे‌ ‌परसदारच‌ ‌भकास‌ ‌आहे.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
कदाचित‌ ‌ती‌ ‌माणसं‌ ‌त्यांच्या‌ ‌परस-अंगणासारखीच‌ ‌उदास,‌ ‌भकास,‌ ‌तपकिरी‌ ‌अशीच‌ ‌वाटत‌ ‌राहिली‌ ‌मनानं;‌ ‌कारण‌ ‌हा‌ ‌निसर्गातला‌ ‌आनंद‌ ‌त्यांच्या‌ ‌मनात‌ ‌पोचल्याचं‌ ‌मी‌ ‌पाहिलंच‌ ‌नाही.‌

प्रश्न 2.‌ ‌
‌आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌
उत्तरः‌ ‌

प्रश्न 3.‌ ‌
कोण‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌ ‌
सजीवांच्या‌ ‌जागत्या‌ ‌नांदत्या‌ ‌अस्तित्वाचा‌ ‌साक्षीदार.‌ ‌
उत्तरः‌
‌लेखक‌ ‌स्वतः‌ ‌

प्रश्न 4.‌ ‌
आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तरः‌

‌सत्य‌ ‌की‌ ‌असत्य‌ ‌ते‌ ‌लिहा.‌

प्रश्न 1.‌
1.‌ ‌सर्व‌ ‌सजीवांचे‌ ‌आशीर्वाद‌ ‌घेणं‌ ‌ही‌ ‌एक‌ ‌विकृतीच‌ ‌असावी‌ ‌लागते.‌
2. ‌’पिवळ्या‌ ‌भाषेत’‌ ‌मला‌ ‌असं‌ ‌बरंच‌ ‌काही‌ ‌सांगितलं.‌ ‌
उत्तर:‌
1. असत्य‌
‌2. ‌असत्य‌ ‌

कृती‌ ‌3‌ ‌:‌ ‌व्याकरण‌ ‌कृती‌

प्रश्न 1.‌
खालील‌ ‌वाक्य‌ ‌लेखननियमांनुसार‌ ‌शुद्ध‌ ‌करून‌ ‌लिहा.‌ ‌
ज्या‌ ‌घराची‌ ‌हकिकत‌ ‌मी‌ ‌सांगतो‌ ‌आहे‌ ‌ती‌ ‌एक‌ ‌जोडीइमारत‌ ‌होती.‌
‌उत्तरः‌
‌ज्या‌ ‌घराची‌ ‌हकीकत‌ ‌मी‌ ‌सांगतो‌ ‌आहे,‌ ‌ती‌ ‌एक‌ ‌जोडइमारत‌ ‌होती.‌ ‌

प्रश्न 2.‌
उताऱ्यातील‌ ‌विशेषणे‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तर:‌

1. ट्विन‌ ‌
2. पाण्याचा‌
3. भरपूर‌
4. उदास‌
5. दुर्मुखलेली‌ ‌
6. त्रस्त‌ ‌
7. ‌मुबलक‌
8. ‌हिरवा‌
9. ‌संगीतमय‌
10. अद्भूत‌ ‌
11. दर‌
12. आख्खा‌ ‌
13. अनेक‌
14. भकास‌ ‌
15. तपकिरी.‌

प्रश्न 3.‌
अचूक‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌
1. चमकार,‌ ‌चमकर,‌ ‌चमत्कर,‌ ‌चमत्कार‌ ‌
2. ‌पवृती,‌ ‌परवृत्ती,‌ ‌प्रवृत्ति,‌ ‌प्रवृत्ती‌
‌उत्तर:‌ ‌
1. चमत्कार‌
2.‌ ‌प्रवृत्ती‌

समानार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.‌

1. ‌हैराण‌ ‌-‌ ‌[ ]
2. भूमी‌ – [ ]
3. पुरेसे‌ ‌-‌ ‌[ ]
4. वस्तुस्थिती‌ ‌-‌ ‌[ ]

उत्तर:‌

1. ‌त्रस्त‌ ‌
2. ‌जमीन‌ ‌
3. ‌मुबलक‌
4. ‌हकीकत‌ ‌

अधोरेखित‌ ‌शब्दाचे‌ ‌वचन‌ ‌बदलून‌ ‌वाक्य‌ ‌पुन्हा‌ ‌लिहा.‌

‌प्रश्न 1.‌
इतकं‌ ‌महत्त्व‌ ‌त्या‌ ‌झाडाला‌ ‌आलेलं‌ ‌पाहून‌ ‌मी‌ ‌चकित‌ ‌होऊन‌ ‌गेलो‌ ‌होतो.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
इतकं‌ ‌महत्त्व‌ ‌त्या‌ ‌झाडांना‌ ‌आलेलं‌ ‌पाहून‌ ‌मी‌ ‌चकित‌ ‌होऊन‌ ‌गेलो‌ ‌होतो.‌ ‌

‌विरुद्धार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌

प्रश्न 1.‌

1. निर्जीव‌ ‌× ‌
2. शाप‌ ‌×
3. ‌दुःख‌ × ‌
4. क्वचित‌ ‌×‌

‌उत्तर:‌

1. ‌सजीव‌
2. ‌आशीर्वाद‌ ‌
3. ‌आनंद‌ ‌
4. ‌नेहमी‌ ‌

प्रश्न 7. ‌
उताऱ्यातील‌ ‌दोन‌ ‌अनेकवचनी‌ ‌शब्द‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तर:‌

1. माणसं‌ ‌
2. ‌दागिने‌
3. ‌अनेक‌
4. ‌झाडं‌
5. ‌फुलं‌

‌प्रश्न 8. ‌
अधोरेखित‌ ‌शब्दांच्या‌ ‌जाती‌ ‌ओळखा‌
1. ‌ती‌ ‌एक‌ ‌जोडइमारत‌ ‌होती.‌ ‌
2. ‌जो‌ ‌माणूस‌ ‌एखादं‌ ‌झाड‌ ‌जगवतो.‌ ‌
उत्तर:‌
1. विशेषण‌
‌2.‌ ‌क्रियापद‌

‌प्रश्न 9. ‌
‌अधोरेखित‌ ‌शब्दाचा‌ ‌विरुद्धार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहून‌ ‌वाक्य‌ ‌पुन्हा‌ ‌लिहा.‌ ‌
त्या‌ ‌घरातली‌ ‌स्त्री‌ ‌नेहमी‌ ‌दागिने‌ ‌घालून‌ ‌बसे.‌ ‌
उत्तरः‌
‌त्या‌ ‌घरातली‌ ‌स्त्री‌ ‌क्वचित‌ ‌दागिने‌ ‌घालून‌ ‌बसे.

‌प्रश्न 10. ‌
तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌
उत्तरः‌

शब्द	प्रत्यय	विभक्ती
परसदारात	त	सप्तमी (एकवचन)
घाईने	ने	तृतीया (एकवचन)
शेजारची	ची	षष्ठी (एकवचन)

‌प्रश्न 11. ‌
तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तरः‌

शब्द‌	मूळ शब्द	सामान्यरूप
गवताची‌	गवत‌	गवता
आनंदाचे	आनंद‌	आनंदा‌
‌अंगणात‌ ‌	अंगण‌	अंगणा‌
पाण्याचा‌ ‌	पाणी‌	पाण्या‌ ‌

‌

प्रश्न 12. ‌ ‌
वाक्यातील‌ ‌काळ‌ ‌ओळखा.‌ ‌
इतकं‌ ‌महत्त्व‌ ‌त्या‌ ‌झाडाला‌ ‌आलेलं‌ ‌पाहून‌ ‌मी‌ ‌चकित‌ ‌होऊन‌ ‌गेलो‌ ‌होतो.‌
‌उत्तरः‌ ‌
भूतकाळ‌ ‌

‌प्रश्न 13. ‌ ‌
काळ‌ ‌बदला‌ ‌(भविष्यकाळ‌ ‌करा)‌ ‌
ती‌ ‌बाई‌ ‌इथून‌ ‌निघून‌ ‌गेली‌ ‌होती.‌ ‌
उत्तरः‌
‌ती‌ ‌बाई‌ ‌इथून‌ ‌निघून‌ ‌जाईल.‌ ‌

‌प्रश्न 14. ‌ ‌
सहसंबंध‌ ‌लिहा.‌ ‌
स्त्री‌ ‌:‌ ‌नाम‌ ‌::‌ ‌ती‌ ‌:‌ ‌……………………
उत्तर‌:‌
‌सर्वनाम‌ ‌

‌प्रश्न 15. ‌ ‌
पर्यायी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तर‌:‌

कृती‌ ‌4‌:‌ ‌स्वमत‌ ‌

‌प्रश्न 1. ‌
झाडं‌ ‌जगवणे‌ ‌म्हणजे‌ ‌एक‌ ‌हिरवा‌ ‌चमत्कार‌ ‌रुजवणे‌ ‌असे‌ ‌जे‌ ‌म्हटले‌ ‌जाते‌ ‌ते‌ ‌तुम्हांस‌ ‌योग्य‌ ‌वाटत‌ ‌आहे‌ ‌का?‌ ‌तुमचे‌ ‌मत‌ ‌मांडा.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
झाडं‌ ‌जगवणे‌ ‌म्हणजे‌ ‌एक‌ ‌हिरवा‌ ‌चमत्कार‌ ‌रुजवणे‌ ‌असे‌ ‌जे‌ ‌म्हटले‌ ‌जाते‌ ‌ते‌ ‌मला‌ ‌योग्य‌ ‌वाटत‌ ‌आहे.‌ ‌झाडे‌ ‌हिरवी‌ ‌असतात.‌ ‌लावलेल्या‌ ‌एका‌ ‌रोपट्याची‌ ‌परिणती‌ ‌हळूहळू‌ ‌झाडात‌ ‌होते,‌ ‌व‌ ‌त्याचे‌ ‌एका‌ ‌मोठ्या‌ ‌वृक्षात‌ ‌परिवर्तन‌ ‌होते.‌ ‌हिरवाच‌ ‌हिरवा‌ ‌रंग‌ ‌दिसू‌ ‌लागतो‌ ‌जणू‌ ‌कोणीतरी‌ ‌हिरव्या‌ ‌रंगाची‌ ‌चादर‌ ‌परिधान‌ ‌केली‌ ‌आहे‌ ‌की‌ ‌काय‌ ‌असा‌ ‌भास‌ ‌होतो.‌ ‌अशा‌ ‌हिरव्या‌ ‌झाडाखाली‌ ‌माणसे‌ ‌विश्राम‌ ‌करतात.‌ ‌झाडावर‌ ‌येत‌ ‌असलेल्या‌ ‌फुलांचा‌ ‌वास‌ ‌घेतात,‌ ‌फळे‌ ‌खातात.‌ ‌शुद्ध‌ ‌हवेचा‌ ‌लाभ‌ ‌घेतात.‌ ‌झाडे‌ ‌पावसाला‌ ‌निमंत्रण‌ ‌देतात.‌ ‌ते‌ ‌पर्यावरणाचे‌ ‌रक्षण‌ ‌करतात‌ ‌म्हणून‌ ‌झाडे‌ ‌जगवणे‌ ‌म्हणजे‌ ‌एक‌ ‌हिरवा‌ ‌चमत्कार‌ ‌रुजवणे‌ ‌असे‌ ‌जे‌ ‌म्हटले‌ ‌जाते‌ ‌ते‌ ‌योग्यच‌ ‌आहे.‌

पुढील‌ ‌उताऱ्याच्या‌ ‌आधारे‌ ‌दिलेल्या‌ ‌सूचनेनुसार‌ ‌कृती‌ ‌कराः‌:

‌कृती‌ ‌1 ‌:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती‌

‌प्रश्न‌ ‌1.
‌आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌
उत्तरः‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌2.
‌उत्तरे‌ ‌लिहा.‌
‌1. ‌दाक्षिणात्य‌ ‌बाईचा‌ ‌हळवेपणा‌ ‌लेखकाला‌ ‌संबंधित‌ ‌वाटला.‌ ‌
2. नुसता‌ ‌भौतिक‌ ‌गोष्टींचा‌ ‌ध्यास‌ ‌घेतलेले‌ ‌वंचित‌ ‌राहतात.‌
‌उत्तर:‌
1.‌ ‌सृजनाशी‌
‌2.‌ ‌आनंदापासून‌

‌

प्रश्न‌ ‌3.
‌जोड्या‌ ‌जुळवा.‌

‌’अ’‌ ‌गट‌ ‌	‘ब’‌ ‌गट‌
‌1. सृजनाशी‌ ‌संबंधित‌ ‌	(अ)‌ ‌मन‌
‌2. भौतिक‌ ‌गोष्टीचा‌	(ब)‌ ‌हिरवा‌ ‌संदेश‌
‌3. निर्मितीशी‌ ‌जोडलेलं‌	‌(क)‌ ‌ध्यास‌ ‌
‌4. दूरवर‌ ‌पोचवणं‌	(ड)‌ ‌दक्षिणात्य‌ ‌स्त्रीचा‌ ‌हळवेपणा‌ ‌

‌उत्तर:‌

‌’अ’‌ ‌गट‌ ‌	‘ब’‌ ‌गट‌
‌1. सृजनाशी‌ ‌संबंधित‌ ‌	(ड)‌ ‌दक्षिणात्य‌ ‌स्त्रीचा‌ ‌हळवेपणा‌ ‌
‌2. भौतिक‌ ‌गोष्टीचा‌	‌(क)‌ ‌ध्यास‌ ‌
‌3. निर्मितीशी‌ ‌जोडलेलं‌	(अ)‌ ‌मन‌
‌4. दूरवर‌ ‌पोचवणं‌	(ब)‌ ‌हिरवा‌ ‌संदेश‌

‌खालील‌ ‌प्रश्नांची‌ ‌उत्तरे‌ ‌एका‌ ‌वाक्यात‌ ‌लिहा.‌

‌प्रश्न‌ ‌1.
‌दाक्षिणात्य‌ ‌बाई‌ ‌कोणासह‌ ‌लेखकाच्या‌ ‌घरी‌ ‌आली‌ ‌होती?‌
‌उत्तरः‌ ‌
दाक्षिणात्य‌ ‌बाई‌ ‌तिच्या‌ ‌मुलासह‌ ‌लेखकाच्या‌ ‌घरी‌ ‌आली‌ ‌होती.‌

‌प्रश्न‌ ‌2.
लेखकाच्या‌ ‌मते‌ ‌मन‌ ‌केव्हा‌ ‌ताजं‌ ‌राहतं?‌ ‌
उत्तरः‌
‌लेखकाच्या‌ ‌मते‌ ‌मन‌ ‌सृजनाशी‌ ‌नवनिर्माणाशी,‌ ‌निर्मितीशी‌ ‌जोडलेलं‌ ‌असेल‌ ‌तर‌ ‌ते‌ ‌ताजं‌ ‌राहतं.‌

कंसातील‌ ‌योग्य‌ ‌शब्द‌ ‌वापरून‌ ‌रिकाम्या‌ ‌जागा‌ ‌भरा.‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌1.
1. एक‌ ‌मागं‌ ‌ठेवलेलं‌ ‌………….‌ ‌झाड‌ ‌किती‌ ‌जीवांना‌ ‌जगवतं.‌ ‌‌(डेरेदार,‌ ‌सुगंधी,‌ ‌फळदार,‌ ‌बहरलेलं)‌ ‌
2. ‌त्या‌ ‌जीवनदायी‌ ‌झाडानं‌ ‌आपल्या ‘…………..‌ ‌भाषेत’‌ ‌मला‌ ‌असं‌ ‌बरंच‌ ‌काही‌ ‌सांगितलं.‌ ‌ (पिवळ्या,‌ ‌काळ्या,‌ ‌गुलाबी,‌ ‌हिरव्या)‌ ‌
उत्तर:‌
1. फळदार‌
2. ‌ ‌हिरव्या‌

सहसंबंध‌ ‌लिहा.‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌1.
1. ‌दाक्षिणात्य‌ ‌:‌ ‌बाई‌ ‌::‌ ‌फळदार‌ ‌:‌ ‌……………….
2. ‌दुःख‌ ‌:‌ ‌आनंद‌ ‌::‌ ‌शिळं‌ ‌:‌ ‌…………..‌ ‌
उत्तर:‌
1. ‌झाड‌
2.‌ ‌ताजं‌ ‌

कृती‌ ‌2:‌ ‌आकलन‌ ‌कृती.‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌1.
योग्य‌ ‌पर्याय‌ ‌निवडून‌ ‌विधान‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
दाक्षिणात्य‌ ‌बाईनं‌ ‌आल्याबरोबर‌ ‌….‌………‌
(अ)‌ ‌प्रथम‌ ‌जाऊन‌ ‌ते‌ ‌घर‌ ‌पाहिलं.‌ ‌
(ब) प्रथम‌ ‌जाऊन‌ ‌ते‌ ‌झाड‌ ‌पाहिलं.‌ ‌
(क)‌ ‌प्रथम‌ ‌जाऊन‌ ‌झाड‌ ‌लावलं.‌ ‌
(ड) प्रथम‌ ‌जाऊन‌ ‌ते‌ ‌झाड‌ ‌तोडलं.‌ ‌
उत्तर‌‌:‌
‌दाक्षिणात्य‌ ‌बाईनं‌ ‌आल्याबरोबर‌ ‌प्रथम‌ ‌जाऊन‌ ‌ते‌ ‌झाड‌ ‌पाहिलं.‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌2.
आकृतिबंध‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर‌‌:‌

‌प्रश्न‌ ‌3.‌
चूक‌ ‌की‌ ‌बरोबर‌ ‌ते‌ ‌लिहा,‌ ‌
1. तिचा‌ ‌तो‌ ‌हळवेपणा‌ ‌मला‌ ‌सृजनाशी‌ ‌संबंधित‌ ‌वाटला.‌
2. ‌त्यांच्या‌ ‌मनात‌ ‌कधी‌ ‌पक्षी‌ ‌भिरभिरत‌ ‌नाही.‌ ‌
उत्तर:‌
1. ‌बरोबर‌
2.‌ ‌चूक‌

‌कृती‌ ‌3 ‌:‌ ‌व्याकरण‌ ‌कृती‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌1.‌
खालील‌ ‌वाक्य‌ ‌लेखननियमांनुसार‌ ‌शुद्ध‌ ‌करून‌ ‌लिहा.‌ ‌
आनदांपासून‌ ‌ते‌ ‌बीचारे‌ ‌वंचित‌ ‌राहत‌ ‌असावेत.‌ ‌
उत्तरः‌
‌आनंदापासून‌ ‌ते‌ ‌बिचारे‌ ‌वंचित‌ ‌राहत‌ ‌असावेत.‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌2.‌
उताऱ्यातील‌ ‌सर्वनामे‌ ‌शोधून‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तर:‌

1. ते‌ ‌
2. ‌ती‌
3. तिच्या‌
4. तिनं‌ ‌
5. तो
6. मला‌ ‌
7. त्यांचा‌ ‌
8. त्यांच्या‌ ‌
9. त्या‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌3.‌
‌अचूक‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌
1. निमिर्तीक्षम,‌ ‌निर्मीतीक्षम,‌ ‌निर्मितीक्षम,‌ ‌नीमिर्तीक्षम‌
‌2.‌ ‌वचित,‌ ‌वचीत,‌ ‌वंचीत,‌ ‌वंचित‌ ‌
उत्तर:‌
‌1.‌ ‌निर्मितीक्षम‌ ‌
2.‌ ‌वंचित‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌4.‌
समानार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌

1. ‌आयुष्य‌ ‌-‌ [ ]
2. ‌उत्कट‌ ‌इच्छा‌ ‌- [ ]‌
3. ‌हमी‌ ‌-‌ ‌[ ]
4. ‌निरोप‌ ‌-‌ [ ]

‌उत्तर:‌

1. ‌जीवन‌ ‌
2. ‌ध्यास‌ ‌
3. ‌आश्वासन‌
4. ‌संदेश‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌5.‌
विरुद्धार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌

1. शिळे‌ ‌× [ ]
2. जवळ × [ ]
3. ‌दुःखी‌ ‌× [ ]
4. मृत्यु‌ × [ ]

‌उत्तर:‌

1. ताजे‌
2. दूर‌ ‌
3. आनंदी‌
4. जीवन‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌6.‌
उताऱ्यातील‌ ‌दोन‌ ‌अनेकवचनी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌
उत्तर:‌
1. दागिने‌
2. ‌पक्षी‌
3.‌ ‌बिचारे‌

‌प्रश्न‌ ‌7.‌
अधोरेखित‌ ‌शब्दाचा‌ ‌समानार्थी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहून‌ ‌वाक्य‌ ‌पुन्हा‌ ‌लिहा.‌ ‌
ते‌ ‌झाडं‌ ‌लावणारी‌ ‌ती‌ ‌दाक्षिणात्य‌ ‌बाई‌ ‌एकदा‌ ‌तिच्या‌ ‌मुलासह‌ ‌आमच्या‌ ‌घरी‌ ‌आली‌ ‌होती.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
ते‌ ‌झाड‌ ‌लावणारी‌ ‌ती‌ ‌दाक्षिणात्य‌ ‌स्त्री‌ ‌एकदा‌ ‌तिच्या‌ ‌मुलासह‌ ‌आमच्या‌ ‌घरी‌ ‌आली‌ ‌होती.‌

‌प्रश्न‌ ‌8.‌
तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌

शब्द‌	प्रत्यय	विभक्ती
‌सृजनाशी‌ ‌	शी‌	तृतीया‌ ‌(एकवचन)‌
गोष्टीचा‌ ‌	चा	षष्ठी‌ ‌(एकवचन)‌
‌जीवांना‌ ‌	ना‌	द्वितीया‌ ‌(अनेकवचन)‌
‌भाषेत‌ ‌	त‌	सप्तमी‌ ‌(एकवचन)‌ ‌

प्रश्न‌ ‌9.‌
‌तक्ता‌ ‌पूर्ण‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌

शब्द‌	‌मूळ‌ ‌शब्द‌ ‌	सामान्यरूप‌
जीवांना‌	‌जीव	जीवां‌
‌झाडानं‌	‌झाड‌ ‌	झाडा
‌गोष्टीचा	गोष्ट‌	गोष्टी‌ ‌
निर्मितीशी	‌निर्मिती.‌	‌निर्मिती‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌10.‌ ‌
‘ध्यास‌ ‌घेणे’‌ ‌वाक्प्रचाराचा‌ ‌अर्थ‌ ‌लिहून‌ ‌वाक्यात‌ ‌उपयोग‌ ‌करा.‌ ‌
उत्तर:‌
‌ध्यास‌ ‌घेणे‌ ‌-‌ ‌उत्कट‌ ‌इच्छा‌ ‌असणे‌
‌वाक्य‌ ‌:‌ ‌संत‌ ‌मदर‌ ‌तेरेसा‌ ‌यांनी‌ ‌गरीबांच्या‌ ‌सेवेचा‌ ‌ध्यास‌ ‌घेतला‌ ‌होता.‌

‌प्रश्न‌ ‌11.‌ ‌
‌खालील‌ ‌वाक्यात‌ ‌अधोरेखित‌ ‌शब्दांऐवजी‌ ‌पाठात‌ ‌आलेला‌ ‌योग्य‌ ‌वाक्प्रचार‌ ‌शोधून‌ ‌वाक्य‌ ‌पुन्हा‌ ‌लिहा.‌ ‌
हे‌ ‌रहस्य‌ ‌ज्यांनी‌ ‌जाणलं‌ ‌ते‌ ‌मला‌ ‌वाटतं,‌ ‌आनंदी‌ ‌राहतात.‌
उत्तरः‌
‌हे‌ ‌मर्म‌ ‌ज्यांनी‌ ‌जाणलं,‌ ‌ते‌ ‌मला‌ ‌वाटतं,‌ ‌आनंदी‌ ‌राहतात.‌

‌प्रश्न‌ ‌12.‌ ‌
‌वाक्यातील‌ ‌काळ‌ ‌ओळखा.‌ ‌
ती‌ ‌दाक्षिणात्य‌ ‌बाई‌ ‌एकदा‌ ‌तिच्या‌ ‌मुलासह‌ ‌आमच्या‌ ‌घरी‌ ‌आली‌ ‌होती.‌ ‌
उत्तरः‌ ‌
भूतकाळ‌

‌प्रश्न‌ ‌13.‌ ‌
‌काळ‌ ‌बदला.‌ ‌(भविष्यकाळ‌ ‌करा)‌ ‌
तिचा‌ ‌तो‌ ‌हळवेपणा‌ ‌मला‌ ‌सृजनाशी‌ ‌संबंधित‌ ‌वाटला.‌
‌उत्तरः‌
‌तिचा‌ ‌तो‌ ‌हळवेपणा,‌ ‌मला‌ ‌सृजनाशी‌ ‌संबंधित‌ ‌वाटेल.‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌14.‌ ‌
पर्यायी‌ ‌शब्द‌ ‌लिहा.‌ ‌
‌उत्तरः‌

कृती‌ ‌4 ‌:‌ ‌स्वमत‌ ‌

‌प्रश्न‌ ‌1.
झाडे‌ ‌मानवी‌ ‌मनाला‌ ‌सृजनशील‌ ‌करत‌ ‌असतात‌ ‌यावर‌ ‌तुमचे‌ ‌मत‌ ‌सोदाहरण‌ ‌स्पष्ट‌ ‌करा.‌
‌उत्तरः‌ ‌
झाडे‌ ‌स्वत:च‌ ‌सृजनशील‌ ‌असतात.‌ ‌निरनिराळ्या‌ ‌ऋतूंत‌ ‌ती‌ ‌सजत‌ ‌असतात.‌ ‌स्वतः‌ ‌सृजनशील‌ ‌असल्यामुळे‌ ‌ती‌ ‌इतरांना‌ ‌देखील‌ ‌सर्जनशील‌ ‌बनवितात.‌ ‌वर्डस्वर्थला‌ ‌काव्याची‌ ‌देणगी‌ ‌झाडांनीच‌ ‌दिलेली‌ ‌आहे,‌ ‌म्हणूनच‌ ‌तो‌ ‌निसर्गाला‌ ‌दुसरा‌ ‌देव‌ ‌मानतो.‌ ‌याच‌ ‌वृक्षाखाली‌ ‌बसून‌ ‌वाल्मिकी‌ ‌ऋषींनी‌ ‌रामायण‌ ‌लिहिले.‌ ‌बालकवींना‌ ‌देखील‌ ‌कविता‌ ‌लिहिण्याची‌ ‌शक्ती‌ ‌झाडांनीच‌ ‌दिली.‌ ‌जेव्हा‌ ‌सर्वसामान्य‌ ‌माणसे‌ ‌बहरलेल्या‌ ‌हिरव्या‌ ‌झाडांकडे‌ ‌पाहतात‌ ‌तेव्हा‌ ‌त्यांच्या‌ ‌मनाला‌ ‌केवढा‌ ‌आनंद‌ ‌मिळतो‌ ‌याचे‌ ‌वर्णन‌ ‌करणे‌ ‌अवघड‌ ‌होईल.‌ ‌झाडावर‌ ‌उगवलेले‌ ‌प्रत्येक‌ ‌पाननपान‌ ‌मनुष्यास‌ ‌प्रेरणा‌ ‌देत‌ ‌असते.‌ ‌ते‌ ‌माणसाचे‌ ‌नाते‌ ‌नवनिर्माणाशी‌ ‌जोडत‌ ‌असते.‌ ‌झाडावरून‌ ‌खाली‌ ‌पडलेल्या‌ ‌फळाचे‌ ‌न्यूटनने‌ ‌निरीक्षण‌ ‌केले.‌ ‌या‌ ‌झाडांनीच‌ ‌त्याला‌ ‌विज्ञानाचा‌ ‌किती‌ ‌तरी‌ ‌मोठा‌ ‌शोध‌ ‌लावण्याची‌ ‌प्रेरणा‌ ‌दिली.‌ ‌

ते जीवनदायी झाड Summary in Marathi

लेखकाचा‌ ‌परिचय‌:

1. नाव‌:‌ ‌भारत‌ ‌सासणे‌ ‌
2. जन्म‌: 1951
3. ‌परिचय‌‌:‌ ‌प्रसिद्ध‌ ‌लेखक,‌ ‌कथाकार,‌ ‌नाटककार.‌ ‌कादंबरीकर‌ ‌’अनर्थ’,‌ ‌’लाल‌ ‌फुलांचे‌ ‌झाड’‌ ‌हे‌ ‌कथासंग्रह:‌ ‌‘सर्प’,‌ ‌’दूर‌ ‌तेथे‌ ‌दूर‌ ‌तेव्हा’,‌ ‌’रात्र’‌ ‌या‌ ‌लघुकादंबऱ्या‌ ‌प्रसिद्ध.‌ ‌

प्रस्तावना‌:

‘ते‌ ‌जीवनदायी‌ ‌झाड’‌ ‌हा‌ ‌पाठ‌ ‌लेखक‌ ‌’भारत‌ ‌सासणे’‌ ‌यांनी‌ ‌लिहिला‌ ‌आहे.‌ ‌फलदायी‌ ‌व‌ ‌जीवनदायी‌ ‌लिंबाचे‌ ‌झाड‌ ‌मानवी‌ ‌जीवन‌ ‌यांची‌ ‌सुंदर‌ ‌सांगड‌ ‌घालण्याचा‌ ‌यशस्वी‌ ‌प्रयत्न‌ ‌प्रस्तुत‌ ‌पाठात‌ ‌लेखकांनी‌ ‌केला‌ ‌आहे.‌ ‌

The‌ ‌write-up‌ ‌’Te‌ ‌Jeevandayi‌ ‌Jhad’‌ ‌is‌ ‌written‌ ‌by‌ ‌writer‌ ‌Bharat‌ ‌Sasane.‌ ‌The‌ ‌author‌ ‌has‌ ‌beautifully‌ ‌expressed‌ ‌his‌ ‌views‌ perception‌ ‌of‌ ‌the‌ ‌endearing‌ ‌connection‌ ‌between‌ ‌benevolent‌ ‌lemon‌ ‌tree‌ ‌in‌ ‌his‌ ‌backyard‌ ‌and‌ ‌human‌ ‌life.

‌शब्दार्थ‌:

1. ‌जीवनदायी‌ ‌-‌ ‌जीवन‌ ‌देणारा‌ ‌(giver‌ ‌of‌ ‌life)‌
2. ‌गच्च‌ ‌-‌ ‌दाट‌ ‌(dense,‌ ‌thick)‌
3. ‌आसमंत‌ ‌-‌ ‌आसपासचा‌ ‌प्रदेश‌ ‌(surroundings)‌ ‌
4. तपकिरी‌ ‌-‌ ‌(brown)‌ ‌
5. मलूल‌ ‌-‌ ‌निस्तेज‌ ‌(faded)‌ ‌
6. पाणथळ‌ ‌-‌ ‌ओल‌ ‌धरणारी‌ ‌जमीन‌ ‌(wetlands)‌ ‌
7. शुष्क‌ ‌-‌ ‌कोरडे‌ ‌(dry)‌
8. ‌विलक्षण‌ ‌‌-‌ ‌विचित्र‌ ‌(strange)‌
9. ‌दिलासा‌ ‌-‌ ‌आश्वासन,‌ ‌उत्तेजन‌ ‌(encouragement,‌ ‌solace)‌ ‌
10. केंद्र‌ ‌-‌ ‌मध्य‌ ‌(centre)‌
11. ‌बरबटणे‌ ‌-‌ ‌(चिखल,‌ ‌माती,‌ ‌धूळ‌ ‌इत्यादींनी)‌ ‌माखलेले‌ ‌असणे‌ ‌(to‌ ‌be‌ ‌smeared‌ ‌with‌ ‌dirt‌ ‌etc)‌ ‌
12. निरखणे‌ ‌-‌ ‌बारकाईने‌ ‌पाहणे‌ ‌(to‌ ‌observe‌ ‌carefully)‌
13. ‌गुंजा‌ ‌-‌ ‌लाल‌ ‌आणि‌ ‌काळे‌ ‌ठिपके‌ ‌असलेल्या‌ ‌बिया‌
14. ‌जोडपं‌ ‌-‌ ‌नरमादी‌ ‌यांची‌ ‌जोडी‌ ‌(couple)‌ ‌
15. गजबजलेले‌ ‌-‌ ‌खूप‌ ‌गर्दीने‌ ‌व्यापलेले‌ ‌(over-crowded)‌ ‌
16. कलकलाट‌ ‌-‌ ‌गोंगाट,‌ ‌कोलाहल‌ ‌(a‌ ‌confused‌ ‌noise,‌ ‌chaos)‌ ‌
17. गजबजाट‌ ‌-‌ ‌गलबला,‌ ‌गर्दी‌ ‌(loud‌ ‌noise)‌ ‌
18. तप्त‌ ‌-‌ ‌गरम‌ ‌(hot)‌
19. ‌विश्व‌ ‌-‌ ‌सृष्टी,‌ ‌जग‌ ‌(universe)‌ ‌
20. दलदल‌ ‌-‌ ‌चिखलाने‌ ‌भरलेली‌ ‌जमीन‌ ‌(marshy‌ ‌place)‌ ‌
21. खार‌ ‌-‌ ‌(a‌ ‌squirrel)‌ ‌
22. विसावा‌ ‌-‌ ‌आराम,‌ ‌विश्रांती‌ ‌(rest)‌ ‌
23. कुंपण‌ ‌-‌ ‌संरक्षक‌ ‌भिंत‌ ‌(fence)‌
24. ‌परसदार‌ ‌-‌ ‌घराचा‌ ‌मागील‌ ‌भागात‌ ‌असलेले‌ ‌आवार‌ ‌(backyard)‌
25. हापसा‌ ‌-‌ ‌पाण्याचा‌ ‌पंप‌ ‌(hand‌ ‌pump)‌ ‌
26. दुर्मुखलेली‌ ‌-‌ ‌घुमी,‌ ‌आंबट‌ ‌चेहऱ्याची‌ ‌(sad‌ ‌gloomy‌ ‌morose)‌
27. ‌प्रवृत्ती‌ ‌-‌ ‌कल,‌ ‌ओढ‌ ‌(tendency,‌ ‌disposition)
28. ‌घमघमाट‌ ‌-‌ ‌आजूबाजूला‌ ‌सर्वत्र‌ ‌दरवळणारा‌ ‌सुगंध‌ ‌(rich‌ ‌fragrance‌ ‌spread‌ ‌all‌ ‌over)‌ ‌
29. भकास‌ ‌-‌ ‌उजाड,‌ ‌उदास,‌ ‌ओसाड‌ ‌(desolate)‌ ‌
30. थक्क‌ ‌-‌ ‌चकित,‌ ‌स्तंभित‌ ‌(surprised)‌
31. ‌मर्म‌ ‌-‌ ‌सुप्त‌ ‌गुणधर्म‌ ‌(the‌ ‌latent‌ ‌quality)‌
32. ‌वंचित‌ ‌-‌ ‌एखादी‌ ‌गोष्ट‌ ‌न‌ ‌मिळालेला‌ ‌(who‌ ‌is‌ ‌deprived‌ ‌of‌ ‌something)‌
33. ‌हकीकत‌ ‌-‌ ‌बातमी,‌ ‌वृत्तांत‌ ‌(statement,‌ ‌report)‌
34. ‌मुबलक‌ ‌-‌ ‌विपुल,‌ ‌पुष्कळ‌ ‌(abundant)‌
35. ‌चमत्कार‌ ‌-‌ ‌आश्चर्य‌ ‌(a‌ ‌wonder)‌ ‌
36. अद्भुत‌ ‌-‌ ‌आश्चर्य,‌ ‌नवल‌ ‌(a‌ ‌wonder)‌ ‌
37. साक्षीदार‌ ‌:‌ ‌-‌ ‌पुरावा‌ ‌देणारा‌ ‌(a‌ ‌witness)‌ ‌
38. भौतिक‌ ‌-‌ ‌जगातील‌ ‌स्थावर‌ ‌वस्तूंसंबंधी‌ ‌(material)‌ ‌
39. सृजन‌ ‌-‌ ‌नवनिर्मिती‌ ‌(creation)‌ ‌

टिपा‌:‌

1. कडूलिंब‌ ‌-‌ ‌हा‌ ‌भारतीय‌ ‌उपखंडातील‌ ‌पाकिस्तान,‌ ‌भारत,‌ ‌नेपाळ‌ ‌व‌ ‌बांग्लादेश‌ ‌या‌ ‌देशात‌ ‌आढळणारा‌ ‌वृक्ष‌ ‌आहे.‌ ‌या‌ ‌वृक्षात‌ ‌त्याच्या‌ ‌परिसरातील‌ ‌हवा‌ ‌शुद्ध‌ ‌आणि‌ ‌आरोग्यपूर्ण‌ ‌राखण्याचे‌ ‌सामर्थ्य‌ ‌आहे.‌ ‌या‌ ‌झाडाचा‌प्रत्येक‌ ‌भाग‌ ‌कोणत्या‌ ‌ना‌ ‌कोणत्यातरी‌ ‌आजारावर‌ ‌गुणकारी‌ ‌आहे.‌
2. गोगलगाय‌ ‌-‌ ‌हा‌ ‌मृदुकाय‌ ‌प्राणी‌ ‌आहे.‌ ‌गोगलगाईंच्या‌ ‌शरीरावर‌ ‌कवच‌ ‌असते‌ ‌यालाच‌ ‌शंख‌ ‌असेही‌ ‌म्हणतात.‌ ‌
3. पारवा‌ ‌-‌ ‌पक्ष्यांची‌ ‌एक‌ ‌प्रजाती.‌ ‌हे‌ ‌साधारणत:‌ ‌32,‌ ‌सें.‌ ‌मी.‌ ‌आकारमानाचे‌ ‌निळ्या‌ ‌राखाडी‌ ‌रंगाचे‌ ‌पक्षी‌ ‌असतात.‌
4. तुरेदार‌ ‌बुलबुल‌ ‌-‌ ‌हा‌ ‌पक्षी‌ ‌आकाराने‌ ‌साधारणात:‌ ‌7‌ ‌इंच‌ ‌असतो.‌ ह्या‌ ‌पक्ष्याचा‌ ‌वरचा‌ ‌रंग‌ ‌गडद‌ ‌तपकिरी‌ ‌असतो‌ ‌तर‌ ‌पोटाकडे‌ ‌ते‌ ‌शुभ्र‌ ‌पांढरे‌ ‌असतात.‌ ‌डोक्यावर‌ ‌लांब,‌ ‌ऐटदार‌ ‌काळ्या‌ ‌रंगाचा‌ ‌तुरा‌ ‌असतो.‌ ‌यास‌ ‌’रेड‌ ‌विस्कर्ड‌ ‌बुलबुल’‌ ‌असेही‌ ‌म्हणतात.‌ ‌

वाक्प्रचार‌:

1. ‌आश्वासन‌ ‌देणे‌ ‌-‌ ‌हमी‌ ‌देणे‌
2. ‌दृष्टीस‌ ‌पडणे‌ ‌-‌ ‌नजरेस‌ ‌पडणे‌
3. ‌आकर्षित‌ ‌होणे‌ ‌-‌ ‌ओढले‌ ‌जाणे‌
4. ‌ध्यास‌ ‌घेणे‌ ‌-‌ ‌एाखादया गोष्टीचा स्तत विचार करणे
5. मर्म जाणणे – रहस्य जाणणे

9th Std Marathi Questions And Answers:

• तिफन (कविता) Class 9 Question Answer
• ते जीवनदायी झाड Class 9 Question Answer
• माझे शिक्षक व संस्कार Class 9 Question Answer
• शब्दांचा खेळ (स्थूलवाचन) Class 9 Question Answer
• विश्वकोश Class 9 Question Answer

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 11 आभाळातल्या पाऊलवाटा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Class 9 Marathi Aksharbharati Chapter 11 आभाळातल्या पाऊलवाटा Question Answer Maharashtra Board

आभाळातल्या पाऊलवाटा Std 9 Marathi Chapter 11 Questions and Answers

1. प्रश्न (अ)
पक्षी स्थलांतराच्या अभ्यासाच्या वाळे अडकविण्याच्या पद्धतीचा घटनाक्रम लिहा.

उत्तर:

1. एखाद्या विशिष्ट भागातील पक्षी पकडणे.
2. त्यांच्या पायात खुणेचे वाळे अडकवणे.
3. कोणत्या क्रमांकाचे वाळे कोणत्या पक्ष्याला, कुठे आणि – केव्हा लावले याची संस्थेकडे नोंद करणे.
4. वाळे अडकवलेले पक्षी पुन्हा मोकळे सोडणे.

प्रश्न (आ)
पक्ष्यांच्या स्थलांतराची वैशिष्ट्ये लिहा.

उत्तरः

1. पक्षी हजारो मैलांचा प्रवास करतात.
2. अन्नाचे दुर्भिक्ष हे पक्ष्यांच्या स्थलांतरामागची मूळ प्रेरणा आहे.
3. पक्षी थंडीत खाली दरीत अथवा सखल भागात उतरतात.
4. उन्हाळ्यात परत वर सरकतात.

प्रश्न (इ)
स्थलांतर करणाऱ्या वेगवेगळ्या जातींतील पक्ष्यांचे साम्यघटक लिहा.

उत्तरः

1. पक्षी नियमित स्थलांतर करतात.
2. धार्मिक विधी असल्यासारखा स्थलांतर हा त्यांच्या जीवनाचा भाग झाला आहे.
3. एका जातीचे अनेक पक्षी एकत्र येतात.
4. पक्षी ठराविक मुहूर्ताला प्रयाण करतात.

2. फरक स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
फरक स्पष्ट करा.

उत्तरः

दक्षिणेकडील हवामान	उत्तरेकडील हवामान
1. उष्ण	1. थंड
2. हवेची घनता जास्त	2. हवेची घनता कमी

3. चौकटी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
चौकटी पूर्ण करा.

1. पक्ष्यांच्या स्थलांतराची मूळ प्रेरणा – [ ] [ ]
2. बलाकांचे भारतात स्थलांतर होणारे देश – [ ] [ ]
3. आधुनिक काळात पक्ष्यांच्या स्थलांतराची माहिती देणाऱ्या गोष्टी – [ ] [ ]
4. गिर्यारोहकांच्या मागे जाणारे पक्षी – [ ] [ ]

उत्तर:

1. अन्नाचे दुर्भिक्ष
2. जर्मनी, सायबेरिया
3. विमाने, रडारयंत्रणा
4. हिमकाक पक्षी

4. कारणे लिहा.

प्रश्न 1.
कारणे लिहा.
1. फक्त अल्युमिनिअमचेच वाळे पक्ष्यांच्या पायात अडकवतात कारण …..
2. हिवाळ्यात पक्षी दक्षिणेकडे स्थलांतर करतात कारण ……
उत्तर:
1. फक्तअल्युमिनिअमचेच वाळे पक्ष्यांच्या पायातअडकवतात कारण हे वाळे हलके असतात.
2. हिवाळ्यात पक्षी दक्षिणकडे स्थलांतर करतात कारण बर्फ पडून अन्न शोधणे कठीण होते.

5. सूचनेप्रमाणे कृती करा.

प्रश्न 1.
पक्ष्यांना भविष्याची चाहूल लागते. (या अर्थाचे वाक्य शोधा.)
उत्तरः
सूर्य दक्षिणेकडे झुकू लागला, की त्यांचे मन जणू उचल खाते.

प्रश्न 2.
जर्मनी आणि सायबेरिया हे उत्तर येईल असा प्रश्न तयार करा.
उत्तर:
कोणत्या देशांतून भारतात श्वेतबलाक व बदकांच्या काही जाती येतात?

प्रश्न 3.
वाळे अडकवलेले पक्षी मोकळे सोडले जातात. (अधोरेखित शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द वापरून वाक्य पुन्हा लिहा.)
उत्तरः
वाळे अडकवलेले पक्षी बंदिस्त केले जातात.

6. स्वमत.

प्रश्न 1.
पक्षी निरीक्षणातून पक्ष्यांच्या जीवनपद्धतीसंबंधी तुमची मते सविस्तर लिहा.
उत्तर:
उतारा 3 मधील कृती 4: स्वमतचे उत्तर पहा.

प्रश्न 2.
तुमच्या मते मानवी जीवन व पक्षी जीवन यांच्यातील
महत्त्वाचे साधर्म्य सोदाहरण लिहा. उत्तरः उतारा ४ मधील कृती ४ : स्वमतचे उत्तर पहा. __ *

7. अभिव्यक्ती.

प्रश्न 1.
‘पक्षी जाय दिगंतरा’ ही उक्ती पाठाच्या आधारे तुमच्या शब्दांत स्पष्ट करा.
उत्तरः
उतारा 1 मधील कृती 4 : स्वमतचे उत्तर पहा.

प्रश्न 2.
तुम्हांला पक्षिमित्र बनायला आवडेल काय? तुमचे मत सकारण लिहा.
उत्तरः
उतारा 2 मधील कृती 4: स्वमतचे उत्तर पहा.

Marathi Akshar Bharati Class 9 Textbook Solutions Chapter 11 आभाळातल्या पाऊलवाटा Additional Important Questions and Answers

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 2.
उत्तर लिहा.
उत्तर:
या देशातून भारतात येणारे श्वेतबलाक → जर्मनी

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.

उत्तर:

खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

प्रश्न 1.
पक्ष्यांच्या बाबतीत सर्वात स्तिमित करणारी गोष्ट कोणती?
उत्तर:
पक्ष्यांच्या बाबतीत सर्वात स्तिमित करणारी गोष्ट म्हणजे काही पक्षी जाती वर्षातून दोनदा करत असलेला हजारो मैलांचा प्रवास.

प्रश्न 2.
भारतात असंख्य जातीचे पक्षी कोणत्या ऋतूच्या आरंभी येऊ लागतात?
उत्तर:
भारतात असंख्य जातीचे पक्षी हिवाळा या ऋतूच्या आरंभी येऊ लागतात.

प्रश्न 3.
पक्ष्यांबद्दलची कोणती माहिती कुठेही दिसत नाही?
उत्तरः
हिवाळ्याच्या आरंभी भारतात येणारे हजारो पक्षी इतर वेळी कुठे जातात, पक्ष्यांबद्दलची ही माहिती कुठेही दिसत नाही.

प्रश्न 4.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
1. ……….. पक्षीसुद्धा पावसाळ्यात दिसत नाहीत अशी वर्णने प्राचीन वाङमयात आहेत. (फ्लेमिंगो, बदक, हंस, कावळा)
2. बलाकांच्या स्थलांतराविषयी ………….. वाङ्मयात उल्लेख आढळतात. (व्यासाच्या, कालिदासाच्या, वेदाच्या, वशिष्ठाच्या)
उत्तर:
1. हंस
2. कालिदासाच्या

प्रश्न 5.
सहसंबंध लिहा.
अनियमित : नियमित : : अर्वाचीन : ……………
उत्तर:
प्राचीन

प्रश्न 6.
शब्दसमूहासाठी एक शब्द चौकटीत लिहा.
एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जाणे – [स्थलांतर]

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा. भारतातल्या कोणत्याही सरोवराकडे हिवाळ्याच्या सुरुवातीला नजर टाकली तर ………
(अ) निरनिराळ्या जातींच्या प्राण्यांनी पाणी अक्षरश: झाकलेले दिसते.
(ब) निरनिराळ्या जातींच्या कीटकांनी पाणी अक्षरश: झाकलेले दिसते.
(क) पाणी अक्षरश: रंगीत दिसते.
(ड) निरनिराळ्या जातींच्या बदकांनी पाणी अक्षरशः झाकलेले दिसते.
उत्तरः
भारतातल्या कोणत्याही सरोवराकडे हिवाळ्याच्या सुरुवातीला नजर टाकली तर निरनिराळ्या जातींच्या बदकांनी पाणी अक्षरश: झाकलेले दिसते.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
उत्तरः

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 4.
सत्य वा असत्य ते लिहा.
1. माणसांच्या दुनियेतल्या अनेक गोष्टी आश्चर्यकारक आहेत.
2. भारतात येणारे श्वेतबलाक ऑस्ट्रेलियातून येतात.
उत्तर:
1. असत्य
2. असत्य

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्य लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.
हे पक्षि महिन्या दोन महीन्यांपूर्वी तर इथे नव्हते.
उत्तरः
हे पक्षी महिन्या दोन महिन्यांपूर्वी तर इथे नव्हते.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील नामे शोधून लिहा.
उत्तर:

1. पक्षी
2. सरोवर
3. बदक
4. पाणी
5. युरोप
6. आशिया
7. भारत
8. श्वेतबलाक
9. जर्मनी
10. सायबेरिया
11. बलाक
12. कालिदास
13. हंस

प्रश्न 3.
अचूक शब्द लिहा.
1. हिवळ्याच्या , हीवाळ्याच्या, हिवाळाच्या, हिवाळ्याच्या
2. स्तीमित, स्मितित, स्तिमित, स्तितिम
उत्तर:
1. हिवाळ्याच्या
2. स्तिमित

प्रश्न 4.
समानार्थी शब्द लिहा.
उत्तर:

1. सुरुवात – [आरंभ]
2. पांढरा – [श्वेत]
3. खग – [पक्षी]
4. दृष्टी – [नजर]
5. जल – [पाणी]

प्रश्न 5.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.
उत्तर:

1. शेवट × सुरुवात
2. उघडे × झाकलेले
3. अर्वाचीन × प्राचीन
4. काळा × श्वेत

प्रश्न 6.
अधोरेखित शब्दाचा समानार्थी शब्द वापरून वाक्य पुन्हा लिहा.
बगळ्यांच्या स्थलांतराविषयी कालिदासाच्या वाङमयात उल्लेख आढळतात.
उत्तरः
बलाकांच्या स्थलांतराविषयी कालिदासाच्या वाङमयात उल्लेख आढळतात.

प्रश्न 7.
उताऱ्यातील अनेकवचनी शब्द शोधून लिहा.
उत्तर:

1. गोष्टी
2. जाती
3. वर्णने
4. पक्षी

प्रश्न 8.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	प्रत्यय	विभक्ती
बदकांनी	नी	तृतीया (अनेकवचन)
वर्षातून	ऊन	पंचमी (एकवचन)
हजारोंच्या	च्या	षष्ठी (अनेकवचन)
पक्ष्यांच्या	च्या	षष्ठी (अनेकवचन)

प्रश्न 9.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	सामान्यरूप	मूळ शब्द
1. पक्ष्याच्या	पक्ष्या	पक्षी
2. हिवाळ्याच्या	हिवाळ्या	हिवाळा
3. बदकांच्या	बदकां	बदक
4. संख्येने	संख्ये	संख्या

प्रश्न 10.
वाक्प्रचाराचा अर्थ लिहून वाक्यात उपयोग करा.
स्तिमित करणे
उत्तरः
अर्थ – आश्चर्यचकित करणे.
वाक्य – जादूगाराने आपल्या खेळांतून सर्वांना स्तिमित केले.

प्रश्न 11.
वाक्यातील काळ ओळखा.
भारतात येणारे श्वेतबलाक जर्मनीतून येतात.
उत्तरः
वर्तमानकाळ.

प्रश्न 12.
काळ बदला. (भविष्यकाळ करा)
पक्षी नियमितपणे हिवाळ्याच्या आरंभी येऊ लागतात.
उत्तर:
पक्षी नियमितपणे हिवाळ्याच्या आरंभी येतील.

प्रश्न 13.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तर:

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
‘पक्षी जाय दिगंतरा’ ही उक्ती पाठ्यांशाच्या आधारे स्पष्ट करा.
उत्तरः
‘पक्षी जाय दिगंतरा’ या उक्तीचा अर्थ आहे की हवामानानुसार काही पक्षी देशविदेशात भ्रमण करीत असतात. ते एका ठिकाणाहून अन्य ठिकाणी स्थलांतर करतात. युरोप खंडातून तसेच उत्तर आशियातून अनेक पक्षी हजारो मैलांचा प्रवास करीत भारतात येतात. राजहंस, श्वेतबलाक असे अनेक पक्षी हिवाळ्यात भारतीय समुद्र किनाऱ्यावर गर्दी करताना आढळून येतात. अनेक पक्षी हे वर्षातून दोनदा प्रवास करतात. भ्रमण करणे हा त्यांचा निसर्गदत्त अधिकार आहे व तो हिरावून घेणे कोणालाच शक्य नाही. म्हणून ‘पक्षी जाय दिगंतरा’ असे जे म्हटले गेलेले आहे, ते अगदी खरेच आहे.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
उत्तर:

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. हिवाळी झोप काढणारे	(अ) पक्षी
2. स्थलांतर करणारे	(ब) संस्था
3. स्थलांतराचा अभ्यास करणाऱ्या	(क) सस्तन प्राणी
4. अवघड प्रश्नातून मार्ग काढणारे	(ड) विज्ञान

उत्तर:

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. हिवाळी झोप काढणारे	(क) सस्तन प्राणी
2. स्थलांतर करणारे	(अ) पक्षी
3. स्थलांतराचा अभ्यास करणाऱ्या	(ब) संस्था
4. अवघड प्रश्नातून मार्ग काढणारे	(ड) विज्ञान

खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

प्रश्न 1.
माणूस एका खंडातून दुसऱ्या खंडात प्रवास करू लागला तेव्हा त्याच्या काय लक्षात आले?
उत्तरः
माणूस एका खंडातून दुसऱ्या खंडात प्रवास करू लागला तेव्हा त्याच्या लक्षात आले की, आपल्या खंडातून गायब होणारे पक्षी त्याच ऋतूत दुसऱ्या खंडात दिसून येतात.

प्रश्न 2.
पक्ष्यांच्या पायाला लावण्यात येणारे वाळे कोणत्या धातूचे असतात?
उत्तरः
पक्ष्यांच्या पायाला लावण्यात येणारे वाळे अल्युमिनिअम या धातूचे असतात.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
1. पक्ष्यांच्या ………… अभ्यास करणे ही काही सोपी गोष्ट नाही. (कालांतराचा, उपयोगांचा, वाढीचा, स्थलांतराचा)
2. याच्या उलट ………….. अनेक पक्षी हिवाळ्यात दिसेनासे होतात याची जाणीव होती. (आफ्रिकेत, युरोपमध्ये, आशियात, अमेरिकेत)
उत्तर:
1. स्थलांतराचा
2. युरोपमध्ये

प्रश्न 4.
सहसंबंध लिहा.
अनेक : पक्षी :: खुणेचे : ……………….
उत्तर:
वाळे

प्रश्न 5.
शब्दसमूहांसाठी एक शब्द लिहा.
1. पिलांना जन्म देणारे
2. अंगावर खवले असणारे
उत्तर:
1. सस्तन
2. खवलेकरी

प्रश्न 6.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
पक्ष्यांच्या स्थलांतराचा अभ्यास करणे ही ………………
(अ) काही साधी गोष्ट नाही.
(ब) काही अवघड गोष्ट नाही.
(क) अवघड गोष्ट आहे.
(ड) काही सोपी गोष्ट नाही
उत्तरः
पक्ष्यांच्या स्थलांतराचा अभ्यास करणे ही काही सोपी गोष्ट नाही.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
हिवाळ्यात प्रदीर्घ झोप काढणारे प्राणी
उत्तर:
बेडूक, खवलेकरी, सस्तन प्राणी

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.
1. पक्ष्यांच्या स्थलांतराचा अभ्यास करणे ही सोपी गोष्ट आहे.
2. अल्युमिनिअमचे बनवलेले हे वाळे जड असतात.
उत्तर:
1. चूक
2. चूक

कृती 3: व्याकरण कृती

खालील वाक्ये लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.

प्रश्न 1.
पक्षांच्या स्तलांतराचा अभ्यास करणे ही काही सोपी गोष्ट नाही.
उत्तरः
पक्ष्यांच्या स्थलांतराचा अभ्यास करणे ही काही सोपी गोष्ट नाही.

प्रश्न 2.
त्याचे पक्षांना ओजे होत नाही.
उत्तरः
त्याचे पक्ष्यांना ओझे होत नाही.

प्रश्न 3.
उताऱ्यातील नामे शोधून लिहा.
उत्तर:

1. युरोप
2. पक्षी
3. हिवाळा
4. बर्फ
5. बेडूक
6. प्राणी
7. चिखल
8. माणूस
9. खंड
10. ऋतू
11. विज्ञान

प्रश्न 4.
अचूक शब्द लिहा.
1. प्राण्यांप्रमाणे, प्राणांप्रमाणे, प्राण्याप्रमाणे, प्रांण्याप्रमाणे
2. स्थलातर, स्तलांतर, स्थळांतर, स्थलांतर
उत्तर:
1. प्राण्यांप्रमाणे
2. स्थलांतर

प्रश्न 5.
समानार्थी शब्द लिहा.
उत्तर:

1. दिसेनासे – गायब
2. मेहनत – कष्ट
3. पारख – जाणीव
4. लांबलचक – प्रदीर्घ

प्रश्न 6.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.
उत्तर:

1. सुलट × उलट
2. अवघड × सोपी
3. जड × हलके
4. निरुपाय × उपाय

प्रश्न 7.
अधोरेखित शब्दाचा समानार्थी शब्द वापरून वाक्य पुन्हा लिहा.
अवघड प्रश्नातून विज्ञानाला रस्ते काढावेच लागतात.
उत्तरः
अवघड प्रश्नातून विज्ञानाला मार्ग काढावेच लागतात.

अधोरेखित शब्दाची जात ओळखा.

प्रश्न 1.
त्याचे पक्ष्यांना ओझे होत नाही.
उत्तरः
नाम.

प्रश्न 2.
या वाळ्यावर संस्थेचे नाव, खुणेचा क्रमांक असतो.
उत्तरः
शब्दयोगी अव्यय.

प्रश्न 9.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तरः

शब्द	प्रत्यय	विभक्ती
खंडातून	ऊन	पंचमी (एकवचन)
पक्ष्यांच्या	च्या	षष्ठी (अनेकवचन
संस्थेने	न	तृतीया (एकवचन)
खुणेचा	चा	षष्ठी (एकवचन)

प्रश्न 10.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तरः

शब्द	सामान्यरूप	मूळ शब्द
1. चिखलात	चिखला	चिखल
2. खंडात	खंडा	खंड
3. ऋतूत	ऋतू	ऋतू
4. खुणेचा	खूण	ऊन

प्रश्न 11.
वाक्प्रचाराचा अर्थ लिहून वाक्यात उपयोग करा.
दिसेनासे होणे – नाहीसे होणे
उत्तरः
वाक्य – भारतात अनेक जातींचे पक्षी दिसेनासे होत आहेत.

प्रश्न 12.
वाक्यातील काळ ओळखा.
एक साधा पण कष्टसाध्य उपाय गेल्या शतकापासून वापरला जात आहे.
उत्तरः
वर्तमानकाळ

प्रश्न 13.
काळ बदला. (भूतकाळ करा)
कोणत्या क्रमांकाचे वाळे कोणत्या पक्ष्याला, कुठे आणि केव्हा लावले यांची संस्थेकडे नोंद असते.
उत्तरः
कोणत्या क्रमांकाचे वाळे कोणत्या पक्ष्याला, कुठे आणि केव्हा लावले यांची संस्थेकडे नोंद होती.

प्रश्न 14.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तरः

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्हांला पक्षिमित्र बनायला आवडेल काय? तुमचे मत सकारण लिहा.
उत्तरः
होय, मला पक्षिमित्र बनायला आवडेल. मला 0पक्षी फार आवडतात. तासन्तास कर्नाळा अभयारण्यात जाऊन तेथील पक्षी पाहण्यास मला फार आवडते. माझ्याकडे अनेक पक्ष्यांची चित्रे आहेत. मी स्वत: डॉ. सलीम अली यांचे पक्षी-वर्णन वाचलेले आहे. त्यामुळे मला पक्षिमित्र बनायला आवडेल. पक्षिमित्र बन्न जंगलात भ्रमंती करून पक्ष्यांचा स्वच्छंद कलरव कानी ऐकताना एक वेगळ्याच प्रकारची सुंदर अनुभूती येते याचा प्रत्यक्ष अनुभव मी घेतलेला आहे. पक्षिमित्र बनून मी पक्ष्यांचे संवर्धन करण्याचे उपक्रम हाती घेईन. समाजात पक्ष्यांबद्दल प्रेम व जागरुकता निर्माण करीन. मला नक्कीच पक्षिमित्र बनायला आवडेल.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
उत्तरः

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. केरळ	(अ) पक्ष्यांच्या स्थलांतराविषयी माहिती
2. रडारयंत्रणा	(ब) बलाक
3. जर्मनी	(क) रानपरीट
4. वाळे अडकवलेले	(ड) पक्षी

उत्तरः

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. केरळ	(क) रानपरीट
2. रडारयंत्रणा	(अ) पक्ष्यांच्या स्थलांतराविषयी माहिती
3. जर्मनी	(ब) बलाक
4. वाळे अडकवलेले	(ड) पक्षी

खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

प्रश्न 1.
ब्रह्मदेशात सापडलेला रानपरीट मुळात कोठे आढळतो?
उत्तर:
ब्रह्मदेशात सापडलेला रानपरीट मुळात केरळात आढळतो.

प्रश्न 2.
केरळात वाळे लावलेले परीट पक्षी कोणत्या भागांत सापडले आहेत?
उत्तरः
केरळात वाळे लावलेले परीट पक्षी काबूल, अफगाणिस्तान, वायव्य पाकिस्तान या भागांत सापडले आहेत.

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
1. ………….. वाळे लावलेला बलाक बिकानेरमध्ये सापडला…. (ऑस्ट्रेलियात, जर्मनीत, रशियात, अमेरिकेत)
2. अलीकडच्या काळात …………. आणि रडारयंत्रणामुळे सुद्धा पक्ष्यांच्या स्थलांतराविषयी मोलाची माहिती मिळाली आहे. (विमाने, बोटी, पाणबुड्या, रेल्वे)
उत्तर:
1. जर्मनीत
2. विमाने

प्रश्न 4.
सहसंबंध लिहा.
रानपरीट : ब्रह्मदेश :: बलाक : ………..
उत्तर:
बिकानेर

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
एखादा वाळे असलेला पक्षी जिवंत अथवा मृत ज्याला सापडेल त्याने …………….
(अ) त्याला धरावे अशी अपेक्षा असते.
(ब) त्याला सोडावे अशी अपेक्षा असते.
(क) त्या संस्थेला कळवावे अशी अपेक्षा असते.
(ड) त्या संस्थेला कळू देऊ नये अशी अपेक्षा असते.
उत्तरः
एखादा वाळे असलेला पक्षी जिवंत अथवा मृत ज्याला सापडेल त्याने त्या संस्थेला कळवावे अशी अपेक्षा असते.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
ब्रह्मदेशात सापडलेला पक्षी –
उत्तरः
रानपरीट

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 4.
सत्य वा असत्य ते लिहा.
1. वाळे अडकवलेले पक्षी पुन्हा मोकळे सोडले जातात.
2. केरळातलाच एक रानपरीट नेपाळमध्ये सापडला आहे.
उत्तर:
1. सत्य
2. असत्य

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्य लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.
अरथात लावलेल्या सर्व वाळ्याची माहिती परत मिळतेच असे नाही.
उत्तरः
अर्थात लावलेल्या सर्व वाळ्यांची माहिती परत मिळतेच असे नाही.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील विशेषणे शोधून लिहा.
उत्तर:

1. जिवंत
2. मृत
3. मौल्यवान
4. मोलाची
5. एक
6. दोना

प्रश्न 3.
अचूक शब्द लिहा.
1. मैल्यवान, मोल्यवान, मौलवान, मौल्यवान
2. कीत्येक, कितेक, कित्येक, कीतेक
उत्तर:
1. मौल्यवान
2. कित्येक

प्रश्न 4.
समानार्थी शब्द लिहा.
उत्तर:

1. किमती – मौल्यवान
2. प्रदेश – प्रांत
3. रहस्य – गूढ
4. आकांक्षा – अपेक्षा

प्रश्न 5.
खालील वाक्यातील अधोरेखित शब्दाचे वचन बदलून वाक्य पुन्हा लिहा.
वाळे अडकवलेले हे पक्षी पुन्हा मोकळे सोडले जातात.
उत्तरः
वाळे अडकवलेला हा पक्षी पुन्हा मोकळा सोडला जातो.

प्रश्न 6.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.
उत्तरः

1. बंदिस्त × मोकळे
2. हरवणे × सापडणे
3. जिवंत × मृत
4. तुच्छ × मौल्यवान

प्रश्न 7.
खालील वाक्यातील अधोरेखित शब्दाचा समानार्थी शब्द लिहून वाक्य पुन्हा लिहा.
शंभरातल्या एक दोन वाळ्यांचा जरी ठिकाणा लागला तरी त्यातून मौल्यवान माहिती मिळू शकते.
उत्तरः
शंभरातल्या एक दोन वाळ्यांचा जरी पत्ता लागला तरी त्यातून मौल्यवान माहिती मिळू शकते.

प्रश्न 8.
उताऱ्यातील अनेकवचनी शब्द शोधून लिहा.
उत्तर:

1. वाळे
2. रहस्ये
3. पक्षी

प्रश्न 9.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	प्रत्यय	विभक्ती
1. वाळ्यांची	ची	षष्ठी (अनेकवचन)
2. मोलाची	ची	षष्ठी (एकवचन)
3. संख्येला	ला	द्वितीया (एकवचन)
4. ब्रह्मदेशात	त	सप्तमी (एकवचन)

प्रश्न 10.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	सामान्यरूप	मूळ शब्द
1. संस्थेला	संस्थे	संस्था
2. पक्ष्यांच्या	पक्ष्यां	पक्षी
3. मोलाची	मोला	मोल
4. वाळ्यांचा	वाळ्या	वाळे

प्रश्न 11.
काळ बदला. (भूतकाळ करा)
जर्मनीत वाळे लावलेला बलाक बिकानरेमध्ये सापडला आहे.
उत्तरः
जर्मनीत वाळे लावलेला बलाक बिकानेरमध्ये सापडला होता.

प्रश्न 12.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तरः

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
पक्षी निरीक्षणातून पक्ष्यांच्या जीवनपद्धतीसंबंधी तुमचे मत सविस्तर लिहा.
उत्तर:
पक्षी एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी स्थलांतर करतात. हवामानानुसार व अन्नाच्या शोधासाठी पक्षी एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी जातात. अधिकाधिक पक्षी आपआपल्या थव्यांमध्येच राहणे पसंत करतात. विशेषत: चिमण्या, कावळे, कबूतरे, राजहंस, बगळे आपआपल्या थव्यांमध्येच राहणे पसंत करतात. खरे पाहायला गेले तर पक्ष्यांना हवामानाची एवढी चिंता नसते. ते कोणत्याही प्रदेशात राहू शकतात. जर का एखादया प्रदेशात पुरेसे अन्न उपलब्ध नसेल तर पक्षी तो प्रदेश सोडून दुसऱ्या प्रदेशात स्थलांतरित होतात. पक्षी पर्यावरणाचा एक अविभाज्य भाग असतात. पर्यावरणातील कचरा, मानवाने टाकलेल्या टाकाऊ वस्तू खाऊनच ते आपला उदरनिर्वाह करीत असतात. एका अर्थाने ते पर्यावरण स्वच्छ ठेवण्याच्या कामी मानवाची मदतच करीत असतात.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
उत्तर:

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. हिमालय	(अ) हिवाळ्यात
2. दक्षिणेकडे स्थलांतर	(ब) महापूर
3. मूळ प्रेरणा	(क) पर्वतरांगा
4. नैसर्गिक आपत्ती	(ड) स्थलांतरामागची

उत्तर:

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. हिमालय	(क) पर्वतरांगा
2. दक्षिणेकडे स्थलांतर	(अ) हिवाळ्यात
3. मूळ प्रेरणा	(ड) स्थलांतरामागची
4. नैसर्गिक आपत्ती	(ब) महापूर

खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

प्रश्न 1.
हिमालय पर्वतरांगांमधील पक्षी हिवाळ्यात कुठे जातात?
उत्तरः
हिमालय पर्वरांगांमधील पक्षी हिवाळ्यात सखल भागात जातात.

प्रश्न 2.
स्थलांतरामागची मूळ प्रेरणा कोणती?
उत्तरः
अन्नाचे दुर्भिक्ष हीच स्थलांतरामागची मूळ प्रेरणा आहे.

प्रश्न 3.
पक्ष्यांना कशाची फारशी काळजी नसते?
उत्तरः
पक्ष्यांना थंडीवाऱ्याची फारशी काळजी नसते.

प्रश्न 4.
कोणते पक्षी सत्तावीस हजार फुटांपर्यंत आल्याची नोंद आहे?
उत्तर:
हिमकाक पक्षी सत्तावीस हजार फुटांपर्यंत आल्याची नोंद आहे.

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकामी जागा भरा.
उत्तर:
मुळात अन्नाचे दुर्भिक्ष हीच …………………. मूळ प्रेरणा आहे.
(स्थलांतरामागची, प्रवासामागची, उडण्यामागची, शोधण्यामागची)
उत्तरः
स्थलांतरामागची

प्रश्न 6.
सहसंबंध लिहा.
उंच : सखल :: सोपे : ………..
उत्तरः
कठीण

कृती 2: आकलन कृती

योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
पक्षी तो प्रांत सोडून तात्पुरते दुसरीकडे जातात; कारण
(अ) एकाच ठिकाणी राहण्याचा कंटाळा आला की.
(ब) एकाच प्रकारचे अन्न खाल्ले की.
(क) अन्न मिळेनासे झाले की.
(ड) अन्नामध्ये वैविध्य नसले की.
उत्तर:
पक्षी तो प्रांत सोडून तात्पुरते दुसरीकडे जातात; कारण अन्न मिळेनासे झाले की.

प्रश्न 2.
अन्नाचा पुरेसा पुरवठा असेल तर ………………
(अ) पक्षी अन्न शोधत नाहीत.
(ब) पक्षी आळशी होतात.
(क) पक्षी बर्फाळ प्रांतातही व्यवस्थित जगू शकतात.
(ड) पक्षी बर्फाळ प्रांतातही व्यवस्थित जगू शकत नाहीत.
उत्तर:
अन्नाचा पुरेसा पुरवठा असेल तर पक्षी बर्फाळ प्रांतातही व्यवस्थित जगू शकतात.

कोण ते लिहा.

प्रश्न 1.
उताऱ्यात आलेल्या पर्वतरांगा –
उत्तर:
हिमालय

प्रश्न 2.
सत्तावीस हजार फुटांपर्यंत आढळणारा पक्षी –
उत्तर:
हिमकाक पक्षी

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 4.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 5.
चूक की बरोबर लिहा.
1. हिवाळ्यात पक्षी उत्तरेकडे स्थलांतर करतात.
2. पक्ष्यांना थंडीवाऱ्याची फार काळजी असते.
उत्तर:
1. चूक
2. चूक

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्य लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा. त्यांच्या एकूण परवास काही कीलोमीटरचाच असतो.
उत्तरः
त्यांचा एकूण प्रवास काही किलोमीटरचाच असतो.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील विशेषणे शोधून लिहा.
उत्तर:

1. एकूण
2. मूळ
3. फारशी
4. पुरेसा
5. व्यवस्थित

प्रश्न 3.
अचूक शब्द लिहा.
1. दुष्काळ, दुश्काळ, दूष्काळ, दूश्काळ
2. महापुर, माहापूर, महापूर, माहापुर
उत्तर:
1. दुष्काळ
2. महापूर

प्रश्न 4.
समानार्थी शब्द लिहा.
उत्तर:

1. टंचाई – [दुर्भिक्ष]
2. प्रोत्साहन – [प्रेरणा]
3. अवघड – [कठीण]
4. चिंता – [काळजी]

प्रश्न 5.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.
उत्तर:

1. वर × [खाली]
2. सुकाळ × [दुष्काळ]
3. कायमचे × [तात्पुरते]
4. अव्यवस्थित × [व्यवस्थित]

प्रश्न 6.
उताऱ्यातील दोन अनेकवचनी शब्द शोधून लिहा.
उत्तर:
1. पर्वतरांगा
2. पक्षी

प्रश्न 7.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	प्रत्यय	विभक्ती
1. दरीत	त	सप्तमी (एकवचन)
2. अन्नाचे	चे	षष्ठी (एकवचन)

प्रश्न 8.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	सामान्यरूप	मूळ शब्द
1. पक्ष्यांचा	पक्ष्यां	पक्षी
2. अन्नाचे	अन्ना	अन्न
3. थंडीवाऱ्याची	थंडीवाऱ्या	थंडीवारा
4. उन्हाळ्यात	उन्हाळ्या	उन्हाळा

प्रश्न 9.
वाक्यातील काळ ओळखा.
मुळात अन्नाचे दुर्भिक्ष हीच स्थलांतरामागची मूळ प्रेरणा आहे.
उत्तरः
वर्तमानकाळ.

प्रश्न 10.
काळ बदला. (भविष्यकाळ करा)
पक्षी तो प्रांत सोडून तात्पुरते दुसरीकडे जातात.
उत्तर:
पक्षी तो प्रांत सोडून तात्पुरते दुसरीकडे जातील.

प्रश्न 11.
सहसंबंध लिहा.
हिमालय : नाम : : फारशी : . ……..
उत्तर:
विशेषण

प्रश्न 12.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तर:

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
तुमच्या मते मानवी जीवन व पक्षी जीवन यांच्यातील महत्त्वाचे साधर्म्य सोदाहरण स्पष्ट करा.
उत्तर:
पक्ष्यांचे जीवन असो वा मानवाचे. दोघांनाही जीवन जगण्यास अन्नाची गरज असते. ज्या प्रदेशात जमीन सुपीक असते व पाण्याचा पुरवठा उपलब्ध असतो, तेथे मानवी जीवन निर्माण होते. त्याचप्रमाणे पक्ष्यांचेही तसेच असते. सुपीक जमिनीवर अनेक झाडे असतात. तसेच अन्नधान्य मुबलक प्रमाणात असते म्हणून पक्षीही अशाच प्रदेशात आपला तळ ठोकतात. एखादया प्रदेशात दुष्काळ, महापूर अथवा बर्फवृष्टी झाली की मानवी जीवन तेथून स्थलांतर करते तसेच पक्षीही मानवाचे अनुकरण करतात. हेच मानवी जीवन व पक्षी जीवन यांच्यातील महत्त्वाचे साधर्म्य आहे.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
उत्तर:

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. अनेक	(अ) अन्नाचा
2. तुटवडा	(ब) पक्षी
3. धार्मिक	(क) ओढ
4. अनामिक	(ड) विधी

उत्तर:

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. अनेक	(ब) पक्षी
2.तुटवडा	(अ) अन्नाचा
3. धार्मिक	(ड) विधी
4. अनामिक	(क) ओढ

प्रश्न 4.
उताऱ्यानुसार घटनांचा क्रम लावा.

1. ठराविक मुहूर्ताला पक्षी प्रयाण करतात.
2. सूर्य दक्षिणेकडे झुकू लागतो.
3. एका जातीचे अनेक पक्षी एकत्र येतात.
4. त्यांचे मन जणू उचल खाते.

उत्तर:

1. सूर्य दक्षिणेकडे झुकू लागतो.
2. त्यांचे मन जणू उचल खाते.
3. एका जातीचे अनेक पक्षी एकत्र येतात.
4. ठराविक मुहूर्ताला पक्षी प्रयाण करतात.

खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

प्रश्न 1.
पक्षी केव्हा आपल्या उत्तरेतल्या घरांकडे निघतात?
उत्तरः
वसंतागमाला पक्षी आपल्या उत्तरेतल्या घरांकडे निघतात.

प्रश्न 2.
पक्ष्यांचे मन केव्हा उचल खाते?
उत्तरः
सूर्य दक्षिणेकडे झुकू लागला, की पक्ष्यांचे मन उचल खाते.

कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.

प्रश्न 1.
1. एका …………………. अनेक पक्षी एकत्र येतात. (जातीचे, वंशाचे, रंगाचे, आकाराचे)
2. ठराविक ऋतूत ठराविक दिशेन झेप घेणे हा एक …………………….. विधी’ असल्यासारखा त्यांच्या जीवनाचाच एक भाग झाला आहे. (पारंपरिक, अध्यात्मिक, धार्मिक, विधिवत)
3. ………….. सगळेच पक्षी अनामिक ओढीने आपल्या उत्तरेतल्या घरांकडे निघतात. (उन्हाळ्यात, पावसाळ्यात, वसंतागमाला, ग्रीष्मागमाला)
उत्तर:
1. जातीचे
2. धार्मिक
3. वसंतागमाला

सहसंबंध लिहा.

प्रश्न 1.
1. दक्षिणेकडे झुकू लागतो : सूर्य : : उचल खाते : ………………………
2. दक्षिणेकडे स्थलांतर : हिवाळ्यात :: परतीचा प्रवास : ………………
उत्तर:
1. मन
2. वसंतागमाला

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
त्यांचे मन जणू उचल खाते; ………..
(अ) सूर्य उत्तरेकडे झुकू लागली की.
(ब) सूर्य पश्चिमेकडे झुकू लागला की.
(क) सूर्य दक्षिणेकडे झुकू लागला की.
(ड) सूर्य पूर्वेकडे झुकू लागला की.
उत्तरः
त्यांचे मन जणू उचल खाते, सूर्य दक्षिणेकडे झुकू लागला की.

कोण ते लिहा.

प्रश्न 1.
दक्षिणेकडे झुकू लागणारा
उत्तरः
सूर्य

प्रश्न 2.
वसंतागमाला उत्तरेतल्या घरांकडे निघणारे
उत्तर:
पक्षी

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 4.
सत्य की असत्य ते लिहा.
1. वसंतागमाला सगळेच पक्षी अनामिक ओढीने आपल्या तल्या घरांकडे निघतात.
2. पक्षी स्थलांतरासाठी पाण्याच्या तुटवड्याची वाट पाहात बसत नाहीत.
उत्तर:
1. सत्य
2. असत्य

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.
1. परतिच्या परवासाचेही तसेच.
2. आतिल अस्वस्तता वाढते.
उत्तर:
1. परतीच्या प्रवासाचेही तसेच.
2. आतील अस्वस्थता वाढते.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील नामे शोधून लिहा.
उत्तर:

1. पक्षी
2. बर्फ
3. अन्न
4. दक्षिण
5. सूर्य
6. वसंत
7. उत्तर
8. ऋतू

प्रश्न 3.
अचूक शब्द लिहा.
1. अमानिक, अमानीक, अनामिक, अनामीको
2. सबध, संबध, सबंधं, संबंध
उत्तर:
1. अनामिक
2. संबंध

प्रश्न 4.
समानार्थी शब्द लिहा.
उत्तर:

1. विपुल – भरपूर
2. प्रवास – यात्रा
3. प्रस्थान – प्रयाण
4. रवि – सूर्य

प्रश्न 5.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.
उत्तर:

1. नंतर × आधी
2. शवट × सुरुवात
3. आगमन × प्रयाण
4. मृत्यू × जीवन

प्रश्न 6.
अधोरेखित शब्दाचा समानार्थी शब्द लिहून वाक्य पुन्हा लिहा.
अन्नाच्या कमतरतेची वाट पाहात बसत नाहीत.
उत्तरः
अन्नाच्या तुटवड्याची वाट पहात बसत नाहीत.

प्रश्न 7.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तरः

शब्द	प्रत्यय	विभक्ती
1. स्थलांतराचा	चा	षष्ठी (एकवचन)
2. अन्नाशी	शी	तृतीया (एकवचन)
3. जातीचे	चे	षष्ठी (एकवचन)
4. दिशेने	ने	तृतीया (एकवचन)

प्रश्न 8.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तरः

शब्द	सामान्यरूप	मूळ शब्द
1. पक्ष्यांच्या	पक्ष्यां	पक्षी
2. जातीचे	जाती	जात
3. मुहूर्ताला	मुहूर्ता	मुहूर्त
4. परतीच्या	परती	परत

प्रश्न 9.
वाक्प्रचाराचा अर्थ लिहून वाक्यात उपयोग करा. झेप घेणे – उंच उडणे.
उत्तरः
पक्ष्याने भक्ष शोधण्यासाठी आकाशात झेप घेतली.

प्रश्न 10.
वाक्यातील काळ ओळखा. पक्ष्यांना थंडीवाऱ्याची फारशी काळजी नसते.
उत्तरः
वर्तमानकाळ.

प्रश्न 11.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तरः

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
पक्षी स्थलांतर का करत असावेत त्यावर तुमचे मत लिहा.
उत्तरः
पक्ष्यांच्या दुनियेत अनेक चमत्कारिक गोष्टी आहेत. त्यापैकी एक म्हणजे पक्षी करत असलेले स्थलांतर. हिवाळ्यात ध्रुवीय प्रदेशातील दिवस लहान होतो. त्यातच बर्फवृष्टीमुळे अनेक वनस्पती, कीटक बर्फाखाली जातात. त्यामुळे हे पक्षी अन्नाच्या शोधात, सुरक्षित प्रदेश शोधत स्थलांतर करतात. आपल्याकडे थंडी असली, तरी ध्रुवीय प्रदेशाच्या तुलनेत कमी असते. इथे या पक्षांना मुबलक प्रमाणात अन्न मिळते. आपल्याकडे काही काळापुरते दिसणारे हे पक्षी स्थलांतर करून आलेले असतात. काही काळ इथे थांबून परत आपआपल्या प्रदेशात जातात. परंतु काही पक्ष्यांच्या बाबतीत स्थलांतराचा अन्नाशी संबंध नसून ठराविक ऋतूत, ठराविक दिशेने झेप घेणे हा त्यांच्या जीवनाचाच एक भाग झाला आहे. पक्ष्यांचे स्थलांतर ही पक्षीजीवनामधील एक विलक्षण घटना आहे. पक्षी खादयासाठी, हवामान बदलामुळे तसेच पिल्लांच्या प्रशिक्षणासाठीही स्थलांतर करतात. सदा सर्वकाळ अनुकूल परिस्थिती लाभण्यासाठी वसतिस्थानात नियमितपणे आणि आलटून पालटून बदल करत असतात. हे वर्षानुवर्षे न चुकता घडत असते.

आभाळातल्या पाऊलवाटा Summary in Marathi

प्रस्तावना:

नैसर्गिक साधनसंपत्तीने समृद्ध असलेल्या भारतात प्राणी, पक्षी यांमधील वैविध्यही थक्क करणारे आहे. भारतात पक्ष्यांच्या १२४६ जाती आहेत. पक्ष्यांच्या दुनियेतल्या अनेक आश्चर्यकारक गोष्टींपैकी एक गोष्ट म्हणजे पक्ष्यांचे स्थलांतर होय. पक्षी स्थलांतर का, कुठून व कधी करतात, याचे विवेचन प्रस्तुत पाठात आले आहे. प्रस्तुत पाठ ‘आपली सृष्टी आपले धन’ या पुस्तकातून घेतला आहे.

India is enriched with natural resources and also it has diversity of animals and birds. There are 1246 breeds of birds in India. Migration of birds is a marvel of bird-world. Explanation of why birds migrate, when and from where they migrate is found in this chapter. This chapter is taken from the book ‘Aapli Srushti Aaple Dhan’.

शब्दार्थ:

1. पाऊलवाटा – पायवाटा, पदपथ (walking trails, footpath)
2. समृद्ध – संपन्न (rich, prosperous)
3. वैविध्य – विविधता, भिन्नता (variety, diversity)थक्क – चकित (surprised)
4. स्थलांतर – जागेत बदल (migration)
5. विवेचन – स्पष्टीकरण, चर्चा (explanation, discussion)
6. स्तिमित – आश्चर्यचकित (astonished)
7. मैल – अंतर मोजण्याचे एक माप (a mile)
8. सरोवर – मोठे तळे, तलाव (a lake)
9. श्वेत – सफेद (white)
10. जाणीव – आकलन, ज्ञान, बोध (realization)
11. सस्तन – पिल्लांना जन्म देणारे (mammal)
12. कपार – गुंफा, विवर (a hole in a hill or rock)
13. प्रदीर्घ – खूप लांब (very long, extensive)
14. खंड – भूप्रदेश, अनेक देशांचा समुच्चय (a continent)
15. वाळे – पायात घालण्याचा एक दागिना (an anklet)
16. शतक – शंभर ही संख्या (century)
17. मोलाची – महत्त्वाची (important)
18. गूढ – रहस्य, गुपित (mystery, secret)
19. उकलणे – उलगडा करणे (to expound)
20. सखल – खोलगट (low land, depressed place)
21. दुष्काळ – अन्नाची टंचाई (a drought)
22. महापूर – नदीला येणारा मोठा पूर (great flood, deluge)
23. दुर्भिक्ष – अभाव, दुष्काळ, कमतरता (scarcity, famine, dearth)
24. गिर्यारोहक – डोंगर चढून जाणारा (mountaineer)
25. घनता – दाटपणा (density, thickness)
26. प्रयाण – गमन, प्रस्थान (departure)
27. अनामिक – नावाचा उल्लेख नसलेला (nameless)
28. ओढ – कल, आकर्षण (inclination, attraction)

टिपा:

1. सायबेरिया – हा रशिया देशामधील एक अवाढव्य प्रदेश आहे. सायबेरियाने रशियाच्या एकूण क्षेत्रफळापैकी 77% भाग व्यापला आहे.
2. कालिदास – हे एक शास्त्रीय संस्कृत भाषेतील सर्वात मोठे कवी व नाटककार होते. त्यांची नाटके आणि कविता या प्रामुख्याने भारतीय पुराणांवर आधारित आहेत.
3. काबूल – अफगाणिस्तान देशाच्या राजधानीचे शहर.
4. अफगाणिस्तान – दक्षिण-मध्य आशियातील एक देश.
5. पाकिस्तान – दक्षिण आशियातील भारताच्या वायव्येकडील देश.
6. परीट – (White Wagtail) हा स्थलांतरीत पक्षी आहे. हिवाळ्यात पाणथळ जागांजवळ हा पक्षी दिसतो.
7. हिमालय – पृथ्वीवरील सर्वोच्च शिखरांचे माहेरघर. आशियातील पर्वतरांग ज्यामुळे भारतीय उपखंड तिबेटच्या पठारापासून वेगळे झाले आहे.
8. हिमकाक पक्षी – (Red-billed Chough) कावळ्यांच्या जातीतील पक्षी जे पर्वत आणि किनाऱ्यालगतच्या शिखरांवर आढळतात.
9. एव्हरेस्ट – समुद्रसपाटीपासून 8,848 मी. उंचीवरील जगातील सर्वोच्च शिखर.
10. वसंत – भारतातील सहा ऋतूंपैकी एक ऋतू. हा फेब्रुवारी, मार्च व एप्रिल या महिन्यांमध्ये येतो.

वाक्प्रचार:

1. 0स्तिमित करणे – आश्चर्यचकित करणे
2. दिसेनासे होणे – नाहीसे होणे
3. झेप घेणे – उंच उडणे

9th Std Marathi Questions And Answers:

• उजाड उघडे माळरानही Class 9 Question Answer
• कुलूप Class 9 Question Answer
• आभाळातल्या पाऊलवाटा Class 9 Question Answer
• पुन्हा एकदा (कविता) Class 9 Question Answer
• व्हेनिस (स्थूलवाचन) Class 9 Question Answer

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 8 सखू आजी Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Class 9 Marathi Aksharbharati Chapter 8 सखू आजी Question Answer Maharashtra Board

सखू आजी Std 9 Marathi Chapter 8 Questions and Answers

1. खालील घटनेचा लेखकावर झालेला परिणाम लिहा.

प्रश्न 1.
खालील घटनेचा लेखकावर झालेला परिणाम लिहा.

उत्तरः

2. ‘सखू आजी कवितेत बोलते, कवितेत जगते’ हे विधान स्पष्ट करणारी पाठातील वाक्ये शोधा.

प्रश्न 2.
‘सखू आजी कवितेत बोलते, कवितेत जगते’ हे विधान स्पष्ट करणारी पाठातील वाक्ये शोधा.
उत्तर:
1. ‘हाडं गेली वड्याला, बघा माज्या मड्याला.’
2. ‘मरण लोकाला, सरण दिक्काला/माजं कपाळ, भरलं आभाळ/ मरलं माणूस, झिजलं कानुस/म्हातारी नवसाची, भरून उरायची.’
3. ‘गाव गरतीला, सपान धरतीला/धरती दुवापली, माती हाराकली.’

3. गुणवैशिष्ट्ये लिहा.

प्रश्न ३.
गुणवैशिष्ट्ये लिहा.

उत्तर:

4. कंसातील सूचनेनुसार बदल करा.

प्रश्न (अ)
याबाबत मला काहीही म्हणायचे नाही. (काळ ओळखा)
उत्तरः
वर्तमानकाळ

प्रश्न (आ)
आजी कुठं चाललीस? (अधोरेखित शब्दाची जात ओळखा)
उत्तरः
आजी – नाम

प्रश्न (इ)
आजी माझ्या जवळची होती. (अधोरेखित शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द लिहून वाक्य पुन्हा लिहा.)
उत्तरः
आजी माझ्या लांबची होती.

प्रश्न (ई)
डोंगराच्या कुशीत वसले होते ते गाव! (अधोरेखित शब्दाचा समानार्थी शब्द लिहून वाक्य पुन्हा लिहा.)
उत्तरः
पर्वताच्या कुशीत वसले होते ते गाव!

5. स्वमत:

प्रश्न (अ)
सखू आजीच्या व्यक्तिमत्त्व विशेषांपैकी तुम्हांला भावलेल्या कोणत्याही दोन विशेषांचे सकारण स्पष्टीकरण करा.
उत्तरः
सखू आजी सहज बोलायला लागली तरी एक कविताच बोलायची. तो तिच्या व्यक्तिमत्त्वाचा एक विशेष होता. तिला कुणी म्हटलं की, म्हातारी गप्प घरात बसायचं सोडून कुठं निघालीस मरायला’. तर ती लगेच म्हणायची, ‘मरण लोकाला, सरण दिक्काला। माजं कपाळ भरलं आभाळ। मरलं माणूस, झिजलं कानुस । म्हातारी नवसाची, भरून उरायची’ हे सगळं ती जुळवून बोलायची असं नाही, पण ती बोलायला लागली की आपोआप तिच्या तोंडातून ते बाहेर यायचं

सखू आजीच्या व्यक्तिमत्त्वाचा मला भावलेला दुसरा विशेष म्हणजे ‘नवीन बदल सहज स्वीकारणे’ हा होय. लेखक राहतो त्या विभागात प्रौढ साक्षरतेचे वर्ग जोरात होते. पण त्यांच्या गावात एकही चालत नव्हता. सखू आजीला हे माहिती झाले तेव्हा कॉलेजामध्ये शिकवणाऱ्या लेखकाच्या घरी सखू आजी आजुबाजूच्या आया-बाया घेऊन गेली. त्यानंतर सगळ्यांच्या समोर म्हणाली की, “आमचं पोरगं एवढं काय काय शिकलंय, आपल्याला दुसरा मास्तर कशाला पायजे. तूच शिकीव रंऽऽ आमाला” सखू आजी पंधरा दिवसात लिहाय वाचायला शिकली. शिवाय इतर बायकांनादेखील शिकवायला सुरुवात केली.

प्रश्न (आ)
खालील मुद्द्याला अनुसरून सखू आजींविषयी तुमचे मत लिहा.
1. करारीपणा
2. आजीचा गोतावळा
उत्तरः
सखू आजी एकदम करारी होती. तो तिच्या व्यक्तिमत्त्वाचा खास विशेष होता. एकदा गावनियमाविरुद्ध वागणाऱ्या सातबा घोरपड्याच्या मुलाला पंचांनी व गावकऱ्यांनी दंड करावा’ असे ठरवले. त्यावेळी सखूआजी आपल्या करारीस्वभावानुसार ठामपणे म्हणाली की, ‘पोरगं मांडीवर घाण करतंय म्हणून मांडी कापता व्हयगाऽऽ?’ तिच्या म्हणण्यानुसार लगेच शिक्षा करण्याऐवजी चूक करणाऱ्या व्यक्तीला सुधारण्याची संधी द्यायला हवी. तिच्या या स्वभावामुळे गावकऱ्यांच्या मनात तिच्याविषयी आदर होता. त्यामुळेच सातबाच्या मुलाला कोणीही काहीही बोलले नाही.

सखू आजीला गावातल्या सगळ्या लहान-थोरांमध्ये आपलं घर दिसायचं. गाव म्हणजे तिचा गोतावळा होता. सगळे गावकरी जणू तिचे नातेवाईकच होते. त्यामुळेच सगळ्या अडाणी आयाबायांना गोळा करून ती लेखकाकडे गेली आणि, “एवढा शिकला-सवरला आहेस तर दुसऱ्या कोणी शिकवण्यापेक्षा तूच आम्हांला लिहाय-वाचायला शिकव’, असे हक्काने म्हणाली. स्वत: पंधरा दिवसांत लिहिणे वाचणे शिकून तिने इतरांना शिकवायला सुरुवात केली. गावातला चोपडा यांचा मुलगा पहिल्यांदा पोलिस झाला. त्यावेळी आजीने गावच्या बाया गोळा करून त्याला ड्रेसवरच ओवाळलं. दही-साखरेनं तोंड गोड केलं अशा या सखू आजीचा गाव म्हणजे गोतावळाच होता. सगळ्यांच्या मनात तिच्याविषयी आदर होता. त्यामुळेच जेव्हा ती वारली तेव्हा सगळ्या गावकऱ्यांच्या डोळ्यांत पाणी उभे राहिले. आपलं माणूस गेल्याचं दु:ख सगळ्यांना झालं होतं.

6. अभिव्यक्ती:

प्रश्न (अ)
‘बदलत्या गावगाड्यात आजीला जागाच उरली नाही.’ या विधानाबाबत तुमचे मत सविस्तर लिहा.
उत्तरः
पूर्वी गावांमध्ये ‘आजी’ नावाच्या व्यक्तिमत्त्वाला फार महत्त्व असे. शाळेतील मुलांना जाता-येता आजी गोळा करून बसायची. शेतातल्या देवाच्या गोष्टी सांगायची. आजी गावातल्या कुणाच्याही बारशाला, लग्नाला, मयताला हटकून पुढं असायचीच. सगळं तिच्या म्हणण्यानुसार चालायचं. गावाच्या दैनंदिन व्यवहारात आजी सारख्या म्हाताऱ्या आणि अनुभवी माणसांची मतं विचारात घेतली जायची. गाव म्हणजे म्हातारीचा गोतावळा असे. तिला गावातल्या लहान-थोरांमध्ये आपलं घर दिसायचं.

पण हल्ली परिस्थिती बदलली आहे. आजकालच्या ‘विभक्त कुटुंब’ योजनांमध्ये आजीसारख्या म्हाताऱ्या माणसांना जागाच उरली नाही. आजकाल लोक आजीच्या मतांना विनाकारण केलेला हस्तक्षेप समजतात. म्हणून आजीच्या मताला किंमतच उरली नाही. एकेकाळी आजीबाईंच्या औषधाच्या घरगुती बटव्यातील एखादी बुटी खाल्ली की आजार हमखास पळून जात असे, पण आज त्याची जागा महागड्या डॉक्टरांच्या औषधांनी घेतली. आज आजीसारख्या वडीलधाऱ्या माणसांची जागा फक्त वृद्धाश्रमात उरली आहे. पूर्वी आजीकडून एखादी गोष्ट ऐकल्याशिवाय न झोपणारी नातवंडे आज मोबाईलशिवाय झोपत नाही. ‘आता गावगाडा बदलला त्यामुळे आजीला जागाच उरली नाही’, हे खरे आहे.

प्रश्न (आ)
तुम्हांला समजलेल्या ‘सखू आजीचे’ व्यक्तिचित्र रेखाटा.
उत्तरः
लेखक ‘राजन गवस’ यांनी आपल्या पाठात रंगवलेली ‘सखू आजी’ मनाला भावते. साधारण एखादया म्हाताऱ्या बाई सारखीच ती होती. तिचे वय नव्वद वर्षे होते. कमरेत वाकलेली आणि आधारासाठी हातात नेहमी काठी असायची. सुरकुत्यांनी भरलेला चेहरा नेहमी प्रसन्न दिसायचा. गावातल्या प्रत्येकाशी तिने प्रेमाचं नातं जोडलेलं असे. जाता-येता ती प्रत्येकाशी बोलायची. तिच्याशी बोलताना प्रत्येकाला आनंद व्हायचा. ती नेहमी कवितेतूनच बोलायची. तिची कवितारूपी भाषा बोलणे सगळ्यांना समजायचेच असे नव्हते, पण प्रत्येकजण तिच्याशी बोलण्याचा प्रयत्न करायचा. लहान मुलांना जमवून त्यांना चित्रविचित्र गोष्टी सांगणे तिला खूप आवडायचे.

शब्द शब्द जोडून कोणतीही कहाणी ती सांगायची. अशी ही आजी प्रगतशील दृष्टीची होती. त्यामुळेच स्वत:सोबत गावातील अनेक अडाणी बायकांना घेऊन ती लेखकाकडे गेली आणि आम्हांला तूच लिहाय-वाचायला शिकव असे हक्काने म्हणाली. पुढच्या पंधरा दिवसात उत्साहाने लिहायला-वाचायला शिकून आजी दुसऱ्यांना पण शिकवू लागली. गावातला एक मुलगा पहिल्यांदा पोलिस झाला, तेव्हा गावातल्या बायका गोळा करून तिने ड्रेसवरच त्याला ओवाळले. दही-साखरेने तोंड गोड केले. सारे गावकरी तिच्यासाठी तिचे जवळचे नातेवाईकच होते. त्यामुळेच सगळ्यांना तिच्याविषयी मनात आदर होता. म्हणून जेव्हा सखू आजी मरण पावली तेव्हा लहान पोरांपासून म्हाताऱ्याकोताऱ्यांपर्यंत प्रत्येकाच्या डोळ्यात पाणी आले होते.

प्रश्न (इ)
सखू आजी व तुमची आजी यांच्या स्वभावातील साम्यस्थळे शोधा.
उत्तरः
सखूआजीप्रमाणे माझी आजीसुद्धा खूप प्रेमळ आहे. माझ्या आजीचे नाव जानकी आहे. माझी जानकी आजी साऱ्या गावाची सुद्धा आजीच आहे. सारे गावकरी तिच्यासाठी जणू तिचे नातेवाईकच आहेत. गावातून फिरताना ती प्रत्येकाशी प्रेमाने बोलते. तिच्याविषयी साऱ्यांच्या मनात आदर आहे. कोणतेही संकट आले, अडचण आली तर सल्ला मागायला गावकरी येतात. आजीच्या विचारांना सगळे मान देतात. गावातल्या लहान-लहान मुलांना जमवून त्यांना छान गोष्टी सांगणे तिला आवडते. पण कोणी शाळेला दांडी मारली तर तिला आवडत नाही. ‘शिकून सवरून मोठे व्हा’ असे तिचे नेहमी सांगणे असते. गावामध्ये कोणी मरण पावले, कोणाकडे बारसे असेल, कुणाकडे लग्न असेल तर माझी ‘जानकी आजी’ तिथे मुद्दाम असणारच. तिच्या सूचनेनुसार सगळे वागतात. तिचा शब्द कोणी मोडत नाही.

Marathi Akshar Bharati Class 9 Textbook Solutions Chapter 8 सखू आजी Additional Important Questions and Answers

1. पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1: आंकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
सखू आजी मरण पावली याला ……………..
(अ) विशेष महत्त्व नाही.
(ब) विशेष काहीच नाही.
(क) विशेष महत्त्व काय.
(ड) विशेष काय आहे.

प्रश्न 2.
तिच्याइतकं प्रचंड भाषिक ज्ञान ……………….
(अ) मला कोणाकडंच दिसलं नाही.
(ब) मला मिळालच नाही.
(क) मला सगळ्यांकडे दिसलं.
(ड) मला दिसलंच नाही.
उत्तर:
1. सखू आजी मरण पावली याला विशेष महत्त्व काय.
2. तिच्याइतकं प्रचंड भाषिक ज्ञान मला कोणाकडंच दिसलं नाही.

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. सखू आजी	(अ) ना पातीची
2. ना जातीची	(ब) बघा माज्या मड्याला
3. कवितेत बोलते	(क) परवा वारली
4. हाडं गेली वड्याला	(ड) कवितेत जगते

उत्तरः

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. सखू आजी	(क) परवा वारली
2. ना जातीची	(अ) ना पातीची
3. कवितेत बोलते	(ड) कवितेत जगते
4. हाडं गेली वड्याला	(ब) बघा माज्या मड्याला

प्रश्न 4.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

1. सखू आजी नेहमीच एक कविता वाटते.
2. प्रत्येक जण तिच्याशी बोलायचा प्रयत्न करतो.
3. ती कवितेत बोलते. कवितेत जगते.
4. म्हातारी प्रत्येकाशी बोलते.

उत्तरः

1. प्रत्येक जण तिच्याशी बोलायचा प्रयत्न करतो.
2. म्हातारी प्रत्येकाशी बोलते.
3. मला सखू आजी नेहमीच एक कविता वाटते.
4. ती कवितेत बोलते. कवितेत जगते.

खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

प्रश्न 1.
सखू आजी परवा वारली, ही गोष्ट लेखकाला सांगण्याइतपत महत्त्वाची का वाटत नाही ?
उत्तरः
सखू आजी परवा वारली, ही गोष्ट लेखकाला सांगण्याइतपत महत्त्वाची वाटत नाही; कारण आपण कितीतरी मृत्यू रोज अनुभवत असतो.

प्रश्न 2.
लेखकाला सखू आजी कविता वाटण्याचे कारण काय आहे?
उत्तर:
लेखकाला सखू आजी नेहमीच एक कविता वाटते, कारण ती कवितेत बोलते, कवितेत जगते.

कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.

प्रश्न 6.

1. सखू आजीचा मृत्यू मला ……….. करून गेला. (वरवर जखम, खूप मोठी जखम, थोडीशी जखम, खोलवर जखम)
2. सखू आजी ………… जाताना कोणी सहज म्हटलं, ‘आजी, कुठं चाललीस?’ (घरातून, गल्लीतून, बाजारातून, देवळातून)
3. मला सखू आजी नेहमीच एक ………..” वाटते. (धडा, गाणं, कविता, पाठ)

उत्तर:

1. खोलवर जखम
2. गल्लीतून
3. कविता

प्रश्न 7.
सहसंबंध लिहा.

1. तरुण : म्हातारं :: जन्म : ……………..
2. काव्य : कविता :: कर : ……………..
3. खोलवर : जखम :: प्रचंड : ………..

उत्तर:

1. मृत्यू
2. हात
3. भाषिक ज्ञान

प्रश्न 8.
शब्दसमूहासाठी एक शब्द चौकटीत लिहा.

1. वयस्कर स्त्री – [ ]
2. भाषाविषयक ज्ञान – [ ]
3. जवळच्या नात्यातील माणस – [ ]

उत्तरः

1. म्हातारी
2. भाषिक ज्ञान
3. रक्ताची माणसं

कृती 2. आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
मला सखू आजी नेहमीच एक कविता वाटते; कारण ……………..
(अ) ती कविता करते.
(ब) ती कवितेत बोलते. कवितेत जगते.
(क) ती म्हातारी झाली होती.
(ड) तिच्या चेहऱ्यावर सुरकुत्या पडल्या होत्या.
उत्तरः
मला सखू आजी नेहमीच एक कविता वाटते; कारण ती कवितेत बोलते. कवितेत जगते.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
1. हाडं गेली वड्याला, बघा माज्या मड्याला’ असे बोलणारी – [ ]
2. प्रचंड भाषिक ज्ञान असलेली व्यक्ती – [ ]
उत्तर:
1. सखू आजी
2. सखू आजी

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर ते लिहा.

1. मला सखू आजी नेहमीच एक कोडं वाटते.
2. म्हातारी कोणाशीही बोलत नाही.
3. सर्वात अधिक भाषिक ज्ञान आजीकडंच दिसलं.

उत्तर:

1. चूक
2. चूक
3. बरोबर

प्रश्न 5.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
उत्तर:

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.
1. सखु आजी परवा वारलि.
2. सखू आजिचं वय वरषे नव्वद.
उत्तर:
1. सखू आजी परवा वारली.
2. सखू आजीचं वय वर्षे नव्वद.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील दोन सर्वनामे शोधून लिहा.
उत्तर:
1. ती
2. माझ्या
3. मला

प्रश्न 3.
अचूक शब्द लिहा.

1. महातारी, म्हातारि, म्हातारी, महातारि
2. सुरकुतया, सुरकूत्या, सुरकुत्या, सूरकूत्या –
3. भाषिक, भाशिक, भासिक, भाषीक

उत्तर:

1. म्हातारी
2. सुरकुत्या
3. भाषिक

प्रश्न 4.
लिंग बदला.
आजोबा – [ ]
उत्तर:
आजी

प्रश्न 5.
अधोरेखित शब्दाचा समानार्थी शब्द वापरून वाक्य पुन्हा लिहा.
असा प्रश्न कोणीही उपस्थित करू शकेल.
उत्तर:
असा सवाल कोणीही उपस्थित करू शकेल.

प्रश्न 6.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. जीवन ×
2. निंदा ×
3. अनुपस्थित ×
4. लांबची ×

उत्तर:

1. मृत्यु
2. स्तुती
3. उपस्थित
4. जवळची

प्रश्न 7.
उताऱ्यातील दोन अनेकवचनी शब्द शोधून लिहा.
उत्तर:
1. जाती
2. माणसं

प्रश्न 8.
उताऱ्यात आलेली म्हण पूर्ण करा.
‘हाडं गेली वड्याला, ………………….
उत्तर:
‘हाडं गेली वड्याला, बघा माज्या मड्याला.’

प्रश्न 9.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	मूळ शब्द	सामान्यरूप
रक्ताच्या	रक्त	रक्ता
महत्त्वाची	महत्त्व	महत्त्वा

प्रश्न 10.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	प्रत्यय	विभक्ती
जातीची	ची	षष्ठी (एकवचन)
सगळ्यांना	ना	द्वितीया (अनेकवचन)

प्रश्न 11.
वाक्प्रचाराचा अर्थ लिहून वाक्यात उपयोग करा.
पोकळी वाढणे
उत्तर:
अर्थ: रिकामेपणा निर्माण होणे.
वाक्य: आईच्या जाण्याने शकूच्या आयुष्यातील पोकळी वाढत गेली.

प्रश्न 12.
काळ बदला. (भूतकाळ करा)
मला सखू आजी नेहमीच एक कविता वाटते.
उत्तर:
मला सखू आजी नेहमीच एक कविता वाटायची.

प्रश्न 13.
काळ ओळखा.
पण प्रत्येक जण तिच्याशी बोलायचा प्रयत्न करतो.
उत्तरः
वर्तमानकाळ

प्रश्न 14.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तरः

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
तुमची आजी व सखू आजी यांच्या स्वभावातील साम्यस्थळ सांगा.
उत्तरः
माझी आजी व सखू आजी यांच्यात फारच साम्य आहे. दोघीही वृद्ध आहेत. माझ्या आजीचाही चेहरा सुरकुत्यांनी भरलेला आहे. माझ्या आजीचेही शरीर वाकून कमान झालेले आहे. माझ्या आजीचेही भाषिक ज्ञान प्रचंड आहे. बोलताना जुन्या म्हणींचा ती उपयोग करते. जसे की : ‘माझं नाव ममती, अन् मला काय कमती’ सखू आजी प्रमाणेच माझी आजी काय बोलते हे लोकांना अनेक वेळा कळतच नाही; कारण तिच्या जवळ परंपरागत असलेल्या म्हणींशी आधुनिक काळातील लोक तितके परिचित नाहीत. सखू आजीप्रमाणे काठी टेकत टेकत ती सगळीकडे हिंडते आणि रस्त्यास जो भेटेल त्याच्याशी संवाद साधते.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. गाव	(अ) धरतीला
2. सपान	(ब) गरतीला
3. धरती	(क) हाराकली
4. माती	(ड) दुवापली

उत्तरः

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. गाव	(ब) गरतीला
2. सपान	(अ) धरतीला
3. धरती	(ड) दुवापली
4. माती	(क) हाराकली

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

1. कैक वर्षांत असं कधी घडलं नाही. ही कथा कधी अचानक स्वप्नात येतेच.
2. तिथून पुढं झोपच लागायची नाही.
3. कधी तरी आपल्या स्वप्नातला साप नागीण घेऊन जाईल आणि आपल्याला हे स्वप्न पडायचं बंद होईल, असं वाटायचं.
4. बैल आंघोळ करायला लागला, की डोळे टक्क उघडे पडायचे.

उत्तर:

1. बैल आंघोळ करायला लागला, की डोळे टक्क उघडे पडायचे.
2. तिथून पुढं झोपच लागायची नाही.
3. कधी तरी आपल्या स्वप्नातला साप नागीण घेऊन जाईल आणि आपल्याला हे स्वप्न पडायचं बंद होईल, असं वाटायचं.
4. कैक वर्षांत असं कधी घडलं नाही. ही कथा कधी अचानक स्वप्नात येतेच.

खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

प्रश्न 1.
आजी शेतातल्या कोणाची गोष्ट सांगायची?
उत्तरः
आजी शेतातल्या देवाची गोष्ट सांगायची.

प्रश्न 2.
लेखकाचा कोणता प्रश्न अजूनही अनुत्तरित आहे?
उत्तरः
आजीनं सांगितलेल्या कैक गोष्टींपैकी एकच गोष्ट मेंदूत कशी रुतून बसली, हा लेखकाचा प्रश्न अजूनही अनुत्तरित आहे.

कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.

प्रश्न 1.

1. कधी तरी आपल्या स्वप्नातला ………… नागीण घेऊन जाईल आणि आपल्याला हे स्वप्न पडायचं बंद होईल. (बैल, माणूस, साप, रेडा)
2. गाव गरतीला, सपान धरतीला/धरती …….”माती हाराकली’. (फाटली, दुवापली, दुभंगली, दुमडली)
3. आजीची ……….. कधी कधी आठवडा आठवडा चालायची. (गंमत, गाणी, करामत, गोष्ट)

उत्तर:

1. साप
2. दुवापली
3. गोष्ट

प्रश्न 2.
सहसंबंध लिहा.
1. मरण : लोकाला :: सरण : ……………
2. गाव : गरतीला :: सपान : …………..
उत्तर:
1. दिक्काला
2. धरतीला

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा. डोळे टक्क उघडे पडायचे; ………….
(अ) साप आंघोळ करायला लागला की,
(ब) बैल आंघोळ करायला लागली की.
(क) त्याचा साप झाला की,
(ड) सापाला पंख फुटले की,
उत्तर:
डोळे टक्क उघडे पडायचे; बैल आंघोळ करायला लागला की.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.

1. मनात दीर्घकाळ रेंगाळली – [ ]
2. फाळाला डसली – [ ]
3. चेहऱ्यावरचे बदलणारे भाव – [ ]

उत्तर:

1. आजीची गोष्ट
2. नागीण
3. आजीचे

प्रश्न 3.
चूक की बरोबर ते लिहा.

1. सखू आजी सहज बोलायला लागली तरी एक गोष्टच बोलायची.
2. ‘मरण लोकाला, भरण दिक्काला’
3. नांगराची नदी झाली.
4. फाळाला नागीण डसली.

उत्तर:

1. चूक
2. चूक
3. बरोबर
4. बरोबर

प्रश्न 4.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
उत्तर:

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
लेखननियमांनुसार वाक्य शुद्ध करून लिहा.
नंतर म्हातारिला काहिच विचारलं नाही.
उत्तरः
नंतर म्हातारीला काहीच विचारलं नाही.

प्रश्न 2.
अचूक शब्द लिहा.
1. अवर्णनीय, अवर्णनीय, अर्वणनीय, अवनणीय – [ ]
2. तपश्चर्या, तर्पश्चया, तापश्चर्या, तर्पश्र्चया – [ ]
उत्तर:
1. अवर्णनीय
2. तपश्चर्या

प्रश्न 3.
समानार्थी शब्दांच्या जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. भाल	(अ) नदी
2. ईश्वर	(ब) धरती
3. सरिता	(क) कपाळ
4. पृथ्वी	(ड) देव

उत्तर:

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. भाल	(क) कपाळ
2. ईश्वर	(ड) देव
3. सरिता	(अ) नदी
4. पृथ्वी	(ब) धरती

प्रश्न 4.
विरुद्धार्थी शब्दांच्या जोड्या जुळवा.

1. जीवन × [ ]
2. दु:ख × [ ]
3. अल्पकाळ × [ ]
4. बंद × [ ]

उत्तर:

1. मरण
2. आनंद
3. दीर्घकाळ
4. उघडे

प्रश्न 5.
उताऱ्यातील दोन विशेषणे शोधून लिहा.
उत्तर:

1. भरलं
2. झिजलं
3. एक
4. चार
5. कैक

प्रश्न 6.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	प्रत्यय	विभक्ती
लोकाला	ला	द्वितीया (अनेकवचन)
नवसाची	ची	षष्ठी (एकवचन)
आजीची	ची	षष्ठी (एकवचन)
तोंडातून	ऊन	पंचमी (एकवचन)

प्रश्न 7.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	सामान्यरूप	मुळशब्द
स्वप्नांत	स्वप्नां	स्वप्न
समुद्रावर	समुद्रा	समुद्र

प्रश्न 8.
वाक्प्रचारांचा अर्थ लिहून वाक्यात उपयोग करा.
1. अंगावर शहारे येणे
2. मेंदूत रुतून बसणे
उत्तर:
1. अर्थ : खूप भिती वाटणे. वाक्य : समोरचे अपघाताचे दृश्य पाहून माझ्या अंगावर शहारा आला.
2. अर्थ : कायमस्वरूपी लक्षात राहणे. वाक्य : लहानपणी आजीने सांगितलेल्या गोष्टी अजूनही
माझ्या मेंदूत रुतून बसल्या आहेत.

काळ बदला. (भविष्यकाळ करा.)

प्रश्न 1.
तिच्याशी बोलताना एक अवर्णनीय आनंद मिळायचा.
उत्तरः
तिच्याशी बोलताना एक अवर्णनीय आनंद मिळेल.

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्हांला समजलेल्या सखू आजीचे व्यक्तिचित्र रेखाटा.
उत्तरः
सखू आजी म्हणजे एक जिवंत कविताच होती. तिचे बोलणेच काव्यमय होते. तिचे भाषिक ज्ञान प्रचंड होते. गावातील लहान मुलांना एकत्र करून त्यांना शेतातल्या देवाच्या गोष्टी सांगणे आजीला फार आवडायचे. आजीजवळ काल्पनिक व रहस्यकथांचे भांडारच होते. कथेचे निवेदन करताना तिच्या चेहऱ्यावरचे बदलणारे भाव व हाताच्या हालचाली पाहण्यासारख्या असायच्या. लहान मुलांना कथा सांगतांना त्यांना कल्पनेच्या विश्वात नेण्याची जादू आजीजवळ होती. कथेतील एखादा भाग व्यवस्थित कळला नाही वा कथेतील एखादया भागाचा अर्थ आजीला कधी विचारला तर ती थातुरमातुर असे काही बोलायची की, ज्याचा अर्थच कोणाला कळायचा नाही.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
वावगं वागलेला	(अ) सरपंच
अंगठेवाला	(ब) चोपडा यांचा पोरगा
पोलीस झालेला	(क) लेखक
आजीला साक्षर करणारा	(ड) सातबा घोरपड्याचा पोरगा

उत्तरः

‘अ’ गट	‘ब’ गट
वावगं वागलेला	(ड) सातबा घोरपड्याचा पोरगा
अंगठेवाला	(अ) सरपंच
पोलीस झालेला	(ब) चोपडा यांचा पोरगा
आजीला साक्षर करणारा	(क) लेखक

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

1. अशात सातबा घोरपड्याचा पोरगा वावगं वागला.
2. सगळ्यांनी माना डोलावल्या.
3. एकदा गावच्या लक्ष्मीची जत्रा ठरली.
4. गाव बैठक बसली.

उत्तर:

1. एकदा गावच्या लक्ष्मीची जत्रा ठरली.
2. अशात सातबा घोरपड्याचा पोरगा वावगं वागला.
3. गाव बैठक बसली.
4. सगळ्यांनी माना डोलावल्या.

खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.

प्रश्न 1.
गावात एकदा कोणत्या देवीची जत्रा ठरली?
उत्तर:
गावात एकदा लक्ष्मी देवीची जत्रा ठरली.

प्रश्न 2.
सखू आजी गावातल्या आयाबाया गोळा करून कोणाच्या घरात आली?
उत्तरः
सखू आजी गावातल्या आयाबाया गोळा करून लेखकाच्या घरात आली

प्रश्न 3.
गावचा सरपंच कसा होता?
उत्तर:
गावचा सरपंच अंगठेवाला होता.

प्रश्न 4.
म्हातारीचा गोतावळा म्हणजे काय?
उत्तरः
गाव म्हणजे म्हातारीचा गोतावळा.

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकामी जागा भरा.

1. अशात सातबा …………. पोरगा वावगं वागला. (देशमुखांचा, कुलकर्त्यांचा, पाटलांचा, घोरपड्यांचा)
2. ………… गावाला भीती होती. (आजीची, म्हातारीची, देवीची, मास्तरांची)
3. आमच्या भागात तेव्हा ………वर्ग जोरात होते. (स्वच्छता अभियानाचे, बाल साक्षरतेचे, आरोग्य, प्रौढ साक्षरतेचे)

उत्तर:

1. घोरपड्यांचा
2. म्हातारीची
3. प्रौढ साक्षरतेचे

प्रश्न 6.
सहसंबंध लिहा.
सातबा घोरपड्याचा मुलगा : वावगं वागला :: चोपडा यांचा पोरगा : ……………………..
उत्तर:
पोलीस झाला.

कृती 2 : आकलन कृती

योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
म्हातारीनं गावच्या बायका गोळा करून, त्याला ड्रेसवर ओवाळलं; कारण ………………….
(अ) आमच्या गावातल्या चोपडा यांचा पोरगा पहिल्यांदा पोलीस झाला.
(ब) आमच्या गावातल्या घोरपडे यांचा मुलगा पहिल्यांदा पोलीस झाला.
(क) आमच्या गावातल्या चोपडा यांचा पोरगा वावगं वागला.
(ड) आमच्या गावातल्या घोरपडे यांचा मुलगा वावगं वागला.
उत्तर:
म्हातारीनं गावच्या बायका गोळा करून, त्याला ड्रेसवरओवाळलं; कारण आमच्या गावातल्या चोपडा यांचा पोरगा पहिल्यांदा पोलीस झाला.

प्रश्न 2.
सातबाच्या पोराला कोणीच काही बोललं नाही; कारण
(अ) सातबाची गावाला भीती होती.
(ब) सातबाच्या पोराची गावाला भीती होती.
(क) तो वावगं वागला होता.
(ड) म्हातारीची गावाला भीती होती.
उत्तर:
सातबाच्या पोराला कोणीच काही बोललं नाही; कारण म्हातारीची गावाला भीती होती.

आकृतिबंध पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 3.
कोण ते लिहा.

1. वावगं वागणारा – [ ]
2. गावाला भीती वाटायची – [ ]
3. सहीपुरता साक्षर झाला – [ ]

उत्तर:

1. सातबा घोरपड्याचा पोरगा
2. सखू आजीची
3. सरपंच

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर ते लिहा.
1. सखूआजी गावातल्या कुणाच्याही बारशाला, लग्नाला, मयताला जायची नाही.
2. अशात सातबा घोरपड्याचा पोरगा वावगं वागला.
उत्तर:
1. चूक
2. बरोबर

प्रश्न 5.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
उत्तर:

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.
1. म्हतारिची गावाला भिती होती.
2. आमच्या भागात तेव्हा प्रौढ सक्षरतेचे वरग जोरात होते.
उत्तर:
1. म्हातारीची गावाला भीती होती.
2. आमच्या भागात तेव्हा प्रौढ साक्षरतेचे वर्ग जोरात होते.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील दोन नामे शोधून लिहा.
उत्तर:

1. सखू
2. लक्ष्मी
3. सातबा
4. पंच
5. म्हातारी
6. बायका
7. सरपंच
8. दही
9. आजी
10. घोरपडे
11. साखर

प्रश्न 3.
अचूक शब्द लिहा.
1. रीवाजानुसार, रिवाजानुसार, रिवाजनुसार, रिवाजानूसार – [ ]
2. गोतवळा, गोतावेळा, गोतावळा, गातोवळा – [ ]
उत्तर:
1. रिवाजानुसार
2. गोतावळा

प्रश्न 4.
अधोरेखित शब्दाचा समानार्थी शब्द लिहून वाक्य पुन्हा लिहा.
1. आपल्याला दुसरा शिक्षक कशाला पाहिजे.
उत्तरः
आपल्याला दुसरा मास्तर कशाला पाहिजे.

प्रश्न 5.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.
1. मोठा × [ ]
2. आत × [ ]
उत्तर:
1. लहान
2. बाहेर

प्रश्न 6.
उताऱ्यातील दोन अनेकवचनी शब्द शोधून लिहा.
उत्तरः
1. सगळे
2. वर्ग

प्रश्न 7.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तरः

शब्द	प्रत्यय	विभक्ती
गावच्या	च्या	षष्ठी (एकवचन)
लक्ष्मीची	ची	षष्ठी (एकवचन)

प्रश्न 8.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तरः

शब्द	सामान्यरूप	मूळ शब्द
घराच्या	घरा	घर
कॉलेजात	कॉलेजा	कॉलेज

प्रश्न 9.
वाक्यातील काळ ओळखा.
तेव्हा मी कॉलेजात होतो.
उत्तरः
भूतकाळ

प्रश्न 10.
काळ बदला. (भविष्यकाळ करा)
अशात सातबा घोरपड्याचा पोरगा वावगं वागला.
उत्तर:
अशात सातबा घोरपड्याचा पोरगा वावगं वागेल.

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
स्त्री शिक्षणात सावित्रीबाई फुले यांचा वाटा स्पष्ट करा.
उत्तरः
मुलींना देखील समान शिक्षणाचा अधिकार असावा यासाठी समाजातील अनेक स्त्रियांनी काम केले, जसे सावित्रीबाई फुले. त्यांनी समाजाचा विरोध पत्करून देखील मुलींना शिक्षण देण्याचा आग्रह सोडला नाही. स्वत: शिक्षण घेतल्यानंतर त्यांनी जोतिबा फुले म्हणजेच त्यांच्या पतीसोबत 1848 मध्ये पुण्याला शाळा सुरू केली. कालांतराने त्यांच्या शाळेत मुलींची संख्या वाढत गेली आणि त्यांचे स्वप्न पूर्ण झाले. त्यांच्या शिक्षणातील योगदानाबद्दल ब्रिटिश सरकारतर्फे त्यांना गौरविण्यात आले. समाजाला साक्षर करणाऱ्या अनेक स्त्रियांपैकी सावित्रीबाई फुले यांचाही महत्त्वाचा वाटा होता.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
1. प्रत्येक गावचा गोतावळा सांभाळून गेलेलीच असते. – [ ]
2. उदयाच्या मुलांची होणारी अडचण – [ ]
उत्तर:
1. एक आजी
2. आजीची आठवण न सांगता येणे.

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.
उत्तरः

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. अडचण होईल	(अ) गावकऱ्यांच्या
2. डोळ्यातून पाणी आले	(ब) आजीच्या
3. दंतकथा	(क) उदयाच्या मुलांची

प्रश्न 4.
खालील प्रश्नाचे उत्तर एका वाक्यात लिहा.
1. आजी नसल्याने आता कोणाची अडचण होणार आहे?
उत्तरः
आजी नसल्याने आता उदयाच्या मुलांची अडचण होणार आहे.

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
1. आता फक्त आजीच्या ……….. घडलेल्या न घडलेल्या (लोककथा, भाकडकथा, लघुकथा, दंतकथा)
2. सखू आजी शिकली सवरली असती, …………. जन्मली असती, तर कुठल्या कुठं पोहोचली असती. (खेड्यात, गावात, शहरात, परदेशात)
उत्तर:
1. दंतकथा
2. शहरात

प्रश्न 6.
सहसंबंध लिहा.
मरण पावली : सखू आजी :: पोरकं झालं : ………
उत्तर:
गाव

प्रश्न 7.
शब्दसमूहासाठी एक शब्द चौकटीत लिहा.
पूर्वीपासून चालत आलेल्या कल्पित कथा – [ ]
उत्तर:
दंतकथा

कृती 2 : आकलन कृती

योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
आजीला जागाच उरली नाही; कारण ……………
(अ) घरे लहान झाली.
(ब) लोक सुशिक्षित झाले.
(क) गावगाडा बदलला.
(ड) आजी म्हातारी झाली.
उत्तर:
आजीला जागाच उरली नाही; कारण गावगाडा बंदलला.

प्रश्न 2.
गाव पोरकं झालं; कारण ………………….
(अ) सखू आजी दुसऱ्या गावी गेली.
(ब) सखू आजी मरण पावली.
(क) सरपंच मरण पावले.
(ड) लेखक गावाबाहेर गेले.
उत्तर:
गाव पोरकं झालं; कारण सखू आजी मरण पावली.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
आजीविना पोरका झालेला – [ ]
उत्तर:
गाव

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर ते लिहा.
1. आजी गाव सोडून गेल्याने गाव पोरकं झालं.
2. अडचण फक्त उदयाच्या मुलांची
उत्तर:
1. चूक
2. बरोबर

कृती 3 : व्याकरण कृती

खालील वाक्ये लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.

प्रश्न 1.
1. आता फक्त आजिच्या दतंकथा
2. पन ते तिच्या नशीबात नव्हतं.
उत्तर:
1. आता फक्त आजीच्या दंतकथा
2. पण ते तिच्या नशिबात नव्हतं.

प्रश्न 2.
अचूक शब्द लिहा.
1. दतंकथा, दंतकथा, दतकंथा, दतकथा – [ ]
2. प्रत्येकाच्या, परतेकाच्या, परत्येकाच्या, प्रतेकाच्या – [ ]
उत्तर:
1. दंतकथा
2. प्रत्येकाच्या

प्रश्न 3.
समानार्थी शब्द लिहा.

1. मृत्यू – [ ]
2. स्मरण – [ ]
3. नयन – [ ]
4. जल – [ ]

उत्तर:

1. मरण
2. आठवण
3. डोळे
4. पाणी

प्रश्न 4.
अधोरेखित शब्दाचा विरुद्धार्थी शब्द लिहून वाक्य पुन्हा लिहा.
सखू आजी शिकली सवरली असती, शहरात जन्मली असती, तर कुठल्या कुठं पोहोचली असती.
उत्तरः
सखू आजी शिकली सवरली असती, गावात जन्मली असती, तर कुठल्या कुठं पोहोचली असती.

प्रश्न 5.
उताऱ्यातील दोन अनेकवचनी शब्द शोधून लिहा.
उत्तर:
1. दंतकथा
2. पोरं

प्रश्न 6.
उताऱ्यातील दोन विशेषणे शोधून लिहा.
उत्तरः
1. प्रचंड
2. उदयाच्या
3. एक

प्रश्न 7.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तरः

शब्द	प्रत्यय	विभक्ती
डोळ्यांतून	ऊन	पंचमी (अनेकवचन)
आजीला	ला	द्वितीया (एकवचन)

प्रश्न 8.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तरः

शब्द	सामान्यरूप	मूळ शब्द
उदयाच्या	उदया	उदया
प्रत्येकाच्या	प्रत्येका	प्रत्येक

प्रश्न 9.
वाक्प्रचाराचा अर्थ लिहून वाक्यात उपयोग करा.
काबीज करणे
उत्तर:
अर्थ : मिळवणे.
वाक्य : दोन प्रहर संपेपर्यंत मावळ्यांनी किल्ला काबीज केला.

प्रश्न 10.
काळ बदला.
पण ते तिच्या नशिबात नव्हतं. (वर्तमानकाळ करा)
उत्तरः
पण ते तिच्या नशिबात नाही.

कृती 4. स्वमत

प्रश्न 1.
बदलत्या गाववाड्यात आजीला जागाच उरली नाही’ या विधानाबद्दल तुमचे मत सविस्तर सांगा.
उत्तरः
आता गावांचे शहरीकरण होत चाललेले आहे. जुन्या मूल्यांच्या जागी नवीन मूल्ये प्रस्थापित होत आहेत. प्रेम, आपुलकी व जिव्हाळा यांचे महत्त्व कमी होत चाललेले आहे. उदारमतवादी दृष्टिकोन लयास जाऊन संकुचित वृत्ती वाढत चालली आहे. आज मुलांना आपल्या आई-बाबांनाच सांभाळणे कठीण झाले आहे, तेथे आजीला कोण व कसे सांभाळणार? असा प्रश्नच निर्माण झालेला आहे. आजच्या काळातील तरुण पिढी इतकी स्वार्थी झालेली आहे की त्यांना स्वत:शिवाय इतर कोणीच दिसत नाही. आजच्या मुलांना आजीजवळ बसून जुन्या गोष्टी ऐकाव्या वाटत नाहीत. कारण त्यांच्या हृदयात आजीबद्दल प्रेमच नाही. आजी म्हणजे घरातील एक अडगळ होय. ती एक अडचणच होय. तिचे दुखणे, सवरणे व तिची सेवा करायला आज कुणालाच आवडत नाही, म्हणून बदलत्या गाववाड्यात आजीला जागाच उरली नाही.

सखू आजी Summary in Marathi

लेखकाचा परिचय:

नाव: राजन गवस
कालावधी: 1959
प्रसिद्ध कथा, कादंबरीकार, कवी, समीक्षक, संशोधक. ‘भंडारभोग’, ‘धिंगाणा’, ‘कळप’, ‘तणकट’ इत्यादी कादंबऱ्या; ‘हुंदका’ काव्यसंग्रह; ‘काचकवड्या’ हा ललितगदयसंग्रह प्रसिद्ध आहे.

प्रस्तावना:

‘सखू आजी’ हा पाठ लेखक ‘राजन गवस’ यांनी लिहिला आहे. या पाठात सखू आजीच्या मनातील जुन्या-नव्या जीवनमूल्यांविषयीचे भान, तिची प्रगतिशील दृष्टी, निर्णयक्षमता, माणसांवरचे प्रेम अतिशय सहज व सोप्या भाषेत मांडले आहे.

Write – up ‘Sakhu Aaji’ is written by writer ‘Rajan Gavas’. Sakhu Aaji was the aaji of the whole village. The author writes in an easy and simple narrative about her love for the villagers, her bold progressive outlook, her decisiveness and her awareness of values in life.

शब्दार्थ:

1. भान – जाणीव (awareness, consciousness)
2. उपस्थित करणे – येथे अर्थ, व्यक्त करणे (to raise)
3. जखम – घाव, इजा, दुखापत (a wound)
4. निरभ्र – स्वच्छ (cloudless, fair)
5. सुरकुत्या – त्वचेची चुणी (wrinkle)
6. सरण – चिता (funeral pire)
7. कपाळ – भाळ (forhead)
8. अवर्णनीय – वर्णन करण्यास कठीण (indescribable)
9. दीर्घकाळ – मोठ्या काळाचा अवधी (a long period)
10. रेंगाळणे – घुटमळणे (to linger)
11. तपश्चर्या – तपस्या (penance, devotion)
12. खांदा – shoulder
13. फाळ – नांगराच्या टोकाला लावण्याचे लोखंडी पाते (the blade of a plough)
14. शहारा – रोमांच (goose bumps)
15. कैक – पुष्कळ, कित्येक (many, several)
16. सपान – स्वप्न (a dream)
17. बापय – पुरुष
18. इडं – विडा
19. वावगं – वाईट
20. प्रौढ – वयात आलेला (adult, matured)
21. गोतावळा – नात्याची, आप्त संबंधी माणसे (kith and kin, relatives)
22. हयात – जिवंत (living)
23. काबीज – हस्तगत (captured)
24. पोरकं – निराधार(parentless, orphan)
25. दंतकथा – काल्पनिक गोष्ट (myth, legend)
26. गावगाडा – गावाचे स्वरूप

टिपा:

1. गावबैठक – ग्रामस्थांनी एकत्र येऊन सार्वजनिक व वैयक्तिक
प्रश्न सोडवून कारभार करण्याची एक पद्धत.
2. सरपंच – ग्रामपंचायतीचा प्रमुख. गावपातळीवर गावाच्या
विकासासाठी कामे करणारा व निर्णय घेणारा व्यक्ती.
3. दंतकथा – अशा गोष्टी ज्या लिखित स्वरूपात नसून परंपरागत
पद्धतीने सांगितल्या व ऐकल्या जातात.

वाक्प्रचार:

1. खोलवर जखम होणे – तीव्र दुःख होणे
2. दातकुडी बसणे – दातखिळी बसणे
3. अंगावर शहारे येणे – रोमांचित होणे
4. काबीज करणे – मिळवणे
5. पोरकं होणे- निराधार होणे

9th Std Marathi Questions And Answers:

• व्यायामाचे महत्त (कविता) Class 9 Question Answer
• ऑलिंपिक वर्तुळांचा गोफ Class 9 Question Answer
• दिव्याच्या शोधामागचे दिव्य Class 9 Question Answer
• सखू आजी Class 9 Question Answer
• हास्यचित्रांतली मुलं (स्थूलवाचन) Class 9 Question Answer

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 16.1 विश्वकोश Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Class 9 Marathi Aksharbharati Chapter 16.1 विश्वकोश Question Answer Maharashtra Board

विश्वकोश Std 9 Marathi Chapter 16.1 Questions and Answers

1. टिपा लिहा.

प्रश्न 1.
टिपा लिहा.
1. विश्वकोशाचा उपयोग
2. विश्वकोशाची निर्मितीप्रक्रिया
उत्तर:
1. विश्वकोशाचा उपयोगः कोणताही एक महत्त्वाचा विषय इतर अनेक विषयांशी जोडलेला असतो. अशा अनेक विषयांची एकत्र माहिती मिळाली, तर तो विषय नीट समजून घेता येतो. उदा. ‘वैदयकशास्त्र’ हा महत्त्वाचा विषय विश्वकोशात पाहू लागलो तर त्याच्याशी संबंधित औषधविज्ञान, शरीर, शरीरक्रिया विज्ञान, जीव-रसायनशास्त्र, रोगजंतुशास्त्र असे अनेक उपविषय त्याच ठिकाणी वाचायला मिळतात. अशा प्रकारे मुख्य विषय व त्याच्याशी जोडलेल्या विषयांचे ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी मराठी विश्वकोशाचा उपयोग होतो. भाषाभाषांमध्ये आदानप्रदान होऊन अनेक नवे शब्द मराठीत आले.

शिवाय वाढत्या औदयोगिकीकरणामुळे समाजाच्या वैज्ञानिक व तांत्रिक गरजा वाढू लागल्या, त्यामुळेही अनेक शब्द अस्तित्वात आले. शब्दांना नवीन आयाम प्राप्त झाले. हे सारे समजण्यासाठी विश्वकोशाचा उपयोग होतो. म्हणजेच आपल्या ज्ञानविषयक गरजा मराठीतून भागविण्यासाठी, आपल्या अभिव्यक्तीला योग्य चालना मिळण्यासाठी, सर्व प्रकारचे प्रगल्भ व सूक्ष्म ज्ञान मराठी भाषेतून मिळण्यासाठी विश्वकोशाचा उपयोग होतो.

2. विश्वकोशाची निर्मितीप्रक्रियाः मराठी विश्वकोशाच्या निर्मितीला स्वातंत्र्यपूर्वकाळामध्ये सुरुवात झाली. या निर्मिती प्रक्रियेमध्ये ज्ञानकोशकार डॉ. श्रीधर व्यंकटेश केतकर यांचे मोलाचे सहकार्य लाभले आहे. विश्वकोश निर्माण करताना सुरुवातीला विषयवार तज्ज्ञांच्या समितीची रचना केली गेली. प्रत्येक विषयाच्या नोंदीची शीर्षके निश्चित केली गेली. मुख्य, मध्यम, लहान नोंदीतील मुद्द्यांची टाचणे तयार केली गेली. शिवाय नोंदींच्या मर्यादा आखून टाचणांमध्ये तशा सूचना दिल्या गेल्या. प्रत्येक विषयातील मुख्य, मध्यम, लहान व नाममात्र नोंदींच्या यादया तयार केल्या गेल्या. नंतर अकारविल्यानुसार या यादया लावण्यात आल्या. 1976 यावर्षी महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळाने मराठी विश्वकोशाचा पहिला खंड प्रकाशित केला. सध्या आपल्या विश्वकोशाचे अठरा खंड प्रसिद्ध आहेत.

2. ‘शब्दकोडे सोडवल्यामुळे भाषिक कौशल्य वाढते’, – याविषयी तुमचे मत लिहा.

प्रश्न 1.
‘शब्दकोडे सोडवल्यामुळे भाषिक कौशल्य वाढते’, – याविषयी तुमचे मत लिहा.
उत्तरः
शब्दकोडे सोडवल्यामुळे भाषेची गंमत अनुभवता येते. शब्दकोड्यांमुळे भाषिक समृद्धीत निश्चित भर पडते. विविध वर्तमानपत्रे, मासिके, साप्ताहिके यांमध्ये येणारी शब्दकोडी सोडवल्यामुळे आपल्या शब्दसंपत्तीत भर पडते. आपला शब्दसंग्रह वाढतो. शब्दांच्या वेगवेगळ्या अर्थछटा कळण्यास मदत होते. त्यामुळे शब्दज्ञान वाढते. एकच शब्द पण संदर्भानुसार त्याचा अर्थ कसा बदलतो ते समजण्यास मदतच होते. शब्दकोडी सोडवल्यामुळे आपला शब्दसंग्रह वाढून भाषेवरचे प्रभुत्व वाढते. विविध विषयांचे ज्ञान वाढते. वैज्ञानिक, भौगोलिक, ऐतिहासिक संकल्पना समजणे सोपे होते. शिवाय त्या त्या विषयांचे विस्तृत ज्ञान आपल्यापर्यंत पोहोचते. शाब्दिक करामतींवर आधारित शब्दकोडे सोडवल्यामुळे आपल्याला लेखक, कवी, साहित्यिकांचाही जवळून परिचय होतो. त्यामुळे आपली भाषा अधिकाधिक समद्ध होते. अशा प्रकारे ‘शब्दकोडे, सोडवल्यामुळे भाषिक कौशल्य वाढण्यास खूप मदत होते’.

3. विश्वकोश पाहण्याचे तुम्हांला लक्षात आलेले फायदे लिहा.

प्रश्न 1.
विश्वकोश पाहण्याचे तुम्हांला लक्षात आलेले फायदे लिहा.
उत्तरः
आपल्या शाळेत किंवा आपल्या गावातील, विभागातील सार्वजनिक ग्रंथालयात मोठ-मोठ्या काचेच्या कपाटात मराठीच्या विविध साहित्यसंपदेसोबतच ‘मराठी विश्वकोश’ ठेवलेला आढळतो. असा हा मराठी विश्वकोश पाहायचा असेल तर
1. शब्द अकारविल्यानुसार पाहावेत.
2. बाराखडीतील स्वर व व्यंजन यांच्या स्थानानुसार अनुक्रमाने दिलेला शब्द पाहावा.

एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटानिकाप्रमाणे मराठी भाषेतील सर्व विषयांचा समावेश असलेला विश्वकोश आपल्या ज्ञानात, आपल्या भाषिक समृद्धीत भर घालतो. आपला मराठी विश्वकोश पाहिल्यामुळे भाषा व त्यासंबंधाचे संदर्भ, विविध विषयांवरची सखोल व विस्तृत माहिती, त्यातील गंमत आपल्याला अनुभवता येते. आपल्याला आवडणारे हवे असलेले कोणतेही शब्द, त्यांचे अर्थ, त्यांचे विविध संदर्भ विश्वकोशात पाहता येतात, शिवाय भाषेचे अनोखे रंग आपल्याला अनुभवता येतात.

4. केशभूषेचे उद्देश सांगून त्यात कोणत्या गोष्टींचा अंतर्भावोतो, ते स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
केशभूषेचे उद्देश सांगून त्यात कोणत्या गोष्टींचा अंतर्भावोतो, ते स्पष्ट करा.
उत्तरः
आजकाल केसांच्या वेगवेगळ्या स्टाईल करणे आपणा सर्वांनाच आवडते. त्यामुळे आपल्या सौंदर्यात भरच पडते. आजकालच नव्हे पण पौराणिक काळापासून केशरचनेचे आकर्षण सर्व समाजात होते. आदिम लोक केसांना मातीचा लेप लावून आपला पराक्रम व गुणवैशिष्ट्ये दाखवण्याकरीता त्यात विजयचिन्हे आणि पदके लावत होते.

केशभूषेचा मुख्य उद्देश ‘आकर्षकता किंवा सौंदर्य वाढवणे’ हा आहे. शिवाय ‘सामाजिक संकेतानुसार प्रतीकात्मक केशभूषा करणे’ हा केशभूषेचा सामाजिक उद्देश आहे. या केशभूषेत केस कापणे, केस धुणे, नीट करणे, विंचरणे, कुरळे करणे, सरळ करणे या विविध गोष्टींचा अंतर्भाव होतो.

केस इतरांना दिसू न देण्याच्या पुरातन स्त्रीच्या प्रयत्नातून केशबंधाची कल्पना पुढे आली असावी. अजिंठा, वेरूळ, कोणार्क, खजुराहो येथील शिल्पाकृतीत आढळणाऱ्या स्त्रीपुरुषांच्या केशरचना उल्लेखनीय आहेत. या प्राचीन केशरचनांचे अनुकरण भारतीय स्त्रिया करताना आढळतात.

5. विश्वकोशाचा उपयोग तुम्हांला मराठी भाषेतील ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी कसा होऊ शकेल, ते लिहा.

प्रश्न 1.
विश्वकोशाचा उपयोग तुम्हांला मराठी भाषेतील ज्ञान प्राप्त करण्यासाठी कसा होऊ शकेल, ते लिहा.
उत्तरः
उच्च शिक्षणाचे माध्यम म्हणून आजकाल मराठीचा अधिकाधिक स्वीकार होत चालला आहे. त्याचबरोबर शासनव्यवहाराची भाषा म्हणून राज्यपातळीवर मराठी भाषेला मान्यता मिळाली असल्यामुळे मराठीमध्ये संदर्भग्रंथाची तीव्र गरज निर्माण झाली. त्यामुळेच मानव्यविदया, विज्ञान व तंत्रज्ञान यांतील सर्व विषयांचे अद्ययावत ज्ञान एका व्यापक योजनेखाली एकत्र करणारा मराठी विश्वकोश तयार झाला. कोणताही एक महत्त्वाचा विषय अन्य अनेक विषयांशी जोडलेला असतो.

अशा अनेक विषयांची एकत्र माहिती मिळाली, तर तो विषय नीट व्यवस्थित समजून घेणे शक्य होते. मराठी विश्वकोशामुळे तो फायदा होतो. शिवाय शिक्षणाचा प्रसार जसा झपाट्याने वेग घेऊ लागला, भाषासमृद्धीची वाटचाल दमदार होऊ लागली तशी ‘भाषा’ सर्वार्थाने खुलू लागली. भाषा-भाषांमध्ये आदानप्रदान होऊन नवे शब्द मराठीत रूढ झाले. वाढत्या औद्योगिकीकरणामुळे समाजाच्या वैज्ञानिक व तांत्रिक गरजा वाढू लागल्या. त्यामुळे अनेक नवे शब्द अस्तित्वात आले. शब्दांना नवीन आयाम प्राप्त झाले. अशा या शब्दांचे वेगवेगळे संदर्भ मराठी विश्वकोशातून सहजपणे मिळतात.

अशाप्रकारे आपल्या ज्ञानविषयक गरजा आणि व्यावहारिक सोयी यांच्या दृष्टीने सर्व विषयांचा समावेश असलेला मराठी विश्वकोश अतिशय उपयुक्त आहे. त्याचा अभ्यास करून आपण मराठी भाषेतील विविध विषयांवरचे ज्ञान अगदी सहजपणे प्राप्त करू शकतो.

भाषा सौंदर्य:

विश्वकोश अकारविल्ह्यांनुसार (अनुज्ञेय) पाहावा हे आपल्याला कळले. त्यासाठी संपूर्ण वर्णमाला (आता अॅव ऑ हे स्वर धरून) आपल्याला क्रमाने मुखोद्गत असायला हवी. त्या योग्य वर्णांची आणि त्यांची उच्चारस्थाने, परिपूर्ण आकलनही असावयास हवे. (उदा., स्वर, स्वरादी, व्यंजन, महाप्राण, मृदू व्यंजने, कठोर व्यंजने, अनुनासिके).

खालील कोडे सोडवा व त्याच्या शेवटच्या रकान्यातील वर्णांचे विशेष ओळखा.

1. पैसे न देता, विनामूल्य.
2. पाणी साठवण्याचे मातीचे गोल भांडे.
3. जिच्यात रेतीचे प्रमाण खूप जास्त असते अशी जमिनीची जात.
4. रहस्यमय.
5. खास महाराष्ट्रीयन पक्वान्न. पोळ्या, मोदक, करंज्या यांमध्ये हे भरतात.

वरील कोडे वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. त्याचे उत्तर तुम्हाला सोडवायचे आहे. हे कोडे सोडवल्यावर तुम्हांला निश्चितच भाषेचे सौंदर्य व गंमत लक्षात येईल, अशा कोड्यांचा अभ्यास करा. त्यातील भाषिक वैशिष्ट्ये समजून घ्या व अशी विविध वैशिष्ट्यांची कोडी तयार करण्याचा तुम्ही स्वतः प्रयत्न करा.

भाषाभ्यास:

अनुस्वार लेखनाबाबतचे नियम:

प्रश्न 1.
खालील शब्द वाचा.

‘रंग’, ‘पंकज’, ‘पंचमी’, ‘पंडित’, ‘अंबुज’ हे शब्द तत्सम आहेत. हे आपण पर-सवर्णानेसुद्धा लिहू शकतो, म्हणजे अनुस्वारानंतर येणाऱ्या अक्षराच्या वर्गातील अनुनासिक वापरून लिहू शकतो. उदा., रङ्ग, पङ्कज, पञ्चमी, पण्डित, अम्बुज असे. विशेषतः जुने साहित्य वाचले तर असे लेखन दिसते. परंतु, आजकाल अशी पर-सवर्णाने लिहिण्याची पद्धत जुनी झाली आहे. त्याऐवजी अनुस्वारच वापरले जातात. खालील शब्द बघा कसे दिसतात! ‘निबन्ध’, ‘आम्बा’, ‘खन्त’, ‘सम्प’, ‘दङ्गा’ हे शब्द बघायला विचित्र वाटतात ना! कारण हे तत्सम नाहीत. पर-सवर्ण लिहिण्याची पद्धत फक्त तत्सम शब्दांपुरती मर्यादित आहे. संस्कृत नसलेले मराठी शब्द शीर्षबिंद देऊनच लिहावेत. मराठीत स्पष्टोच्चारित अनुनासिकाबद्दल शीर्षबिंदू दयावा.

प्रश्न 2.
खालील शब्द वाचा.

‘सिंह’, ‘संयम’, ‘मांस’, ‘संहार.’ या शब्दांचा उच्चार खरे तर खूप वेगळा आहे ना? या शब्दांचे ‘सिंव्ह’, ‘संय्यम’, ‘मांव्स’, ‘संव्हार’ उच्चार असे होत असले तरी लिहिताना हे शब्द तसे लिहू नयेत.

र, ल, व्, श, ष, स, ह्यांच्यापूर्वी येणाऱ्या अनुस्वारांबद्दल केवळ शीर्षबिंदू दयावा.

पर-सवर्णाने लिहा.
घंटा, मंदिर, चंपा, चंचल, मंगल

अनुस्वार वापरून लिहा.
जङ्गल, चेण्डू, सञ्च, गोन्धळ, बम्ब

Marathi Akshar Bharati Class 9 Textbook Solutions Chapter 16.1 विश्वकोश Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
विश्वकोश हा प्रत्येक वाचनालयाचा मानबिंदू असतो. असे का म्हटले जाते याविषयी तुमचे मत मांडा.
उत्तर:
वाचनालय म्हटले म्हणजे पुस्तके आली. पुस्तकांतून आपणास ज्ञान मिळतच असते. पुस्तकांतून फक्त आपणास संबंधित विषयाचेच ज्ञान मिळते, पण विश्वकोश म्हटला म्हणजे त्यात विविध विषयांचे ज्ञान एकत्रित केलेले असते. फक्त भाषेचेच ज्ञान नाही तर विज्ञान तंत्रज्ञान व विविध कला यांचा समग्र अभ्यास करण्यासाठी विश्वकोशाचे साहाय्य घेतले जाते. एखादा विषय त्यांच्याशी संबंधित असणाऱ्या विषयांशी कशा प्रकारे जुळलेला असतो याचे आकलन करून घेण्यासाठी विश्वकोश महत्त्वाचा असतो. म्हणून विश्वकोश हा प्रत्येक वाचनालयाचा मानबिंदू असतो असे जे म्हटले जाते ते योग्यच आहे.

प्रश्न 2.
भाषासमृद्धीसाठी विश्वकोश महत्त्वाचा असतो. यावर तुमचे मत व्यक्त करा.
उत्तर:
आधुनिक काळात जागतिकीकरण झपाट्याने होत चाललेले आहे. त्यामुळे भाषा-भाषांमध्ये सहसंबंध वाढीस लागले आहे. शब्दसंकर होऊन नवनवीन शब्द मराठीत येत आहेत. तसेच बोली भाषेमधील साहित्यही समृद्ध होत चाललेले आहे. विज्ञान व तंत्रज्ञान अशा विविध विषयांतील शब्द मराठीत प्रचलित होऊ लागलेले आहेत. अशा सर्व शब्दांची पाळेमुळे व त्यांचे अर्थ जाणून घेण्यासाठी विश्वकोशाचे साहाय्य घेतले जाते. शब्दांचे सौंदर्य खऱ्या अर्थाने जाणून घेण्याचे विश्वकोश हे महत्त्वाचे साधन आहे. म्हणून भाषा समृद्धीसाठी विश्वकोश महत्त्वाचा असतो.

विश्वकोश Summary in Marathi

प्रस्तावना:
‘विश्वकोश’ हे स्थूलवाचन म्हणजे विश्वकोशाची ओळख करून देणारा पाठ आहे. विश्वकोश पाहण्याची गरज कळावी व विश्वकोश अभ्यासण्याची सवय लागावी हा हेतू या पाठातून दिसून येतो.

“Vishwakosh’ is an article which introduces students to an encyclopaedia. Necessity to learn and use it for studies are the motives of this chapter.

शब्दर्य:

1. विश्वकोश – सर्व विषयांचे सखोल ज्ञान देणारा ज्ञानकोश (an encyclopaedia)
2. ग्रंथालय – ग्रंथाचे दालन (library)
3. साहित्य – ललित वाङ्मय (literature)
4. व्युत्पत्ती – शब्दांची घटना व उगम; शब्दाचे मूळ, त्याचा उगम सांगणारे शास्त्र. (etmology)
5. चरित्र – एखाद्या व्यक्तीचा आयुष्यक्रम (life, biography)
6. शब्दकोश – शब्दांचा अर्थांसह संग्रह (dicitionary)
7. मानव्य – माणुसकी (मानवता) (humanity)
8. विदया – ज्ञान, विद्वत्ता, ज्ञानप्राप्तीचे साधन (knowledge)
9. विज्ञान – (Science)
10. संकलित – एकत्र जमा केलेले (compiled)
11. अद्ययावत – आधुनिक (up-to-date)
12. ज्ञान – माहिती (knowledge)
13. संलग्न – जोडलेला (attached)
14. वैदयकशास्त्र – औषधीशास्त्र (the science of medicine)
15. औषध – दवा (a medicine)
16. रसायनशास्त्र – पृथ्वीवरील पदार्थांच्या घटनेत होणाऱ्या फरकांची कारणे, परिणाम इ. विषयक विवेचन करणारे शास्त्र
17. (Chemistry)
18. भाषा – मनातील विचार शब्दांद्वारा व्यक्त करण्याचे साधन, बोली (language)
19. वैदयकशास्त्र – (Medical science)
20. औषध विज्ञान – (pharmacology)
21. जीवरसायनशास्त्र – (Biochemistry)
22. शरीरशास्त्र – (Anatomy)
23. शरीरक्रिया विज्ञान – (Physiology)
24. रोगजंतुशास्त्र – (Microbiology)
25. समृद्धी – संपन्नता
26. रुढ – (येथे अर्थ) (use) वापर
27. औदयोगिक – उदयोगविषयक (industrial)
28. आयाम – पैलू (dimensions)
29. संदर्भग्रंथ – माहिती मिळवण्यासाठी उपयुक्त ग्रंथ (a reference book)
30. गरज – आवश्यकता (need)
31. मान्यता – अनुमती (consent)
32. परिचय – ओळख (an introduction)
33. कृतज्ञता – उपकाराची जाणीव (gratitude)
34. स्मरण – स्मृती, आठवण (memory)
35. उल्लेखनीय – प्रशंसनीय (commendable)
36. विकास – quicht (progress)
37. विदयमान – सध्याचा (present)
38. समिती – मंडळ (committee)
39. शीर्षक – मथळा (title)
40. नोंद – टाचण (notes)
41. अकारविल्हे – मूळाक्षरांच्या क्रमानुसार, अक्षरानुक्रमाने (alphabetically)
42. खंड – भाग
43. क्षितिज – आकाश जेथे जमिनीला टेकल्यासारखे भासते ती वर्तुळाकार मर्यादा. (the horizon)
44. अभिव्यक्ती – खुलासा, स्पष्टीकरण
45. प्रगल्भ – परिपक्व (matured)
46. सूक्ष्म – अगदी बारीक बारीक (miniscule, tiny)
47. अनुज्ञेय – ग्राहय (permissible)
48. आधार – प्रमाण (reference)
49. पौराणिक – पुराणातील (mythological)
50. आकर्षक – लक्षवेधक (attractive)
51. अंतर्भूत – समाविष्ट (included)
52. उगम – उत्पत्ती (origin)
53. कल्पना – योजना (a plan)
54. शिल्प – हस्तकौशल्य (sculpture)
55. अनुकरण – नक्कल (imitation)

टिपा:

1. एन्सायक्लोपीडिया ब्रिटानिक – इंग्रजी शब्दांचा अर्थ स्पष्ट करणारा जागतिक दर्जाचा शब्दकोश.
2. महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळ – महाराष्ट्र साहित्य, इतिहास व संस्कृती यांच्या विकासासाठी दिनांक 19 नोव्हेंबर, 1960 ला शासनाने स्थापन केलेले मंडळ.

वाक्प्रचार:

1. आयाम प्राप्त होणे – महत्त्व प्राप्त होणे.
2. चालना मिळणे – प्रोत्साहन मिळणे.

9th Std Marathi Questions And Answers:

• तिफन (कविता) Class 9 Question Answer
• ते जीवनदायी झाड Class 9 Question Answer
• माझे शिक्षक व संस्कार Class 9 Question Answer
• शब्दांचा खेळ (स्थूलवाचन) Class 9 Question Answer
• विश्वकोश Class 9 Question Answer

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Marathi Solutions Aksharbharati Chapter 3 ‘बेटा, मी ऐकतो आहे!’ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Class 9 Marathi Aksharbharati Chapter 3 ‘बेटा, मी ऐकतो आहे!’ Question Answer Maharashtra Board

‘बेटा, मी ऐकतो आहे!’ Std 9 Marathi Chapter 3 Questions and Answers

स्वाध्याय :

1. योग्य पर्याय ओळखून वाक्य पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
लेखकांना शिरीषला कार्यक्रम दयायचा नव्हता, कारण …………….
(अ) तो नुकताच शिकायला आला होता.
(ब) त्याला वाक्य वाजवता येत नव्हते.
(क) नुकताच शिकायला आल्याने विद्यालयाचे नाव बदनाम होण्याची शक्यता होती.
(ड) तो कलेच्या प्रांतातला नवखा मुसाफिर होता.
उत्तर :
(क) नुकताच शिकायला आल्याने विद्यालयाचे नाव बदनाम होण्याची शक्यता होती.

प्रश्न 2.
लेखकांना आजपर्यंत बसला नव्हता तेवढा धक्का बसला, कारण ……………
(अ) बारा वर्षांचा मुलगा शांतपणे वाजवत होता.
(ब) ऐनवेळी कार्यक्रमाला हजर राहूनही शिरीष एवढे सुदंर वाजवत होता.
(क) शिरीषचा चेहरा पूर्वीच्या आत्मविश्वासाने न्हाऊन निघाला.
(ड) मात्रेचाही फरक न करता शिरीष गात होता.
उत्तर :
(ड) मात्रेचाही फरक न करता शिरीष गात होता.

2. आकृतिबंध पूर्ण करा. 

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

उत्तर :

3. जोड्या जुळवा.

प्रश्न 1.
जोड्या जुळवा.
पुढील दोन चौकटीतील शब्दांचा सहसंबंध ओळखून जोड्या लावा. पाठातील असे शब्द शोधा.

उत्तरः

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. धीट	भित्रा
2. हजर गैरहजर	गैरहजर
3. सुंदर	कुरूप
4. स्तुती निंदा	निंदा

4. खालील परिणामांबाबतच्या घटना लिहा.

प्रश्न 1.
खालील परिणामांबाबतच्या घटना लिहा.

उत्तर :
i. लेखकाने सुमारे वीसएक मिनिटे पिलू रागातील एक गत वाजवून दाखवली.
ii. नानांना काहीच ऐकू येत नव्हते.

5. खालील वाक्यांत अधोरेखित शब्दांऐवजी पाठात आलेले योग्य वाक्प्रचार शोधून वाक्ये पुन्हा लिहा. 

प्रश्न 1.
खालील वाक्यांत अधोरेखित शब्दांऐवजी पाठात आलेले योग्य वाक्प्रचार शोधून वाक्ये पुन्हा लिहा.

1. वर्गातील विदयार्थ्यांनी शिक्षकांचे शिकवणे लक्षपूर्वक ऐकले पाहिजे.
2. आपल्या शाळेचे नाव वाईट होऊ नये, म्हणून प्रत्येक विदयार्थ्याने काळजी घ्यायला हवी.
3. उत्तम वादनाने लेखकाचे शिरीषबाबतचे मत चांगले झाले.

उत्तर :

1. वर्गातील विद्यार्थ्यांनी जिवाचे कान करून शिक्षकांचे शिकवणे ऐकले पाहिजे.
2. आपल्या शाळेचे नाव खराब होऊ नये, म्हणून प्रत्येक विक्ष्यानि काळजी घ्यायला हवी.
3. उत्तम वादनाने लेखकाचा शिरीषबाबतचा चांगला ग्रह झाला.

6. खालील शब्द व त्यांचे अर्थ यांच्या जोड्या लावा. 

प्रश्न 1.
खालील शब्द व त्यांचे अर्थ यांच्या जोड्या लावा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. कोलाहल	(अ) प्रवासी
2. त-हेवाईक	(आ) विचित्र
3. मुसाफिर	(इ) प्रेरित
4. उदयुक्त	(ई) गोंधळ

उत्तर :

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. कोलाहल	(ई) गोंधळ
2. त-हेवाईक	(आ) विचित्र
3. मुसाफिर	(अ) प्रवासी
4. उदयुक्त	(इ) प्रेरित

7. स्वमत :

प्रश्न अ.
शिरीषमधील तुम्हांला समजलेली गुणवैशिष्टचे सोदाहरण स्पष्ट करा.
उत्तर :
वडिलांच्या सुखासाठी धडपडणारा शिरीष हा दहा-बारा वर्षांचा मुलगा होता. वयाच्या मानाने परिस्थितीमुळे शिरीषला लवकरच शहाणपण आले होते. शिरीषच्या वडिलांचे संगीत कलेवर जिवापाड प्रेम होते. ते उत्कृष्ट गवई होते; परंतु एका अपघातामुळे ते पूर्ण बहिरे झाले. त्यांची संगीत सेवा अंतरली, याचे त्यांना दुःख झाले.

त्यामुळे वडिलांना सुख मिळावे याकरता शिरीषने संगीत कला शिकण्याचा निर्णय घेतला, शिरीषची आकलनशक्ती इतकी दांडगी होती की त्याने पहिल्या तीन महिन्यातच आपली प्रगती व कौशल्य दाखवून दिले. तो शिकवणीला न चुकता वेळेवर जात असे. यावरुन त्याचा नियमितपणा व वक्तशीरपणा दिसून येतो. त्याला आपल्या वडिलांविषयी आदर व प्रेम होते.

वडिलांच्या आजारपणाच्या काळात त्यांच्यासोबत राहून त्याने त्यांची सेवा केली. संगीतकलेची साधना केली. वडिलांच्या निधनानंतर ताबडतोब शिकवणीचे पैसे पाठवून दिले. या प्रसंगावरून त्याचा प्रामाणिकपणा दिसून येतो. वडील गेल्यावर तो फार दु:खी झाला. पण मन घट्ट करून तो परिस्थितीला सामोरा गेला.

लोकनिंदेकडे लक्ष न देता नानांना स्मरून अखंडपणे संगीताचा ध्यास घेतला, अहोरात्र सराव केला. यातून त्याची मेहनत व ध्येयपूर्तीची धडपड दिसून येते. कार्यक्रमाच्या दिवशी नवखा असूनही उत्तम वादन करून श्रोत्यांना व संगीत शिक्षकांना प्रभावित केले. यातून त्याचा आत्मविश्वास ब धीटपणा दिसून येतो. अशाप्रकारे, या पाठातून शिरीषचा ध्येयवेडेपणा, प्रामाणिकपणा, सातत्य, कष्ट, ध्यास व वडिलांच्या सौख्यासाठी केलेली धडपड ही गुणवैशिष्ट्ये प्रकर्षाने दिसून येतात.

प्रश्न आ.
शिरीषची भूमिका तुम्हाला कोणता संदेश देते, ते तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर :
शिरीष हा दहा – बारा वर्षांचा मुलगा, त्याचे वडील एकेकाळी उत्कृष्ट गवई होते. पण एका जबर अपघातामुळे ते शिरीषने संगीत शिकून त्यात प्रावीण्य मिळवावे अशी त्यांची तीव्र इच्छा होती. वडिलांच्या सौख्यासाठी शिरीषने अखंडपणे संगीत कलेची साधना केली. वडिलांच्या निधनानंतरही लोकनिंदेची पर्वा न करता, त्या कठीण परिस्थितीतही त्याने आपले ध्येय गाठले. शिरीषच्या या खंबीर भूमिकेतून आपल्याला असा संदेश मिळतो की, आपणही आपल्या जीवनात कितीही मोठी संकटे आली तरी न डगमगता धैर्याने परिस्थितीशी सामना केला पाहिजे, कष्टाने सातत्याने आपल्या ध्येयाचा पाठपुरावा केला पाहिजे, ध्येयपूर्तीसाठी धडपड केली पाहिजे.

8. अभिव्यक्ती: 

प्रश्न अ.
प्रस्तुत कथेचे संवादरूपाने लेखन करा.
उत्तर :
(शिरीष व त्याचे वडिल संगीत शिक्षकाच्या भेटीला जातात.)

• शिरीष : नमस्कार ! मी शिरीष भागवत. मला गाण्याची फार आवड आहे. मला संगीत शिकायचे आहे.
• संगीत शिक्षक : बरं, तुला गाण्याची फार आवड आहे तर!
• शिरीष : माझ्यापेक्षा माझ्या वडिलांना, मी संगीत शिकलेले फार आवडेल. मी आपल्याकडे शिकायला येईन; पण माझ्याबरोबर रोज माझे वडील पण शिकवणी चालू असताना वर्गात बसतील. अशी माझी अट आहे.
• संगीत शिक्षक : मान्य! तुझ्या अटी एकदम मान्य; पण तुला त्यासाठी महिना पन्नास रुपये फी दयावी लागेल!
• शिरीष : कबूल! मी उद्यापासून शिकवणीला येतो. तीन महिने शिरीष नियमितपणे वडिलांसोबत शिकवणीला जातो. काही दिवसांनी शिरीषच्या वडिलांचे निधन होते. कार्यक्रमाच्या दिवशी शिरीष शिक्षकांना भेटायला जातो.)
• शिरीष : माझ्या वडिलांचे निधन झाले, त्यामुळे मी शिकवणीला येऊ शकलो नाही, परंतु मला कार्यक्रमात सहभाग घेण्याची परवानगी दयावी, ही विनंती.
• संगीत शिक्षक : शिरीष तुझी मन:स्थिती ठीक नाही. शिवाय गैरहजेरीमुळे तुझा सरावही नाही. त्यामुळे तुला परवानगी देता येणार नाही.
• शिरीष : मला परवानगी दिली, तर माझी मन:स्थिती आपोआप सुधारेल, सर.
• संगीत शिक्षक : ठीक आहे. दिली तुला परवानगी; पण नीट वाजव.
• शिरीष : होय सर, धन्यवाद. (शिरीष उत्कृष्टपणे वादन करतो. श्रोते व शिक्षक सगळेच त्याचे वादन ऐकून प्रभावित होतात. कार्यक्रमाच्या शेवटी शिक्षक शिरीषला भेटतात व त्याचे कौतुक करतात.)
• संगीत शिक्षक : अरे वा ! शिरीष. तू तर आज कमालच केली. अशा मन:स्थितीत तुला कसे शक्य झाले?
• शिरीष : सर, माझे नाना मोठे गवई होते, परंतु एका अपघातामुळे ते ठार बहिरे झाले. त्यांच्या सुखासाठी मी ही धडपड करत होतो; पण ज्या दिवाशी नाना गेले त्या दिवशी मी संगीत बंद केले; पण दुसऱ्याच क्षणी मनात विचार आला की माझे नाना तेव्हा वादन ऐकूशकत नव्हते; पण आता माझ्याच शेजारी बसून नक्की ऐकत आहेत. या विचारा सरशी मी त्याच दिवासापासून व्हायोलिन वाजावाला सुरुवात केली. आज सकाळपासून कुठे बाहेर पडलो नाही. चोवीस तास एकच उदयोग, एकच ध्यास! त्याचा हा परिणाम.
• संगीत शिक्षक : शाब्बास ! शिरीष तू फार मोठी कामगिरी केली. आज तुझे बाबा नाहीत. आज जर ते असते तर म्हणाले असते, ‘बेटा, मी ऐकतो आहे!’ (शिक्षकांनी शिरीषच्या पाठीवर कौतुकाची थाप मारली, त्यावेळी शिरीषच्या डोळ्यांतून अश्रूओघळले.)

Marathi Akshar Bharati Class 9 Textbook Solutions Chapter 3 ‘बेटा, मी ऐकतो आहे!’ Additional Important Questions and Answers

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार

कृती करा: कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
उत्तर :

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.

विशेषण	बिशेष्य
1. तिसरी	(अ) मुसाफिर
2. जाहीर	(ब) घंटा
3. नवखा	(क) कोलाहल
4. संमिश्र	(ड) कार्यक्रम

उत्तर :

विशेषण	बिशेष्य
1. तिसरी	(ब) घंटा
2. जाहीर	(ड) कार्यक्रम
3. नवखा	(अ) मुसाफिर
4. संमिश्र	(क) कोलाहल

प्रश्न 4.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

1. कलेच्या प्रांतातील हा नवखा मुसाफिर आहे.
2. म्हणूनच मी त्याला कार्यक्रम देण्याचे टाळत होता.
3. मी गंभीर आवाजात बोलायला सुरुवात केली.
4. मला या मुलाची अतिशय भीती वाटत होती.

उत्तर :

1. मी गंभीर आवाजात बोलायला सुरुवात केली.
2. कलेच्या प्रांतातील हा नवखा मुसाफिर आहे.
3. मला या मुलाची अतिशय भीती वाटत होती.
4. म्हणूनच मी त्याला कार्यक्रम देण्याचे टाळत होतो.

प्रश्न 5.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
i. लेखकाचा कोणता पहिलाच जाहीर कार्यक्रम आहे?
उत्तर :
लेखकाच्या वादनविदयालयाचा पहिलाच जाहीर कार्यक्रम आहे.

ii. बाहेरचा संमिश्र कोलाहल केव्हा बंद पडला?
उत्तर :
तिसरी घंटा घणघणली तेव्हा बाहेरचा संमिश्र कोलाहल बंद पडला.

प्रश्न 6.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
i. कलेच्या प्रांतातील हा नवखा ……….. आहे. (प्रवासी, मुसाफिर, यात्री, सहप्रवासी)
ii. आजच्या कार्यक्रमाची सुरुवात शिरीष भागवत यांच्या ………………. होईल. (तंतुवादनाने, तबलावादनाने, वीणावादवाने, फिड्लवादनाने)
उत्तर :
i. मुसाफिर
ii. फिड्लवादनाने

प्रश्न 7.
सहसंबंध लिहा.
स्त्री : पुरुष :: विद्यार्थिनी : …………
उत्तर :
विदयार्थी

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
कोण ते लिहा.
उत्तर :

प्रश्न 2.
कोष्टक पूर्ण करा
उत्तर :

प्रश्न 3.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
लेखकाला शिरीषला कार्यक्रम दयायचा नव्हता; कारण
(अ) तो नुकताच शिकायला आला होता.
(ब) त्याला वाक्य वाजवता येत नव्हते.
(क) नुकताच शिकायला आल्याने विद्यालयाचे नाव बदनाम होण्याची शक्यता होती.
(ड) तो कलेच्या प्रांतातला नवखा मुसाफिर होता.
उत्तर :
(क) नुकताच शिकायला आल्याने विद्यालयाचे नाव बदनाम होण्याची शक्यता होती.

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.
i. लेखकाला शिरीषला कार्यक्रम दयायचा होता,
ii. शिरीष हा अनुभवी वादक होता.
उत्तर :
i. चूक
ii. चूक

प्रश्न 5.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
उत्तर:

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.
i. कलेच्या प्रांतातिल हा नवखा मुसाफीर आहे.
ii. मला या मूलाची अतिशय भिती वाटत होती.
उत्तर:
i. कलेच्या प्रांतातील हा नवखा मुसाफिर आहे.
ii. मला या मुलाची अतिशय भीती वाटत होती.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील दोन सर्वनामे शोधून लिहा.
उत्तर :

1. मी
2. मला
3. माझ्या

प्रश्न 3.
उताऱ्यातील दोन विशेषणे शोधून लिहा.
उत्तर :

1. अतिशय
2. संमिश्र
3. नवखा

प्रश्न 4.
लिंग बदला
i. स्त्री-
ii. विद्यार्थिनी –
उत्तर:
i. पुरुष
ii. विद्यार्थी

प्रश्न 5.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. शेवट × [ ]
2. निंदा × [ ]
3. दुःख × [ ]

उत्तर :

1. सुरुवात
2. कौतुक
3. आनंद

प्रश्न 6.
वाक्प्रचाराचा अर्थ लिहून वाक्यात उपयोग करा, स्थिर होणे
उत्तर :
स्थिर होणे – शांत होणे
वाक्य: मुख्याध्यापकाचा आवाज ऐकताच वर्गातील सर्व विद्यार्थी आपापल्या जागेवर स्थिर झाले.

प्रश्न 7.
खालील दिलेल्या वाक्यांचा काळ ओळखा.
i. मी त्याला कार्यक्रम देण्याचे टाळत होतो.
ii. कला सादर करताना मला अतिशय आनंद वाटत आहे.
उत्तर:
i. भूतकाळ
ii. वर्तमानकाळ

प्रश्न 8.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तर:

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्ही स्टेजवर एखादा कार्यक्रम जरूर सादर केलेला असाल त्यावेळी आलेल्या तुमच्या अनुभवांचे वर्णन करा.
उत्तर :
स्टेजवर एखादा कार्यक्रम सादर करणे म्हणजे आनंदाची एक पर्वणीच असते. मी अनेकदा स्टेजवर कार्यक्रमात सहभागी झालेलो आहे. एकदा मी शालेय नाटकस्पर्धेत भाग घेतला होता. त्या नाटकात मी नायकाची भूमिका वठवली होती. तो माझा स्टेजवरील पहिलाच अनुभव होता. त्यामुळे संवाद बोलताना व अभिनय करताना सुरुवातीला मला धास्तीच वाटत होती. मनावर एक प्रकारचे दडपण आलेले होते.

मनात अनेक वेळा शंका येत होती की जर एखादा संवाद चुकला तर संपूर्ण नाटकाचा बट्याबोळ होईल. पण प्रत्यक्षात जेव्हा मी स्टेजवर अभिनय व संवाद यांचा सुंदर समन्वय साधू लागलो, तेव्हा मात्र प्रेक्षकांनी टाळ्या वाजवून मला दाद दिली. मग मला हुरूप आला आणि मी माझी भूमिका चांगल्या प्रकारे वठवून सर्वांच्या स्तुतीस पात्र ठरलो. माझा आनंद गगनात मावेनासा झाला.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 2.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. फूटलाईट	(अ) प्रतिबिंबित
2. मन	(ब) ध्यान
3. डोळे मिटून	(क) झगझगीत प्रकाश
4. चेहऱ्यावरचा आत्मविश्वास	(ड) चलबिचल

उत्तर :

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. फूटलाईट	(क) झगझगीत प्रकाश
2. मन	(ड) चलबिचल
3. डोळे मिटून	(ब) ध्यान
4. चेहऱ्यावरचा आत्मविश्वास	(अ) प्रतिबिंबित

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार घटनांचा क्रम लावा.

1. फुटलाइटचा झगझगीत प्रकाश डोळयांवर पडताच शिरीषने डोळे मिटून घेतले.
2. तंबोऱ्याचा धीरगंभीर आवाज घुमू लागला.
3. चेहऱ्यावर धीटपणा व आत्मविश्वास पुरेपूर प्रतिबिंबित झाला.
4. हलकेच त्याने ‘षड्ज’ लावला.

उत्तर :

1. चेहऱ्यावर धीटपणा व आत्मविश्वास पुरेपूर प्रतिबिंबित झाला.
2. फूटलाइटचा झगझगीत प्रकाश डोळ्यांवर पडताच शिरीषने डोळे मिटून घेतले.
3. तंबोऱ्याचा धीरगंभीर आवाज घुमू लागला.
4. हलकेच त्याने ‘षड्ज’ लावला

प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
i. लेखक शिरीषबाबत काय ओळखून होता?
उत्तर :
शिरीषचे अवसान फार वेळ राहणार नाही, हे लेखक ओळखूनोता.

ii. शिक्षक या नात्याने लेखकाचे कोणते कर्तव्य होते?
उत्तर :
कार्यक्रमात शिरीषला सावरून धरणे हे शिक्षक या नात्याने लेखकाचे कर्तव्य होते.

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा,

1. पडदा ……….. वर गेला. (पटकन, झटकन, झरझर, भरभर)
2. तो …………. गेला आहे, हे मी ओळखले. (गडबडून, घाबरून, गोंधळून, विधरून)
3. त्याचा चेहरा पूर्वीच्या ……….. न्हाऊन निघाला. (धीटपणाने, अभिमानाने, गनि, आत्मविश्वासाने)

उत्तर:

1. झरझर
2. गडबडून
3. आत्मविश्वासाने

प्रश्न 6.
सहसंबंध लिहा.
तंबोऱ्याचा आवाज : धीरगंभीर :: मनाची अवस्था : ……
उत्तर :
चलबिचल

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
फूटलाइटचा झगझगीत प्रकाश डोळ्यांवर पडताच …………
(अ) शिरीषने डोळे पटकन उघडले.
(ब) शिरीषने डोळे झपकन मिटून घेतले.
(क) शिरीषने डोळे मिटून घेतले.
(ड) शिरीषने डोळ्यांवर हात ठेवला.
उत्तर :
(क) शिरीषने डोळे मिटून घेतले.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
उत्तर :

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 4.
कोष्टक पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 5.
चूक की बरोबर लिहा.
i. लेखकाने तंबोरेवाल्याला व तबलेवाल्याला खूण केली नाही.
ii. शिरीषने डोळे मिटून कुणाचे तरी ध्यान केल्यासारखे दिसले.
उत्तर :
i. चूक
ii. बरोबर

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
लेखननियमांनुसार वाक्ये शुद्ध करून लिहा.
i. शिरीषने डोळे मीटून कुणाचे तरि ध्यान केल्यासारखे दिसले.
ii. तंबोऱ्याचा धिरगंभीर आवाज घूमु लागला.
उत्तर :
i. शिरीषने डोळे मिटून कुणाचे तरी ध्यान केल्यासारखे दिसले.
ii. तंबोऱ्याचा धीरगंभीर आवाज घुमू लागला.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील दोन नामे शोधून लिहा.
उत्तर :

1. चेहरा
2. प्रकाश
3. डोळे
4. पडदा

प्रश्न 3.
वचन बदला.
i. डोळा – [ ]
i. सवयी – [ ]
उत्तर :
i. डोळे
ii. सवय

प्रश्न 4.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तर :

कृती प्रश्न 4. स्वमत

प्रश्न 1.
कोणत्याही कलेसाठी धीटपणा व आत्मविश्वास आवश्यक असतो. यावर तुमचे मत लिहा.
उत्तर :
कोणतीही कला असो, ती शिकताना वा तिचे सादरीकरण करताना कलावंताजवळ धीटपणा व आत्मविश्वास असणे आवश्यक असते. खरे पाहता हे दोन्ही गुण कलेसाठी पूरक असतात. आत्मविश्वास ही यशाची पहिली पायरी असते, तर धीटपणा कला सादर करताना अप्रत्यक्षपणे अभिव्यक्त होत असतो. त्यामुळे कला शिकताना व ती सादर करताना व्यक्तीला कोणत्याही प्रकारची अडचण येत नाही. उलट व्यक्ती खंबीरपणे कला आत्मसात करू लागते, तसेच तिचे सादरीकरण ही तितक्याच तन्मयतेने करते. धीटपणा व आत्मविश्वास अंगी बाळगल्यामुळे व्यक्तीचे चित्त इतर घटकांकडे वळत नाही. कला सादर करते वेळी हजारो प्रेक्षकांपुढे ती सादर करताना व्यक्तीच्या मनाची चलबिचल होत नाही.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
i. लेखकाच्या शिकवणीची फी – [ ]
ii. सहा महिन्यापूर्वी विदयालयात आलेला विद्यार्थी – [ ]
उत्तर :
i. पन्नास रूपये
ii. शिरीष भागवत

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

1. टपणे त्याने विचारले, ‘आपणच का पी. जनार्दन ?’
2. सुमारे सहा महिन्यांपूर्वी शिरीष माझ्या विद्यालयात आला.
3. ‘त्यासाठी तुला महिना पन्नास रुपये फी क्यावी लागेल!’
4. धीमेपणाने शिरीषने भूप रागातील गत वाजायला सुरुवात केली.

उत्तर :

1. धीमेपणाने शिरीषने भूप रागातील गत वाजायला सुरुवात केली.
2. सुमारे सहा महिन्यांपूर्वी शिरीष माझ्या विद्यालयात आला.
3. धीटपणे त्याने विचारले, ‘आपणच का पी. जनार्दन?’
4. ‘त्यासाठी तुला महिना पन्नास रुपये फी दयावी लागेल.’

प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
i. शिरीषने धीमेपणाने कोणत्या रागातील गत वाजवायला सुरुवात केली?
उत्तर :
शिरीषने धीमेपणाने भूप रागातील गत वाजवायला सुरुवात केली.

ii. शिरीषला घरी कोणत्या नावाने बोलावले जायचे?
उत्तर :
शिरीषला घरी ‘श्री’ या नावाने बोलावले जायचे.

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा,
i. सुमारे ………………….. महिन्यांपूर्वी शिरीष विदयालयात आला. (सहा, सात, दहा, चार)
ii. ……………… शिरीषने भूप रागातील गत वाजवायला सुरुवात केली. (पटापट, हळूवारपणे, धीमेपणाने, धीम्यागतीने)
उत्तर :
i. सह्य
ii. धीमेपणाने

प्रश्न 6.
सहसंबंध लिहा.
कानांवर : विश्वास :: पंचेंद्रिये : ……………..
उत्तर :
दगा

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून खालील विधान पूर्ण करा.
तुझ्या अटी एकदम मान्य; …………….
(अ) पण त्यासाठी तुला महिना साठ रुपये फी दयावी लागेल!
(ब) पण त्यासाठी तुला महिना पन्नास रुपये फी क्यावी लागेल!
(क) पण त्यासाठी तुला शंभर रुपये फी दयावी लागेल!
पण त्यासाठी तुला सत्तर रुपये फी क्यावी लागेल!
उत्तर :
तुझ्या अटी एकदम मान्य; पण त्यासाठी तुला महिना पन्नास रुपये फी दयावी लागेल!

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
उत्तर :

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा,
उत्तर :

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.

1. शिरीषला शिकविण्याची लेखकाची अजिबात इच्छा नव्हती.
2. लेखकाला शिरीषचा राग आला.
3. शिरीषने मल्हार रागातील गत वाजवायला सुरुवात केली.

उत्तर :

1. चूक
2. बरोबर
3. चूक

प्रश्न 5.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
उत्तर :

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.
i. माझ्यापेक्षा माझ्या वडीलांना, मि शिकलेले फार आवडेल.
ii. पण त्यासाठी तुला महीना पन्नास रुपये फि द्यावी लागेल.
उत्तर :
i. माझ्यापेक्षा माझ्या वडिलांना, मी शिकलेले फार आवडेल.
ii. पण त्यासाठी तुला महिना पन्नास रुपये फी क्यावी लागेल.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील दोन विशेषणे शोधून लिहा,
उत्तर :

1. सुहास्य
2. चमत्कारिक
3. थोडासा

प्रश्न 3.
लिंग बदला
i. आई – [ ]
ii. मुलगी – [ ]
उत्तर :
i. वडील
ii. मुलगा

प्रश्न 4.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. उठतील × – [ ]
2. घेणे × – [ ]
3. अमान्य × – [ ]
4. बंद × – [ ]

उत्तर :

1. बसतील
2. देणे
3. मान्य
4. चालू

प्रश्न 5.
समानार्थी शब्द लिहा.
i. पिता – [ ]
ii. चेहरा – [ ]
उत्तर :
i. वडील
ii. मुद्रा

प्रश्न 6.
वाक्प्रचारांचा अर्थ लिहून वाक्यात उपयोग करा.
i. धक्का बसणे
ii. नवल वाटणे
iii. शंका वाटणे
उत्तर :
i. अर्थ : आघात होणे
वाक्य : मुलाच्या मृत्यूची बातमी ऐकताच आईवडिलांना जोरदार धक्का बसला.

ii. अर्थ : आश्चर्य वाटणे
वाक्य : पावसात पिसारा फुलवून नाचणारा मोर बघताना सर्वांना नवल वाटते.

iii. अर्थ : संशय वाटणे
वाक्य : रमेशच्या वागण्याची पोलिसांना शंका वाटू लागली.

प्रश्न 7.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तर :

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
गाणे गाताना सूर महत्त्वाचे असतात. असे जे म्हटले जाते ते तुम्हास पटते का?
उत्तर :
गाणे गाताना सूर महत्त्वाचे असतात. गाणे गात असलेल्या व्यक्तीला सूरांचे भान ठेवावेच लागते. जर सूर तंतोतंत जुळले तरच व्यक्तीने गाणे चांगल्या प्रकारे सादर केले असे म्हटले जाते. समजा एखाद्या व्यक्तीने गाणे सादर करताना सुरांचा ताळमेळ राखला नाही म्हणजे सूर भटकले तर गाणे गात असलेल्या व्यक्तीचे गाणे चांगल्या प्रकारे सादर होऊच शकत नाही. असे गाणे मनाला भिडत नाही व हृदयात घर करू शकत नाही. चांगले गाणे म्हणजे सुरांचे ताळतंत्र लक्षात घेऊन गायलेल्या गाण्याची सर्व प्रेक्षक वर्ग दाद देतात. अशीच व्यक्ती एक उत्कृष्ट गायक म्हणून नावारूपाला येते. समाजात कलावंत म्हणून ओळखली जाते.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
i. नानांच्या चेहऱ्यावरील भाव – [ ]
ii. लेखकाने वाजवून दाखविलेली गत – [ ]
उत्तर :
i. तृप्तीच्या समाधानाचे
ii. पिलू रागातली

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

1. एक अक्षर न बोलता नाना खुर्चीवर बसले.
2. हे माझे गुरुजी, नाना आणि हे माझे वडील!
3. आमचे नमस्कार झाले.
4. ‘वा उत्कृष्ट! त्याबद्दल प्रश्नच नाही शिरीषनेच मध्ये उत्तर दिले.

उत्तर :

1. हे माझे गुरुजी, नाना आणि हे माझे वडील!
2. आमचे नमस्कार झाले.
3. एक अक्षर न बोलता नाना खुर्चीवर बसले.
4. ‘वा उत्कृष्ट! त्याबद्दल प्रश्नच नाही’ शिरीषनेच मध्ये उत्तर दिले.

प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
i. लेखकाला कशाचा राग आला?
उत्तर :
लेखकाला शिरीषच्या आगाऊ स्वभावाचा राग आला होता.

ii. शिरीष बरोबर कोण होते?
उत्तर :
शिरीष बरोबर नाना (वडील) होते.

iii. लेखकाने कोणत्या रागातील गत वाजवून दाखवली?
उत्तर :
लेखकाने पिलू रागातील गत वाजवून दाखवली.

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा,
i. दुसरे दिवशी तो अगदी ………….. आला. (वेळेव्याआधी, वेळेनंतर, वेळेवर, बऱ्याच वेळाने)
ii. एक अक्षर न बोलता नाना ………….. बसले.
(खुर्चीवर, टेबलावर, आरामखुर्चीवर, बिछान्यावर)
उत्तर :
i. वेळेवर
ii. खुर्चीवर

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
लेखकाचा शिरीषबद्दलचा ग्रह चांगला झाला; कारण …………
(अ) शिरीषने स्वत:बरोबर वही वगैरे आणलेली लेखकाने पाहिली.
(ब) शिरीषने व्हायोलिन आणले होते.
(क) शिरीषने ढोलकी आणली होती.
(ङ) शिरीषने स्वत:बरोबर पेन आणला होता.
उत्तर :
(अ) शिरीषने स्वत:बरोबर वही वगैरे आणलेली लेखकाने पाहिली.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
उत्तर :

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 4.
कोष्टक पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 5.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 6.
चूक की बरोबर लिहा.
एक अक्षर न बोलता नाना खुर्चीवरून उठले.
उत्तर :
चूक

प्रश्न 7.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
उत्तर :

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
लेखननियमांनुसार वाक्य शुद्ध करून लिहा.
शिरीष बरोबर एक वयसकर आणि भारदसत गृहस्थ होते.
उत्तर :
शिरीष बरोबर एक वयस्कर आणि भारदस्त गृहस्थ होते.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील दोन नामे शोधून लिहा.
उत्तर :

1. वडील
2. शिरीष
3. गुरुजी
4. नाना
5. खुर्ची
6. व्हायोलिन
7. विदयालय
8. विदयार्थी
9. पिता
10. पुत्र

प्रश्न 3.
समानार्थी शब्द लिहा.

1. शिकवणी – [ ]
2. नियम – [ ]
3. शिक्षक – [ ]
4. संवेदना – [ ]
5. म्हातारा – [ ]
6. पद्धत – [ ]
7. उद्देश – [ ]
8. उत्तम – [ ]

उत्तर :

1. अध्यापन
2. अट
3. गुरुजी
4. जाणीव
5. वयस्कर
6. प्रथा
7. हेतू
8. उत्कृष्ट

प्रश्न 4.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. तरुण × [ ]
2. नाकबूल × [ ]
3. आज × [ ]
4. रात्र × [ ]

उत्तर :

1. वयस्कर
2. कबूल
3. उदया
4. दिवस

प्रश्न 5.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर :

शब्द	सामान्यरूप
विद्यालयात	विद्यालया
चेहऱ्याकडे	चेह-या
स्वभावाचा	स्वभावा

प्रश्न 6.
खालील वाक्प्रचारांचा अर्थ लिहा.
i. एक अक्षर न बोलणे
ii. प्रथा असणे
उत्तर :
i. एक अक्षर न बोलणे – गप्प बसून राहणे
ii. प्रथा असणे – पद्धत असणे

प्रश्न 7.
खालील दिलेल्या वाक्यांचा काळ ओळखा.
i. व्हायोलिन काढले व शिरीषच्या हातात दिले होते.
ii. शिरीष माझ्याकडे व नानांकडे आळी-पाळीने बघत आहे.
उत्तर :
i. भूतकाळ
ii. वर्तमानकाळ

प्रश्न 8.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तर :

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
एखाक्याचा स्वभाव आगाऊ असतो म्हणजे कसा? हे तुमच्या शब्दात सांगा.
उत्तर :
आगाऊ स्वभाव म्हणजे थोडासा उद्धट असा स्वभाव असलेली व्यक्ती स्वभावाने बिनधास्त असते. कधीही कोणाला न घाबरता प्रश्न विचारणे हा तिचा स्वभाव असतो. अशी व्यक्ती इतरांशी बोलताना स्पष्टपणे आपले विचार व्यक्त करते. आपल्या समोरील व्यक्ती आपल्यापेक्षा वयाने छोटी आहे की मोठी हे सुद्धा ती पाहत नाही व आपले मत त्यांच्यासमोर स्पष्टपणे व्यक्त करते. अशा व्यक्तींशी जर कोणी थोडा फार आवाज चढवून बोलले तर अशा स्वभावाच्या व्यक्तींना फारच राग येतो व मग आपल्याशी आवाज चढवून बोलत असलेल्या व्यक्तीचा पाणउतारा केल्याशिवाय ती गप्प राहूच शकत नाही.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
i. भोचकपणे उत्तर देणारा .
ii. शिरीष बरोबर रोज यायचे
उत्तर :
i. शिरीष
ii. नाना (वडील)

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

1. त्याचा चेहरा काहीसा उतरला!
2. ते कौतुकाच्या नजरेनेच त्याच्याकडे पाहत होते.
3. शिरीषला अत्यानंद होईल अशी कल्पना होती.
4. ‘माझ्यापेक्षा नानांना त्याचा आनंद जास्त होईल.’

उत्तर :

1. ते कौतुकाच्या नजरेनेच त्याच्याकडे पाहत होते.
2. शिरीषला अत्यानंद होईल अशी कल्पना होती.
3. त्याचा चेहरा काहीसा उतरला!
4. ‘माझ्यापेक्षा नानांना त्याचा आनंद जास्त होईल.’

प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
i. नाना कोणाला दम भरतील असे लेखकाला वाटत होते?
उत्तर :
नाना शिरीषला दम भरतील असे लेखकाला वाटत होते.

ii. नाना शिरीषकडे कोणत्या नजरेने पाहत होते?
उत्तर :
नाना शिरीषकडे कौतुकाच्या नजरेने पाहत होते.

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
i. नियमितपणे रोज ………….” जोडी येऊ लागली. (मातापित्याची, पितापुत्राची, काकापुतण्याची, दादामामाची)
ii. हां हां म्हणता “” “महिने निघून गेले! (चार, पाच, तीन, सहा)
उत्तर :
i. पितापुत्राची
ii. तीन

प्रश्न 6.
सहसंबंध लिहा.
आकलनशक्ती : दांडगी :: ठाशीव स्वरूपाचे : ………………..
उत्तर :
उत्तर

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा,
i. लेखकाच्या सर्व विदयार्थ्यांत त्याची ……………….
(अ) स्मरणशक्ती फारच दांडगी होती.
(ब) आकलनशक्ती फारच दांडगी होती,
(क) विचारशक्ती फारच दांडगी होती.
(ड) चिंतनशक्ती फारच दांडगी होती.
उत्तर :
(ब) आकलनशक्ती फारच दांडगी होती,

ii. लेखकाने आपल्या विद्यालयाच्या प्रथम कार्यक्रमात आपण ……..
(अ) अमेयला कार्यक्रम दयायचा असा निश्चय केला.
(ब) नानांना कार्यक्रम दयायचा असा निश्चय केला.
(क) शिरीषला कार्यक्रम व्यायचा असा निश्चय केला.
(ड) गुरुजींना कार्यक्रम दयायचा असा निश्चय केला.
उत्तर :
(क) शिरीषला कार्यक्रम व्यायचा असा निश्चय केला.

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 3.
चूक की बरोबर लिहा.

1. गंभीर आवाजात ठाशीव स्वरूपाचे उत्तर आले.
2. माझ्यापेक्षा नानांना त्याचे दु:ख जास्त होईल.
3. लेखक नानांशी बोलत नसत.

उत्तर :

1. बरोबर
2. चूक
3. बरोबर

प्रश्न 4.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
उत्तर :

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा,
i. भोचकपणे शीरीषच पून: म्हणाला
ii. एक अक्षरहि न बोलता शांत बसुन राहात.
उत्तरः
i. भोचकपणे शिरीषच पुन्हा म्हणाला.
ii. एक अक्षरही न बोलता शांत बसून राहात.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील दोन विशेषणे शोधून लिहा.
उत्तर :

1. अतिशय
2. सर्व
3. गंभीर
4. प्रथम

प्रश्न 3.
अचूक शब्द लिहा.
i. निश्चय, निशचय, नीश्चय, निशय
ii. विदयालय, बीद्यालय, वीदय्यालय, विद्यालय
उत्तर :
i. निश्चय
ii. विद्यालय

प्रश्न 4.
समानार्थी शब्द लिहा.

1. प्रशंसा – [ ]
2. नवल – [ ]
3. सुधारणा – [ ]
4. निर्धार – [ ]

उत्तर :

1. कौतुक
2. आश्चर्य
3. प्रगती
4. निश्चय

प्रश्न 5.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. निंदा × [ ]
2. अधोगती × [ ]
3. जड × [ ]
4. अनियमित × [ ]

उत्तर :

1. कौतुक
2. प्रगती
3. हलका
4. नियमित

प्रश्न 6.
उताऱ्यातील दोन अनेकवचनी शब्द शोधून लिहा.
उत्तर :
i. महिने
ii. विदयार्थी

प्रश्न 7.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर :

शब्द	सामान्यरूप
स्वरूपाचे	स्वरूपा
कौतुकाच्या	कौतुका
विद्यार्थ्यात	विदयाथ्यो
आनंदाच्या	आनंदा

प्रश्न 8.
वाक्प्रचारांचा अर्थ लिहा.

1. दम भरणे
2. अक्षरही न बोलणे
3. निश्चय करणे
4. अत्यानंद होणे

उत्तर :

1. दम भरणे – ओरडणे
2. अक्षरही न बोलणे – गप्प बसणे
3. निश्चय करणे – ठरवणे
4. अत्यानंद होणे – खूप आनंद होणे

प्रश्न 9.
खालील दिलेल्या वाक्यांचा काळ ओळखा.
i. मी पण त्यांच्याशी बोलत नसे.
ii. तुझा कार्यक्रम आहे.
उत्तर :
i. भूतकाळ
ii. वर्तमानकाळ

प्रश्न 10.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तर :

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
मुलांच्या कर्तृत्वाचे त्यांच्यापेक्षा त्यांच्या पालकांनाच अधिक कौतुक वाटते असे जे म्हटले जाते ते तुम्हास पटते का?
उत्तर :
मुलांच्या कर्तृत्वाचे त्यांच्यापेक्षा त्यांच्या पालकांनाच अधिक कौतुक वाटते असे जे म्हटले जाते ते मला शंभर टक्के पटते. प्रत्येक आई-वडील आपल्या मुलांना लहानाचे मोठे करतात त्यांना शिक्षण देतात. प्रत्येक आई-वडिलांचे स्वप्न असते की आपल्या लाडक्याने मोठे होऊन आपल्या घराचे, समाजाचे व देशाचे नाव मोठे करावे. जेव्हा मुले परीक्षेत प्रथम येतात.

डॉक्टर किंवा अभियंता होतात, तेव्हा त्यांच्या आई-बाबांना ब्रह्मानंद झाल्याशिवाय राहत नाही. मुलांपेक्षा त्यांनाच अधिक कौतुक वाटते. त्यांच्या मुलांनी आयुष्यात मिळविलेले यश हे त्यांनी आयुष्यभर कष्ट करून मिळविलेल्या तपाचे फळ असते. म्हणून मुलांच्या कर्तृत्वाचे त्यांच्यापेक्षा त्यांच्या पालकांनाच अधिक कौतुक वाटते, असे जे म्हटले जाते ते अगदी योग्यच आहे.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
i. शिरीष न येण्याचे कारण – [ ]
ii. लेखक बेचैन झाला होता – [ ]
उत्तर :
i. नाना आजारी होते.
ii. शिरीषच्या आठवणीने

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

1. ‘नाना आजारी असल्यामुळे शिरीष येऊ शकणार नाही.’
2. समारंभाचा दिवस उगवला.
3. मी जरा स्वस्थ बसतो न बसतो तोच दारात शिरीष उभा!
4. दुसऱ्या दिवशीसुद्धा शिरीष आला नाही.

उत्तर :

1. दुसऱ्या दिवशीसुद्धा शिरीष आला नाही.
2. ‘नाना आजारी असल्यामुळे शिरीष येऊ शकणार नाही.’
3. समारंभाचा दिवस उगवला.
4. मी जरा स्वस्थ बसतो न बसतो तोच दारात शिरीष उभा!

प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
i. लेखकाच्या मनात वरचेवर कोणती शंका येत असे?
उत्तर :
नाना जवळ असताना शिरीष मोकळ्या मनाने व्हायोलिन वाजवत नसावा अशी शंका लेखकाच्या मनात वरचेवर येत असे.

ii. शिरीषच्या आठवणीने कोण बेचैन झाले होते?
उत्तर :
शिरीषच्या आठवणीने लेखक बेचैन झाला होता.

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
i. मी जरा स्वस्थ बसतो न बसतो तोच दारात ………………… उभा! (शिरीष, नाना, शिक्षक, गिरीष)
ii. ……….. गेले आणि प्रत्येक वेळी मिळणाऱ्या शिरीषच्या त-हेवाईक उत्तराचे आश्चर्य करीत मी बसलो.
(मातापिता, काकापुतण्या, पितापुत्र, काकाकाकी)
उत्तर :
i. शिरीष
ii. पितापुत्र

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधान पूर्ण करा.
या शिवाय आणखीन एक शंका लेखकाच्या मनात वरचेवर येत असे, ती म्हणजे …………..
(अ) लेखक असताना शिरीष मोकळ्या मनाने व्हायोलिन वाजवत नाही.
(ब) नाना जवळ असताना शिरीष मोकळ्या मनाने व्हायोलिन वाजवत नाही.
(क) नाना जवळ असताना शिरीष मोकळया मनाने गिटार वाजवत नाही.
(ड) नाना असताना शिरीष मोकळ्या मनाने पेटी वाजवत नाही.
उत्तर :
(ब) नाना जवळ असताना शिरीष मोकळ्या मनाने व्हायोलिन वाजवत नाही.

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा, – [ ]
i. आजारी होते – [ ]
ii. आठवणीने बेचैन होता
उत्तर :
i. नाना
ii. लेखक

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 4.
चूक की बरोबर लिहा.
i. त्याचा हा पहिला खाडा, नसेल एखादवेळेस जमले.’
ii. ‘नाना ठणठणीत असल्यामुळे शिरीष येऊ शकणार नाही.’
उत्तर :
i. बरोबर
ii. चूक

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्य लेखननियमानुसार शुद्ध करून लिहा.
त्याचे नाव पण काढायचे नाही, असे ठरवुन मि बाकीचे विद्यार्थी तयार केले.
उत्तर :
त्याचे नाव पण काढायचे नाही, असे ठरवून मी बाकीचे विद्यार्थी तयार केले.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील दोन नामे शोधून लिहा.
उत्तर :

1. पिता
2. पुत्र
3. शिरीष
4. नाना
5. मनुष्य
6. फी
7. पैसे
8. कार्यक्रम
9. सकाळ
10. दार

प्रश्न 3.
उताऱ्यातील दोन विशेषण शोधून लिहा.
उत्तर :

1. 0त-हेवाईक
2. मोकळ्या
3. पहिला

प्रश्न 4.
अचूक शब्द लिहा.
i. बेचैन, बैचन, बैचेन, बेचन
ii. व्हायोलिन, व्हायलिन, व्ायलीन, व्होयालीन
उत्तर :
i. बेचैन
ii. व्हायोलिन

प्रश्न 5.
समानार्थी शब्द लिहा.

1. पिता – [ ]
2. पुत्र – [ ]
3. खाडा – [ ]
4. रहस्य – [ ]
5. शंका – [ ]
6. दिवस – [ ]

उत्तर :

1. वडील
2. मुलगा
3. गैरहजेरी
4. गुपित
5. संशय
6. दिन

प्रश्न 6.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. रात्र × [ ]
2. चूक × [ ]
3. अवेळी × [ ]
4. प्रश्न × [ ]
5. जवळ × [ ]
6. मावळला × [ ]
7. अस्वस्थ × [ ]

उत्तर :

1. दिवस
2. बरोबर
3. वेळी
4. उत्तर
5. दूर
6. उगवला
7. स्वस्थ

प्रश्न 7.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर :

शब्द	सामान्यरूप
प्रश्नाचे	प्रश्ना
थोड्याशा	थोड्या

प्रश्न 8.
वाक्प्रचारांचा अर्थ लिहून वाक्यात उपयोग करा.
i. आश्चर्यचकित होणे
ii. बेचैन होणे
उत्तर :
i. अर्थ : नवल वाटणे
वाक्य : सर्कसमध्ये प्राण्यांचे खेळ पाहून मुले आश्चर्यचकित झाली.

ii. अर्थ : अस्वस्थ होणे
वाक्य : आई घरात न दिसल्याने भूषण बेचैन झाला होता.

प्रश्न 9.
खालील दिलेल्या वाक्यांचा काळ ओळखा.
i. त्याचा ा पहिला खाडा होता.
ii. मी उगाचच बेचैन झालो आहे.
उत्तर :
i. भूतकाळ
ii. वर्तमानकाळ

प्रश्न 10.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तर :

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
ऐन कार्यक्रमाच्या दिवशी तुमच्याबरोबर कार्यक्रमात भाग घेतलेला तुमचा मित्र गैरहजर राहिल्यास तुमची मन:स्थिती कशी होईल?
उत्तर :
समजा मी एखादया संगीत नाटकात भाग घेतलेला आहे व माझ्याबरोबर माझ्या मित्रानेही त्यात भाग घेतलेला आहे. गेल्या महिनाभर आम्ही त्यासाठी पूर्वतयारी केलेली आहे. ऐन नाटकाच्या दिवशी कही कारणास्तव तो नाटकाला हजर राहू शकणार नाही हे समजताच माझी तारांबळ उडेल. नाटक सादर कसे करायचे तसेच गैरहजर राहिलेल्या मित्राचे संवाद अगदी ऐन वेळी कोण पाठ करणार? असे अनेक प्रश्न मनात निर्माण होतील. कार्यक्रम सूचीतून नाटक रद्द करण्याशिवाय दुसरा मार्गच राहणार नाही. गेल्या महिनाभर वेळ काढून केलेल्या तयारीला काहीच अर्थ उरणार नाही. त्यामुळे मन खिन्न व उदास होईल.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
i. शिरीष जन्मात हात लावणार नव्हता.
ii. लेखकांनी कार्यक्रमाची परवानगी दिली.
उत्तर :
i. व्हायोलिनला
ii. शिरीषला

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

1. ‘माझे नाना…नाना…माझे नाना कायमचे गेले हो सर!’
2. मी ताडकन उभा राहिलो व त्याच्याजवळ गेलो.
3. सर, माझी एवढी एकच विनंती मान्य करा.
4. ‘तर माझी मनःस्थिती आपोआपच सुधारेल!’

उत्तर :

1. मी ताडकन उभा राहिलो व त्याच्याजवळ गेलो.
2. ‘माझे नाना…नाना…माझे नाना कायमचे गेले हो सर!’
3. सर, माझी एवढी एकच विनंती मान्य करा.
4. ‘तर माझी मन:स्थिती आपोआपच सुधारेल!’

प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
i. लेखकाने कोणाचे सांत्वन केले?
उत्तर :
लेखकाने शिरीषचे सांत्वन केले.

ii. अगितक होऊन शिरीष कोणाला विनंती करत होता?
उत्तर :
अगतिक होऊन शिरीष लेखकाला विनंती करत होता,

iii. शिरीषला कार्यक्रम देण्यास लेखक नकार का देत होता?
उत्तर :
शिरीषला कार्यक्रम देण्यास लेखक नकार देत होता कारण; तो दोन महिने गैरहजर होता.

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
i. अरे, तुझा ………. तरी काय? (नाव, गाव, पत्ता, धंदा)
ii. नंतर जन्मात हात लावणार नाही ……….! (व्हायोलिनला, गिटारला, विण्याला, तबल्याला)
उत्तर :
i. पत्ता
ii. व्हायोलिनला

प्रश्न 6.
सहसंबंध लिहा.
विनंती : लेखकाला :: आगतिक ……………….
उत्तर :
शिरीष

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा. ………………..
i. ‘इकडची दुनिया तिकडेच झाली आहे सर.
(अ) यापुढे मी दिसणार नाही!
(ब) यापुढे मी एकटाच दिसेन !
(क) यापुढे मी आणि नाना येईन!
(ड) यापुढे मी कधीच बोलणार नाही!
उत्तर :
(ब) यापुढे मी एकटाच दिसेन !

ii. आजच्या या पहिल्या कार्यक्रमावरच आपल्या ……………..
(अ) विद्यालयाची इभ्रत अवलंबून आहे.
(ब) विद्यालयाची शान अवलंबून आहे.
(क) विद्यालयाची पत अवलंबून आहे.
(ड) विदयालयाचे नाव अवलंबून आहे.
उत्तर :
(अ) विद्यालयाची इभ्रत अवलंबून आहे.

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 3.
सत्य वा असत्य ते लिहा.

1. ‘मला परवानगी दिलीत, तर माझी मनःस्थिती आपोआपच सुधारेल!’
2. गिरीष, मी तुझ्या भावना ओळखतो’
3. ‘आज आपल्या विद्यालयाचा कार्यक्रम ना?’

उत्तर :

1. सत्य
2. असत्य
3. सत्य

प्रश्न 4.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
उत्तर :

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.
i. ‘इकडची दुनीया तीकडे होईल ना?’
ii. ‘तू पूढे जन्मभर वाजव पण आज वाजवु नको.’
उत्तर :
i. ‘इकडची दुनिया तिकडे होईल ना?’
ii. ‘तू पुढे जन्मभर वाजव पण आज वाजवू नको.’

प्रश्न 2.
अचूक शब्द लिहा.
i. इभरत, इभत, इभ्रत, इर्भत
ii. दुःखित, दुखित, दूःखित दुःखीत
उत्तर :
i. इभ्रत
i. दुःखित

प्रश्न 3.
समानार्थी शब्द लिहा.
i. निर्धार – [ ]
ii. सौम्य – [ ]
उत्तर :
i. निश्चय
ii. शांत

प्रश्न 4.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. दूर × [ ]
2. इकडे × [ ]
3. हजर × [ ]
4. चूक × [ ]
5. सुरुवात × [ ]
6. आनंदी × [ ]

उत्तर :

1. जवळ
2. तिकडे
3. गैरहजर
4. बरोबर
5. शेवट
6. दु:खी

प्रश्न 5.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर :

शब्द	प्रत्यय	विभक्ती
विदयालयाचा	चा	षष्ठी
आवाजात	त	सप्तमी
व्हायोलिनला	ला	द्वितीया

प्रश्न 6.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर :

शब्द	सामान्यरूप
सांत्वनानंतर	सांत्वना
विद्यालयाचा	विदयालया
आवाजात	आवाजा
कार्यक्रमावर	कार्यक्रमा

प्रश्न 7.
वाक्प्रचारांचा अर्थ लिहा.
i. इभ्रत राखणे
ii. आगतिक होणे
उत्तर :
i. इभ्रत राखणे – इज्जत राखणे / प्रतिष्ठा राखणे
ii. अगतिक होणे – अधीर होणे

प्रश्न 8.
खालील दिलेल्या वाक्यांचा काळ ओळखा,
i. तुझी मन:स्थिती पण आज बरोबर नाही.
आज आपला नाईलाज आहे.
उत्तर :
i. वर्तमानकाळ
ii. वर्तमानकाळ

प्रश्न 9.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तर :

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्ही शिरीषच्या जागी असता तर तुम्ही काय केले असते ते थोडक्यात सांगा.
उत्तर :
मी जर शिरीषच्या जागी असतो तर कार्यक्रमाला गेलो असतो. शिक्षकांना विनंती करून कार्यक्रमात वाजविण्याची परवानगी मिळवली असती. स्वत:चे दुःख विसरून संगीतक्षेत्रात स्वत:ला झोकून दिले असतेवदिवस-रात्र मेहनतकरूनआपल्या पालकांचे स्वप्न पूर्ण केले असते. एकाग्रता व जिद्द यांची सांगड घालून यशाची उंचच उंच भरारी मारली असती. संगीत शिकत असताना येत असलेल्या सर्व संघर्षांचा सामना केला असता; पण काहीही झाले असते तरी संगीत शिकण्याचे थांबविले नसते.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा:

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
i. संगीतसेवा अंतरली याचाच धक्का बसला – [ ]
ii. एकेकाळी उत्कृष्ट गवई होते – [ ]
उत्तर :
i. नानांना
ii. शिरीषचे नाना

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
i. माझे नाना एकेकाळी ………………. गवई होते. (उत्कृष्ट, चांगले, मध्यम, दर्जाचे)
ii. ………. कडकडाटाने मी भानावर आलो. (वाक्यांच्या, टाळ्यांच्या, आवाजाच्या, किंचाळीच्या)
उत्तर :
i. उत्कृष्ट
ii. टाळ्यांच्या

प्रश्न 4.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

1. डोळे पुशीत शिरीष म्हणाला, ‘सर, काय ही भलतीच शंका!’
2. शेवटी त्यांनी मला काही तरी वादय शिकण्यासाठी उद्युक्त केले.
3. त्याप्रमाणे मी परवानगी दिली आणि शिरीष वाजवू लागला.
4. नवीनच शिकायला लागलेला मुलगा इतके उत्कृष्ट वाजवतो.

उत्तर :

1. त्याप्रमाणे मी परवानगी दिली आणि शिरीष वाजवू लागला.
2. नवीनच शिकायला लागलेला मुलगा इतके उत्कृष्ट वाजवतो.
3. डोळे पुशीत शिरीष म्हणाला, ‘सर, काय ही भलतीच शंका!’
4. शेवटी त्यांनी मला काही तरी वादव शिकण्यासाठी उद्युक्त केले.

प्रश्न 5.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
i. शिरीषने लेखकाला काय पाठवली?
उत्तर :
शिरीषने लेखकाला फी व चिठ्ठी पाठवली.

ii. शिरीष कार्यक्रमात कोणते वाक्य वाजवत होता.
उत्तर :
शिरीष कार्यक्रमात व्हायोलिन हे वाक्य वाजवत होता.

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा.
i. ज्या दिवशी मी तुमच्याकडे फी व
(अ) चिठ्ठी पाठवली.
(ब) संदेश पाठवला.
(क) वही पाठवली.
(ड) पेन पाठवला.
उत्तर :
(अ) चिठ्ठी पाठवली.

ii. डोळे पुशीत शिरीष म्हणाला.
(अ) सर, काय हे भलतच सांगताय!
(ब) सर, काय हे भलतच म्हणताय!
(क) सर, काय ही भलतीच शंका!
(ड) सर, काय ही भलतीच निंदा!
उत्तर :
(क) सर, काय ही भलतीच शंका!

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा,
उत्तर :

प्रश्न 3.
सत्य वा असत्य ते लिहा.

1. लेखकाने परवानगी दिली आणि शिरीष वाजवू लागला.
2. माझे नाना उत्कृष्ट खेळाडू होते.
3. नानांनी शिरीषला वाक्य शिकण्यासाठी उद्युक्त केले.

उत्तर :

1. सत्य
2. असत्य
3. सत्य

प्रश्न 4.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
उत्तर :

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.
i. ओठांच्या हालचालिंवरून त्यांना काहि काही शब्द समजत.
ii. ज्या दिवशी मि तुमच्याकडे फी व चीट्ठी पाठवली, त्याच रात्री नाना वारले.
उत्तर :
i. ओठांच्या हालचालींवरून त्यांना काही काही शब्द समजत,
ii. ज्या दिवशी मी तुमच्याकडे फी व चिठ्ठी पाठवली, त्याच रात्री नाना वारले.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील दोन सर्वनामे शोधून लिहा.
उत्तर :

1. मी
2. मला
3. त्याने
4. तू
5. त्यांना
6. ते
7. माझे

प्रश्न 3.
उताऱ्यातील दोन नामे शोधून लिहा.
उत्तर :

1. शिरीष
2. पाय
3. फी
4. चिट्ठी
5. व्हायोलिन
6. गवई
7. हात

प्रश्न 4.
समानार्थी शब्द लिहा.

1. लोक – [ ]
2. पाय – [ ]
3. शंका – [ ]
4. डोळे – [ ]
5. हात – [ ]
6. अंतरली – [ ]
7. वारंवार – [ ]
8. कौशल्य – [ ]

उत्तर :

1. जनता
2. पद
3. संशय
4. नयन
5. कर
6. दुरावली
7. पुन्हापुन्हा
8. कसब

प्रश्न 5.
विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. शंका × [ ]
2. दिवस × [ ]
3. सोई × [ ]
4. अंतरली × [ ]

उत्तर :

1. कुशंका
2. रात्र
3. गैरसोई
4. मिळाली

प्रश्न 6.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर :

शब्द	सामान्यरूप
पायांवर	पायां
माझ्याकडे	माझ्या
वादकाप्रमाणे	वादका
टाळ्यांच्या	टाळयां

प्रश्न 7.
उताऱ्यातील दोन अनेकवचनी शब्द शोधून लिहा.
उत्तर :

1. विदयार्थी
2. लोक
3. टाळया
4. डोळे

प्रश्न 8.
वाक्प्रचारांचा अर्थ लिहा.

1. परवानगी देणे
2. भानावर येणे
3. उदयुक्त करणे

उत्तर :

1. होकार देणे / अनुमती देणे
2. शुद्धीवर येणे
3. प्रोत्साहन देणे, प्रेरित करणे,

प्रश्न 9.
काळ बदला, (भविष्यकाळ करा)
शिरीष आत आला व त्याने माझ्या पायांवर डोके ठेवले.
उत्तर :
शिरीष आत येईल व तो माझ्या पायांवर डोके ठेवेल.

प्रश्न 10.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तर :

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
नवीन तंत्रज्ञानाशी मानवाची लगेचच मैत्री होत नाही, असे तुम्हांस वाटते का ? स्पष्ट करा.
उत्तर :
तंत्रज्ञान हे नेहमीच बदलत असते. त्यात प्रगती होत असते. नवीन तंत्रज्ञान मानवासाठी एक चमत्कार असते. त्याच्याशी जवळीक साधण्यासाठी मनुष्याला थोडाफार वेळ लागतो. त्याची रीत वा पद्धत, तंत्र समजून घेण्यासाठी मानवाला थोडा उशीर लागतो. ज्याप्रमाणे देशात सर्वप्रथम रेल्वे सुरू झाली तेव्हा लोकांच्या मानसिकतेत बदल व्हायला व तिचा वापर करण्यास फार वेळ लागला होता. त्याप्रमाणे आता एवढा वेळ लागत नाही. वा त्याचे आश्चर्य वाटत नाही; पण तरीही नवीन तंत्रज्ञान म्हटले की ते शिकण्यास वा जाणून घेण्यास घोडा फार वेळ लागतोच.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कती करा:

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 2.
उत्तरे लिहा.
i. शिरीषला खेद वाटायचा – [ ]
ii. लोकांच्या निदेकडे लक्ष न देता शिरीष – [ ]
उत्तर :
i. नानांना ऐकायला येत नव्हतं.
ii. व्हायोलिन वाजवू लागला.

प्रश्न 3.
उताऱ्यानुसार वाक्यांचा क्रम लावा.

1. शिरीषला नानांसमोर मोकळेपणा वाटत नव्हता.
2. ‘बेटा वाजव, मी ऐकतो आहे.’
3. शिरीष गप्प बसला आणि मी बोलू शकत नव्हतो.
4. नाना रोज शिरीषबरोबर येत होते.

उत्तर :

1. नाना रोज शिरीषबरोबर येत होते.
2. शिरीषला नानांसमोर मोकळेपणा वाटत नव्हता.
3. बेटा वाजव, मी ऐकतो आहे.’
4. शिरीष गप्प बसला आणि मी बोलू शकत नव्हतो.

प्रश्न 4.
खालील प्रश्नांची उत्तरे एका वाक्यात लिहा.
i. शिरीष किती तास सराव करत होता?
उत्तर :
शिरीष 24 तास सराव करत होता.

ii. ताना व सूर कोण सांगत आहेत, असा भास शिरीषला व्हायचा.
उत्तर :
ताना व सूर नाना सांगत आहेत, असा भास शिरीषला व्हायचा.

iii. शिरीषने डोळे मिटून घेताच नाना काय म्हणाले?
उत्तर :
‘बेटा वाजव, मी ऐकतो आहे!’ असे नाना म्हणाले.

प्रश्न 5.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.
i. डोळ्यांसमोर …………. नव्हते, ………….. नव्हते, कोणी नव्हते. (प्रेक्षक/थिएटर, लोक/प्रेक्षक, जनता/ प्रेक्षक, थिएटर/प्रेक्षक)
ii. …………… गप्प बसला आणि मी काहीच बोलू शकत नव्हतो. (शिरीष, नाना, लेखक, रमेश)
उत्तर :
i. प्रेक्षक/थिएटर
ii. शिरीष

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
योग्य पर्याय निवडून विधाने पूर्ण करा,
i. चोवीस तास एकच उदयोग, ……………..
(अ) एकच चिंता!
(ब) एकच ध्यास!
(क) एकच विचार!
(ड) एकच शिक्षा!
उत्तर :
(ब) एकच ध्यास!

ii. ज्या दिवशी नाना गेले त्याच दिवशी मी ठरवले, की ………
(अ) संगीत बंद !
(ब) वाक्ष्य बंद !
(क) व्हायोलिन बंद !
(ड) पेटी बंद !
उत्तर :
(अ) संगीत बंद !

प्रश्न 2.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर :

प्रश्न 3.
सत्य वा असत्य ते लिहा.
i. आज कार्यक्रमाच्या सुरुवातीला, एवढे लोक पाहून, शिरीष गडबडून गेला होता.
ii. बारा तास एकच उदयोग, एकच ध्यास!
उत्तर :
i. सत्य
ii. असत्य

प्रश्न 4.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
उत्तर :

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्य लेखननियमांनुसार शुद्ध करून लिहा.
या वीचारासरशी, लोकांच्या नींदेकडे लक्ष न देता मी त्याच दिवसापासून व्हायोलिन वाजवायला सुरुवात केली.
उत्तर :
या विचारासरशी, लोकांच्या निदेकडे लक्ष न देता मी त्याच दिवसापासून व्हायोलिन वाजवायला सुरुवात केली.

प्रश्न 2.
उताऱ्यातील दोन नामे शोधून लिहा.
उत्तर :

1. संगीत
2. नाना
3. व्हायोलिन
4. प्रेक्षक
5. थिएटर
6. बेटा
7. आवाज

प्रश्न 3.
उताऱ्यातील दोन सर्वनामे शोधून लिहा.
उत्तर :

1. त्यांना
2. ते
3. मला
4. मी

प्रश्न 4.
समानार्थी शब्द लिहा.

1. पुष्कळ – [ ]
2. सुधारणा – [ ]
3. सराव – [ ]
4. दुःख – [ ]

उत्तर :

1. अमाप
2. प्रगती
3. रियाज
4. खेद

प्रश्न 5.
विरूद्धार्थी शब्द लिहा.

1. शेवट – [ ]
2. आनंद – [ ]
3. अधोगती – [ ]

उत्तर :

1. सुरुवात
2. खेद
3. प्रगती

प्रश्न 6.
उताऱ्यातील दोन अनेकवचनी शब्द शोधून लिहा.
उत्तर :

1. विदयार्थी
2. लोक
3. टाळया
4. डोळे

प्रश्न 7.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर :

शब्द	सामान्यरूप
विचारासरशी	विचारा
शास्त्रासाठी	शास्त्रा
निंदेकडे	निंदे
तारांवरून	तारां

प्रश्न 8.
वाक्प्रचारांचा अर्थ लिहा.

1. धडपड करणे
2. खेद करणे
3. निंदा करणे

उत्तर :

1. खूप मेहनत करणे
2. दु:ख करणे
3. वाईट बोलणे

प्रश्न 9.
पर्यायी शब्द लिहा.
उत्तर :

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
संगीतशास्त्राची प्रेरणा ज्यास मिळते त्याचे भाग्य मुखासमाधानात न्हाऊन निघते, या कश्चनावर तुमचे विचार स्पष्ट करा.
उत्तर :
संगीतशास्त्र ही जीवनोपयोगी कला आहे. सूर ताल व लय यांचा मिलाप त्यात आहे. संगीतशास्त्र शिकणे हे कोणाचेही काम नाही. ही शिकण्याची संधी व भाग्य त्यालाच मिळते, ज्यास दैवी ईश्वरीय शक्तीचे वरदान लाभलेले आहे. लता मंगेशकर, आशा भोसले, मोहम्मद रफी, किशोर कुमार, शान, भीमसेन जोशी अशा अनेक दिग्गजांनी संगीतशास्त्रात नाव कमावलेले आहे. त्यांनादेखील संगीतशास्त्राची प्रेरणा त्यांच्या गुरूपासून लाभलेली आहे. त्यांच्या गुरूंची त्यांच्यावर असलेली कृपा हीच त्यांना मिळालेली प्रेरणा होय. त्यामुळेच त्यांचे आयुष्य सुखासमाधानात न्हाऊन निघालेले आहे.

‘बेटा, मी ऐकतो आहे!’ Summary in Marathi

लेखकाचा परिचय :

नाव : वसंत पुरुषोत्तम काळे
कालावधी : 1932-2001
कथालेखक, निबंधकार, नाटककार, कादंबरीकार, ‘लोंबकळणारी माणसं’, ‘पण माझ्या हातांनी’, ‘पेन सलामत तो’, ‘ब्रम्हदेवाचा काळ’, ‘गुलमोहर’, ‘कर्मचारी’, ‘का रे भुललासी’, ‘ऐक सखे’, ‘वन फॉर द रोड’, ‘मायाबाजार’, ‘स्वर, ‘संवादिनी’, ‘वलय’ इत्यादी कथासंग्रहः ‘ही वाट एकटीची’, ‘पार्टनर’ इत्यादी कादंबरीलेखन प्रसिद्ध, आकर्षक कथानके, ओघवती निवेदनशैली आणि चटपटीत संवाद यांमुळे त्यांच्या कथा वाचकप्रिय आहेत.

प्रस्तावना :

‘बेटा, मी ऐकतो आहे!’ ही कथा लेखक व.पु.काळे यांनी लिहिली आहे. या कथेत संगीत कलेवर जिवापाड प्रेम करणारे वडील व अपघातामुळे संगीतसेवेपासून अंतरलेल्या वडिलांच्या सौख्यासाठी धडपडणारा मुलगा यांचे भावस्पर्शी वर्णन लेखकांनी केले आहे.

‘Beta, mi aikto ahe!’ This story is written by writer V. P. Kale. In this story, we can witness a father who loves music more than his life and a son who struggles for happiness of father who has lost music because of an accident.

शब्दार्थ :

1. अपघात – दुर्घटना, (an accident)
2. सौख्य – संतोष, सुखासमाधानाची स्थिती (happiness)
3. कोलाहल. – गोंगाट, गोंधळ (an uproar, noise)
4. स्थिर – स्तब्ध, शांत (stable, steady)
5. खात्री – भरवसा (trust, certainty)
6. वादन – वाक्य वाजवण्याची कृती सादर – एखाक्यासमोर ठेवणे (to render)
7. आस्वाद – (येथे अर्थ) आनंद (relish)
8. धीटपणा – साहस (boldness, daring, courage)
9. नवखा – नवीन (new)
10. प्रतिबिंब – पडछाया (reflection)
11. मुसाफिर – प्रवासी (traveller)
12. अवसान – हिंमत, धमक (guts, courage)
13. श्रोतृवृंद – ऐकण्यासाठी जमलेल्या लोकांचा समूह (audience)
14. झरझर – घाईघाईने (quickly)
15. झगझगीत – चकाकणारे (glittering, sparkling)
16. सबंध – संपूर्ण (entire, whole)
17. चलबिचल – अस्वस्थता (hesitation)
18. तंबोरा – एक तंतुवादय (astring instrument)
19. धीरगंभीर – शांतपणे (serious)
20. ध्यान – चिंतन, मनन (meditation, attention)
21. षड्ज – संगीतातील सप्तस्वरांपैकी पहिला स्वर (सा) (the Ist note of the gamut)
22. धीमेपणाने – हळुवारपणे (slowly)
23. पंचेद्रिये – ज्ञानप्राप्तीची पाच इंद्रिये (the five sense organs)
24. दगा . विश्वासघात (betrayal)
25. सुहास्य – चांगले हास्य (a beautiful smile)
26. मुख – चेहरा (face)
27. वयस्कर – प्रौढ (elderly)
28. ग्रह – समजूत, कल्पना (a prejudice)
29. प्राथमिक – सुरुवातीचा, प्रारंभिक (elementary, primary)
30. प्रथा – रूडी, (general practice, custom)
31. नेटाने – जोर लावून, कष्टपूर्वक, प्रयत्नपूर्वक (with tremendous efforts)
32. आळीपाळीने – आलटून-पालटून, क्रमबदलून (alternately, by turns)
33. आगाऊ – उद्धट (rude)
34. आकलन शक्ती – बोधशक्ती (grasping power)
35. अत्यानंद – परमानंद, अतिशय आनंद (rapture, great joy and delight)
36. सांत्वन – दिलासा (consolation)
37. सौम्य – हळूवार, शांत (gentle, soft)
38. इभ्रत – पत, लौकिक (prestige)
39. आगतिक – असहाय्य, निराधार (helpless)
40. भानावर – शुद्धीवर (conscious)
41. गवई – गायक, गाणारा (asinger)
42. जबर – मोठे (huge)
43. बहिरे – ज्याला ऐकू येत नाही असा (deaf)
44. गैरसोय – अडचण (inconvenience)
45. अंतरणे – गमावणे, मुकणे (to lose)
46. उयुक्त – प्रेरित, तयार, सज्ज, प्रोत्साहित (ready)
47. धडपड – खटपट,खटाटोप, (struggle)
48. अमाप – खूप, पुष्कळ (a lot of, immeasurable)
49. वारंवार – पुन्हा पुन्हा, सतत (again, repeatedly)
50. खेद – दुःख, शोक (regret, remorse)
51. कौशल्य – कुशलता, कसब (skill)
52. मोकळेपणा – विनासंकोच वागणूक (freely, without any hesitation)
53. ध्यास उत्कट इच्छा, (yearning. longing)
54. भास – समज, कल्पना, ग्रह, भ्रम (illusion, impression)
55. तान – सूर (tune)
56. ठेका – एक मंद गतीचा ताल (rhythm)

टिपा :

1. फिड्लवादय – एक प्रकारचे तंतुवादच जे व्हायोलिन या नावानेही ओळखले जाते.
2. फूटलाईट – रंगमंच आणि कलाकारांना प्रकाशित करणारा, रंगभूमीच्या पुढे असलेला प्रकाश.

वाक्प्रचार :

1. कोलाहल बंद पडणे – शांतता पसरणे
2. आस्वाद घेणे _ – आनंद घेणे
3. कौतुक करणे – प्रशंसा करणे
4. नाव खराब करणे – वाईट कृत्य करणे
5. प्रतिबिंबित होणे – स्पष्ट दिसणे, पडछाया उमटणे
6. अवसान न राहणे – हिम्मत हारणे
7. धीर सुटणे – हार मानणे
8. खूण करणे – इशारा करणे
9. चलबिचल होणे – अस्वस्थ होणे
10. कानावर विश्वास न बसणे – एखादी गोष्ट सत्य न वाटणे
11. शंका चाटून जाणे – संशय निर्माण करणे
12. प्रथा असणे – रीत असणे
13. जिवाचे कान करणे – एखादी गोष्ट लक्षपूर्वक ऐकणे
14. दम भरणे – रागावणे
15. आश्चर्यचकित होणे – नवल वाटणे
16. भानावर येणे – शुद्धीवर येणे
17. उदयुक्त करणे – प्रेरित करणे, प्रोत्साहन देणे, एखादी गोष्ट करण्यासाठी तयार करणे.
18. सराव करणे – अभ्यास करणे
19. ध्यास लागणे – इच्छा होणे, व्यसन लागणे
20. भास होणे – प्रतीत होणे, जाणवणे

9th Std Marathi Questions And Answers:

• सर्वात्मका शिवसुंदरा (प्रार्थना) Class 9 Question Answer
• संतवाणी (अ) भेटीलागी जीवा – संत तुकाराम Class 9 Question Answer
• संतवाणी (आ) संतकृपा झाली – संत बहिणाबाई Class 9 Question Answer
• ‘बेटा, मी ऐकतो आहे!’ Class 9 Question Answer
• जी. आय. पी. रेल्वे Class 9 Question Answer
• काझीरंगा (स्थूलवाचन) Class 9 Question Answer