Class 9

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 English Solutions My English Coursebook Chapter 3.1 Coromandel Fishers Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 My English Coursebook Solutions Chapter 3.1 Coromandel Fishers

My English Coursebook Std 9 Guide Chapter 3.1 Coromandel Fishers Textbook Questions and Answers

Warming up:
Chit-chat

1. What time do you get up in the morning?
2. What time do you go to bed?
3. Where do you spend your holidays?
4. What adventures do you like boating, trekking, scuba diving, mountaineering or something else?
5. After you finish your education, would you like to work close to nature?
6. What would you like to do?

Expanding Horizons

Question (a)
Write as many words as you can, related to the following. You should have at least twenty words each. You may refer to your geography textbook or other sources for that purpose. Then try to find English words/items for the ones you have written.

Answer:

Question (b)
Prepare a bilingual glossary for each of these topics:

Question (c)
Arrange the glossary in two ways:
1. According to the alphabetical order of letters in your mother tongue.
2. According to the alphabetical order ‘a-z’
[Students may attempt (b) & (c) above on ther own.

English Workshop:

Answer the following questions.

Question (a)
How many stanzas are there in the poem?
Answer:
There are three stanzas in the poem.

Question (b)
How many lines are there in the poem?
Answer:
There are twelve lines in the poem.

Question (c)
List the rhyming words in each stanza:
Answer:

1. First stanza: light – night, free – sea
2. Second stanza: call – all, drives – lives
3. Third stanza: grove – love, glee – sea

2. You know that many poems have rhyming words or rhymes at the end of the lines in each stanza. The pattern of rhyming is usually shown with the help of small letters such as ‘a’, ‘b’, ‘c’, etc. This pattern of rhyme is known as the rhyme scheme. The rhyme scheme of each stanza in this poem is aabb. Verify.

Question 1.
You know that many poems have rhyming words or rhymes at the end of the lines in each stanza. The pattern of rhyming is usually shown with the help of small letters such as ‘a’, ‘b’, ‘c’, etc. This pattern of rhyme is known as the rhyme scheme. The rhyme scheme of each stanza in this poem is aabb. Verify.

3. What do the following expressions refer to? Write in a word or phrase:

Question 1.
What do the following expressions refer to? Write in a word or phrase:

1. leaping wealth of the tide: …………
2. kings of sea: …………..
3. at the fall of the sun: …………
4. the edge of the verge: ………..

Answer:

1. leaping wealth of the tide: fish
2. kings of sea : fishermen
3. at the fall of the sun : at the sunset
4. the edge of the verge : horizon

4. Match the following:

Question 1.
Match the following:

Answer:
(a) the wind – child
(b) dawn – mother holding her child
(c) sea – mother
(d) cloud – brother
(e) waves – comrades

5. Find and write the lines in the poem that refer to:

Question 1.
Find and write the lines in the poem that refer to:
(a) early morning
(b) evening
(c) full moon night
Answer:
(a) early morning: Rise, brother, rise; the wakening skies pray to the morning light.
(b) evening: What though we toss at the fall of the sun where the hand of the sea-god drives?
(b) full moon light: And sweet are the sands at the full o’ the moon with the sound of the voices we love

6. Write the lines that show that the fishermen are not afraid of the sea or of drowning.

Question 1.
Write the lines that show that the fishermen are not afraid of the sea or of drowning.
Answer:
He who holds the storm by the hair, will hide in his breast our lives.

7. In the last stanza, two lines refer to a landscape, and two lines refer to a ‘seascape’. Which are they? Copy them from the poem correctly:

Question 1.
In the last stanza, two lines refer to a landscape, and two lines refer to a ‘seascape’. < Which are they? Copy them from the poem correctly:

Answer:

Landscape	Seascape
Sweet is the shade of the coconut glade, and the scent of the mango grove, And sweet are the sands at the full o’ the moon with the sound of the voices we love.	But sweeter, brothers, the kiss of the spray and the dance of the wild foam’s glee; Row, brothers, row to the edge of the verge, where the low sky mates with the sea.

8. Using the internet, find photographs /pictures of landscapes /seascapes to illustrate the images used in the poem.

Question 1.
Using the internet, find photographs /pictures of landscapes /seascapes to illustrate the images used in the poem.

9. Select a few lines from your favourite nature poem in your mother tongue and translate them into English.

Question 1.
Select a few lines from your favourite nature poem in your mother tongue and translate them into English.
Answer:
1. Title: Coromandel Fishers
2. Poet/Poetess: This poem is written by Sarojini Naidu.

3. Theme/Central Idea: The theme of the poem is that when human beings come together for a common purpose, no force or adversary can adversary can block their way. There could be risk in any challenging enterprise, but human progress depends on facing them courageously.

4. Rhyme Scheme: The rhyme scheme of the poem is ‘aabb’.

5. Figure of Speech: Simile, Metaphor

6. Special Feature: This is a didactic poem. A didactic poem is an instructive one. It is aimed at imparting certain advice or some moral principles. “When we come together for a common purpose and put our faith in God, we can accomplish great things” – This is the moral principle of this poem.

7. Favourite Lines: My favourite lines from the poem are :

• “He who holds the storm by the hair, will hide in his breast our lives”.
• But sweeter, O brothers, the kiss of the spray and the dance of the wild foam’s glee.

8. Why I like the poem: I like this poem because it imparts a very positive message. It says that if we trust in God and do our work promptly, success is ours.

My English Coursebook 9th Class Solutions Chapter 3.1 Coromandel Fishers Additional Important Questions and Answers

Simple Factual Activities:

Question 1.
Who holds the storm by the hair?
Answer:
God holds the storm by the hair.

Question 2.
What type of boat do the fishermen use?
Answer:
The fishermen use catamaran boats.

Complex Factual Activities :

Question 1.
As the sea-gull flies away calling it appears as though, he is showing the way-What does the way lead to?
Answer:
The way leads the fishermen to the sea where plenty of fish can be caught.

Paragraph format:

The title of the poem is ‘Coromandel Fishers.’ The poem is written by Sarojini Naidu. The theme of the poem is that when human beings come together for a common purpose, no force or adversary can block their way. There could be risk in any challenging enterprise, but human progress depends on facing them courageously. The fishermen in the poem prove this fact.

The rhyme scheme of the poem is ‘aabb’. The figures of speech in the poem are simile and Metaphor. The special feature of this poem is that it a didactic poem. It is an instructive poem which is aimed at imparting certain advice or some moral principles. “ When we come together for a common purpose and put our faith in God, we can accomplish great things. ” This is the moral principle of this poem.

My favourite lines from the poem are:

1. “He who holds the storm by the hair, will hide in his breast our lives.” This line shows the fishermen put their full faith in the sea-god.
2. “But sweeter, O brothers, the kiss of spray and the dance of the wild foam’s glee.” I like the poem because it gives a very positive message. It says that if we trust in God and do our work promptly, success is ours.

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 7 सूक्तिसुधा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 7 सूक्तिसुधा

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 7 सूक्तिसुधा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कैः धनं न हीयते?
उत्तरम् :
चौरेण, राज्ञा च विद्याधनं न ह्रियते।

प्रश्न आ.
केषु धनं न विभज्यते ?
उत्तरम् :
भ्रातृषु धनं न विभज्यते।

प्रश्न इ.
सर्वधनप्रधानं किम् ?
उत्तरम् :
सर्वधनप्रधानं विद्याधनम् ।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
विद्याधनं व्यये कृते कथं वर्धते ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठामध्ये विविध संस्कृत साहित्यकृतींमधून सुभाषिते संकलित केली आहेत. प्रसङ्गाभरणम् मधील श्लोक विद्येचे महत्त्व सांगतो. विद्या हे धन असे आहे जे कोणी चोरू शकत नाही, जे राजा कुणाकडून घेऊ शकत नाही, विद्याधन हे भावंडांमध्ये इतर मालमत्तेप्रमाणे वाटले जाऊ शकत नाही व त्याचे कधी ओझे सुद्धा होत नाही.

पैसा खर्च केला की तो कमी होतो, पण विद्याधन मात्र जितके वाटू तितके वाढते. आपण आपल्याकडचे ज्ञान जेव्हा दुसऱ्याला देतो तेव्हा त्याच्याकडूनसुध्दा आपल्याला अधिक ज्ञान मिळते. चर्चामधून, ज्ञानाच्या आदान-प्रदानामधून आपल्या ज्ञानात वाढच होते. ज्ञान दिल्याने वाढते, हा संदेश या श्लोकातून दिला आहे.

In the lesson ‘सूक्तिसुधा’ various subhashitas are collected from different literature pieces of Sanskrit. – In the shloka from प्रसङ्गाभरणम् the importance of knowledge is expressed. Knowledge can neither be stolen nor it can be taken away by king. It is indivisible and is not burden either.

Knowledge is that kind of a wealth which increases though spent unlike other riches. When we impart knowledge to someone, through that interaction we gain more knowledge. Here knowledge increases but never decreases. This special feature of knowledge suggests us that we should always share our knowledge and it is the greatest wealth.

3. सन्धिविग्रहं कुरुत ।
वर्धत एव ।

प्रश्न 1.
वर्धत एव ।
उत्तरम् :
वर्धत एव – वर्धते + एव।

4. समानार्थकशब्द लिखत।
चोरः, भारः, नित्यम्, विद्या, धनम्, प्रधानम् ।

प्रश्न 1.
चोरः, भारः, नित्यम्, विद्या, धनम्, प्रधानम् ।
उत्तरम् :

• चोरः – तस्करः, स्तेनः।
• नित्यम् – सदा, सर्वदा, सदैव।
• विद्या – ज्ञानम्।
• धनम् – वित्तम्।
• प्रधानम् – प्रमुखम्।

5. विरुद्धार्थकशब्द लिखत।
व्ययः, नित्यम्, प्रधानम्।

प्रश्न 1.
व्ययः, नित्यम्, प्रधानम्।
उत्तरम् :

• व्ययः × सञ्चयः।
• नित्यम् × क्वचित्।
• प्रधानम् × गौणम्, तुच्छम्।

श्लोक: 2

1. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. परः + वा + इति
आ. वसुधा + एव
उत्तरम् :
अ. परो वेति – पर: + वा + इति।
आ. वसुधैव – वसुधा + एव।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
‘अयं निजः, अयं परः’ इति केषां गणना ?
उत्तरम् :
अयं निजः, अयं परः इति लघुचेतसाम् गणना।

प्रश्न आ.
केषां कृते वसुधा एव कुटुम्बकम् भवति?
उत्तरम् :
उदारचरितानां कृते वसुधा एव कुटुम्बकम् अस्ति।

3. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
लघुचेतसः उदारचेतसः जनाः कथम् अभिज्ञातव्याः ?
उत्तरम् :
दररोजच्या आयुष्यात आपण अनेक मूल्ये, तत्त्वे पाळतो ज्यांच्यामुळे आपल्या आयुष्याला आकार मिळतो व ते अधिक समृद्ध होते. अशाच काही मूल्यांचा संदेश ‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठातून दिला आहे.

शाईधरपद्धति मधून घेतलेल्या या श्लोकात उदार माणसांच्या गुणांचा गौरव केला आहे. काही माणसे नेहमी हे माझे, हे तुझे असे म्हणून गोष्टींमधे भेद करतात. त्यांच्या स्वत:च्या गोष्टींपुरतेच ते पाहतात व जे परके, आपले नाही त्याच्याशी काही देणे-घेणे ठेवत नाहीत. अशी माणसे कोत्या मनाची समजावीत. या उलट जी माणसे मनाने उदार असतात त्यांच्यासाठी संपूर्ण विश्वच त्यांचे कुटुंब असते. हे विश्वची माझे घर असे म्हणणारे संत हे उदार मन असणाऱ्या माणसांमध्ये गणले जातात.

In our day to day life, we follow certain values, certain morals that enchance our lifestyle. ‘सूक्तिसुधा’ talks about such values.

In the shloka taken from शाईधरपद्धति the nature of noble and generous people is described. It says that those who consider things as mine and not mine are low-minded. They delimit the things as their own and not belonging to them. But to those who are really generous, the whole earth is like their own family.

Great saints treat the whole universe like their own, they never hesitate to enlighten or help others irrespective of who they are. A person with a big heart is always praised and looked upon for help in any difficult situation. Such people are very hard to find. However, people with an inferior mind or nonassimilative nature are known by their attitude of being self-centered.

4. स्तम्भमेलनं कुरुत |

प्रश्न 1.

अ	स्वीयम्	चिन्तनम्	अन्यः	पृथिवी
आ	गणना	वसुधा	निजः	परः

उत्तरम् :

अ	स्वीयम्	चिन्तनम्	अन्यः	पृथिवी
आ	निजः	गणना	परः	वसुधा

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
परोपकाराय वृक्षाः किं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय वृक्षाः फलन्ति ।

प्रश्न आ.
परोपकाराय नद्यः किं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय नद्यः वहन्ति ।

प्रश्न इ.
काः परोपकाराय दुहन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय गाव: दुहन्ति।

प्रश्न ई.
शरीरं किमर्थम् ?
उत्तरम् :
परोपकारार्थ शरीरम्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
परोपकार: नाम किम् ? के परोपकारमग्नाः ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठामध्ये प्रत्यक्ष आयुष्यात आचरणात आणण्यासाठीचे संदेश सुंदर शब्दांत काव्यात्मकप्रकाराने दिले आहेत. ‘विक्रमोर्वशीयम्’ या नाटकातून घेतलेल्या श्लोकामध्ये परोपकाराचे महत्त्व सांगितले आहे. इतरांना कोणत्याही परतफेडीची अपेक्षा न ठेवता मदत करणे म्हणजे परोपकार. काही व्यक्ती या कायमच दुसऱ्याच्या चांगल्याचा विचार करत असतात.

अशा व्यक्तींना आपण संत-महात्मा म्हणून त्यांचा गौरव करतो. प्रस्तुत श्लोकात निसर्गातील उदाहरणे देऊन परोपकाराचे माहात्म्य सांगितले आहेत. वृक्ष इतरांना देण्यासाठीच फळे धारण करतात. त्या फळांच्या बदल्यात ते कशाची अपेक्षा करत नाहीत. नद्या गावोगावांना पाणी पुरवत वाहतात. त्यांचा स्वत:चा त्यात काही वैयक्तिक लाभ नसतो.

गायी इतरांसाठीच दूध देतात. अशाप्रकारे झाडे, नद्या, गायी हे परोपकराचा संदेश नेहमी देत असतात, रोजच्या व्यवहारातील निसर्गाच्या उदाहरणांमधून परोपकाराचे महत्त्व सांगितले आहे.

In the lesson’सूक्तिसुधा’ various shlokas filled with value based messages are given. They teach us many values such as selflessness, charity, knowledge. In the shloka taken from ‘विक्रमोर्वशीयम्’ the greatness of selfless behaviour is emphasized.

परोपकार means helping othersselflessly. To help others and not expecting anything in return is a great virtue. Only noble ones possess such a rare quality. The trees bear fruits for others. They don’t eat the fruits they bear.

The rivers flow for people like us. The cows yield milk for others. They don’t see their benefit in doing so. Likewise, our life is also for helping others. These subhashita gives a message that however busy we may get, we should always spare some time to help others selflessly.

श्लोकः 3

3. समानार्थकशब्द लिखत।
वृक्षाः, नद्यः, शरीरम्।

प्रश्न 1.
वृक्षाः, नद्यः, शरीरम्।
उत्तरम् :

• वृक्ष: – तरुः।
• नद्यः – सरित्।
• शरीरम् – तनुः, देहः।

4. विरुद्धार्थकशब्द लिखत।

प्रश्न 1.
उपकारः, परः ।
उत्तरम् :
1. उपकार: × अपकारः
2. परः × निजः।

श्लोक: 4

1. रिक्तस्थानं पूरयत।

प्रश्न 1.
अ. सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं ………..।
आ. सत्सङ्गतिः वाचि ……….. सिञ्चति।
इ. सत्सङ्गतिः ……….. दिशति ।
ई. सत्सङ्गतिः पापम् ……….. ।
उ. सत्सङ्गतिः चित्तं ……….. ।
ऊ. सत्सङ्गति दिक्षु ……….. तनोति।
उत्तरम् :
अ. हरति
आ. सत्यम्
इ. मानोन्नतिम्
ई. अपाकरोति
उ. प्रसादयति
ऊ. कीर्तिम्

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
सत्सङ्गतिः जीवने किं किं करोति ?
उत्तरम् :
It is said that one is known by the company he keeps. The people around us lay great impact on our life. Company of good people takes away ignorance of the intellect. It makes us truthful. Due to company of good people one gains more respect. Our sins get wiped away when we are surrounded by virtuous people.

It doesn’t only make us happy but also spreads fame in all directions. Company of good people is always desirable. They always pass on the good qualities to everyone they are around. Company of good people is desirable in every aspect.

‘सुसंगति सदा घडो, सुजन वाक्य कानी पडो’ असे म्हणतात. सज्जनांच्या संगतीमुळे आपला उद्धार होतो हे खरेच आहे. ‘सूक्तिसुधा’ च्या या श्लोकात हे सांगितले आहे. चांगल्या माणसांच्या संगतीमुळे बुद्धीचे अज्ञान दूर होते. ते सत्याची शिकवण देतात. चांगल्या लोकांच्या संगतीत राहिल्यामुळे आपल्याला अधिक मान मिळतो.

सद्संगतीमुळे आपल्यातील वाईट वृत्तींचा नाश होतो. त्यामुळे आपण पापांपासून लांब राहतो. सज्जनांबरोबर राहिल्यामुळे वाईट गोष्टी आपल्यापासून आपोआप लांब राहतात आणि मन प्रसन्न राहते. सज्जनांबरोबर राहिल्यामुळे त्यांच्याप्रमाणेच आपली सुद्धा प्रसिद्धी सर्वदूर परसते.

श्लोक: 5

1. सन्धिविग्रहं कुरुत।
नार्यस्तु, यत्रैताः, एतास्तु, तत्राफलाः, सर्वास्तत्र ।

प्रश्न 1.
नार्यस्तु, यत्रैताः, एतास्तु, तत्राफलाः, सर्वास्तत्र ।
उत्तरम् :

• नार्यस्तु – नार्यः + तु।
• यौतास्तु – यत्र + एता: + तु।
• सर्वास्तत्राफला: – सर्वाः + तत्र + अफलाः।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
देवताः कुत्र रमन्ते ?
उत्तरम् :
यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।

प्रश्न आ.
क्रियाः कुत्र अफलाः भवन्ति ?
उत्तरम् :
यत्र तु एता: न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः अफला: (भवन्ति)।

3. माध्यमभाषया उत्तरत। 

प्रश्न 1.
‘यत्र नार्यः पूज्यन्ते’। इति सूक्तिं श्लोकस्य आधारेण स्पष्टीकुरुत।
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ पाठामध्ये रोजच्या आयुष्यात आचरणात आणण्यासारखी अशी मूल्ये सांगितली आहेत. महाभारतातील श्लोकामध्ये ‘स्त्रियांचा आदर करावा’ हे त्रिकालाबाधित तत्त्व सांगितले आहे. जिथे स्त्रियांना आदर दिला जातो, तिथे देवता सुद्धा आनंदाने राहतात. मात्र जिथे स्त्रियांचा अनादर होतो तिथे कोणतेही कार्य सफल होत नाही.

ज्या समाजामध्ये स्त्रियांना मानसन्मान मिळतो तो समाज प्रगत समजला जातो. हे तत्त्व आजही लागू होते. ‘देव आनंदाने राहतात’ म्हणजे ते स्थान पवित्र व रम्य मानले जाते. त्या ठिकाणी नेहमी सकारात्मकता, उत्साह राहतो.

In the lesson ‘सूक्तिसुधा’ different values, are taught which we should apply in our life. Averse fromमहाभारत tells an important value to respect women which is absolute irrespective of time or situation. Since ancient times, the scriptures have taught to respect each and every woman.

In this particular shloka, it is said that where the women get respect Gods dwell there happily. But where women are not respected, no action gets accomplished in such place. So respecting women is a sign of good and developed society.

5. ‘नारी’ इत्यर्थम् अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

प्रश्न 1.
‘नारी’ इत्यर्थम् अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 7 सूक्तिसुधा Additional Important Questions and Answers

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. सर्वधनेषु प्रधानं विद्याधनम् अस्ति।
2. परोपकाराय वृक्षाः फलन्ति।
3. परोपकाराय नद्य: वहन्ति।

उत्तरम् :

1. सर्वधनेषु प्रधानं किम् अस्ति?
2. परोपकाराय के फलन्ति?
3. नद्यः किमर्थं वहन्ति?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – चोरहार्यम्, राजहार्यम्, भ्रातृभाज्यम्, भारकारि, निजः, परः, अयम्, गणना, वसुधा, कुटुम्बकम्, वृक्षाः, नद्यः, गावः, शरीरम्,
  इदम्, सत्यम्, चातकः, सः, मेघः, उदारता, पठकः, पाठकः, शास्त्रवाचकाः, ते. यः, क्रियावान, सः, पण्डितः, सर्वे, अन्ये, ये, व्यसनिनः ।
• द्वितीया – जाड्यम्, मानोन्नतिम्, पापम्, चित्तम्, कीर्तिम्, जलधरम्, त्रिचतुरान्, पय:कणान्, विश्वम्।
• तृतीया – पिपासया, अम्भसा।
• चतुर्थी – परोपकाराय।
• षष्ठी – लघुचेतसाम्, उदारचरितानाम्, धियः, महताम्।
• सप्तमी – व्यये, वाचि, दिक्षु।

लकारं लिखत।

• वर्धते – वृध्-व धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• फलन्ति – फलधातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• वहन्ति – वह धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• दुहन्ति – दुह् धातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• हरति – ह धातुः प्रथमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• सिञ्चति – सिच् – सिधातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• दिशति – दिश् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• करोति – कृ धातु: अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• प्रसादयति – प्र + सद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं प्रयोजकरूपं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• तनोति – तन् धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• कथय – कथ् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• याचते – याच् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• पूरयति – पूर् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

पद्यांश पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

उत्तरम् :
न चोरहार्यम्, न भ्रातृभाज्यम्, न राजहार्यम्, न भारकारि।

2.

3.

4.

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
उदारचरितानां कृते वसुधा कीदृशी भवति?
उत्तरम् :
उदारचरितांना कृते वसुधा कुटुम्बकम् इव भवति।

प्रश्न 2.
सत्सङ्गतिः धियः किं हरति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति।

प्रश्न 3.
सत्सङ्गतिः वाचि किं सिञ्चति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः वाचि सत्यं सिञ्चति।

प्रश्न 4.
सत्सङ्गतिः किम् अपाकरोति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः पापम् अपाकरोति ।

प्रश्न 5.
सत्सङ्गतिः किं प्रसादयति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः चित्तं प्रसादयति ।

प्रश्न 6.
सत्सङ्गतिः दिक्षु किं तनोति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः दिक्षु कीर्तिं तनोति।

प्रश्न 7.
परैः विग्रहे प्राप्ते वयं कति स्मः?
उत्तरम् :
परैः विग्रहे प्राप्ते वयं पञ्चाधिकं शतम्।

प्रश्न 8.
कौरवाः कति सन्ति?
उत्तरम् :
कौरवाः शतं सन्ति।

रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अन्वयं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
लघुचेतसां (कृते) अयं ……….. पर: वा इति ………… (अस्ति)। उदारचरितानां (कृते) तु ………. एव ……….. (अस्ति )।
उत्तरम् :
लघुचेतसां (कृते) अयं निज: पर: वा इति गणना (अस्ति)। उदारचरितानां (कृते) तु वसुधा एव कुटुम्बकम् (अस्ति)।

प्रश्न 2.
1. गाव: ………… दुहन्ति ।
2. इदं शरीरं ……………. (एव अस्ति)।
उत्तरम् :
1. गाव: परोपकाराय दुहन्ति ।
2. इदं शरीरं परोपकारार्थम् (एव अस्ति )।

प्रश्न 3.
सत्सङ्गतिः ………….. जाड्यं हरति, ………. सत्यं सिञ्चति, मानोन्नति दिशति, पापम् ……….., चित्तं …………, दिक्षु कीर्तिं तनोति । कथय! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ।।
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति, वाचि सत्यं सिञ्चति, मानोन्नति दिशति, पापम् अपाकरोति, चित्तं प्रसादयति, दिक्षु कीर्ति तनोति । कथय! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ।।

प्रश्न 4.
(यदा) ………… पिपासया जलधरं त्रिचतुरान् ………… याचते (तदा) सः (मेघः) अपि विश्वम् ………… पूरयति। हन्त हन्त (कियती एषा) महताम् …………
उत्तरम् :
(यदा) चातक :पिपासया जलधरं त्रिचतुरान् पय:कणान्याचते (तदा) सः (मेघः) अपि विश्वम् अम्भसा पूरयति। हन्त हन्त (कियती एषा) महताम् उदारता!

प्रश्न 5.
पठक: पाठक: (तथा) च ये अन्ये ………….. (सन्ति, ते) सर्वे ………… ज्ञेयाः। (यतः) यः ………. स(एव) ………. (अस्ति)।
उत्तरम् :
पठक: पाठक: (तथा) च ये अन्ये शास्त्रवाचका: (सन्ति, ते) सर्वे व्यसनिनः ज्ञेयाः। (यतः) य: क्रियावान् स: (एव) पण्डितः (अस्ति)।

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

नारी – नारी सर्वत्र पूजनीया। स्त्री/महिला/योषा सर्वत्र पूजनीया।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
मानोन्नतिः	upliftment of respect	मानस्य उन्नतिः।	षष्ठी तत्पुरुष समास

सूक्तिसुधा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृतसाहित्य गद्य, पद्य, नाट्य अशा सर्व साहित्यप्रकारांनी परिपूर्ण आहे. सुभाषिते हा पद्यप्रकार संस्कृतसाहित्यातील लोकप्रिय साहित्यप्रकार आहे. संस्कृत सुभाषिते केवळ संस्कृतमध्येच नाही तर इतर भाषांमध्ये सुद्धा जशीच्या तशी वापरली जातात. उदा. “विनाशकाले विपरीतबुद्धिः। संपूर्ण सुभाषित लक्षात राहिले नाही तरी त्याचा गर्भितार्थ किंवा महत्त्वाची ओळ नक्कीच लक्षात राहते, जी म्हण किंवा उक्ती म्हणून वापरली जाते. शब्दसंपदा वाढवण्यात सुभाषिते निश्चितच मदत करतात.

Sanskrit literature comprises of prose, poetry and drama.सुभाषितs are well knoron part of the poetic liturature. Parts of which have been used as proverbs or sayings not only in Sanskrit but also in other languages. In fact several Sanskrit sayings are very often used as they are in other Indian languages.

You may recall विनाशकाले विपरीतबुद्धिः. People generally do not remember the entire subhashita but they do remember the phrase of the proverb quite easily. In fact remembering such sayings definitely enhances one’s vocabulary and command over the language..

श्लोकः – 1

न चोरहार्य ………….. सर्वधनप्रधानम् ।।1।। [Knowledge is the best of all riches]

श्लोकः : न चोरहार्य न च राजहार्य न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि ।
व्यये कृते वर्धत एव नित्यं विद्याधनं सर्वधनप्रधानम् ।।1।। (प्रसङ्गाभरणम्)

अन्वयः : विद्याधनं चोरहार्य न (अस्ति), राजहार्य न, भ्रातृभाज्यं न, भारकारि (अपि) न (अस्ति) । व्यये कृते अपि (तत्) नित्यं वर्धते एव ।
(सत्यमेव विद्याधनं) सर्वधनप्रधानम् (अस्ति) ।

अनुवादः

Knowledge which is wealth cannot be stolen by a thief, cannot be taken away by a king, cannot be divided among brothers and is also not a burden. Though it is spent it only always increases. Wealth in the form of knowledge is the foremost among all types of wealth

विद्याधन चोरले जाऊ शकत नाही, राजा ते जप्त करू शकत नाही, याची भावंडामध्ये वाटणी केली जाऊ शकत नाही आणि ते त्याचे ओझे घेत नाही, खर्च केले तरी ते वाढतेच. खरोखर विद्याधन हे नेहमीच सर्व प्रकारच्या धनांमध्ये श्रेष्ठ धन आहे!

श्लोक: – 2

अयं ………………. कुटुम्बकम् ।।2।। [The world is one family]

श्लोकः : अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ।।2।। (शार्ङ्गधरपद्धतिः)

अन्वयः । लघुचेतसां (कृते) अयं निजः पर: वा इति गणना (अस्ति) । उदारचरिताना (कृते) तु वसुधा एव कुटुम्बकम् (अस्ति)।

अनुवादः

हे माझे, हे तुझे असे कोत्या मनाचे लोक मानतात. उदार वृत्तीच्या लोकांसाठी तर संपूर्ण पृथ्वीच कुटुंब असते.
This is mine or it belongs to others is the consideration of the low-minded. Indeed for the | generous/ large-hearted, the entire world is a family.

श्लोकः – 3

परोपकाराय फलन्ति ……………….. शरीरम् ।।3।। [The body is for the welfare of others]
श्लोकः : परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः परोपकाराय वहन्ति नद्यः।
परोपकाराय दुहन्ति गाव: परोपकारार्थमिदं शरीरम् ।।3।। (विक्रमोर्वशीयम्)
अन्वयः : वृक्षाः परोपकाराय फलन्ति। नद्यः परोपकाराय वहन्ति। गाव: परोपकाराय दुहन्ति। इदं शरीर परोपकारार्थम् (एव अस्ति)।

अनुवादः

झाडे परोपकारासाठीच फळे धारण करतात, नद्या इतरांसाठीच वाहतात, गायी दुसऱ्यांनाच दूध देतात आणि हे शरीरसुद्धा परोपकारासाठीच आहे.
Trees bear fruits for the welfare of others, rivers flow for the welfare of others, cows yield milk for the benefit of others. This body is for the welfare of others.

श्लोक: – 4

जाड्यं ………………. पुंसाम् ।।4।। [Good association bestows everything]

श्लोकः : जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं
मानोन्नतिं दिशति पापमपाकरोति । चित्तं प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्ति
सत्सङ्गतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ।।4।। (भर्तृहरिसुभाषितसङ्ग्रहः)

अन्वयः : सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति, वाचि सत्यं सिञ्चति, मानोन्नतिं दिशति, पापम् अपाकरोति, चित्तं प्रसादयति, दिक्षु कीर्ति तनोति । कथय ! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ?

अनुवादः

बुद्धीचे अज्ञान दूर करते. वाणीला सत्याचे वळण लावते (सिञ्चति), आदर वाढवण्यासाठी दिशा दाखवते, पाप दूर करते, मन प्रसन्न करते, सर्व दिशांना कीर्ती पसरवते. सांगा बरे सज्जनांची संगती काय करत नाही!

Say what all can good company not do for men? It takes away the ignorance of the intellect. It sprinkles truth on speech. In directs the progress of respect and takes one away from sin. It delights the mind and spreads fame in all directions.

श्लोकः – 5

यत्र ………………… क्रियाः ।।5।। [Significance of respecting women.]
श्लोकः : यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।
यौतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तवाफला: क्रियाः ।।5।। (महाभारतम्)
अन्वयः : यत्र नार्यः पूज्यन्ते तत्र देवता: रमन्ते। यत्र तु एता: न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः अफला: (भवन्ति)।

अनुवादः

जिथे स्त्रियांची पूजा होते तिथेच देवता आनंदाने राहतात. जिथे त्या (स्त्रिया) पूजल्या जात नाहीत (त्यांचा अनादर होतो) तिथे कोणतेही कार्य सफल होत नाही.

Gods rejoice where women are respected. But where they are not respected, there all actions become futile/unsuccessful.

सन्धिविग्रहः

• परोपकारार्थमिदम् – परोपकारार्धम् + इदम्।
• धियो हरति – धियः + हरति।
• पापमपाकरोति – पापम् + अपाकरोति
• परैस्तु – परैः + तु।

समानार्थकशब्दाः

• राजा – नृपः, भूपः, भूपतिः।
• निजः – स्वस्य।
• वसुधा – धरा, पृथ्वी, वसुन्धरा।
• चेतः – मनः, चित्तम्।
• धीः – मतिः, बुध्दिः।
• चित्तम् – मनः, चेतः।
• वाच् – वाणी।
• कीर्तिः – प्रसिद्धिः।
• नारी – वनिता, महिला, स्त्री।
• देवताः – दैवतानि।
• जलधरः – मेघः, पयोदः।
• अम्भः/पयः – जलम्, तोयम्, उदकम्, नीरम, वारि।
• विग्रहः – युद्धम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• वर्धत × क्षीयते।
• लघुचेतस् × उदारचेतस्।
• कीर्तिः × अपकीर्तिः।
• धीः × जाड्यम्।
• अफला: × सफलाः।

शब्दार्थाः

1. चोरहार्यम् – stolen by a thief – चोराकडून चोरण्यासारखे
2. राजहार्यम् – taken away by the king – राजाने जप्त करण्यासारखे
3. भ्रातृभाज्यम् – divided among brothers – भावंडामध्ये वाटणी करण्यासारखे
4. व्यये कृते – though it is spent – खर्च केले तरी
5. नित्यम् – always – नेहमी
6. भारकारि – burden – ओझे
7. गणना – consideration – मानणे
8. लघुचेतसाम् – of the low-minded – कोत्या मनाचे
9. उदारचरितानाम् – generous hearted / magnanimous – उदार वृत्तीच्या लोकांसाठी
10. वसुधा – world – पृथ्वी
11. कुटुम्बकम् – family – कुटुंब
12. निजः – mine – माझे
13. परः – others’ – इतरांचे
14. परोपकाराय – for the welfare of others – परोपकारासाठी
15. फलन्ति – bear fruits – फळे धारण करतात
16. वहन्ति – flow – वाहतात
17. दुहन्ति – yield milk – दूध देतात
18. गाव: – cows – गायी
19. जाड्यम् – ignorance – अज्ञान
20. धियः – of the intellect – बुद्धीचे
21. अपाकरोति – takes away – दूर करते
22. प्रसादयति – delights – प्रसन्न करते
23. हरति – remove/takes away – दूर करते
24. सिजति – sprinkles – वळण लावते
25. मानोन्नतिम् – progress of respect – आदर वाढवण्यासाठी
26. दिशति – directs – दिशा देते
27. दिक्षु – in directions – दिशांमध्ये
28. तनोति – Spreads – पसरविते
29. सत्सङ्गतिः – good company – सज्जनांची संगती
30. पुंसाम् – of men – माणसांचे
31. वाचि – in speech – वाणीमध्ये
32. यत्र – where – जिथे
33. नार्यः – women – स्त्रिया
34. पूज्यन्ते – are respected – आदर केला जातो
35. रमन्ते – rejoice – आनंदाने राहतात
36. अफला: – futile/unsuccessful – असफल
37. एताः – these – या

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.
कस्य धनस्यूत: लुप्त: ?
(अ) देवदत्तस्य
(आ) वीरबलस्य
(इ) भृत्यस्य
(ई) नृपस्य
उत्तरम् :
(अ) देवदत्तस्य

प्रश्न 2.
गृहे कति भृत्याः आसन् ?
(अ) पञ्च
(आ) सप्त
(इ) षड्
(ई) एक:
उत्तरम् :
(इ) षड्

प्रश्न 3.
वीरबलः कस्य मित्रम् ?
(अ) भृत्यस्य
(आ) धनिकस्य
(इ) यष्टिकायाः
(ई) चौरस्य
उत्तरम् :
(आ) धनिकस्य

प्रश्न 4.
‘श्व: मम चौर्यं प्रकटितं भवेत्।’ इति चिन्ता कस्य चित्ते जायते?
(अ) दासस्य
(आ) वीरबलस्य
(इ) धनिकस्य
(ई) नृपस्य
उत्तरम् :
(अ) दासस्य

2. कः कं वदति ?

प्रश्न 1.
“पश्यन्तु एता: मायायष्टिकाः।”
उत्तरम् :
वीरबल: सेवकान् वदति।

प्रश्न 2.
“मित्र, अद्य सायङ्काले तव सर्वान् भृत्यान् मम गृहं प्रेषय।”
उत्तरम् :
वीरबल: देवदत्तं वदति।

3. माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । वीरबलेन चौरः कथं गृहीतः ?

प्रश्न 1.
माध्यमभाषया उत्तरं लिखत । वीरबलेन चौरः कथं गृहीतः ?
उत्तरम् :
बिरबल हा सम्राट अकबराचा अतिशय चतुर आणि हजरजबाबी मंत्री होता. त्याच्या चातुर्याच्या अनेक कथा प्रसिद्ध आहेत. त्यांपैकीच एक म्हणजे ‘सुगृहीत: चौर:’. बिरबलाने स्वत:च्या चातुर्यान कसा चोर पकडला, याबाबत ही गोष्ट आहे.

देवदत्त नावाच्या एका श्रीमंत माणसाची पैशाची पिशवी चोरीला गेल्यावर तो आपल्या सेवकांवर संशय घेतो. आपल्या सहा सेवकांपैकीच कोणी एक चोर असणार, याची त्याला खात्री असते. चोराला पकडण्यासाठी तो आपल्या मित्राकडे म्हणजे बिरबलाकडे मदत मागतो. त्यानुसार एके संध्याकाळी बिरबल त्या सहा नोकरांना आपल्या घरी बोलावून समान उंचीची एकेक काठी देतो.

त्या काठ्या जादूच्या असून तुमच्यापैकी जो कोणी चोर असेल, त्याची काठी अंगठ्याएवढी लांब होईल, अशी भीतीही दाखवतो. आपापल्या काठ्या घेऊन दुसऱ्या दिवशी सकाळी यावे असे तो सेवकांना सांगतो. सहापैकी पाच चोर रात्री निश्चिंतपणे झोपतात. मात्र खऱ्या चोराच्या मनात भीती निर्माण होते.

आपली काठी अंगठ्याएवढी लांब होऊन आपली चोरी उघडकीस येण्यापेक्षा अगोदरच काठी कापलेली बरी, असा विचार करून तो काठी कापतो. दुसऱ्या दिवशी बिरबल एकच आखूड काठी बघून चोराला ओळखतो आणि त्याला पकडतो. खजील झालेला चोर क्षमा मागतो आणि पैशाची पिशवी परत देतो.

माणसाची मानसिकता कशी असते हे बिरबल जाणत होता. चोराच्या मनात चांदणे याचा अर्थ जाणून बिरबलाने सर्व साधले. खरा चोर स्वत:ची चोरी उघडकीस येणार नाही यासाठी नक्कीच प्रयत्न करेल. मनुष्याची हीच मानसिकता लक्षात घेऊन बिरबलाने युक्ती केली. अशा प्रकारे केवळ आपल्या युक्तीच्या जोरावर बिरबल चोराला पकडण्यात यशस्वी होतो.

Birbal was a very clever and witty minister in Emperor Akbar’s court. There are several famous accounts of his cleverness. One among them is the story “The thief is well – caught’ – ‘सु गृहीत: चौर:’ This story revolves around Birbal’s cleverness correctly identifying the thief.

When Devdutta realised his money bag was missing he suspected that one of the six servants would be the culprit. To catch the thief, he took Birbal’s help.

Birbal used his understanding of human psychology that the real thief would always do something to conceal his theft. Knowing this Birbal gave the servants a stick each of the same length saying that those sticks were magical and only the thief’s stick would grow longer the next day. The real thief fell for this ploy and cut his stick so no one would know that he was the thief.

However, the next day the thief’s stick was shorter than the others’. Birbal easily identified the thief due to his short stick. Thus, Birbal used his cleverness and understanding of human behavior to catch the thief.

4. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
समानोन्नतयः	यष्टिकाः
सर्वान्	भूत्यान्
लुप्तः	धनस्यूतः
गृहीत:	चौरः

5. विरुद्धार्थकशब्दानां युग्मं चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

• पूर्वम् × पश्चात्
• गताः × आगताः
• दीर्घा × हस्वा
• जागृतः × सुप्तः
• भृत्यः × स्वामी
• धनिकः × दरिद्रः

6. पाठात् समानार्थक शब्दं चित्वा रेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

• धनिकः
• चौरः
• सुप्तः
• भृत्य:

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 1 सुष्ठु गृहीतः चौरः Additional Important Questions and Answers

एकवाक्यन उत्तरत।

प्रश्न 1.
क: धनिकः आसीत्?
उत्तरम् :
देवदत्त : धनिकः आसीत्।

प्रश्न 2.
सेवका: कदा वीरबलस्य गृहम् अगच्छन् ?
उत्तरम् :
सेवका: सायकाले वीरबलस्य गृहम् अगच्छन्।

प्रश्न 3.
वीरबलेन सर्वेषां कृते का: आनीता:?
उत्तरम् :
वीरबलेन सर्वेषां कृते समानोन्नतय: मायायष्टिका: आनीताः ।

प्रश्न 4.
चौरस्य यष्टिका कीदृशी भविष्यति ?
उत्तरम् :
चौरस्य यष्टिका अगुलिमात्र दीर्घा भविष्यति।

प्रश्न 5.
रात्रौ सर्वे भृत्याः किम् अकुर्वन् ।
उत्तरम् :
रात्री सर्वे भृत्याः सुखेन निद्राम् अकुर्वन् ।

प्रश्न 6.
किं दृष्ट्वा वीरबालेन चौर: ज्ञात:?
उत्तरम्
लघुष्टिकां दृष्ट्वा वीरबालेन चौर: ज्ञातः।

प्रश्न 7.
अपराधी भृत्यः किम् अकरोत्?
उत्तरम्
अपराधी भृत्यः अपराधम् अङ्गीकृतवान् धनस्यूतं च प्रत्यर्पितवान्।

प्रश्न 8.
अयं गद्यांश: कस्मात् पाठात् उद्धृतः?
उत्तरम्
अयं गटांशः ‘सुष्ठु गृहीत : चौर: पाठात् उद्धृतः।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. देवदत्तः निर्धनः आसीत्।
2. देवदत्तस्य धनस्यूत: चोरितः।
3. देवदत्तस्य गृहे षड्भृत्येषु एक: चौरः ।
4. वीरबल: देवदत्तं साहाय्यम् अयाचत।
5. यष्टिकाः भिन्नोन्नतयः आसन्।
6. सेवकै: यष्टिका: न स्वीकृताः।
7. चौरस्य यष्टिका पूर्वमेव दीर्घा।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. सत्यम्
4. असत्यम्
5. असत्यम्
6. असत्यम्
7. असत्यम्

प्रश्न 2.

1. षद् सेवका: सुखेन निद्याम् अकुर्वन्।
2. चौरेण यष्किा कीयत्वा हस्वा कृता।
3. सर्वेषां राष्टिका: दीर्घा: भूताः।
4. लघुष्टिकाया: साहाय्येन चौर: गृहीतः।
5. चौर क्षमा प्राथ्यं धनस्यूतं प्रत्यर्पितवान्।

उत्तरम :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्
4. सत्यम्
5. सत्यम्

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
देवदत्तः वीरबलं साहाय्यम् अयाचत यत: ……..
a. देवदत्त: आरक्षक: आसीत्।
b. चतुर: वीरबल: देवदत्तस्य मित्रम् आसीत्।
उत्तरम् :
देवदत्त: वीरबलं साहाय्यम् अयाचत यत: चतुर: बीरबल: देवदत्तस्य मित्रम् आसीत्।

प्रश्न 2.
सर्वे सेवका: वीरबलस्य गृहम् अगच्छन् यतः …….
a. वीरबलेन भोजनसमारोहः आयोजितः ।
b. वीरबल: तान् परीक्षितुम् ऐच्छत्।
उत्तरम् :
सर्वे सेवका: वीरबलस्य गृहम् अगच्छन् यतः वीरबल: तान् परीक्षितुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 3.
वीरबल: सर्वेभ्यः सेवकेभ्य: यष्टिकाम् अयच्छत् यतः ………..
a. सः चौरं ग्रहीतुम् ऐच्छत्।
b. सेवका: यष्टिकाम् अयाचन्त।
उत्तरम् :
वीरबल:सर्वेभ्य:सेवकेभ्य: यष्टिकाम् अयच्छत् यत: स: चौर ग्रहीतुम् ऐच्छत्।

प्रश्न 4.
एक सेवक: निद्रा न अकरोत् यतः
a. सः अस्वस्थः आसीत्।
b. ‘मम चौर्य प्रकटितं भवेत्’ इति विचारेण स: भीतः।
उत्तरम् :
एक: सेवक: निटांन अकरोत् यतः मम चौर्व प्रकटितं भवेत्’ इति विचारेण स: भीतः।

प्रश्न 5.
चौरेण यतिका लघूकता यतः …………।
a. स: चौयं प्रकटयितुं न ऐच्छत्।
b. तस्य यष्टिका पूर्वमेव दीर्घा आसीत्।
उत्तरम् :
चौरेण यष्टिका लाकृता यत:, स; चौर्य प्रकटयितुं न ऐच्छन्।

प्रश्न 6.
वीरबलेन चौर: सम्यक् ज्ञात: बत्तः …….
a. चौरस्य यष्टिका दोषों अभवत्।
b. चौरस्य यटिका हस्वा अभवत्।
उत्तरम् :
बीरबलेन चौर: सम्यक् ज्ञात: यत: चौरस्य यष्टिका हस्वा अभवत्।

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
प्रात: मम चौर्य प्रकटितं भवेत्।
उत्तरम्
चौर:/सेवक: आत्मानं वदति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• देवदत्तः – द् + ए + व + अ + अ + त् + त् + अः।
• धनस्यूतः – ध् + अ + न् + अ + स् + य् + ऊ + त् + अः।
• सायङ्काले – स् + आ + य् + अ + ङ् + क् + आ + ल् +ए।
• भृत्यान् – भ + ऋ + त् + य् + आ + न्।
• यष्टिकाः – य् + अ + ष्  + ट् + इ + क् + आः।
• एकस्मात् – ए + क् + अ + स् + म् + आ + त्।
• ऋते – ऋ + त् + ए।
• अङ्गुलिमात्रम् – अ+ ङ् + ग् + उ + ल् + इ + म् + आ + त् + र् + अ + म्।
• कर्तयामि – क् + अ + र + त् + अ + य् + आ + म् + इ।
• चिन्तयित्वा – च + इ + न् + त् + अ + य + इ + त् + व् + आ।
• अन्येयुः – अ + न् + य् + ए + द् + य + उः।
• ज्ञात: – ज् + ञ् + आ + त् + अः।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. देवदत्तः धनिकः आसीत्।
2. देवदत्तस्य गृहे षट् भृत्याः आसन्।
3. चौर ग्रहीतुं देवदत्त: वीरबल साहाय्यम् अयाचत।
4. सर्वे सेवका: सायङ्काले वीरबलस्य गृहम् आगताः।
5. वीरबलेन सर्वेषां कृते समानोन्नतय: यष्टिका: आनीताः।

उत्तरम् :

1. कः धनिकः आसीत्?
2. देवदत्तस्य गृहे कति भृत्या: आसन्?
3. चौरं ग्रहीतुं देवदत्तः कं साहाय्यम् अयाचत?
4. सर्वे सेवका: सायडकाले कुत्र आगताः?
5. वीरबलेन सर्वेषां कृते कीदृश्य : यष्टिका: आनीताः?

प्रश्न 2.
रात्री सर्वे भृत्या: सुखेन निद्राम् अकुर्वन्।
उत्तरम् :
कदा सर्वे भृत्या: सुखेन निद्राम् अकुर्वन् ।

प्रश्न 3.
लघुष्टिकां दृष्ट्वा वीरबलेन चौर: सम्यक् ज्ञातः ।
उत्तरम् :
लघुष्टिकां दृष्ट्वा केन चौर: सम्यक् ज्ञात:।

प्रश्न 4.
भृत्य अपराधम् अङ्गीकृतवान् ।
उत्तरम् :
मृत्यः किम् अङ्गीकृतवान्?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

विशेषणम्	विशेष्यम्
धनिकः	देवदत्तः
षड्	भृत्याः
आगताः	सेवकाः
आनीताः	यष्टिका:
चोरितः	धनस्यूतः
दीर्घा	यष्टिका
प्रकटितम्	चौर्यम्
ज्ञातः	चौरः
अपराधी	भृत्यः

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा ट्वा / ड्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / दुम् / डुम् / इतुम् / अयितुम्
–	स्वीकृत्य	ग्रहीतुम्
कृत्वा	–	–
चिन्तयित्वा	–	–
दृष्ट्वा	–	–
पतित्वा	–	–

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – देवदत्तः, धनिकः, धनस्यूतः, भृत्याः, षड, चौरः, वीरबलः, सेवकाः, यष्टिकाः, सः, एताः, मायायष्टिकाः, दीर्घा, सर्वे, भृत्याः, अहम, चौरः, भृत्यः, गृहीतः।
• द्वितीया – चौरम्, वीरबलम्, साहाय्यम्, सर्वान, भृत्यान, गृहम, सेवकान्, एकाम, यष्टिकाम्, निद्राम, चौर्यम्, यष्टिकाम्, लघुष्टिकाम, अपराधम्, धनस्यूतम्
• तृतीया – सुखेन, वीरबलेन, सर्वैः, वीरबलेन, येन, केन।
• पञ्चमी – एकस्मात्
• षष्ठी – मम, वीरबलस्य, स्वस्य, तस्य, वीरबलस्य, सर्वेषाम्, मम, देवदत्तस्य।
• सप्तमी – रात्री, पादयोः, तासु, प्रभाते, गृहे।

पाठात् समानार्थक शब्दं चित्वा रेखाचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. गृहम्
2. दिनः

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

निद्रा – निद्रा बालकं पीडयति। स्वापः / सुप्तिः / स्वपा / शयनं बालकं पीडयति।
दिनः – अद्य रम्य: दिनः । अद्य रम्य: दिवस: / अहः।.

व्याकरणम्

नाम – तालिका।

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
देवदत्तः	कः	कर्तयामि	धनिकः
धनिकः	सः	अयाचत	लुप्तः
धनस्यूतः	तव	अवदत्	षड्
गृहे	येन	अचिन्तयत्	सर्वान्
चौरम्	केन	प्रेषय	आगताः
भृत्यान्	मम	पश्यतु	समानोन्नतयः
मित्र	अहम्	स्यात्	आनीताः
वीरबलस्य	तेषु	भविष्यति	चोरितः
यष्टिका:	तेषाम्	आसन्	दीर्घा
सेवकान्	सर्वान्	अकुर्वन्	गृहीतः
रात्रौ	सर्वेषाम्	–	प्रकटितम्
यष्टिकाम्	एता:	–	ज्ञात:
पादयोः	सर्वैः	–	गृहीत:
धनस्यूतम्	सर्वै	–	अपराधी

समासाः।

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
धनस्यूतः	bag of money	धनस्य स्यूतः।	षष्ठी तत्पुरुष समास

सुष्ठु गृहीतः चौरः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

मूल्य रुजविण्यासाठी, कौशल्यविकास तसेच मनोरंजनासाठी कथांचा परिणामकारकपणे वापर फार पूर्वीपासून होत आहे. प्रस्तुत कथेत एका चोराला पकडण्यासाठी बिरबलाने योजलेल्या युक्तीतून फक्त त्याचे चातुर्यच नव्हे तर त्याला असलेले मानवी स्वभावाचे ज्ञानही दिसून येते.

परिस्थिती अनुकूल असेपर्यंत आपल्या चुका लपवण्याचा मानवी स्वभाव असतो. या कथेतील चोराला पकडण्यासाठी बिरबल देवदत्ताच्या सहा सेवकांना काळ्या देतो आणि फक्त चोराचीच काठी बोटभर लांब होईल, अशी भीती घालतो. आपली चोरी लपविण्यासाठी खरा चोर अगोदरच काठी कापून टाकतो आणि दुसऱ्या दिवशी आखूड काठी बघून बिरबल चोराला ओळखतो.

Stories have been the medium of teaching values, skills and providing entertainment since ages. This story revolves around how Birbal used not just his cleverness, but also his knowledge of human behaviour to identify the thief.

A man always tries to hide his mistake or wrongdoing and therefore will not be at exse till he finds a way to take care of it. Birbal gave Deudutta’s six servants & stick each and said that only the thief’s stick would become longer the next day.

The real thief cut his stick so that he would not be caught. But Birbal immediately identified the thief, the one whose stick was shorter than the rest.

परिच्छेद : 1

देवदत्त: …………….. भविष्यति।

देवदत्त: नाम कोऽपि धनिकः आसीत्। एकदा तस्य धनस्यूतः लुप्तः । तस्य गृहे षड् भृत्याः आसन्। तेषु एव एक: चौरः स्यात्, इति तस्य मतम्। चौर ग्रहीतुं सः वीरबलं साहाय्यम् अयाचत । वीरबल: अवदत, “मित्र ! अद्य सायङ्काले तव सर्वान् भृत्यान् मम गृहं प्रेषय” इति। यथानिश्चितं सर्वे सेवका; वीरबलस्य गृहम् आगताः। वीरबलेन पूर्वमेव सर्वेषां कृते समानोन्नतय: यष्टिका: आनीताः । सः सेवकान् अवदत, “भोः पश्यन्तु, एताः मायायष्टिका: । तासु एका यष्टिकां स्वीकृत्य सर्वे: देवदत्तस्य गृहं गन्तव्यं , श्वः प्रभाते पुनरागन्तव्यम्। येन केनापि धनस्यूत: चोरित: स्यात् तस्य यष्टिका अङ्गुलिमात्रं दीर्घा भविष्यति।”

अनुवाद:

देवदत्त नावाचा कोणी एक श्रीमंत माणूस होता. एकदा त्याची पैशांची पिशवी (थैली) हरवली. त्यांच्या घरी सहा सेवक होते. त्यांच्यापैकीच कोणी एक चोर असेल, असे त्याचे मत होते.

चोराला पकडण्यासाठी त्याने विरबलाकडे मदत मागितली. बिरबल म्हणाला, “मित्रा, आज संध्याकाळी तुझ्या सर्व सेवकांना माझ्या घरी पाठव.” ठरल्याप्रमाणे सगळे सेवक बिरबलाच्या घरी आले. बिरबलाने अगोदरच सगळ्यांसाठी समान उंचीच्या काठ्या आणल्या होत्या.

तो सेवकांना म्हणाला, “हे बघा, या जादुई काठ्या आहेत. त्यातील एक काठी घेऊन सर्वांनी देवदत्ताच्या घरी जावे, उद्या सकाळी परत यावे. ज्या कोणाकडून पिशवी चोरली गेली असेल त्याची काठी बोटभर लांब होईल.”

There was a certain rich man name Devadutta. Once his money bag was missing. There were six servants in his house. It was his opinion that one among them would surely be the thief. He sought Birbal’s help in order to catch the thief. Birbal said, “O friend, send all your servants to my house today, in the evening.

As decided, all the servants came to Birbal’s house. Birbal had brought sticks of the same length for all of them in advance. He said to the servants, “O see, these are magical sticks.

Taking a stick among those, you all go back to Devadutta’s house and come again tomorrow morning. The stick of the one who has stolen the money bag will become longer by a finger.

परिच्छेद : 2

रात्री ………… प्रत्यर्पितवान्।

रात्री सर्वे भृत्या: सुखेन निद्राम् अकुर्वन् ऋते एकस्मात् स: अचिन्तयत्, “व: प्रात: मम चौर्य प्रकटितं भवेत्। अत: अहम् अधुना एव मम यष्टिकाम् अङ्गलिमात्रं कर्तयामि।” इति चिन्तयित्वा तथा कृत्वा सः सुखेन सुप्तः। अन्येाः लघुष्टिकां दृष्ट्वैव वीरवलेन चौर: सम्यक् ज्ञात: गृहीत: च। अपराधी भृत्य: वीरबलस्य पादयोः पतित्वा स्वस्य अपराधम् अङ्गीकृतवान् धनस्यूतं च प्रत्यर्पितवान्।

अनुवादः

रात्री एकजण वगळता सगळे सेवक शांतपणे झोपले. त्याने विचार केला, “उद्या सकाळी माझी चोरी उघड होईल (प्रकाशात येईल). म्हणून मी आताच माझी काठी बोटभर कापतो.”

असा विचार करून ठरवल्याप्रमाणे करून तो शांतपणे झोपला. दुसऱ्या दिवशी आखूड काठी पाहून बिरबलाने चोराला उत्तमरीत्या (व्यवस्थित) ओळखले आणि पकडले. अपराधी सेवकाने बिरबलाच्या पाया पडून स्वतःचा अपराध मान्य केला आणि पैशांची (थैली) परत दिली.

At night except one, all the servants slept peacefully. He thought, “Tomorrow morning my theft will be revealed. So I shall cut my stick by a finger length now itself.” Thinking that, he did so and slept peacefully.

The next day just by looking at the short stick Birbal correctly recognised and caught the thief. The guilty servant fell at Birbal’s feet and accepted his mistake and returned the money bag.

सन्धिविग्रहः

• कोऽपि – कः + अपि।
• पूर्वमेव – पूर्वम् + एव।
• पुनरागन्तव्यम् – पुन: + आगन्तव्यम्।
• केनापि – केन + अपि।
• दृष्ट्वैव – दृष्ट्वा + एव।

समानार्थकशब्दाः

1. धनिकः – धनी, धनाक्यः, धनवान, धनसमपत्रः, सधन:,
   इभ्यः, श्रीमान्।
2. भृत्यः – सेवकः, परिचारकः, दासः, दासेयः, किङ्करः,
3. चौरः – स्तेनः, तस्करः, मोषकः, पाटच्चरः।
4. मित्रम् – सखा, वयस्यः , सुहृद्।
5. गृहम् – गेहम्, सदनम्, निकेतनम्, वेश्म, आलयः।
6. अवदत् – अभणत्, अकथयत्।
7. प्रभाते – प्रात:काले।
8. सुष्टु – सम्यक्तया।
9. स्वीकृत्य – गृहीत्वा।
10. भः – अन्येयुः, अपरेयुः।
11. रात्रौ – निशायाम्।
12. निद्रा – स्वापः, स्वपा, शयनम् सुप्तिः।
13. अधुना – साम्पतम्, इदानीम्।
14. दृष्ट्वा – वीक्ष्य, विलोक्य, अवलोक्य।
15. ऋते – विना।
16. सुप्तः – निद्रितः, निद्राधीनः।
17. चौर्यम् – लण्ठनम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. धनिकः × दरिद्रः, दीनः।
2. दीर्घा × न्हस्वा
3. आगताः × गताः, निर्गताः।
4. भृत्यः × स्वामी।
5. पूर्वम् × पश्चात्।
6. स्वीकृत्य × त्यक्त्वा।
7. श्वः × अद्य, ह्यः।
8. मित्रम् × शत्रुः।
9. सायङ्काले × प्रात:काले।
10. रात्री × प्रभाते।
11. सुखेन × चिन्तया, सचिन्तम्।
12. निद्रा × जागृतिः।
13. सुप्त: × जागृतः।

शब्दार्थाः

1. धनिक – rich man – श्रीमंत
2. धनस्यूतः – money bag – पैशांची पिशवी(थैली)
3. भृत्याः – servants – सेवक
4. स्यात् – would be – असेल
5. ग्रहीतुम् – to catch – पकडण्यासाठी
6. अयाचत – sought/asked – याचना केली
7. अद्य – today – आज
8. प्रेषय – send – तू पाठव
9. गन्तव्यम – should – जावे
10. यथानिश्चितम् – as decided – ठरवल्याप्रमाणे
11. आगताः – came – आले
12. पूर्वमेव – in advance – अगोदरच
13. समानोन्नतयः – same length – समान उंचीच्या (मापाच्या)
14. यष्टिकाः – sticks – काठ्या
15. आनीताः – brought – आणल्या
16. मायायष्टिकाः – magical sticks – जादुई काठ्या
17. पुनरागन्तव्यम् – come again – पुन: यावे
18. स्वीकृत्य – taking – स्वीकार करून, घेऊन
19. अङ्गुलिमात्रम् – by a finger – बोटभर
20. श्चः – tomorrow – उद्या
21. चोरितः – stolen – चोरलेला
22. दीर्घा – long – लांब
23. भविष्यति – will become – होईल
24. ऋते – except – शिवाय
25. चौर्यम् – theft – चोरी
26. प्रकटितं भवेत् – will be revealed – उघड होईल
27. कर्तयामि – I shall cut – मी कापतो
28. चिन्तयित्वा – thinking – विचार करून
29. सुप्त: – slept – झोपला
30. अन्येयुः – the next day – दुसऱ्या दिवशी
31. दृष्ट्वा – looking – पाहून
32. सम्यक् – correctly – उत्तमरीत्या
33. ज्ञातः – recognised – ओळखला गेलेला
34. गृहीतः – caught – पकडला गेलेला
35. पतित्वा – falling – पडून
36. अङ्गीकृतवान् – accepted – मान्य केला / कबूल केला
37. प्रत्यर्पितवान् – returned – परत दिला

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 16 स्वागतं तपोधनाया: Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 16 स्वागतं तपोधनाया:

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 16 स्वागतं तपोधनाया: Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
आत्रेयी वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमात् दण्डकारण्यं किमर्थम् आगता?
उत्तरम् :
अध्ययने महान् अध्ययनप्रत्यूहः उत्पन्न: अत: आत्रेयी वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमात् दण्डकारण्यं आगता।

प्रश्न 2.
दारकद्वयस्य नामनी के ?
उत्तरम् :
दारकद्वयस्य नामनी कुशलवौ इति।

प्रश्न 3.
वाल्मीकि: माध्यन्दिनसवनाय कुत्र अगच्छत् ?
उत्तरम् :
वाल्मीकि; माध्यन्दिनसवनाय तमसानदीतीरम् अगच्छत् ।

प्रश्न 4.
क्रौश्याः विलापं श्रुत्वा महर्षेः मुखात् कीदृशी वाणी प्रसृता ?
उत्तरम् :
क्रौझ्या: विलापं श्रुत्वा महर्षे: मुखात् अनुष्टुप्छन्दसा अश्रुतपूर्वा दैवी वाणी प्रसृता।

प्रश्न 5.
ब्रह्मदेव: वाल्मीकि किम् आदिशत् ?
उत्तरम् :
ब्रह्मदेव: वाल्मीकि ‘रचय रामचरितम्’ इति आदिशत।

2. माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
आत्रेय्याः प्रथमः अध्ययनप्रत्यूहः कः ?
उत्तरम् :
“स्वागतं तपोधनायाः।” हा गद्यांश भवभूतिरचित उत्तररामचरितम् या नाटकातील आहे. वनदेवता व आत्रेयी यांच्या संवादातून रामायणरचनेला सुरुवात कशी झाली, वाल्मीकींच्या आश्रमातील लव-कुश यांचे अध्ययन या बद्दल चर्चा केली आहे. वाल्मीकींच्या आश्रमातून आत्रेयी दण्डकाण्यात गेली. तिथे गेल्यावर तिला वनदेवता भेटली.

आत्रेयीला पाहून वनदेवतेने तिला दण्डकारण्यात येण्याचे कारण विचारले. आत्रेयीने सांगितले की, ती वाल्मीकी ऋषींच्या आश्रमातून दण्डकारण्यात वेदांताचे अध्ययन करण्यासाठी आली आहे. वनदेवतेला आश्चर्य वाटले की इतर सर्व ऋषी वेदांत तत्त्वज्ञान शिकण्यासाठी वाल्मीकींकडे जात असताना आत्रेयीला दण्डकारण्यात येण्याची गरज का भासली. तेव्हा आत्रेयी म्हणाली की, वाल्मीकींच्या आश्रमात कुशलव नावाची दोन मुले शिकत आहेत. वाल्मीकींनी त्यांना तीन विद्या-आन्वीक्षीकी, दंडनीती व वार्ता यांचे शिक्षण दिले आहे.

ती मुले असामान्य बुद्धिमत्तेची आहेत. आत्रेयीसारख्या सामान्य बुद्धीच्या विद्यार्थिनीला त्यांच्याबरोबर विद्याग्रहण करणे शक्य नाही. म्हणून ती दण्डकारण्यात अध्ययनासाठी आली आहे. हा आत्रेयीच्या अध्ययानातील पहिला अडथळा होता.

In this lesson “स्वागतं तपोधनायाः।” is a part of Sanskrit play उत्तररामचरितम् . The conversation between Atreyi and Vanadevata tells us how Ramayana was composed and why Atreyi couldn’t continue her studies in Valmiki’s hermitage.

Atreyi was sage Valmiki’s student. She had come to Dandaka forest looking for Agasti’s hermitage to learn Vedanta Philosophy. There she met the guardian of the forest. The forest deity asked Atreyi about the reason for coming to the forest. Atreyi told her everything about herself, the Vanadevata was surprised to know that Atreyi had left sage Valmiki’s hemitage when he was the greatest person to teach Vedanta.

Then Atreyi told her about the problem she had faced in learning at Valmiki’s hermitage. She said that there were two extremely intelligent boys who had been initiated to learning by Valmiki and they had already learnt the three branches of knowledge – Anvikshiki, Dandaniti, and Vartta. The boys were gifted with divine qualities and high intellect.

Hence it was not possible for ordinary student like her to match their standards of learning, This was the first obstacle in Atreyi’s learning at Valmiki’s hermitage.

प्रश्न 2.
ब्रह्मदेवेन “रचय रामचरितम्” इति वाल्मीकिः किमर्थम् आदिष्टः ?
उत्तरम् :
भवभूतिविरचित ‘उत्तररामचरितम्’ नाटकातील दुसऱ्या अंकात तपस्विनी व बनदेवता यांच्यातील संवाद आला – आहे. तपस्विनी वाल्मीकींच्या आश्रमातून अगस्ती मुनींच्या आश्रमात वेदांताचे अध्ययन करण्यासाठी आली आहे. वाल्मीकी ऋषि स्वत: वेदांताचे अध्यापन करीत असताना त्यांच्या आश्रमातील तपस्विनी दंडकारण्यात आलेली पाहून वनदेवतेला आश्चर्य वाटले.

त्यावेळी आत्रेयी सांगते की वाल्मीकी ब्रह्मदेवाच्या आज्ञेवरून रामायणाची रचना करण्यात मग्न आहेत, एकदा माध्यदिनसवनासाठी तमसा नदीवर गेले असताना काँच पक्ष्याच्या वियोगाने विलाप करण्याचा क्रौंच पक्षिणीला त्यांनी पाहिले व त्यांच्या तोंडून अद्भूत अशी अनुष्टुभ् छंदातील दैवी वाणी बाहेर पडली. वेदांनंतर सर्वप्रथम अनुष्टुभ् छंदातील पद्यरचना वाल्मीकींनीच केली. त्यानंतर ब्रह्मदेवाने त्यांना त्याच छंदात

पुरुषोत्तम श्रीरामांचे चरित्र शब्दबद्ध करण्यास सांगितले. ज्यामुळे अनुष्टुभ छंद अभिजात भाषेमध्ये जतन केला जाईल व श्रीरामांचा पराक्रम सर्वापर्यंत पोहोचेल.

In the second act of “उत्तररामचरितम्” compsed by wayfa is a conversation between Vanadevata and Atreyi where Atreyi had left Valmiki’s hermitage and was going to sage Agasti’s hermitage to learn Vedanta.

Valmiki himself was a well-versed scholar of Vedanta. So, Vanadevata was surprised seeing Atreyi wandering away from his hermitage and going elsewhere. When Atreyi narrated her difficulties she also mentioned how Valmiki was engrossed in composing Ramayana as he was orderd to do so by lord Brahma.

While performing afternoon rituals at Tamasa river, he saw a female heron lamenting for her companion who was hit by a hunter. Hearing her sad lamentation Valmiki uttered a shloka in Anushtubh spontaneously.

This was a long after the Vedic scriptures that a composition in Anushtubh meter was composed. Lord Brahma asked sage Valmiki to compose an epic on the life of Lord Rama in the same meter. This way not only would the Anushtubh meter be conserved and brought into classical Sanskrit. But people would also get to know Lord Rama’s life story.

3. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
आत्रेयी वाल्मीकिमहर्षेः आश्रमात् दण्डकारण्यम् आगता।
उत्तरम् :
आत्रेयी कस्य आश्रमात् दण्डकारण्यम् आगता?

प्रश्न 2.
व्याधेन क्रौश: बाणेन विद्धः ।
उत्तरम् :
व्याधेन क्रौञ्च: केन विद्धः?

प्रश्न 3.
अन्ये मुनयः वेदान्तज्ञानार्थं वाल्मीकिऋषिम् उपगच्छन्ति।
उत्तरम् :
अन्ये मुनयः किमर्थं वाल्मीकिऋषिम् उपगच्छन्ति?

4. अ. शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. अगस्त्यः
2. वाल्मीकि:
3. अनुष्टुभ्
4. वेदान्तम्

उत्तरम् :

1. अगस्त्यः – अ + ग् + अ + स् + त् + य् + अः।
2. वाल्मीकिः – व् + आ + ल् + म् + ई + क् + इ:।
3. अनुष्टुभ् – अ + न् + उ + ष् + ट् + उ + भ्।
4. वेदान्तम् – व् + ए + द् + आ + न् + त् + अ + म्।

आ. कालवचनपरिवर्तनं कुरुत ।

प्रश्न 1.
1. मुनयः वनप्रदेशे निवसन्ति। (एकवचने परिवर्तयत ।)
2. रचय रामचरितम् । (लिङ्लकारे परिवर्तयत ।)
उत्तरम् :
1. मुनि: वनप्रदेशे निवसति।
2. रचये: रामचरितम्।

इ. विशेषण-विशेष्य-मेलनं कुरुत। |

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. सहचर:	4. निश्चेष्टः
2. विलाप:	3. करुणः
3. कुशलवौ	1. पोषितौ
4. वाणी	2. अश्रुतपूर्वा

स्वागतं तपोधनाया: Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृत साहित्य हे काव्य, नाटक व गद्य अशा सर्व साहित्यप्रकारांनी समृद्ध आहे. संस्कृत काव्ये, नाटके ही नेहमीच शेले, शेक्सपिअर यांसारख्या परदेशी नाटककारांसाठी प्रेरणादायी ठरली आहेत. अनेक सुप्रसिद्ध संस्कृत नाटककारांपैकी भवभूतींना संस्कृतनाटा परंपरेत अत्यंत आदराचे स्थान आहे.

त्यांच्या अनेक साहित्यकृतींपैकी ‘उत्तररामचरितम्’ ही सर्वांत नावाजलेली नाट्यकृती मानली जाते. राम व सीता यांच्या रावणयुद्धोत्तर जीवनाचे दर्शन या नाटकातून घडते. प्रस्तुत पाठातील संवाद हा ‘उत्तररामचरितम्’ च्या दुस-या अंकातील आहे. वाल्मिकीरामायणाची रचना कधी, कोणत्या प्रेरणेने सुरू झाली हे संवादातून सांगितले आहे.

Sanskrit literature is rich with poetry, prose as well as drama. Sanskrit dramas are inspirations to many foreign playwrights like Shelley, Shakspeare etc. Among the mamy Sanskrit playwrights भवभूती is considered a respectable writer.

उत्तररामचरितम् by भवभूती is the most celebrated one among all his works. The play depites the life of lord राम and सीता after PUar with रावण. This particular passage is from the second act of उत्तररामचरितम् This dialogue narrates how the first ever poetry composed in classical Sanskrit Language came into being on the earth.

परिच्छेद : 1

(नेपथ्ये)स्वागतं तपोधनाया: ………………. मृदा चयः।।
(नेपथ्ये) स्वागतं तपोधनायाः। (ततः प्रविशति अध्वगवेषा तापसी।)
वनदेवता – आर्ये, का पुनः अत्रभवती? किं प्रयोजनं दण्डकारण्यप्रवेशस्य?
आत्रेयी – अस्मिन् प्रदेशे बहवः अगस्त्यादयः मुनयः निवसन्ति। तेभ्यः वेदान्तविद्याम् अधिगन्तुम् अत्र आगता।
वाल्मीकिमहर्षे: आश्रमात् इह आगतास्मि।
वनदेवता – अहो आश्चर्यम् ! अन्ये मुनयः वेदान्तज्ञानार्थ वाल्मीकिम् ऋषिम् उपगच्छन्ति। कथम् अत्रभवती तस्य आश्रमात् अत्र अटति?
आत्रेयी – तत्र अध्ययने महान् अध्ययनप्रत्यूहः उत्पन्नः। भगवति, केनापि देवताविशेषण दारकद्वयमुपनीतम्। कुशलवी इति तयोः नामनी। एकादशवर्षाणि यावत् भवगता वाल्मीकिना धात्री इव पोषितौ रक्षितौ च उपनयनं कृत्वा त्रयीविद्यामपि अध्यापितौ। अतिप्रदीप्तप्रज्ञामेधे तयोः। न अस्मादृशाः सामान्या: छात्राः ताभ्यां सह अध्येतुं शक्नुवन्ति। यतः,
वितरति गुरु प्राज्ञे विद्यां यथैव तथा जडे।
न खलु तयोनि शक्ति करोत्यपहन्ति वा।
भवति हि पुनर्भूयान् भेदः फलं प्रति तद्यथा।
प्रभवति शुचिर्बिम्बग्राहे मणिर्न मृदां चयः।।

अनुवादः

(पडद्यामागे) तपस्विनीचे स्वागत असो! (त्यानंतर प्रवासीवेशातील तापसी प्रवेश करते.)
वनदेवता – बाईसाहेब! कोण आपण? दण्डकारण्यात येण्याचे काय प्रयोजन?
आत्रेयी – या प्रदेशात अगस्ती इ. अनेक मुनिवर राहतात. त्यांच्याकडून वेदांतविद्या शिकण्यासाठी मी इथे आले आहे. मी महर्षी वाल्मीकींच्या आश्रमातून आले आहे.
वनदेवता – काय आश्चर्य ! इतर मुनी वेदांत शिकण्यासाठी वाल्मीकी ऋषींकडे जातात आणि आपण कशा काय त्यांच्या आश्रमातून इकडे फिरत आलात?
आत्रेयी – तिकडे अध्ययनामध्ये मोठा अडथळा निर्माण झाला आहे. महोदये, कोण्या एका देवतेने दोन मुले आणली. कुशलव अशी त्यांची नावे आहेत. अकरा वर्षांपर्यंत आदरणीय वाल्मीकींनी दाईप्रमाणे त्यांचे पोषण व रक्षण केले, सांभाळ केला. उपनयन करून तीन विद्यासुद्धा शिकवल्या. त्यांची बुद्धी असामान्य आहे.

माझ्यासारखे सामान्य विद्यार्थी त्यांच्याबरोबर शिकू शकत नाहीत. कारण, गुरु ज्याप्रमाणे हुशार विद्यार्थ्याला ज्ञान देतात त्याच प्रमाणे सामान्य बुद्धीच्या विद्यार्थ्याला सुद्धा देतात. ते खरोखर ज्ञानशक्ती वाढवतही नाहीत व कमी सुद्धा करत नाहीत. पण (ज्ञानातून मिळणाऱ्या) फळात भेद दिसतो. ज्याप्रमाणे स्वच्छ मणीच बिंब ग्रहण करून त्याचे प्रतिबिंब दाखवण्यास समर्थ असतो, माती नाही.

(At backstage) Welcome to the one rich with penance! (Then enters a female ascetic in the disguise of a traveller.)
Vanadevata – Onoble lady, who are you? What is (forest deity) the purpose of coming to Dandaka forest?
Atreyi – Many sages like Agasti etc. stay in this region! I have come here to gain knowledge of Vedanta. I have come from the hermitage of the great sage Valmiki.
Vanadevata – What a surprise! All other sages go to sage Valmiki for knowledge of Vedanta. But why is respected one wandering here out of his hermitage?

Aatreyi – A great hurdle has come in the way of learning. O respected lady! two boys by a certain deity have been brought whose names are on and लव. Respected Valmiki has nurtured and protected them for eleven years, like a foster mother.

After initiation, they have also been taught the three branches of knowledge. They have a dazzling intellect. It is impossible for ordinary students like us to study with them. Because, A preceptor imparts knowledge to the intelligent as well as the ignorant.

He neither enhances or takes away the ability of their learning. Nevertheless, there is a great difference in the result. Just as a clear jewel causes reflection but a heap of mud does not.

परिच्छेद : 2

वनदेवता – अयमध्ययन …………….. मार्ग कवय ।
वनदेवता – अयमध्ययनप्रत्यूहः ?
आत्रेयी – अन्यश्च।
वनदेवता – अथ अपरः कः?
आत्रेयी – अथैकदा सः महर्षि माध्यन्दिनसवनाय तमसानदीतीरम् अगच्छत्। तत्र वृक्षे एक क्रौञ्चयुग्मम् आसीत्। सहसा B व्याधेन तयोः एकः बाणेन विद्धः। भूमौ पतितं निश्चेष्टं सहचरं दृष्ट्वा क्रौञ्ची व्यलपत्। तस्याः करुणं विलापं श्रुत्वा अकस्मात् महर्षे: मुखात् अनुष्टुप्छन्दसा अश्रुतपूर्वा दैवी वाणी स्फुरिता ‘मा निषाद, प्रतिष्ठां त्वमगम: शाश्वती: समाः …………
वनदेवता – चित्रम्। आम्नायात् अनन्तरम् नूतनः छन्दसाम् अवतारः।
आत्रेयी – तेन हि पुनः समयेन भगवान् ब्रह्मदेवः तत्र आविर्भूतः ‘महर्षे, प्रबुद्धः असि। रचय रामचरितम्’। इति आदेशबद्धः सः वाल्मीकिः रामायणरचनायां मग्नः अस्ति। तस्मात् ब्रवीमि, इदानीं तत्र अध्ययनमसम्भवम्।
वनदेवता – युज्यते ।
आत्रेयी – विश्रान्तास्मि भद्रे। सम्प्रति अगस्त्याश्रमस्य मार्ग कथय।

अनुवादः

वनदेवता – हा अडथळा आहे होय अध्ययनामध्ये?
आत्रेयी – अजून एक (अडथळा) आहे.
वनदेवता – दुसरा कोणता?
आत्रेयी – एकदा ते महर्षी (वाल्मिकी) दुपारच्या स्नानासाठी तमसा
नदीच्या तीरावर गेले. तिथे वृक्षावर कौंचपक्ष्याचे एक जोडपे बसले होते. अचानक व्याधाने मारलेल्या बाणाने त्यांच्यातील एक जखमी झाला. जमिनीवर पडलेल्या निचेष्ट जोडीदाराला पाहून कौंच पक्षीण विलाप करू लागली. तिचा करुण विलाप ऐकून महर्षीच्या मुखातून “निषादा…. शाश्वत काळापर्यंत तुला प्रतिष्ठा मिळणार नाही….” अशी पूर्वी कधीच न ऐकलेली अनुष्टुभ् छंदातील दैवी वाणी स्फुरली.
वनदेवता – किती सुंदर ! वेदांनंतर छंदांचा हा नवीनच आविष्कार आहे.
आत्रेयी – त्यामुळेच, काही काळाने तिथे ब्रह्मदेव अवतरले ‘महर्षी !
तुम्ही अत्यंत प्रज्ञावान आहात! रामचरित्राची रचना करा’ अशा आज्ञेने कटिबद्ध असलेले वाल्मीकी रामायण रचण्यात मग्न आहेत. म्हणून मी म्हणते आहे की तिथे अभ्यास होणे अशक्य आहे.
वनदेवता – बरोबर आहे!
आत्रेयी – मीथकले आहे. मला अगस्तिऋषींच्या आश्रमाचा मार्ग सांग!

Vanadevata – Is this the obstacle in learning ?
Atreyi – There is still onother one.
Vanadevata – Now what is the another one?
Atreyi – Once that great sage (Valmiki) went to the river Tamasa for afternoon worship/ritual. There, a pair of herons was sitting on a tree. Suddenly one among them was hit by an arrow shot by a hunter. Seeing the companion fallen lying still on the ground the female heron lamented. Hearing her sad lamentation suddenly divine speech, unheard of before came spontaneously from the mouth of great sage in Anushtubh meter. ‘O hunter, you will never attain respect for eternal years……..’
Vanadevata – Beautiful! After the Vedas this was the new form of meter!
Atreyi – Hence, after a while lord Brahma appeared there. Valmiki who was ordered as “O great sage, you are extremely intelligent. Do compose the story on Rama’s life.” is now engrossed in composing the Ramayana. Hence, I say that it is imposible to study there now.
Vanadeva – Right!
Atreyi – I am tired, O good lady! Now please tell me the way Agasti’s hermitage.

शब्दार्थाः

1. नेपथ्ये – backstage – नेपथ्यामधे
2. तपोधना – female ascetic – तपस्विनी
3. अध्वगवेषा – in the disguise of traveller – प्रवासी वेशातीला
4. प्रयोजनम् – purpose – प्रयोजन
5. अधिगन्तुम् – to know/to learn – जाणण्यासाठी
6. उपगच्छन्ति – go near/approach – जवळ जातात
7. अटति – wanders – फिरते
8. प्रत्यूहः – obstacle – विघ्न
9. दारकद्वय – two young boys – दोन लहान मुले
10. उपनीतम् – brought – आणली
11. वितरति – imparts – देतात
12. जडे – to ignorant – अज्ञानी माणसाला
13. वनदेवता – forest deity – वनदेवता
14. अपहन्ति – takes away – काढून टाकतात
15. भूयान् – great – मोठा
16. शुचिः – clear – स्वच्छ
17. बिम्बग्राहे – in reflecting – प्रतिबिंब पाडताना
18. चय: – heap – ढीग
19. अपरः – another – दुसरा
20. माध्यन्दिनसवनाय – for afternoon bath – माध्यंदिन स्नानासाठी
21. क्रौञ्चयुग्मम् – pair of herons – कौंचपक्ष्याचा जोडा
22. व्याधेन – by hunter – शिकाऱ्याने
23. विद्धः – wounded – मारलेला
24. निशेष्टम् – still – निपचित
25. व्यलपत् – lamented – विलाप करणाऱ्या
26. विलापम् – lamentation – विलाप
27. अनुष्टुप्छन्दसा – by Anushtubh meter – अनुष्टुभ छंदाने
28. अश्रुतपूर्वा – not heard before – पूर्वी न ऐकलेली
29. स्फुरिता – spontaneously came – स्फुरलेली
30. निषाद – hunter – शिकारी
31. शाश्वती: – eternal – शाश्वत
32. चित्रम् – beautiful – सुंदर
33. सहसा – suddenly – अचानक

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 14 काव्यशास्त्रविनोदः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 14 काव्यशास्त्रविनोदः

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 14 काव्यशास्त्रविनोदः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
विपर्ययः कस्मिन् शब्दे दृश्यते ?
उत्तरम् :
विपर्ययः ‘साक्षराः’ इति पदे दृश्यते।

प्रश्न आ.
विपर्यय: कस्मिन् शब्दे न दृश्यते ?
उत्तरम् :
विपर्ययः ‘सरस’ इति पदे न दृश्यते।

प्रश्न इ.
मानवाः कीदृशाः भवेयुः?
उत्तरम् :
मानवा: साक्षराः भवेयुः।

प्रश्न ई.
मानवाः कीदृशाः न भवेयु:?
उत्तरम् :
मानवा: राक्षसाः न भवेयुः।

2. कोष्टकं पूरयत।

प्रश्न 1.
कोष्टकं पूरयत।

(सरसत्वम्, राक्षसत्वम्, विपरीतत्वम्)
उत्तरम् :
1. राक्षसत्वम्
2. सरसत्वम्

3. समानार्थकशब्द लिखत ।
राक्षसः, सरसः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत ।
राक्षसः, सरसः
उत्तरम् :

• राक्षस: – असुरः।
• सरस: – रसपूर्णः।

4. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ) विपरीतोऽपि = …………..
आ) विपरीताश्चेत् = प्रलोकः
उत्तरम् :
अ) विपरीतोऽपि – विपरीतः + अपि।
आ) विपरीताश्चेत् – विपरीताः + चेत्।

श्लोकः 2

2. 1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
वृक्षाग्रवासी कः?
उत्तरम् :
पक्षिराजः वृक्षाग्रवासी।नारिकेलं वृक्षाग्रवासी।

प्रश्न आ.
कः पक्षिराजः?
उत्तरम् :
गरुडः पक्षिराजः अस्ति ।

प्रश्न इ.
क: त्रिनेत्रधारी?
उत्तरम् :
शङ्करः त्रिनेत्रधारी। नारिकेलं त्रिनेत्रधारी।

प्रश्न ई.
कः शूलपाणिः ?
उत्तरम् :
शङ्करः शूलपाणिः।

प्रश्न उ.
क: जलं बिभर्ति ?
उत्तरम् :
घट: मेघः च जलं बिभर्तः। नारिकेलं जलं बिभर्ति।

प्रश्न ऊ.
कः त्वम्वस्त्रं धारयति ?
उत्तरम् :
सिद्धयोगी त्वम्वस्त्र धारयति। नारिकेलं त्वग्वस्वं धारयति।

2. शब्दसमूहस्य कृते एकं संक्षेपशब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
अ) यः वृक्षस्य अग्रभागे निवसति – ……………
आ) पक्षिणां राजा – ……………
इ) यस्य त्रीणि नेत्राणि – …………..
ई) शूलं पाणौ यस्य सः – ……………
उ) यः त्वग्वस्त्रं धारयति – …………….
उत्तरम् :
अ) यः वृक्षस्य अग्रभागे निवसति – वृक्षाग्रवासी।
आ) पक्षिणां राजा – पक्षिराजः।
इ) यस्य त्रीणि नेत्राणि – त्रिनेत्रधारी।
ई) शूलं पाणौ यस्य सः – शूलपाणिः।
उ) य: त्वग्वस्त्रं धारयति . त्वग्वस्त्रधारी।

3. योग्यं पर्यायं चिनुत –

प्रश्न 1.
अ. पक्षिराजः वृक्षाग्रे (वसति/न वसति)।
आ. घटः त्रीणि नेत्राणि (धारयति/न धारयति)।
इ. शूलपाणिः जलं (बिभर्ति न बिभर्ति)।
ई. नारिकेलं त्वग्वस्त्रं (धारयति/न धारयति)।
उत्तरम् :
अ. पक्षिराज: वृक्षाग्रे वसति।
आ. घट: त्रीणि नेत्राणि न धारयति।
इ. शूलपाणि: जलं न बिभर्ति।
ई. नारिकेलं त्वग्वस्वं धारयति।

4. समानार्थकशब्दयुग्मं चिनुत लिखत च।
पक्षिराजः, शूलपाणिः, जलम्, मेघः, शङ्करः, वृक्षः, सिद्धयोगी, गरुडः, तरुः, तोयम्, जलदः, तपस्वी।

प्रश्न 1.
पक्षिराजः, शूलपाणिः, जलम्, मेघः, शङ्करः, वृक्षः, सिद्धयोगी, गरुडः, तरुः, तोयम्, जलदः, तपस्वी।
उत्तरम् :

• पक्षिराज: – गरुडः।
• शूलपाणिः – शङ्करः।
• जलम् – तोयम्।
• मेष: – जलदः।
• वृक्षः – तरुः।
• सिद्धयोगी – तपस्वी।

श्लोकः 3.

1. कः कं वदति? ‘पत्रं लिख।’

प्रश्न 1.
कः कं वदति? ‘पत्रं लिख।’
उत्तरम् :
पिता पुत्रं वदति।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
केन आज्ञा दत्ता?
उत्तरम् :
तातेन आज्ञा दत्ता।

प्रश्न आ.
केन आज्ञा न लजिता ।
उत्तरम् :
पुत्रेण आज्ञा न लङ्घिता।

प्रश्न इ.
पत्रं केन लिखितम् ?
उत्तरम् :
पुत्रेण पत्रं लिखितम्।

3. विशेषण-विशेष्य-अन्वितिं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. कथितः
2. पत्रम्

4. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
ममाज्ञया, पितुराज्ञा
उत्तरम् :

• ममाज्ञया – मम + आज्ञया।
• पितुराज्ञा – पितुः + आज्ञा।

5. श्लोकात् ‘क्त’ प्रत्ययान्तरूपाणि (क.भू.धा.वि.)
चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :

1. कथितम्
2. लिखितम्
3. लक्षिता

श्लोकः 4.

1. क्रमानुसारं रचयत।

प्रश्न 1.
अ. त्रि-अक्षरयुक्ते शब्दे ‘य’ मध्ये तिष्ठति ।
आ. शब्दस्य आरम्भे ‘न’ विद्यते।
इ. शब्दस्य अन्ते अपि ‘न’ विद्यते।
उत्तरम् :
आ. शब्दस्य आरम्भे ‘न’ विद्यते,
अ. त्रि-अक्षरयुक्ते शब्दे ‘य’ मध्ये तिष्ठति।
इ. शब्दस्य अन्ते अपि ‘न’ विद्यते।

2. प्राप्तम् उत्तरम्  – [ ] [ ] [ ]

प्रश्न 1.
प्राप्तम् उत्तरम्  – [ ] [ ] [ ]

3. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. तस्य + आदिः (अ + आ) ………….
आ. तस्य + अन्तः (अ + अ) ………..
इ. तव + अपि (अ + अ) ………..
ई. अपि + अस्ति (इ + अ) ……….
उत्तरम् :
अ. तस्यादिर्न – तस्य + आदि: + न।
आ. तस्यान्तः – तस्य + अन्तः।
इ. तवाप्यस्ति – तव + अपि + अस्ति।
ई. ममाप्यस्ति – मम + अपि + अस्ति।

4. श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदानि चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदानि चिनुत लिखत च।

श्लोकः 5.

1. तालिकापूर्ति कुरुत।

प्रश्न 1.

मञ्जूषा-(सज्जनस्य,धीवरः,लुब्धकः,मृगस्य,मीनस्य, पिशुन:)
उत्तरम् :

2. अधोदत्तवाक्यानि श्लोकस्थ-समानार्थक-शब्दैः पुन: लिखत।

प्रश्न अ.
हरिणः शष्पाणि भक्षयति तथापि व्याधः तस्य शत्रुः भवति।
उत्तरम् :
मृगः शष्पाणि भक्षयति तथापि लुब्धकः तस्य वैरी भवति।

प्रश्न आ.
मत्स्य: जलं पिबति तथापि धीवरः तस्य रिपुः भवति।
उत्तरम् :
मीन : तोयं पिबति तथापि धीवर: तस्य वैरी भवति।

प्रश्न इ.
सत्पुरुषः निःस्पृहः वर्तते तथापि दुर्जनः तस्य अरि: भवति।
उत्तरम् :
सज्जन : निस्पृहः वर्तते तथापि पिशुन: तस्य वैरी भवति।

श्लोकः 6.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कस्याः नद्याः वर्णनं सुभाषिते वर्तते?
उत्तरम् :
गङ्गानद्या: वर्णनं सुभषिते वर्तते।

प्रश्न आ.
शतचन्द्रं नभस्तलं कुत्र शोभते ?
उत्तरम् :
गढ़ानद्या: चञ्चलतरे वारिणि शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।

2. विशेषणैः जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

1. प्रतिबिम्बितम्
2. शतचन्द्रम्
3. तारकायुक्तम्

3. विशेषणं लिखत।

प्रश्न 1.
विशेषणं लिखत।
1. …………. वारिणि।
2. ……………नभस्तलम्।
उत्तरम् :
1. चञ्जलतरे वारिणि।
2. तारकायुक्तम् नभस्तलम्।

4. गङ्गा इति शब्दस्य अमरपङ्क्तिं लिखत।

प्रश्न 1.
गङ्गा इति शब्दस्य अमरपङ्क्तिं लिखत।
उत्तरम् :
गङ्गा – जाह्नवी, भागीरथी जहुतनया, विष्णुपदी।

श्लोकः 7.

1. रिक्तस्थानं पूरयत।

प्रश्न 1.
अ. त्वं धनिनां ………………………. मुहुः न ईक्षसे।
आ. त्वं मृषा चाटून् न ……………. ।
इ. त्वं एषां ………………. न शृणोषि।
ई. त्वं तान् प्रति …………….. न धावसि।
उ. त्वं काले बालतृणानि …………..।
ऊ. त्वं …………….. निद्रासि।
ऋ. हे कुरङ्ग, तद् …………………. ब्रूहि।
ऋ. भवता किं नाम तपः …………………….।

2. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न अ.
त्वं धनिनां वक्त्रं मुहुः न ईक्षसे।
उत्तरम् :
त्वं किं मुहुः न ईक्षसे?

प्रश्न आ.
त्वं निद्रागमे निद्रासि।
उत्तरम् :
त्वं कदा निद्रासि?

3. समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च।
वदनम्, असत्यम्, शष्पम्, स्वापः, मृगः, पश्यसि

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च।
वदनम्, असत्यम्, शष्पम्, स्वापः, मृगः, पश्यसि
उत्तरम् :

• वक्त्रम् – मुखम, तुण्डम्, वदनम्।
• मृषा – असत्यम्, मिथ्या।
• तृणम् – शष्पम्।
• निद्रा – स्वापः, शयनम्।
• मृगः – हरिणः।
• ईक्षसे – पश्यसि।

4. श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदे चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदे चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :
तस्य, तव, मम

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 14 काव्यशास्त्रविनोदः Additional Important Questions and Answers

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सरसत्वं कदा न मुञ्चति?
उत्तरम् :
‘सरस’ इति पदस्य अक्षराणां क्रम: विपरीतं क्रियते चेत् अपि तस्य सरसत्वं न मुञ्चति।

प्रश्न 2.
‘साक्षरा’ इति पदं विपरीतं क्रियते चेत् किं भवति?
उत्तरम् :
‘साक्षरा’ इति पदं विपरीतं क्रियते चेत् ‘राक्षसा’ इति भवति।

प्रश्न 3.
गङ्गायाः वारिणि किं शोभते?
उत्तरम् :
गङ्गायाः वारिणि तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।

प्रश्न 4.
मृगाः किं खादन्ति?
उत्तरम् :
मृगाः तृणानि खादन्ति।

प्रश्न 5.
मीनाः कुत्र विहरन्ति?
उत्तरम् :
मीनाः जले विहरन्ति।

प्रश्न 6.
सज्जनानां का वृत्तिः?
उत्तरम् :
सन्तोषः इति सज्जनानां वत्तिः।

प्रश्न 7.
अस्याः प्रहेलिकाया: उत्तरं किम् ?
उत्तरम् :
‘नयन’ इति अस्याः प्रहेलिकायाः

प्रश्न 8.
पुत्रेण कस्य आज्ञा न लचिता?
उत्तरम् :
पुत्रेण पितु: आज्ञा न लड़िता।

प्रश्न 9.
कुरङ्गः किं न ईक्षते?
उत्तरम् :
कुरङ्गः धनिनां वक्त्रं न ईक्षते।

प्रश्न 10.
कुरङ्गः किं न शृणोति?
उत्तरम् :
कुरङ्ग: गर्ववचः न शृणोति।

प्रश्न 11.
कुरङ्गः किं खादति?
उत्तरम् :
कुरङ्गः बालतृणानि खादति।

प्रश्न 12.
कुरङ्गः किं न बूते?
उत्तरम् :
कुरङ्गः मृषा चाटून् न बूते।

लकारं लिखत।

• मुशति – मुच्-मुक् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• ईक्षसे – ईक्ष् धातुः प्रथमगण; आत्मनेपदं लट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• खादसि – खाद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• पे – दूधातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र आत्मनेपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• शृणोषि – शु धातुः पञ्चमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• धावसि – धाव् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• शोभते – शुभ् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्
• तिष्ठति – ‘स्था-तिष्ठ्’ धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• जानाति – ‘ज्ञा’ धातुः नवमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• लिख – लिख् धातुः षष्ठगणः परस्मैपद लोट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्

विभक्त्यन्तपदानि।

• प्रथमा – वृक्षाप्रवासी, पक्षिराजः, त्रिनेत्रधारी, त्वग्वसधारी, सिद्धयोगी, घटः, मेघः, वैरिणः, पिशुनाः, तृणम्, जलम्, सन्तोषः, प्रतिबिम्बितम्, तारकायुक्तम्, शतचन्द्रम्, नभस्तलम्।
• द्वितीया – वक्त्रम्, चाटून, तान, बालतृणानि।
• तृतीया – आशया, भवता।
• षष्ठी – सज्जनानाम्, वृत्तीनाम्, धनिनाम्, एषाम्।
• सप्तमी – जगति, चञ्चलतरे, वारिणि।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. पितुः आज्ञा न लाविता।
2. पत्रं लिख।
3. बालतृणानि खादसि।
4. त्वं मृषा चाटून् न बूषे।
5. तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।
6. गङ्गायाः वारिणि नभस्तलं प्रतिबिम्बितम्।

उत्तरम् :

1. कस्य आज्ञा न लविता?
2. किं लिख?
3. त्वं किं खादसि?
4. त्वं किं न बूषे?
5. कीदृशं नभस्तलं शोभते?
6. नभस्तलं कुत्र प्रतिबिम्बितम्?

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. राक्षसाः
2. सरस

प्रश्न 2.

उत्तरम् :

1. वक्षाग्रवासी
2. जलं बिभ्रन्
3. त्वग्वस्त्रधारी
4. त्रिनेत्रधारी

प्रश्न 3.

उत्तरम् :

1. धनिनां वक्त्रस्य ईक्षणम्,
2. धनिनां गर्ववचस: श्रवणम्,
3. धनिनां प्रति आशया धावनम्,
4. मृषा चाटूभाषणम्

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

• पुत्र – पत्रं लिख। तनय, पत्रं लिख।
• नभस् – नभः शोभते। गगनं शोभते।
• वैरिन – जगति वैरी निष्कारणम् अस्ति। जगति शत्रुः निष्कारणम् अस्ति।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

सर्वनाम – तालिका।

धातु – तालिका।

समासाः।

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
पक्षिराजः	king of birds	पक्षिणां राजा।	षष्ठी तत्पुरुष समास।
मृगमीनसज्जनानाम्	of deers, fishes and noble ones	मृगा: च मौना: च सज्जनाः च, तेषाम्।	इतरेतर द्वन्द्व समास।
लुब्धकधीवरपिशुना:	hunters, fishermen and wicked ones	लुब्धकाः च धीवरा: च पिशुनाः च, तैः।	इतरेतर द्वन्द्व समास।
नभस्तलम्	surface of sky	नभस: तलम्।	षष्ठी तत्पुरुष समास।

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
लिखितम्	पत्रम्
लङ्घिता	आज्ञा
बिभ्रन्	मेघः
तप्तम्	तपः

काव्यशास्त्रविनोदः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

काव्यशास्त्रविनोद म्हणजे काव्य आणि शास्त्र यांच्याद्वारे केलेले मनोरंजन.
हा शब्द –
‘काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा।।’
या श्लोकात आला आहे. याचा अर्थ असा – बुद्धिमान लोक काव्य आणि शास्त्र यांद्वारे मनोरंजन करण्यात वेळ वापरतात. तर मूर्ख लोक व्यसन, झोप, भांडण यांत वेळ घालवतात. संस्कृत भाषा सुभाषितांनी नटलेली आहे. काही सुभाषिते इतकी चमत्कृतीपूर्ण असतात की ती समजण्यासाठी आपल्या बुद्धीला ताण द्यावा लागतो. ती सुभाषिते समजायला अवघड असली तरी मनोरंजकसुद्धा असतात.
टीप : – या पद्यातील श्लोक हे माध्यमभाषेत भाषांतरासाठी आहेत आणि त्यांचे स्पष्टीकरणसुद्धा अपेक्षित आहे.

काव्यशास्त्रविनोद means amusement derived from poetry and science. This phrase is a part of the shlok
‘काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा।।’
This means wise people spend their time in deriving amusment through poetry and scriptures but foolish spend their time in addiction, sleep or quarrel. We know that Sanskrit abounds in subhashitas.

Some Subhashitas are so marvellous that understanding them requires us to tickle over brain cells. These are not only challenging but also amusing at times. Note:- These shlokas are for writing the meaning in medium of answer and explanation to them is also expected.

श्लोकः – 1

साक्षरा …………….. मुञ्चति ।।1।।
श्लोकः : साक्षरा विपरीताश्चेद् राक्षसा एव केवलम्।
सरसो विपरीतोऽपि सरसत्वं न मुञ्चति ।।1।।
स्पष्टीकरणम् : साक्षरा: इति पदं विपरीतक्रमेण पठितं चेत् ‘राक्षसाः’ इति भवति। परं ‘सरसः’ इति पदं यथानुक्रमं वा विपरीतक्रमेण पठितं चेत् ‘सरसः’ इत्येव भवति। अत्र कविकल्पना एवं कविकौशलं विभाति।

अनुवादः

‘साक्षर’ हा शब्द उलट केला तर ‘राक्षस’ असा होतो. पण ‘सरस’ हा शब्द उलट केला तरी तो त्याचा सरसपणा सोडत नाही.
स्पष्टीकरण – ‘साक्षर’ मनुष्य जर विपरीत असेल तर तो राक्षसाप्रमाणे वागतो. म्हणजे तो त्याच्या ज्ञानाचा विपरीत वापर करून विघातक कृत्य करतो. पण ‘सरस’ म्हणजे उत्तम प्रवृत्तीचा मनुष्य संवेदनशील असतो. त्याचे वर्तन सरळ अथवा विपरीत परिस्थितीमध्ये सुद्धा बदलणार नाही.

The word ‘साक्षराः’ (literate) if reversed, becomes ‘राक्षसा:’ that is demons. But the word ‘सरस’ which means sensitive or filled with emotion doesn’t leave its sensitivity though reversed.

Explanation – This is poetic imagination which itself is the creativity of the poet. The poet says those who have only bookish knowledge whom we refer to as ‘pothi pandits’ if he is rubbed the wrong way will become evil like demons. Just as intelligent man has created weapons using science which is the wrong usage of knowledge.

On the other hand, a connoisseur is sensitive and even in difficult conditions, he still remains happy, because the word Rasa means आनंद i.e happiness, Rasika is always happy and also makes others happy.

श्लोकः – 2

वृक्षाग्रवासी ………….. न मेघः।
श्लोकः : वृक्षानवासी न च पक्षिराज:
त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः।
त्वग्वत्रधारी न च सिद्धयोगी
जलं च विभन्न घटोन मेघः।।

स्पष्टीकरणम् : सः वृक्षस्य अग्रे वसति किन्तु पक्षिराजः गरुडः न। तस्य त्रीणि नेत्राणि सन्ति किन्तु सः शूलपाणिः शङ्कर: न। सः वल्कलसदृशं वस्त्रं धारयति किन्तु स: सिद्धयोगी न। सः जलं धारयति किन्तु सः न घटः न च मेषः। अस्य उत्तरं वर्तते नारिकेलफलम्।

अनुवादः

तो वृक्षाच्या टोकावर राहतो पण पक्षीराज (गरुड) नाही. तीन डोळे आहेत पण शंकर नाही. वल्कले धारण करतो पण योगी नाही. पाणी धारण करतो पण घडा नाही व ढगही नाही.

स्पष्टीकरण – हे सुभाषित प्रहेलिका प्रकारातील आहे. प्रहेलिका म्हणजे कोडे. या कोड्याचे उत्तर आहे नारळ, नारळ झाडाच्या टोकावर असतो. त्याला तीन डोळे असतात, त्याला शेंडी असते आणि आत पाणी असते.

It lives on the top of the tree but is not the king of birds (garuda/eagle). It has three eyes but is not the one who holds the Trident (Shiva). It wears barkgarments but is not an accomplished ascetic (yogi), and it holds water but is neither a pot nor a cloud.

Explanation – This is a riddle or prahelika the answer to which is a coconut. A coconut grows on the top of the tree, it has three eyes below the tuft of coin on top, it has bark garments which is the coir and it has water in it.

श्लोकः – 3

तातेन ……………… लड़िता।।3।।
श्लोकः : तातेन कथितं पुत्र पत्रं लिख ममाज्ञया।
न तेन लिखित पत्रं पितुराज्ञा न लड्डिता ।।3।।
स्पष्टीकरणम् : तातेन कथितं, “हे पुत्र, मम आज्ञया पत्रं लिख।” तेन पुत्रेण पत्रं न लिखितम्। तथापि पितुः आशा न लकिता। अर्थसङ्गतिः न दृश्यते। यदि ‘न तेन’ इति एकपदं क्रियते ‘नतेन’ इति पदेन अर्थबोधः भवति। नतेन नाम नमस्वभावेन पुत्रेण पत्रं लिखितम्। अपि च पितुः आज्ञा न लविता।

अनुवादः

वडिलांनी मुलाला सांगितले ‘माझ्या आज्ञेने पत्र लिही!’ त्याने पत्र लिहिले नाही आणि वडिलांची आज्ञा मोडली नाही. स्पष्टीकरण – हा श्लोक ‘कूटश्लोक’ या सुभाषितप्रकाराचे उदाहरण आहे. ‘न तेन’ हा शब्द एकत्र ‘नतेन’ असा वाचला तर ‘त्या नम्र मुलाने’ असा अर्थ होतो. संस्कृत भाषेमधील विभक्तिप्रत्यय व शब्द चमत्कृती येथे दिसून येते.

The father said, “O son, write a letter by my order. He did not write the letter nor did he disobey the father’s order.

Explanation – In this shloka the word has to be read as one word ‘1’ which means ‘by the modest one.’ So, the son who was modest wrote the letter and therefore did not disobey the father’s order. This is an example of a कूटश्लोक.

श्लोकः – 4

न तस्यादिर्न ……………. स पण्डितः।
श्लोकः : न तस्यादिर्न तस्यान्त; यो मध्ये तस्य तिष्ठति।
तवाप्यस्ति ममाप्यस्ति यो जानाति स पण्डितः ।।4।।
स्पष्टीकरणम् : कूटप्रश्न: अयम्।
अस्य उत्तरम् – तस्य आदिः न , तस्य अन्त:न, तस्य मध्ये यः तिष्ठति (तत्) तव अपि अस्ति, मम अपि अस्ति।

अनुवादः

त्याच्या सुरुवातीला ‘न’, त्याच्या शेवटी ‘न’ वमध्ये ‘य’ आहे. तुझ्याकडेही आहे. माझ्याकडेही आहे. जो जाणतो तो पंडित आहे.
स्पष्टीकरण – हा सुभाषिताचा ‘कूटप्रश्न’ प्रकार आहे. ‘नयन’ हे त्याचे उत्तर आहे. कारण यात ‘न’ हे अक्षर सुरुवातीला आणि शेवटी येते तसेच ‘य’ हे अक्षर मध्ये येते.

It doesn’t have a beginning nor does it have an end and it stays in the middle. You too have it and I too have it, the one who knows this is a scholar. Explanation – This is an example of prahelika where the answer is ‘नयन’ means eye’. ‘न’ is at the beginning ‘न’ is at the end and ‘य’ is in the middle which is ‘नयन’.

श्लोक: – 5

मृगमीनसज्जनानां ……………… जगति ।।5।।
श्लोकः : मृगमीनसज्जनानां तृणजलसन्तोषविहितवृत्तीनाम्।
लुब्धकधीवरपिशुना निष्कारणवैरिणो जगति ।।5।।

स्पष्टीकरणम् : मृगाः तृणानि खादन्ति। मत्स्या: जले विहरन्ति। साधवः सन्तोषं यच्छन्ति। परम् अस्मिन् जगति लुब्धकाः मृगान् धीवरा: मत्स्यान्
तथा दुष्टा: साधून निष्कारणमेव पीडयन्ति। अत्र यथासङ्ख्य – अलङ्कारः विद्यते।

अनुवादः

हरीण, मासा व सज्जन अनुक्रमे गवत, पाणी व समाधान यांवर जगतात तरीही या जगात अनुक्रमे शिकारी, कोळी व दुर्जन हे विनाकारणच त्यांचे वैरी आहेत.

स्पष्टीकरण – हा श्लोक यथासंख्य अलंकाराचे उदाहरण आहे. या अलंकारात कर्तुपदे, कर्मपदे तसेच क्रियापदे वेगवेगळ्या चरणांत गुंफलेली असतात. प्रस्तुत श्लोकात जगातील एक सत्य गोष्ट – ‘दुर्जनांचे सज्जनांना विनाकारण छळणे’ सांगितली आहे.

Deer, fish, and good people have grass, water, and satisfaction respectively for their livelihood. Yes, in this world, the hunter, fisherman and the wicked for no reason make enmity with these.

Explanation – In the Shloka, we see how the poet has beautifully used यथासंख्य अलंकार where the words मृग, तृण and लुब्धक go together मीन, जल and धीवरgo together and सज्जन, संतोष and पिशुन go together. The thought conveyed in the shloka is that people with bad intention for no reason trouble those who are innocent and who don’t otherwise harm others.

श्लोकः – 6

गङ्गायाश्चञ्चलतरे ………………. नभस्तलम्।।6।।
श्लोकः : गङ्गायाश्चलतरे वारिणि प्रतिबिम्बितम्।
शोभते तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलम् ।।6।।
स्पष्टीकरणम् । गङ्गायाशजलतरे वारिणि प्रतिबिम्बितम् तारकायुक्तं शतचन्द्र नभस्तलम् शोभते। शतचन्द्र नभस्तलम्। इति काचन समस्या वर्तते। आकाशे चन्द्राणां शतं कथं शक्यते? इत्येषा समस्या।
समस्यापूर्तिः- गङ्गानद्याः जलं कल्लोलयुक्त विद्यते। यदा गगने तारकाः चन्द्रमा: च विलसन्ति तदा चन्द्रमसः शतं प्रतिबिम्बानि गङ्गानद्याः जले दृश्यन्ते । तदा कवि: कल्पनां करोति, ‘नभः शतचन्द्रम्’ इव दृश्यते।

अनुवादः

गंगेच्या चंचल पाण्यामध्ये प्रतिबिंबित झालेले आकाश जणू काही चांदण्यांनी व शेकडो चंद्रांनी युक्त असल्याप्रमाणे शोभून दिसत आहे.
स्पष्टीकरण – ही समस्यापूर्ती आहे. ‘शतचन्द्रं नभस्तलम्’ ही समस्या म्हणजे कोडे आहे. त्याचे उत्तर कवी असे देतो, आकाशात तर शंभर चंद्र असणे शक्य नाही, पण गंगेच्या लाटांवर जेव्हा चांदण्या व चंद्राने भरलेल्या आकाशाचे प्रतिबिंब पडते तेव्हा एकाचवेळी पाण्यात असंख्य चंद्र असल्याचे (पडल्याचे) भासते.

Hundred moons look beautiful along with stars in the sky reflected in the trembling waters of the Ganga.

Explanation – This shloka is an example of समस्यापूर्त where the last part ‘शतचन्द्रं नभस्तलम्’ is given and poets have to compose a shloka to make it meaningful. Now, this is really not possible.

So, to justify this sentence, the poet very beautifully says that the reflection of the moon is seen in the shaking waters of Ganga and this appears as if there are hundreds of moons. The reflection of the moon in the sky with many stars when seen in the trembling river water makes one see hundred moons.

श्लोक: – 7

यद्वक्त्रं महरीक्षसे ……………. तप्त तपः ।।7।।
श्लोकः : यद्क्वं मुहुरीक्षसे न धनिनां दूषे न चाटून मृषा
नैषां गर्ववचः शृणोषि न च तान् प्रत्याशया धावसि ।
काले बालतृणानि खादसि परं निद्रासि निद्रागमे
तन्मे बूहि कुरङ्ग कुत्र भवता किं नाम तप्तं तपः ।।7।।

स्पष्टीकरणम् : हे कुरङ्ग, यत् त्वं धनिकानां वक्वं मुहुः न ईक्षसे, मृषा चाटून न दूषे, एषां गर्ववचः न शृणोषि, प्रत्याशया च तान प्रति न धावसि काले बालतृणानि खादसि परं निद्रागमे निद्रासि। तत् मे बूहि, भवता किं नाम तपः तप्तम्? एषा कुरङ्गान्योक्तिः वर्तते। सज्जनान् उद्दिश्य एषा अन्योक्तिः।

अनुवादः

अरे हरिणा ! तू धनिकांचे तोंड पुन्हा पाहत नाहीस, उगाच खोटी स्तुती करीत नाहीस, त्यांचे गर्वपूर्ण बोलणे ऐकत नाहीस. त्यांच्या दिशेने आशेने धावत (जात) नाहीस, योग्यवेळी कोवळे गवत खातोस, झोप आल्यावर झोपतोस! मला सांग बरे असे कोणते तप तू केले आहेस?

स्पष्टीकरण – प्रस्तुत श्लोकामध्ये स्थितप्रज्ञ माणसाविषयी हरणाचे रूपक घेऊन भाष्य केले आहे. ही अन्योक्ती असून हरणाच्या रूपकातून मनस्वी माणसाला कवी विचारत आहे की, त्याने असे काय साध्य केले आहे ज्यामुळे त्याला श्रीमंत माणसांवर अवलंबून रहावे लागत नाही. मनस्वी माणसे साधे पण स्वावलंबी आयुष्य जगतात हे या अन्योक्तीतून कवीला सांगायचे आहे.

Oh deer, tell me what penance has been performed by you because of which you do not have to see the face of the rich again and again, nor speak false pleasing words, you do not have to listen to their words filled with pride, not do you have to run behind them with greed. You eat tender grass at the proper time and sleep when you are sleepy.

Explanation – In this Shloka which is अन्योक्ति, the poet is not just addressing the deer and asking the deer how it has such a carefree life but is actually asking the man who leads a carefree life what has he done to get such a life where he doesn’t have to depend on the rich for everything. Generally, one has to depend on the wealthy for everything and per this he needs to please them. But there are those who lead simple lives and don’t have to do so.

सन्धिविग्रहः

• घटोन – घट: + न।
• यो मध्ये – यः + मध्ये।
• गङ्गायाश्चञ्चलतरे – गङ्गायाः + चलतरे।
• नभस्तलम् – नभः + तलम्।
• मुहुरीक्षसे – मुहुः + ईक्षसे।
• तन्मे – तद् + मे।
• नैषाम् – न + एषाम्।
• यद्वक्त्रम् – यत् + वक्वम्।

समानार्थकशब्दाः

1. तपः – तपस्या।
2. दानव: – दैत्यः ।
3. धनी – धनिक्, श्रीमत्, बहुधनः ।
4. वच: – वाणी, भाषा।
5. वारि – जलम, तोयम, आपः।
6. तारका – नक्षत्रम्, तारा, ज्योतिः।
7. चन्द्रः – हिमांशुः, इन्दुः, विधुः, सुधांशुः, सोमः ।
8. तृणानि – शष्याणि।
9. संतोषः – तुष्टिः।
10. मीन: – मत्स्यः ।
11. पिशुन: – दुर्जनः।
12. लुब्धक: – व्याधः।
13. सज्जनः – सुजनः, सत्पुरुष।
14. वैरिणः – शत्रवः, रिपवः।
15. कुरङ्ग – मृगः, हरिणः, सारङ्गः।
16. पण्डितः – ज्ञानी, विद्वान्।
17. तातः – पिता, जनक:
18. पुत्रः – तनयः, सूनुः आत्मजः

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. मृषा × सत्यम्।
2. धनी × निर्धनः।
3. चञ्चलम् × स्थिरम्।
4. सज्जनः × दुर्जनः।
5. पिशुनः × सत्पुरुषः।
6. निष्कारण × सकारण।
7. वैरी × मित्रम्।
8. आदिः × अन्तः
9. पण्डित: × मूढः।
10. लहिता × अनुसता।
11. नतः × गर्विष्ठः, उध्दतः।
12. विपरीत: × सरलः।
13. सरस: × नीरसः।

शब्दार्थाः

1. विपरीत – reverse order – उलट क्रमाने
2. मुञ्चति – does not leave – सोडत नाही
3. सरसत्वम् – best qualities – रसिकता, रसाळपणा
4. साक्षरा: – literate – साक्षर
5. राक्षसा: – demons – दानव
6. चेत् – if – जर
7. वृक्षाग्रवासी – one who resides on top of the tree – वृक्षाच्या टोकावर राहणारा
8. पक्षिराज: – king of birds, eagle – पक्ष्यांचा राजा, गरुड
9. त्रिनेत्रधारी: – I having three eyes, Shiva – तीन डोळे असणारा, शंकर
10. सिद्धयोगी – ascetic – योगी
11. शूलपाणि: – the one who holds त्रिशूल in hand – त्रिशूलधारी (शंकर)
12. त्वग्वस्त्रम् – clothes of bark – वल्कल
13. घट: – pot – घडा
14. मेघः – cloud – ढग
15. बिभ्रत् – holds – धारण करणारा
16. तात: – father – वडील
17. आज्ञया – by order – आज्ञेवरून
18. पत्रम् – letter – पत्र
19. लहिता – crossed – मोडली
20. आदिः – beginning – सुरुवात
21. अन्त – end – शेवट
22. मध्ये – in the middle – मध्ये
23. जानाति – knows – जाणतो
24. पण्डित: – intelligent, scholar – हुशार
25. तिष्ठति – stands – राहते
26. मृगः – deer – हरीण
27. सज्जनः – good person – सज्जन
28. मीन: – fish – मासा
29. लुब्धकः – hunter – शिकारी
30. ग्धीवरः – fisherman – कोळी
31. पिशुन: – wicked – दुर्जन
32. निष्कारण – without reason – निष्कारण
33. जगति – in the world – ह्या जगात
34. वैरिणः – foes, enemies – शत्रु
35. चञ्चल – unsteady – चंचल, हलणारे
36. प्रतिबिम्बित – reflected – प्रतिबिंबित झालेले
37. तारकायुक्त – full of stars – चांदण्यानी युक्त
38. नभः – sky – आकाश
39. वक्त्रम् – mouth – तोंड
40. मुहु – again and again – पुनः पुनः
41. चाटून् – flatter – स्तुती
42. मृषा – false – खोटे
43. गर्ववचः – speech filled with pride – गर्वाने बोलणे
44. प्रत्याशया – with greed – आशेने
45. बालतृणानि – grass – कोवळे गवत
46. ब्रुहि – tell me – सांग
47. कुरङ्ग – o deer – हे हरिणा
48. तपः – penance – तप

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 15 मनोराज्यस्य फलम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 15 मनोराज्यस्य फलम्

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 15 मनोराज्यस्य फलम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
भिक्षुकस्य नाम किम् ?
उत्तरम् :
भिक्षुकस्य नाम स्वभावकृपणः।

प्रश्न 2.
स्वभावकृपणेन घट: कुत्र बद्धः?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणेन घटः नागदन्ते बद्धः।

प्रश्न 3.
सोमशर्मा कस्मात् भीतः भविष्यति ?
उत्तरम् :
सोमशर्मा कुक्कुरात् भीतः भविष्यति।

प्रश्न 4.
सक्तुपिष्टेन पूर्णः घट: कस्मात् कारणात् भग्नः ?
उत्तरम् :
‘स्वप्नमग्न: ध्यानस्थित : भिक्षुकः लगुडप्रहारम् अकरोत्।’ तस्मात् घट: भग्नः।

प्रश्न 5.
सोमशर्मपितुः नाम किम् ?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः इति सोमशर्मपितुः नाम।

प्रश्न 6.
स्वभावकृपणेन कटः कुत्र प्रसारित: ?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणेन कटः कलशस्य अधस्तात् प्रसारितः।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
स्वभावकृपणः किमर्थं पाण्डुरताम् अगच्छत्?
उत्तरम् :
विष्णुशर्मा विरचित ‘पञ्चतन्त्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ या तंत्रावर आधारित ‘मनोराज्यस्य फलम्’ ही कथा आहे. स्वभावकृपण नावाच्या भिक्षुकाच्या दिवास्वप्न पाहणाच्या स्वैर वृत्तीमुळे अंती त्याला नुकसान सोसावे लागते हे या कथेत मांडले आहे.

स्वभावकृपण नावाचा भिक्षुक भिक्षेतून मिळालेल्या सातूच्या पिठाने भरलेला घड़ा दोरीने खुंटीला अडकवून त्या खाली झोपला. तेव्हाच तो भविष्यात काय काय होईल याचा विचार करू लागला, ते पीठ विकून आपल्याला पैसे मिळतील त्यातून आपण दोन बकऱ्या विकत घेऊ पुढे आधिक श्रीमंत झाल्यावर, गायी त्यानतर म्हैस असे करत करत अनेक घोडेही विकत घेऊ असे दिवास्वप्नच जणू तो पाहू लागला.

त्यातही पुढे सोने मिळवून आपले रूपवती कन्येबरोबर लग्न होईल व आपल्याला सोमशर्मा नावाचा मुलगा असेल एवढे भविष्यातील सर्व विचार करत असताना त्याचा मुलगा सोमशर्मा कुत्र्याला घाबरतो म्हणून स्वभावकृपण कुत्र्याला काठीने मारतो हे सर्व स्वप्नात पाहत असताना, तंद्रीत असल्याने प्रत्यक्षातही स्वभावकृपणाने तीच कृती केली व त्यामुळे वर बांधून ठेवलेला पीठाचा घडा फुटला.

त्यातील पीठ स्वभावकृपणावर सांडल्यामुळे तो पांढरा झाला. जे घडलेलेच नाही त्या भविष्यातील गोष्टींचा सतत विचार करणे या अविवेकी वर्तनामुळे वर्तमानातील गोष्टीही भिक्षुक गमावून बसला.

The story ‘मनोराज्यस्य फलम् is based on the principle of ‘अपरीक्षितकारकम्’ from ‘पञ्चतन्त्र’ composed by विष्णुशर्मा, Amonk named स्वभावकृपण slept under a pot in which he had kept the flour of sattu. He started dreaming about his future.

He thought that he would sell the flour in the time of famine and earn hundred rupees. With those hundred rupees he would buy two goats. With those goats he would buy cows and with cows buffaloes. With them he would buy mares.

This is how he would earn a lot of gold with which he would build a mansion and get married to a beautiful girl. They would have a son whom he would name as सोमशर्मा, Once adog would come near his sons and he would hit that dog with wooden rod. Thinking this he actually hit and shattered the pot and got whitened. Day-dreaming always leads to losing what we actually have.

प्रश्न 2.
‘अपि दिवास्वप्नदर्शनं योग्यम् ?” इति कथायाः आधारेण लिखत ।
उत्तरम् :
विष्णुशर्मा विरचित ‘पञ्चतन्त्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ या तंत्रावर आधारित ‘मनोराज्यस्य फलम्’ ही कथा आहे भिक्षुकाच्या दिवास्वप्न पाहण्याच्या वृत्तीचे कथेच्या अंती त्याला मिळालेले फळ अविवेकी वृत्तीने वर्तन केल्यास नुकसानच पदरी पडते हा उपदेश नकळतपणे मनावर बिंबवणारेच ठरते.

भिक्षेतून मिळालेले सातूचे पीठ एका घड्यात ठेवून तो घडा दोरीने खुंटीला अडकवून स्वभावकूपण त्या खालीच झोपला व तो भविष्यातील गोष्टींची दिवास्वप्ने रंगवू लागला. पीठ विकून पैसे मिळवेन इथपासून ते पुढे पशुपालनाचा व्यवसाय व त्यातून सोने प्राप्त करेन अशी गुंफण स्वभावकृपण स्वप्नात करू लागला, त्याही पुढे लग्नाचे, संसाराचे, अपत्याचे दिवास्वप्न तो रंगवू लागला.

त्याच स्वप्नात मग्न होऊन गेलेले असताना भानावर नसल्यामुळे स्वप्नातील कृती तो प्रत्यक्षातही केली व सातूच्या पिठाचा घडा काठीच्या प्रहाराने फुटला. यावरून हाच उपदेश मिळतो की, दिवास्वप्न पाहणे अयोग्य आहे. स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी कार्य न करताच असलेल्या गोष्टीही हातातून निसटून जातात. त्यामुळे भविष्यात प्रगती साधायची असेल तर त्या ध्येयावर लक्ष केंद्रित करुन सतत त्यादृष्टीने कृती करणे आवश्यक आहे. ‘Preperation is a key to success’ म्हणूनच दिवास्वप्न न पाहता सतत प्रयत्न करत राहिल्यास वर्तमान व भविष्यकाळातही यश संपादन करता येते.

In the lesson ‘मनोराज्यस्य फलम्’ a message about day-dreaming is conveyed through a very interesting story. This story is based on one of the five principles of ‘पञ्चतन्त्र’ i.e ‘अपरीक्षितकारकम्’. A monk had a pot full of flour of sattu. He slept under that pot. He started dreaming how he would get rich after selling that flour in famine. Actually, there was no such situation of famine. He thought that he would sell flour of sattu and earn hundred rupees.

With that money, he would buy many animals and start a poultry business. In this way he would earn a lot of gold and build a mansion. He would get married to a beautiful girl and have a child whose name would beसोमशर्मा. Once when hthyref would be playing, a dog would come there and I would hit him with wooden rod.

While dreaming this he actually hit the pot and the pot got shattered. The flour on the basis of which the beggar was dreaming big things itself was vanished. The story tells us that a man should certainly dream big, but his dreams should be based on the reality.

3. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
स्वभावकृपणः अजाद्वयं क्रेष्यति।
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः किं ऋष्यति?

प्रश्न 2.
अयं घटः सक्तुपिष्टेन पूर्णः ।
उत्तरम् :
अयं घटः केन पूर्णः?

4. (अ) सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. तस्याधस्तात्
2. सोमशर्मेति
3. ततोऽहम् ।

उत्तरम् :

1. तस्याधस्तात् – तस्य + अध: + तात्।
2. सोमशमति – सोमशर्मा + इति।
3. ततोऽहम् – तत: + अहम्।

(आ) वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. दुर्भिक्षम्
2. रूपाढ्याम्
3. ध्यानस्थितः
4. स्वभावकृपणः

उत्तरम् :

1. दुर्भिक्षम् – द् + उ + र + भ् + इ + क् + ष् + अ + म्।
2. रूपाढ्याम् – र + ऊ + प् + आ + ढ् + य् + आ + म्।
3. ध्यानस्थितः – ध् + य् + आ + न् + अ + स् + थ् + इ + त् + अः।
4. स्वभावकृपणः – स् + व् + अ + भ + आ + व् + अ + क् + ऋ + प् + अ + ग् + अः।

(इ) सूचनानुसारं वाक्यपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. कश्चित् धनिकः स्वकन्यां मह्यं दास्यति । (लट्लकारे परिवर्तयत ।)
2. बालकस्य सोमशर्मा इति नाम करिष्यामि । (कर्तृपदस्थाने ‘सः’ योजयत ।)
3. सोमशर्मा मम समीपम् आगमिष्यति। (‘मम’ स्थाने ‘पितृ’शब्दस्य योग्य रूपं लिखत ।)
4. एक: मनुष्यः प्रतिवसति स्म। (स्म निष्कासयत)
5. अहं लगुडेन कुक्कुरं ताडयिष्यामि । (लुट्स्थाने लिङ्प्रयोगं कुरुत)

उत्तरम् :

1. कश्चित् धनिकः स्वकन्यां मह्यं ददाति।
2. स: बालकस्य सोमशर्मा इति नाम करिष्यति।
3. सोमशर्मा पितुः समीपम् आगमिष्यति।
4. एक: मनुष्यः प्रत्यवसत्।
5. अहं लगुडेन कुक्कुरं ताडयेयम्।

5. समानार्थकशब्द लिखत।
कृपणः, दुर्भिक्षम्, अश्वः, धेनुः, सुवर्णम्, कुक्कुरः ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत।
कृपणः, दुर्भिक्षम्, अश्वः, धेनुः, सुवर्णम्, कुक्कुरः ।
उत्तरम् :

• कृपणः – कदर्यः, क्षुद्रः, किम्पचानः।
• दुर्भिक्षम् – वर्षाभावः।
• अश्वः – हयः, तुरगः, वाजी, घोटकः।
• धेनुः – गौः।
• सुवर्णम् – कनकम्, हेम, काञ्चनम्, हिरण्यम्।
• कुक्कुरः – सारमेयः, शुनकः, कौलेयकः।

6. समस्तपदं कुरुत।
स्वभावेन कृपणः, कोपेन आविष्टः, लगुडस्य प्रहारः।

प्रश्न 1.
समस्तपदं कुरुत।
स्वभावेन कृपणः, कोपेन आविष्टः, लगुडस्य प्रहारः।

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 15 मनोराज्यस्य फलम् Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.
कोऽपि भिक्षुकः ………… स्म।
(अ) प्रतिवसामि
(आ) प्रतिवसति
(इ) प्रत्यवसत्
(ई) प्रत्यवसन्
उत्तरम् :
(आ) प्रतिवसति।

प्रश्न 2.
कलशः ………… सम्पूरितः?
(अ) जलेन
(आ) धनेन
(इ) सक्तुपिष्टेन
(ई) रूप्यकेण
उत्तरम् :
(इ) सक्तुपिष्टेन।

प्रश्न 3.
भिक्षुक: अजाभिः प्रभूताः ………… ग्रहीष्यति।
(अ) अश्वाः
(आ) धेनूः
(इ) अश्वान्
(ई) महिषी:
उत्तरम् :
(आ) धेनूः

प्रश्न 4.
स्वभावकृपणस्य पुत्रस्य नाम …………।
(अ) सोमदेवः
(आ) विष्णुशर्मा
(इ) सोमशर्मा
(ई) देवदत्तः
उत्तरम् :
(इ) सोमशर्मा

प्रश्न 5.
कोपाविष्ट: भिक्षुकः काम् अभिधास्यति ?
(अ) सोमशर्माणम्
(आ) अजाम्
(इ) भार्याम्
(ई) बालकम्
उत्तरम् :
(इ) भार्याम्

प्रश्न 6.
स्वप्ने भिक्षुक: कं ताडयिष्यति?
(अ) महिषीम्
(आ) अश्वम्
(इ) अजाम्
(ई) कुक्कुरम्
उत्तरम् :
(ई) कुक्कुरम्

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि कस्य विक्रयणेन भिक्षुक: रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यति?
उत्तरम् :
यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि सक्तुपिष्टेन परिपूर्णघटस्य विक्रयेण रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यति।

प्रश्न 2.
स्वप्ने भिक्षुक: कति अजा: केष्यति?
उत्तरम् :
स्वप्ने भिक्षुक; अजाद्वयं क्रेष्यति।

प्रश्न 3.
वडवापसवत: किं भविष्यति?
उत्तरम् :
वडवाप्रसवतः प्रभूताः अश्वाः भविष्यन्ति ।

प्रश्न 4.
भिक्षुकः कीदृशीं कन्याम् इच्छति?
उत्तरम् :
भिक्षुकः प्राप्तवयस्का रूपाझ्या कन्याम् इच्छति।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. भिक्षुकेन भिक्षया प्राप्तेन सक्तुपिष्टेन कलश: सम्पूरितः।
2. भिक्षुकः भूमौ सुप्तः।
3. भिक्षुकस्य नाम स्वभावकृपणः आसीत्।
4. सोमशर्मा अन्धकारात् भीत: भविष्यति।
5. लगुडप्रहारेण जलेन पूर्णः घट: भग्नः अभवत्।
6. स्वभावकृपणः स्वप्नमग्नः आसीत् ।
7. अश्वानां विक्रयणात्पभूतं सुवर्ण प्राप्स्यामि।
8. स्वभावकृपणस्य पिता सोमशर्मा ।
9. सुवर्णेन चतुःशालं गृहं सम्पत्स्यते।

उत्तरम् :

1. सत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्
4. असत्यम्
5. असत्यम्
6. सत्यम्
7. सत्यम्
8. असत्यम्
9. सत्यम्

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• कस्मिंश्चित् – क् + अ + स् + म् + इ + न् + श् + च् + ई + त्।
• सम्पूरितः – स् + अ + म् + प् + ऊ + र + इ + त् + अः।
• रज्ज्वा – र + अ + ज् + ज् + व् + आ।
• बद्ध्वा – ब + अ + द् + ध् + व् + आ।
• प्रसार्य – प् + र + अ + स् + आ + र + य् + अ।
• मत्समीपम् – म् + अ + त् + स् + अ + म् + ई + प् + अ + म्।
• कोपाविष्टः – क् + ओ + प् + आ + व् + ई + ष् + ट् + अः।
• स्वप्नमग्नः – स् + व् + अ + प् + न् + अ + म् + अ + ग् + न् + अः।
• षाण्मासिक – ष् + आ + ण + म् + आ + स् + इ + क + अ।
• ग्रहीष्यामि – ग् + र् + अ + ह् + ई + ष् + य् + आ + म् + इ।

प्रवनिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. लगुडप्रहारेण: घट: भग्नः अभवत्।
2. सोमशर्मा कुक्कुरात् भीत: भविष्यति।
3. अश्वानां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्णं प्राप्स्यामि।

उत्तरम् :

1. केन घट: भग्नः अभवत्?
2. सोमशर्मा कस्मात् भीतः भविष्यति?
3. केषां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्ण प्रास्यामि?

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
बद्ध्वा	प्रसार्य	–
दृष्ट्वा	समुत्थाय	–

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – भिक्षुकः, कलश:, अयम्, परिपूर्णः, घटः, नाम, अहम्, अजा, वडवाः, अश्वाः, धनिकः, पुत्र:, सः, सोमशर्मा, अहम्, कुक्कुरः,सः, घटः, पाण्डुरः, सोमशमपिता, ध्यानस्थितः।
• द्वितीया – तम्, घटम्, कटम्, धेनूः, महिषी:, सुवर्णम्, गृहम, कन्याम, रूपाढ्याम्, बालकम, भार्याम्, कुक्कुरम्, लगुडप्रहारम्, चिन्ताम्, माम्।
• तृतीया – तेन, भिक्षया, सक्तुपिष्टेन, विक्रयणेन, रज्ज्वा, अजाभिः, धेनुभिः, महिषीभिः, सुवर्णेन, लगुडेन, प्रहारेण।
• चतुर्थी – महाम् पझमी – ताभ्याम्
• पञ्चमी – तस्मात्।
• षष्ठी – अस्य, तेषाम् , आवयोः, तस्य, मम।
• सप्तमी – नगरे, नागदन्ते, विषये।

लकारं लिखत।

1. प्रतिवसति – प्रति + वस् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
2. अचिन्तयत् – चिन्त् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लङ्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
3. प्राप्स्यामि – प्र + आप् धातुः पञ्चमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
4. वेष्यामि – की धातुः नवमगणः परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
5. भविष्यति – भू धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लूट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
6. ग्रहीष्यामि – गृह धातुः नवमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपद लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
7. दास्यामि – दा धातः प्रथमगण:/तृतीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
8. करिष्यामि – कृ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
9. आगमिष्यति – आ + गम् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
10. अभिधास्यामि – अभि + धा धातु: तृतीयगणः परस्मैपदं लट्ल कार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
11. श्रोष्यति – शृ धातुः पञ्चमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
12. ताडयिष्यामि – ताधातुः दशमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
13. ब्रवीमि – ब्रूधातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
14. शेते – शी धातु: द्वितीयगण: आत्मनेपदं लट्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्ध: (स्तम्भमेलनं कुरुत)।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. जानुचलनयोग्यः	कन्या
2. चतुःशालम्	सोमशर्मा
3. प्राप्तवयस्का	गृहम्
4. स्वप्नमग्नः	घट:
5. भग्नः	चिन्ता
6. अनागतवती	भिक्षुकः

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. जानुचलनयोग्यः	सोमशर्मा
2. चतुःशालम्	गृहम्
3. प्राप्तवयस्का	कन्या
4.  स्वप्नमग्नः	भिक्षुकः
5. भग्नः	घट:
6. अनागतवती	चिन्ता

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
“गृह्मण बालकम्”।
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः/ भिक्षुकः भार्या वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सक्तुपिष्टेन पूर्ण: घट: भग्नः अभवत् यतः……….।
a. स्वप्नमग्न; ध्यानस्थितः भिक्षुक: लगुडप्रहारम् अकरोत्।
b. घट: भूमौ अपतत्।
उत्तरम् :
सक्तुपिष्टेन पूर्ण: घटः भग्नः अभवत् यतः स्वप्नमग्नः ध्यानस्थित : भिक्षुकः लगुडप्रहारम् अकरोत्।

सूचनानुसारं वाक्यपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.
स: अचिन्तयत्।
(लट्लकारं योजयत।)
उत्तरम् :
स: चिन्तयति।

प्रश्न 2.
घटस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यामि।
(लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
घटस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्नवम्।

प्रश्न 3.
अजाभिः प्रभूताः धेनू: ग्रहीष्यामि।
(बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
अजाभिः प्रभूताः धेनूः ग्रहीष्यामः।

प्रश्न 4.
एकदा सोमशर्मा मां दृष्ट्वा मत्समीपम् आगमिष्यति।
(‘त्वान्त’ निष्कासयत।)
उत्तरम् :
एकदा सोमशर्मा मां दर्शविष्यति मत्समीपम् आगमिष्यति च।

प्रश्न 5.
स्वभावकृपणः सः पाण्डुरताम् अगच्छत्।
(‘स्म’ योजयत।)
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः सः पाण्डुरतां गच्छति स्म।

समानार्थकशब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

• प्रभूता: – वडवाप्रसवतः प्रभूता: अश्वाः भविष्यन्ति। वडवाप्रसवत: बहवः/प्रचुराः अश्वा: भविष्यन्ति।
• पूर्णम् – यत्परिपूर्णोऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते। यत्परिसमग्र:/सकल:/अखण्डे ऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते।
• शोभनम् – बालस्य रूपं शोभनम् अस्ति। बालस्य रूपं सुन्दरं/रुचिरं/साधु अस्ति।
• कृपणः – कस्मिंश्चित् नगरे कश्चित् स्वभावकृपणो नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म ।
  कस्मिंशित् नगरे कश्चित् स्वभावकदर्य:/क्षुद्रः/किंपचान: नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

सर्वनाम – तालिका।

धातु – तालिका।

समासाः।

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
स्वभावकृपणः	miser by nature	स्वभावेन कृपणः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
कोपाविष्टः	overcome by anger	कोपेन आविष्टः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
लगुडप्रहार:	blow of a stick	लगुडस्य प्रहारः।	षष्ठी तत्पुरुष समास।
जानुचलनम्	walking by the knees	जानुभ्याम् चलनम्।	तृतीया तत्पुरुष समास।
सक्तुपिष्टेन	with flour of sattu	सक्तो : पिष्टं, तेन।	षष्ठी तत्पुरुष समास।

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
प्राप्तेन	सक्तुपिष्टेन
सम्पूरितः	कलश:
सुप्तः, चिन्तयन्	स्वभावकृपणः, भिक्षुकः
भीत:	सोमशर्मा
पूर्णः, भग्नः	घटः
अनागतवतीम, असम्भाव्याम्	चिन्ताम्

मनोराज्यस्य फलम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

भारतात कथाकथनाची परंपरा फार पूर्वीपासून आहे. शर्करावगुण्ठित उपदेश करून सहजपणे एखादे मूल्य पटविण्यासाठी गोष्ट हे प्रभावी माध्यम ठरते. विष्णुशर्मारचित पंचतंत्र या कथा संग्रहात पुढील 5 तंत्रे गोष्टीरूपाने मांडली आहेत.1) मित्रभेदः 2) मित्रसम्प्राप्तिः 3)काकोलुकीयम् 4)लब्धपणरा: 5) अपरीक्षितकारकम्. राजा अमरशक्तीच्या तीन मुलांना नीती व राज्यशास्त्राचे शिक्षण देण्यासाठी, व्यवहारज्ञानात चतुर बनविण्यासाठी विष्णुशर्माने हा ग्रंथ रचला.

विष्णुशर्मा विरचित ‘पंचतंत्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ (अविचाराने केलेले काम) या तंत्रावर आधारित प्रस्तुत कथा आहे. आपल्या स्वप्नांच्या पूर्तीसाठी जिद्दीने झटणे आवश्यक असते. केवळ दिवास्वप्न पाहून, न घडलेल्या गोष्टींबद्दल विचार करत राहिल्यास वर्तमानात असलेल्या गोष्टीही हातातून निघून जातात, हा बोध भिक्षुकाच्या या कथेतून मिळतो.

India has a wide history of story literature. Stories have been a very strong and effective method of inculcating moral and ethical things since time immemorial A classical example of this is king Amarshakti whose sons could not be taught by any traditional means.

It uses only when the scholar Vishnusharma took them into this fold and narrated to them stories that could make them proficient in administration. It is these stories which form the basis of the five principles of पञ्चतन्त्र – 1) मित्रभेद: 2) मित्रसम्प्राप्ति: 3) काकोलूकीयम् 4) लब्धप्रणाश: 5) अपरीक्षितकारकम् The present story is taken from the अपरीक्षितकारकम् which deals with the effect of actions done without proper thinking. This story presents to us the ill-effects of daydreaming and building castles in air without proper action to follow it.

परिच्छेद : 1

कस्मिंश्चित् ………………. शतं प्राप्स्यामि।
कस्मिंश्चित् नगरे कश्चित् स्वभावकृपणो नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म । तेन भिक्षया प्राप्तेन सक्तुपिष्टेन कलश: सम्पूरितः । तं च घट नागदन्ते रज्ज्वा बद्ध्वा तस्याधस्तात् कटं प्रसार्य सततं तद्विषये चिन्तयन् सः सुप्तः । स: अचिन्तयत् – “यत्परिपूर्णोऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते । यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि अस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यामि ।

अनुवादः

कोण्या एका नगरात कोणी एक स्वभावकृपण नावाचा भिक्षुक राहात असे. त्याने भिक्षा मागून मिळालेल्या सातूच्या पिठाने घडा पूर्ण भरला, आणि (त्याने) त्या घड्याला दोरीने खुंटीवर बांधून त्याच्या खालीच चटई पसरून सतत त्या विषयीच विचार करत तो (तिथे) झोपला. त्याने विचार केला – “हा घडा सातूच्या पिठाने पूर्ण भरलेला आहे. जर दुष्काळ पडला तर याच्या (सातूच्या पीठाच्या) विक्रीतून शंभर रूपये मिळवेन.

In certain city there lived a certain monk named स्वभावकृपण. He filled a pot with the flour of sattu which he obtained as alms. After hanging that pot with a rope to the nail, spreading a mat exactly below it, he fell asleep constantly thinking about it. He thought this pot is filled with sattu flour. If there is a famine, (scarcity of food) I’ll get hundred rupees by selling it.

परिच्छेद : 2

ततस्तेन ………….. जानुचलनयोग्यः भविष्यति।
ततस्तेन अहम् अजाद्वयं क्रेष्यामि। तत: पाण्मासिक-प्रसववशात् ताभ्यां यूथः भविष्यति। ततोऽजाभिः धेनू: ग्रहीष्यामि, धेनुभिः महिषी:, महिषीभिः वडवाः, वडवाप्रसवतः प्रभूता: अश्वाः भविष्यन्ति । तेषां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्ण प्राप्स्यमि। सुवर्णेन चतु:शालं गृहं सम्पत्स्यते। ततः कश्चित् धनिकः प्राप्तवयस्कां रूपाढ्यां कन्यां मां दास्यति । आवयोः पुत्रः भविष्यति । तस्याहं सोमशमति नाम करिष्यामि । तत: स: जानुचलनयोग्यः भविष्यति।

अनुवादः

त्यानंतर त्यातून मी दोन बकऱ्या विकत घेईन. त्यानंतर सहा महिन्यांनी त्यांच्या प्रजननातून त्यांचा कळप तयार होईल. त्यानंतर पुष्कळ बकऱ्या झाल्यावर गायी विकत घेईन. गाईंनंतर म्हशी, म्हशींनंतर घोड्या, घोड्यांच्या प्रजननातून पुष्कळ घोडे जन्माला येतील. त्यांच्या विक्रीतून पुष्कळ सोने मिळवेन.

त्या सोन्यामुळे चौसोपी घर होईल. तेव्हा कोणी एक धनिक वयात आलेली रूपवती कन्या मला देईल. आम्हां दोघांना मुलगा होईल. त्याचे मी सोमशर्मा असे नाव ठेवेन त्यानंतर तो रांगू लागेल.

Then, with that, I shall buy two goats. Then, after six month of their pro-creation, there will be a flock of them. Then with the goats, I shall get cows, with the cows buffaloes, with the buffaloes, many mares, from many mares there will be many horses.

I shall obtain lots of gold by selling them. With the gold there will be a mansion (four buildings enclosing a quadrangle). Then some rich man will give me his beautiful daughter of marriageable age. Then we will have a son. I will name him as Somasharma. Then he’ll be able crawl on knees.

परिच्छेद : 3

एकदा सोमशर्मा ………… यया ।।
एकदा सोमशर्मा मां दृष्ट्वा मत्समीपम् आगमिष्यति । ततोऽहं कोपाविष्टः अभिधास्यामि भार्याम्, “गृहाण बालकम्’ इति । साऽपि मम वचनं न श्रोष्यति । तावत्काले कश्चन कुक्कुरं तत्र आगमिष्यति । सोमशर्मा तस्मात् भीतः भविष्यति। ततोऽहं समुत्थाय लगुडेन तं कुक्कुर ताडयिष्यामि।” एवं स्वनमग्नः ध्यानस्थितः सः तथैव लगुडप्रहारम् अकरोत् । तेन लगुडपारेण सक्तुपिष्टेन पूर्णः सः घट: भग्नः अभवत् । स्वभावकृपणः सः पाण्डुरताम् अगच्छत् । अत: ब्रवीमि – अनागतवती चिन्तामसम्भाव्यां करोति यः । स एव पाण्डुर: शेते सोमशर्मपिता यथा ।।

अनुवादः

एकदा सोमशर्मा मला पाहून माझ्याजवळ येईल. तेव्हा रागावलेला मी पत्नीला म्हणेन, “मुलाला घे.” ती सुद्धा माझे बोलणे ऐकणार नाही. त्याचवेळी कोणी एक कुत्रा तेथे येईल. सोमशर्मा त्याला घाबरेल. तेव्हा मी उठून काठीने त्या कुत्र्याला मारेन, अशा प्रकारे स्वप्नात गढून गेल्याने विचारमग्न झालेल्या त्याने तशाच प्रकारे काठीचा प्रहार केला. त्या काठीच्या प्रहाराने सातूच्या पिठाने भरलेला तो घडा फुटला. तो स्वभावकृपण पांढरा झाला.

म्हणून म्हणतो – अद्याप न घडलेल्या गोष्टींची आणि अशक्य गोष्टींची जो उगाचच चिंता करतो (विचार करतो), तो झोपलेल्या सोमशाच्या पित्याप्रमाणेच पांढरा होतो.

Once after seeing me Heref will come to me. Then, I will angrily say to my wife ” Take the boy”. She too will not hear my words. By that time, a certain dog will come there. Somasharma will get scared of it. Then after getting up, I shall hit that dog with a stick.

Thus engrossed in the dream he who was thinking, struck a blow with the stick. Due to the blow of the stick, the pot filled with sattu flour was shattered (broke) and that स्वभावकृपण got all whitened. Hence I tell you, he who sleeps over (worries over) something yet to come, or something impossible, gets whitened (pale) just like Somasharma’s father who was sleeping.

सन्धिविग्रहः

1. कश्चित् – क: + चित्।
2. ततस्तेन – ततः + तेन। ततोऽजाभिः – ततः + अजाभिः।
3. तस्याहम् – तस्य + अहम्।
4. विक्रयणात्प्रभूतम् – विक्रयणात् + प्रभूतम्।
5. तावत्काले – तावत् + काले।
6. चिन्तामसम्भाव्याम् – चिन्ताम् + असम्भाव्याम्।
7. साऽपि – सा + अपि।
8. तथैव – तथा + एव।
9. स्वभावकृपणो नाम – स्वभावकृपणः + नाम।
10. कोऽपि – क: + अपि।
11. तद्विषये – तत् + विषये।
12. यत्परिपूर्णोऽयम् – यत् – परिपूर्ण: + अयम्।
13. घटस्तावत् – घटः + तावत् ।
14. कस्मिंचित् – कस्मिन् + चित् ।

समानार्थकशब्दाः

• भिक्षुकः – भिक्षुः, परिव्राजकः, परिव्राट्।
• रज्जुः – गुणः, सूत्रम्।
• नगरम् – पत्तनम्, पुरी।
• कलशः – घटः, कुम्भः ।
• वडवा – अश्वा, वामी।
• कन्या – तनया, पुत्री, दुहिता।
• पुत्रः – आत्मजः, सुतः, सुनः।
• प्रभूताः – बहुलाः, बहवः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• सुप्तः × जागरितः।
• पूर्णः × अपूर्णः ।
• प्रभूताः × स्तोकाः।
• समीपे × दूरे।

शब्दार्थाः

1. स्वभावकृपणः – miserly by nature – स्वभावाने कंजूष
2. सक्तुपिष्टम् – saktu flour – सातूचे पीठ
3. नागदन्तः – bracket on the wall – खुंटी
4. दुर्भिक्षम् – famine – दुष्काळ
5. विक्रयणेन – by selling – विकून
6. बद्ध्वा – having tied – बांधून
7. प्रसार्य – having spread – पसरून
8. अजा – goat – बकरी, शेळी
9. महिषी – buffalo – म्हैस
10. वडवा – mare – घोड़ी
11. अश्वः – horse – घोडा
12. प्रभूतम् – a lot – पुष्कळ
13. प्राप्तवयस्का – of proper age – वयात आलेली
14. जानुचलनयोग्य: – able to crawlon knees – रांगण्यायोग्य
15. भ्यूथः – flock / shed – समूह, कळप
16. ‘चतुःशालम् – quadrangle with four building (mansion) – वाडा
17. मत्समीपम् – near me – माझ्याजवळ
18. कोपाविष्टः – angry – अतिशय रागावलेला
19. अभिधास्यामि – I will say – मी बोलेन
20. गुहाण – you take – तू घे
21. कुक्कुरः – dog – कुत्रा
22. समुत्थाय – after getting up – उठून
23. लगुडेन – with a stick – काठीने
24. पाण्डुरः – white – पांढरा
25. अनागतवती – not arrived – न आलेली
26. असम्भाव्यम् – impossible – अशक्य
27. शेते – sleeps – झोपतो

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 12 अमरकोषः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 12 अमरकोषः

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 12 अमरकोषः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कोषा: किमर्थम् आवश्यकाः?
उत्तरम् :
कोषाः शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम् आवश्यकाः।

प्रश्न आ.
कोष: नाम किम् ?
उत्तरम् :
कोष: नाम सङ्ग्रहः ।

प्रश्न इ.
क: अमरकोषस्य रचयिता ?
उत्तरम् :
अमरसिंह : नाम पण्डित: अमरकोषस्य रचयिता ।

प्रश्न ई.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं कस्मात् सुलभम् ?
उत्तरम् :
अमरकोषः पद्यमय: गेय: च अतः तस्य कण्ठस्थीकरणं सुलभम्।

प्रश्न उ.
अमरकोषे कति श्लोकाः सन्ति ?
उत्तरम् :
अमरकोषे उपसार्धसहसं (1500) श्लोकाः सन्ति ।

प्रश्न ऊ.
अमरकोषस्य किम् अन्यत् नामद्वयम् ?
उत्तरम् :
त्रिकाण्डकोष: नामलिङ्गानुशासनम् च इति अमरकोषस्य अन्यत् नामद्वयम्।

2. माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
‘अमरकोष’- कण्ठस्थीकरणेन के लाभाः भवन्ति ?
उत्तरम् :
‘अमरकोष’ या संवादात्मक पाठात शिक्षिका व विद्यार्थी यांच्यातील संवादातून ‘अमरकोष’ या संस्कृत कोषाबद्दल माहिती मिळते व त्याचे महत्व कळते. ग्रंथालयातील विविध कोष बघून विद्यार्थी शिक्षिकेला त्यांची माहिती विचारतात. शिक्षिका त्यांना कोष म्हणजे काय, त्यांचे भाषा, शास्त्र हयांच्या अभ्यासातील महत्त्व सांगतात, ‘अमरकोष’ ह्य संस्कृत भाषेतील महत्त्वपूर्ण कोष असून पूर्वीच्या काळात विद्यार्थी विद्यारंभाच्या वेळी तो तोंडपाठ करीत असत. अमरकोषाच्या पाठांतरामुळे शब्दसंपत्ती वाढते. शिवाय स्मरणशक्ती व धारणशक्ती सुद्धा वाढते. अमरकोष तोंडपाठ असेल तर संस्कृत भाषेचे आकलन आणि शब्दांचे उपयोजन सहजपणे करता येते. संस्कृत नाटकांचा, काव्यांचा आस्वाद घेण्यास सुद्धा मदत होते.

The lesson अमरकोषः is dialogue between students and their teacher. Importance of learning 3HC is emphasised in this dialogne. The students ask teacher about various thesauruses which they find in the library. Teacher tells them about various thesaruses and their importance. She tells them about very important thesurus of Sanskrit language. i.e. Amarakosha. If one learns the Amarakosha by heart, his vocabulary increases.

One’s memory as well as understanding increase and pronunciation also gets pure and better. Due to that, language aquisition and usage become easy. It also helps in studying the Sanskrit poetry and drama. Amarakosha is very significant in studying Sanskrit language.

3. प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
वयं वित्तकोषे धनस्य सङ्ग्रहं कुर्मः।
उत्तरम् :
वयं वित्तको कस्य सङ्ग्रहं कुर्मः?

प्रश्न 2.
अमरकोषः संस्कृतशब्दानां सङ्ग्रहग्रन्थः।
उत्तरम् :
अमरकोषे किं विद्यते?

4. अ) शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

1. सङ्ग्रहम्
2. प्रयोगः
3. वर्तन्ते
4. क्वचित्

उत्तरम् :

• सङ्ग्रहम् – स् + अ + ङ् + ग् + र् + अ + ह् + अ + म्।
• वर्तन्ते – व् + अ + र + त् + अ + न् + त् + ए।

आ) मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. कपाटिका	1. सुलभम्
2. कोषग्रन्थः	2. विशाला
3. कण्ठस्थीकरणम्	3. भिन्ना:
4. अर्थाः	4. पद्यमयः

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. कपाटिका	2. विशाला
2. कोषग्रन्थः	4. पद्यमयः
3. कण्ठस्थीकरणम्	1. सुलभम्
4. अर्थाः	3. भिन्ना:

5. सूचनानुसारं वाक्यपरिवर्तनं कुरुत ।

प्रश्न 1.
छात्राः अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म । (‘स्म’ निष्कासयत)
उत्तरम् :
अत्रा: अमरकोषं कण्ठस्थम् अकुर्वन्।

प्रश्न 2.
तेन क: लाभ: भवति? (बहवचने लिखत।)

प्रश्न 3.
वयमपि अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्याम । (एकवचनं कुरुत।)
उत्तरम् :
अहमपि अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्याम्।

6. समानार्थकशब्द लिखत।

प्रश्न 1.
कोषः, अमरकोषः, विख्यातः, सुलभम् ।
उत्तरम् :

• कोषः – सज्ञयः सङ्ग्रहः, निधिः।
• अमरकोषः – त्रिकाण्डकोषः, नामलिङ्गानुशासनम्।
• विख्यातः – प्रसिद्धः, ख्यातः।
• सुकरम् – सुलभम्।

7. वाक्यं शुद्धं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. ग्रन्थालये कोषाय कृते एका विशाला कपाटिका विद्यते ।
2. छात्रा: ग्रन्थालये विविधं पुस्तकानि पश्यन्ति।
3. अमरकोषे तिस्रः काण्डानि सन्ति ।

उत्तरम् :

1. ग्रन्थालये कोषाणां कृते एका विशाला कृपाटिका विद्यते।
2. छात्रा: ग्रन्थालये विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति।
3. अमरकोषे त्रीणि काण्डानि सन्ति।

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 12 अमरकोषः Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
कपाटिकायां के वर्तन्ते?
(अ) ग्रन्थाः
(आ) कोषाः
(इ) चषकाः
(ई) पुत्तलिकाः
उत्तरम् :
(आ) कोषाः

प्रश्न 2.
कोषा: किमर्थम् आवश्यका:?
(अ) पूजार्थम्
(आ) मनोरञ्जनार्थम्
(इ) वाचनार्थम्
(ई) शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम्
उत्तरम् :
(ई) शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम्

प्रश्न 3.
छात्रा: ग्रन्थालये किं पश्यन्ति?
(अ) पुस्तकानि
(आ) सन्दुक:
(इ) आसन्दः
(ई) कृष्णफलक:
उत्तरम् :
(अ) पुस्तकानि

प्रश्न 4.
वित्तकोषे किं भवति?
(अ) धनसङ्ग्रहणम्
(आ) ऊर्जासङ्ग्रहणम्
(इ) पुस्तकसङ्ग्रहणम्
(ई) वस्वसङ्ग्रहणम्
उत्तरम् :
(अ) धनसङ्ग्रहणम्

प्रश्न 5.

1. अमरकोषः ……………… (पद्यमयः/ गद्यमय:)
2. तत्र एकस्य शब्दस्य कृते नैके ………………… शब्दाः वर्तन्ते। (समानार्थकाः / विरुद्धार्थकाः)
3. अमरकोषस्य पठनेन ……………… वर्धते। (स्मरणशक्तिः/ पठनशक्तिः)

उत्तरम् :

1. पद्यमयः
2. समानार्थकाः
3. स्मरणशक्तिः

प्रश्न 6.

1. अमरकोषे ………… श्लोकाः सन्ति। (उपसार्धसहस्रम् /सहस्रम्/ शतम्)
2. अमरकोषे …………. काण्डानि सन्ति। (द्वे / त्रीणि/ चत्वारि)
3. अमरकोषस्य अपरं नाम ………….. । (त्रिकाण्डकोषः / शब्दकोष:)
4. अमरकोषस्य पठनेन भाषायाः ………… सुकरं भवति। (आकलनं / लेखनं / श्रवणं)

उत्तरम् :

1. उपसार्धसहस्रम्
2. त्रीणि
3. त्रिकाण्डकोषः
4. आकलनम्

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं सुलभम्, यतः ……….
a. अमरकोषः गेयः अस्ति।
b. अमरकोषः अतीव लघुः अस्ति।
उत्तरम् :
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणमं सुलभम्, यतः अमरकोषः गेयः अस्ति ।

प्रश्न 2.
अमरकोषस्य पठनेन शब्दसम्पत्तिः वर्धते, यतः …………….
a. तस्मिन् नैके समानार्थकाः शब्दाः सन्ति।
b. अमरकोषः सुलभः।
उत्तरम् :
अमरकोषस्य पठनेन शब्दसम्पत्ति: वर्धते, यतः तस्मिन् नैके समानार्थकाः शब्दा: सन्ति।

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
कपाटिकायां छात्राः किं पश्यन्ति?
उत्तरम् :
कपाटिकायां छात्राः विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति ।

प्रश्न 2.
वित्तकोषे कस्य सङ्ग्रहं कुर्मः?
उत्तरम् :
वित्तकोषे धनस्य सङ्गहं कुर्मः।

प्रश्न 3.
भाषाकोषे किं भवति?
उत्तरम् :
भाषाको शब्दानां सङ्ग्रहः भवति।

प्रश्न 4.
अमरकोषस्य अन्यत् वैशिष्ट्यं किम्?
उत्तरम् :
शब्दानां लिङ्गनिर्देश: इति अमकोषस्य अन्यत् वैशिष्ट्यम्।

प्रश्न 5.
लिङ्गनिर्देशेन किं भवति?
उत्तरम् :
लिङ्गनिर्देशेन भाषाया: आकलनं प्रयोग: च सुकर : भवति।

प्रश्न 6.
लिङ्गनिर्देशेन किं विनायासं पठितुं शक्नुमः?
उत्तरम् :
लिङ्गनिर्देशेन संस्कृतकाव्यानि नाटकानि च विनायासं पठितुं शक्नुमः।

प्रश्न 7.
कोषस्य क: उपयोग:?
उत्तरम् :
सम्भाषणे, लेखने च भाषाप्रभुत्वं-प्राप्त्यर्थ , ज्ञानप्राप्यर्थ शब्दसंपत्ति-वर्धनम् इति कोषस्य उपयोगः ।

प्रश्न 8.
ग्रन्थालये के के कोषाः वर्तन्ते?
उत्तरम् :
ग्रन्थालये विश्वकोषाः, सुभाषितकोषाः, संस्कृतिकोषा: चरित्रकोषा: च वर्तन्ते ।

प्रश्न 9.
पुरातनकाले अध्ययनारम्भे छात्राः किं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म?
उत्तरम् :
पुरातनकाले अध्ययनारम्भे छात्रा: अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म।

प्रश्न 10.
अमरकोषः कीदृशः ग्रन्थः?
उत्तरम् :
अमरकोषः पद्यमयः ग्रन्थः ।

प्रश्न 11.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं कीदृशम्?
उत्तरम् :
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं सुभाषितानां पठनम् इव अतीव सुलभम्।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ कोषाणां न आवश्यकता।
2. वित्तकोषे ऊर्जासज्ञयः भवति ।
3. भाषाकोषे शब्दानां सङ्ग्रहः भवति।
4. कोषः नाम सङ्ग्रहः।
5. अमरकोषः पद्यमयः।
6. अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणम् अतीव दुष्करम्।
7. अमरकोषस्य पठनेन स्मरणशक्ति: वर्धते।
8. ज्ञानप्राप्त्यर्थ शब्दसम्पत्तेः सङ्ग्रहणम् आवश्यकम्।
9. कोषपठनेन भाषाप्रभुत्वं प्राप्तुं शक्यते।
10. अमरकोष: हिन्दीशब्दानां सङ्ग्रहग्रन्थः।
11. अध्ययनारम्भे अमरकोषः पठनीयः।
12. अमरकोषः त्रिकाण्डात्मकः।
13. अमरकोषे केवलं समानार्थकशब्दाः सन्ति।
14. अमरकोषे लिङ्गनिर्देशः कृतः।
15. लिङ्गनिर्देशेन संस्कृतकाव्यानां पठनं दुष्करं भवति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्
4. सत्यम्
5. सत्यम्
6. असत्यम्
7. सत्यम्
8. सत्यम्
9. सत्यम्
10. असत्यम्
11. सत्यम्
12. सत्यम्
13. असत्यम्
14. सत्यम्
15. असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.

1. कियन्तः विविधाः कोषाः एतस्यां वर्तन्ते।
2. कोषः नाम किम् ?
3. क: तस्य उपयोग:? किं
4. विद्यते अस्मिन् कोथे?
5. अमरसिंहः नाम पण्डित: एतस्य रचयिता।
6. वयमपि अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्याम्।
7. त्रिकाण्डकोष: इति अस्य अपरं नाम।
8. नामलिङ्गानुशासनम् इति शब्दस्य क: अर्थः?

उत्तरम् :

1. नयन: आचार्या वदति।
2. सुमेधा आचार्या वदति।
3. श्रेया अध्यपिकां वदति।
4. स्वप्नील: अध्यापिकां वदति।
5. अध्यापिका छात्रान् वदति।
6. नयनः अध्यापिकां वदति।
7. अध्यापिका छात्रान् वदति।
8. सुमेधा अध्यापिकां वदति।

प्रश्न 2.
एकस्य शब्दस्य नैके भिन्ना: अर्थाः अपि वर्तन्ते ।
उत्तरम् :
अध्यापिका छात्रान् वदति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• छात्राः – छ् + आ + त् + र् + आः।
• भिन्ना – भ् + इ + न + न् + आ।
• सर्वेषाम् – स् + अ + र + व् + ए + ष + आ + म्।
• शास्त्राणाम् – श् + आ + स् + त् + र + आ + ण् + आ + म्।
• कुर्मः – कु + उ + र + म् + अः।
• सुयोग्यः – स् + उ + य् + ओ + ग् + य् + अः।
• प्रश्न: – प् + र + अ + श् + न् + अः।
• भाषाप्रभुत्व – भ् + आ + ष + आ + प् + र + अ + भ + उ + त् + व + अ।
• ज्ञानप्राप्त्य र्थम् – ज् + ञ् + आ + न् + अ + + र + आ + प् + त् + य् + अ + र + थ् + अ + मा
• संस्कृतिकोष: – स् + अ् + म् + स् + क् + ऋ + त् + इ + क् + ओ + ष + अः।
• चरित्र – च् + अ + र् + इ + त् + र + अ।
• ग्रन्थः – ग् + र + अ + न् + थ् + अः।
• कण्ठस्थम् – क् + अ + ण् + ल् + अ + स् + थ् + अ + म्।
• पद्यमयः – प् + अ + द् + य् + अ + म् + अ + य् + अः।
• श्लोकानाम् – श् + ल् + ओ + क् + आ + न् + आ + म्।
• शुद्धम् – श् + उ + द् + ध् + अ + म्।
• शब्दस्य – श् + अ + ब् + द् + अ + स् + य् + अ।
• क्वचित् – क् + व् + अ + च् + इ + त्।
• सार्चयम् – स् + आ + श् + च् + अ + र + य + अ + म्।
• वृद्धिम् – व् + ऋ + द् + ध् + इ + म्।
• कुयोम – क् + उ + र + य् + आ + म् + अ।
• तस्मिन् – त् + अ + स् + म् + इ + न्।
• काण्डानि – क् + आ + ण् + ड् + आ + न् + इ।
• लिमनिर्देश: – ल् + इ + इ + ग् + अ + न + इ + र + द् + ए + श् + अः।
• सर्वः – स् + अ + र + व् + ऐः।
• कर्तव्यम् – क् + अ + र् + त् + अ + व् + य् + अ + म्।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

1. कोष: नाम सङ्ग्रहः।
2. शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ कोषा: आवश्यकाः।
3. अमरसिंहः अमरकोषस्य रचयिता।
4. पुरातनकाले छात्रा: अध्ययनार्थ गुरुकुलं प्रविशन्ति स्म।
5. छात्राः अध्ययनारम्भे अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म।
6. अमरकोषे त्रीणि काण्डानि सन्ति।
7. त्रिकाण्डकोषः इति अमरकोषस्य अपरं नाम।

उत्तरम् :

1. कोषः नाम किम्?
2. शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ के आवश्यका:?
3. कः अमरकोषस्य रचयिता?
4. पुरातनकाले छात्रा: अध्ययनार्थ कुत्र प्रविशन्ति स्म?
5. छात्रा: अध्ययनारम्भे किं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म?
6. अमरकोषे कति काण्डानि सन्ति?
7. अमरकोषस्य अपरं नाम किम्?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
………..…	कोषा:
……………	पुस्तकानि
सुयोग्यः	प्रश्न:
बहवः	विविधाः
विशेष:	कोषः
उच्चारणम्	शुद्धम्

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
विविधाः	कोषा:
विविधानि	पुस्तकानि
सुयोग्यः	प्रश्न:
बहवः	कोषा:
विशेष:	कोषः
उच्चारणम्	शुद्धम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – छात्रा:, कियन्तः, कोषाः, कपाटिका, वयम्, सङ्ग्रहः, एते, प्रश्नः, संस्कृतिकोषाः, चरित्रकोषाः, विश्वकोषाः, सुभाषितकोषा:,अमरकोषः, सङ्ग्रहान्धः, अमरसिंहः, पण्डितः, रचयिता, छात्राः, लाभः, पद्यमयः, गेयः, समानार्थकशब्दाः, भिन्नाः, स्मरणशक्तिः, धारणाशक्तिः, ग्रन्थः, नैके।
• द्वितीया – प्रश्नान, अध्यापिकाम्, गुरुकुलम्, अमरकोषम्, वृद्धिम्, अमरकोषम्।
• तृतीया – तेन, पठनेन।
• षष्ठी – सर्वेषाम्, शास्त्राणाम्, शब्दानाम्, धनस्य, शब्दसम्पत्तेः, अस्माकम्, एतस्य, कोषस्य, अस्माकम्, एकस्य,शब्दस्य, श्लोकानाम्, सुभाषितानाम् तस्य।
• सप्तमी – ग्रन्थालये, वित्तकोषे, भाषाकोषे, सम्भाषणे, लेखने, ग्रन्थालये, तेषु, अस्मिन्, कोषे,पुरातनकाले, अध्ययनारम्भे, तस्मिन्।

लकारं लिखत।

• पृच्छन्ति – ‘प्रच्छ-पृच्छ्’ धातुः षष्ठगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• कुर्मः – ‘कृ’ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: बहुवचनम्।
• वर्तन्ते – ‘वृत्-वत्’ धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• विद्यते – ‘विद्’ धातुः चतुर्थगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• कुर्वन्ति – ‘कृ’ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• वर्धते – ‘वृध्-वर्ष’ धातुः प्रथमगण:आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: द्विवचनम्।

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
–	–	कण्ठस्थीकर्तुम्
–	–	पठितुम्

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

सर्वनाम – तालिका।

धातु – तालिका।

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
गेयः	ग्रन्थः
विख्यातः	कोषः
कृतः	लिङ्गनिर्देश:
कर्तव्यम्	पठनम्

अमरकोषः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

कोणतीही भाषा नव्याने शिकताना त्या भाषेतील शब्दसंपत्ती ग्रहण करण्याकरिता शब्दकोष महत्त्वपूर्ण असतोच. इतर भाषांप्रमाणेच संस्कृतातही अनेक शब्दकोष उपलब्ध आहेत. अमरकोष हा संस्कृतभाषेचा प्रसिद्ध शब्दकोष, संस्कृतविद्वान अमरसिंह यांनी रचला. अमरकोष प्रसिद्ध आहे तो त्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण रचनेमुळे, अमरसिंह यांनी एका शब्दाचे इतर समानार्थ पद्यमय रचनेत मांडल्यामुळे कंठस्थीकरण सहज शक्य होते. चार विद्यार्थी आणि शिक्षिका यांच्या संवादातून प्रस्तुत पाठात अमरकोषाचे महत्त्व प्रतिपादित केले आहे.

Lexicons, dictionaries thesaureses are an important part of learning any language. Just like English, German, French, Marathi or any other language there are many Sanskrit dictionaries which are popular. Amarakosha is one of those celebrated lexicons in Sanskrit. It was composed by an ancient scholar Amarasimha.

Where he tried to enlist synonyms for almost all Sanskrit words. Learning the Amarakosha by heart is the best way to increase vocabulary. It is composed in such a simple way that even a beginner can easily learn it. This lesson talks about importance and significance of Amarakosha through a discussion between four students and their teachers.

परिच्छेद : 1

छात्रा: ग्रन्थालये ………….. सग्रहः भवति।
(छात्रा: ग्रन्थालये विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति अध्यापिका प्रश्नान् च पृच्छन्ति ।)
नयनः – आचार्य, का एषा भिन्ना विशाला कपाटिका ? अहो ! कियन्तः विविधाः कोषाः एतस्यां वर्तन्ते !
अध्यापिका – आम्, सर्वेषां शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम् एते कोषा: आवश्यकाः।
सुमेधा – कोष: नाम किम् ?
अध्यापिका – कोष: नाम सङ्ग्रहः। यथा वयं वित्तकोषे धनस्य सङ्ग्रहणं कुर्मः तथैव भाषाकोषे शब्दानां सङ्ग्रहः भवति ।

अनुवादः

(विद्यार्थी ग्रंथालयात विविध पुस्तके बघतात आणि शिक्षिकेला प्रश्न विचारतात.)
नयनः – बाई ! हे वेगळे मोठे कपाट कोणते ? अरे वा ! यात किती वेगवेगळे कोष आहेत !
शिक्षिका – हो, सर्वशास्वांच्या अभ्यासासाठी कोष आवश्यक असतात.
सुमेधा – कोष म्हणजे काय ?
शिक्षिका – कोष म्हणजे संग्रह. ज्याप्रमाणे आपण बँकेमध्ये पैसे साठवतो तसाच भाषाकोषामध्ये शब्दांचा संग्रह असतो.

(Students see various books in the library and ask questions to the teacher.)
Nayan: Teacher, what is this separate huge cupboard? Oh! So many dictionaries/ thesauruses are here!
Teacher: Yes, to study all sciences/scriptures these dictionaries/thesauruses are necessary.
Sumedha: What is a thesaurus?
Teacher: Thesaurus is a collection. Just like, we deposit money in the bank likewise, there is collection of words in the thesaurus.

परिच्छेद : 2

श्रेया: – क: तस्य ……………… तथैव प्रवर्तते।
श्रेया – क : तस्य उपयोग:?
अध्यापिका – सुयोग्यः प्रश्नः। सम्भाषणे लेखने च भाषाप्रभुत्व-प्राप्त्यर्थ तथैव नैकेषां विषयाणां ज्ञानप्राप्त्यर्थं शब्दसम्पत्तेः सङ्ग्रहणम् अतीव आवश्यकम्। अस्माकं ग्रन्थालये संस्कृतिकोषाः, चरित्रकोषाः, विश्वकोषाः, सुभाषितकोषा: च इत्यादयः बहवः कोषा: वर्तन्ते। तेषु ‘अमरकोषः’ नाम कञ्चन विशेष: कोषः।
स्वप्नीलः – अमरकोषः? ‘अमरकोषः’ इति नाम किमर्थम् ? किं विद्यते अस्मिन् को?
अध्यापिका – एष: संस्कृतशब्दानां सङग्रहग्रन्थः। अमरसिंहः नाम पण्डित: एतस्य रचयिता। अत: कोषस्य नाम अमरकोषः’ इति। परातनकाले यदा छात्रा: अध्ययनाचे गुरुकुलं प्रविशन्ति स्म तदा अध्ययनारम्भे ते अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म। अधुना अपि तथैव प्रवर्तते।

अनुवादः

श्रेया शिक्षिका – त्याचा उपयोग काय?
शिक्षिका – अगदी योग्य प्रश्न आहे ! बोलताना, लिहिताना भाषेवर आहे. आपल्या ग्रंथालयात संस्कृतिकोष, चरित्रकोष, विश्वकोष, सुभाषित कोष असे अनेक कोष आहेत. त्यापैकी ‘अमरकोष’ नावाचा एक विशेष कोष आहे.
स्वफ्नील – अमरकोष? अमरकोष हे नाव का? या कोषात काय आहे?
शिक्षिका – हा संस्कृतशब्दांचा संग्रह आहे. अमरसिंह नावाचा विद्वान याचा रचनाकार आहे. म्हणून या कोषाचे नाव ‘अमरकोष’ आहे. पूर्वीच्या काळी जेव्हा विद्यार्थी शिक्षणासाठी गुरुकुलात जात असत तेव्हा ते अमरकोष तोंडपाठ करत असत. अजूनही तशी प्रथा आहे.

Shreya: What is its use?
Teacher: Very apt question ! While speaking and so many subjects we need vocabulary, In our library there are so many thesauruses like संस्कृतिकोष, चरित्रकोष, विश्वकोष, सुभाषितकोष etc. Among these Amarakosha is one distinct kind of a thesaurus.
Swapnil: Amarakosha? Why its name is Amarakosha? What is there in this thesaurus?
Teacher: This is collection of Sanskrit words. A scholar named Amarsinha is the composet of this thesaurus. Hence, this thesaurus is named as Amarakosha. In Ancient times, when students used to go to teacher’s home to study, they used to learn by heart Amarakosha. Even this prevails in current time.

परिच्छेद : 3

आर्या (साश्चर्यम्) किं कोष: ……………. उच्चारणमपि शुद्धं भवति?
आर्या – (साश्चर्यम्) किं कोषः कण्ठस्थीकर्तुं शक्यः? तेन क; लाभ; भवति?
अध्यापिका – अथ किम् । पद्यमयः एषः ग्रन्थः गेयः । अतः श्लोकानां, सुभाषितानां पठनम् इव तस्य कण्ठस्थीकरणम् अतीव सुलभम् । तत्र एकस्य शब्दस्य कृते नैके समानार्थकशब्दाः वर्तन्ते । क्वचित् एकस्य शब्दस्य नैके भिन्ना: अर्थाः अपि वर्तन्ते । अतः तस्य पठनेन अस्माकं शब्दसम्पत्ति: वद्धिं गच्छति । अस्माकं स्मरणशक्ति: धारणाशक्तिः च वर्धेते, उच्चारणमपि शुद्धं भवति ।

अनुवादः

आर्या – (आश्चर्यचकित होऊन) कोष तोंडपाठ करणे शक्य आहे? त्याने काय फायदा होतो?
शिक्षिका – होय तर ! हा ग्रंथ पद्यमय आहे आणि म्हणूनच गेयसुद्धा. त्यामुळे श्लोक. सुभाषित यांच्यासारखेच अमरकोष पाठ करणे सुद्धा सोपे आहे. त्यात एका शब्दासाठी अनेक समानार्थी शब्द आहेत. काही ठिकाणी एका शब्दाचे अनेक भिन्न अर्थसुद्धा दिले आहेत. त्यामुळे अमरकोषाच्या पाठांतराने आपली शब्दसंपत्ती वृद्धिंगत होते. आपली स्मरणशक्ती, धारणाशक्ती वाढते आणि उच्चारणसुद्धा शुद्ध होते.

Arya : (Surprisingly) Is it possible to learn a thesaurus by heart? What’s the benefit of that?
Teacher: Of course! This book is in the verse form, which is fit to sing. Hence, just like other verses, learning this thesaurus is also very easy. There, for a single word, numerous sysnonyms are given. Sometimes even different meaning of a single word are there. Hence, learing by heart this thesaurus increases our vocabulary. Our memory, retention also increases, Pronunciation also gets better. (pure)

परिच्छेद : 4

नयन: – वयमपि ………………. अवश्यं कर्तव्यमेव।
नयनः – वयमपि अमरकोषं कठस्थं कुर्याम। तस्मिन् कति श्लोकाः सन्ति?
अध्यापिका – उपसार्धसहस्र (1500) श्लोकाः सन्ति। तत्र त्रीणि काण्डानि सन्ति। अत:’त्रिकाण्डकोषः’ इति एतस्य अपरं नाम। तथा ‘नामलिङ्गानुशासनम्’ इति नाम्ना अपि विख्यात: एषः कोषः।
सुमेधा – ‘नामलिङ्गानुशासनम्’ इति शब्दस्य क: अर्थ:?
अध्यापिका – तदपि अस्य ग्रन्थस्य अपरं वैशिष्ट्यम्। अत्र न केवलं समानार्थकशब्दाः अपि तु तेषां लिङ्गनिर्देशः कृतः। तेन भाषायाः आकलनं प्रयोगः च सुकर: भवति।
स्वप्नीलः – आचार्ये, तेन वयं संस्कृतकाव्यानि नाटकानि च विनायासं पठितुं शक्नुमः खलु।
अध्यापिका – निश्चयेन! तर्हि इत:परं सर्वैः अमरकोषस्य पठनम् अवश्यं कर्तव्यमेव।

अनुवादः

नयन – आपणसुद्धा अमरकोष तोंडपाठ करूया. त्यात किती श्लोक आहेत?
शिक्षिका – जवळपास दीड हजार (1500) श्लोक आहेत. त्यात तीन काण्डे विभाग आहेत. म्हणूनच त्याचे दुसरे नाव त्रिकाण्डकोष असे आहे. शिवाय ‘नामलिङ्गानुशासन’ या नावाने सुद्धा हा कोष प्रसिद्ध आहे.
सुमेधा – ‘नामलिङ्गनुशासन’ या शब्दाचा अर्थ काय?
शिक्षिका – तेसुद्धा या ग्रंथाचे दुसरे वैशिष्ट्य आहे. यात फक्त समानार्थी शब्दच नाहीत पण त्यांचा लिंगनिर्देश सुद्धा केला आहे. त्यामुळे भाषा समजणे आणि प्रयोग करणे सोपे होते.
स्वप्नील – बाई! त्यामुळे आपण संस्कृत काव्य आणि नाटक यांचा अगदी सहज करू शकतो.
शिक्षिका – निश्चितच! तर इथूनपुढे आपण सर्वांनी अमरकोषाचा अभ्यास केला पाहिजे.

Nayan: We too shall learn Amarakosha by heart. How many verses are there?
Teacher: There are one thousand and five hundred verses. There are three chapters. Hence its other name is त्रिकाण्डकोष. Apart from this thesaurus is also popularly known as नामलिङ्गानुशासनम्.
Sumedha: What’s the meaning of नामलिङ्गानुशासनम्?
Teacher: That’s the another frature of this thesaurus. It doesn’t have just synonyms for the words but gender specification is also mode. Because of that understanding and use of language gets easy.
Swapnil: Teacher, then we can study the Sanskrit poetry as well as drama without much efforts!
Teacher: Definitely ! so now onwards we all should learn Amarakosha.

सन्धिविग्रहः

• तथैव- तथा + एव।
• तथैव – तथा + एव ।
• उच्चारणमपि – उच्चारणम् + अपि।
• वयमपि – वयम् + अपि ।
• तदपि – तत् + अपि।
• कर्तव्यमेव – कर्तव्यम् + एव।

समानार्थकशब्दाः

• आचार्या – अध्यापिका, शिक्षिका।
• भाषा – वाक्, वाणी, भारती।
• उपयोगः – उपयोजनम्।
• पण्डितः – विद्वान्, धीमान्।
• छात्राः – विद्यार्थिनः।
• लाभः – उपयोगः।
• ग्रन्थः – पुस्तकम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

1. भिन्ना × समाना।
2. विशाला × लघु।
3. आवश्यक: × अनावश्यकः।
4. सुयोग्य: × अयोग्यः।
5. पण्डित: × मूढः ।
6. सुलभम् × कठिनम्, दुष्करम्।
7. शुद्धम् × अशुद्धम्।
8. विख्यातः × कुख्यातः।
9. सुकरः × दुष्करः।

शब्दार्थाः

1. ग्रन्थालयः – library – ग्रंथालय, वाचनालय
2. आचार्या – teacher – शिक्षिका
3. शास्त्रम् – science, scripture – विज्ञान, शास्त्र
4. कोषः – dictionary – कोष
5. सङ्ग्रह: – collection – साठा / संग्रह
6. वित्तकोष – bank – बैंक
7. उपयोग: – usage – उपयोग
8. सुयोग्य: – apt – बरोबर
9. संभाषण – conversation – संभाषण
10. भाषाप्रभुत्वम् – command on language – भाषेवरील प्रभुत्व, पकड
11. ज्ञानप्राप्त्यर्थम् – to aquire knowledge – ज्ञान मिळवण्यासाठी
12. विशेषः – special, distinct – विशेष
13. शब्दसंपत्तिः – vocabulary – शब्दसंपत्ती
14. पण्डितः – scholar – विद्वान
15. रचयिता – composer – रचणारा
16. पुरातनकाले – in ancient times – पुरातन काळात
17. गुरुकुल – abode of Guru – गुरुकुल
18. कण्ठस्थम् – learn by heart – पाठांतर
19. पद्यमयः – in verse form – पद्य
20. गेयः – fit to sing / melodious – गाण्यायोग्य
21. वृध्दिं गच्छति – increases – वाढते
22. स्मरणशक्तिः – memory – स्मरणशक्ती
23. उच्चारणम् – pronunciation – उच्चार
24. धारणाशक्ति: – retention power – धारणक्षमता
25. श्लोकाः – verses – श्लोक
26. काण्डानि – sections – विभाग, खंड
27. लिङ्गनिर्देश: – gender – शब्दाच्या लिंगाविषयी
28. specification – सूचना / उल्लेख
29. आकलनम् – understanding – आकलन
30. सुंकारः – easy – सोपा
31. विनायासम् – easily – सोप्या रीतीने सहजपणे
32. विख्यातः – famous, known – प्रसिद्ध

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 13 सरमाया: शीलम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 13 सरमाया: शीलम्

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 13 सरमाया: शीलम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

माध्यमभाषया उत्तरत।

1. सरमायाः कर्तव्यपालने के विघ्नाः अभवन् ?

प्रश्न 1.
सरमायाः कर्तव्यपालने के विघ्नाः अभवन् ?
उत्तरम् :
देवांची कुत्री सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या, त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

पणींच्या देशात जाण्यासाठी सरमेला रसा नदी पार करावी लागणार होती, मात्र ती रसा नदी अतिशय वेगवान होती. ती पार करणे सरमेला शक्य नव्हते; मात्र सोपवलेले काम पूर्ण करायच्या निश्चयाने सरमेने नदीला विनंती केली की तिने तिचा वेग कमी करावा तसेच पाणी उथळ करावे. ज्यामुळे नदी पोहून दुसऱ्या काठावर जाणे शक्य होईल.

मात्र रसा स्वत:ला सर्वश्रेष्ठ समजत असल्याने तिने सरमेची विनंती धुडकावली. रसासारखी वेगवान नदी असूनही सरमेने जराही न डगमगता तिच्यात उडी मारली आणि धैर्याने दुसऱ्या तीरावर पोहोचली. तिथे पोहचल्या नंतर सुद्धा गायी शोधणे सोपे नव्हते. तरीसुद्धा सरमेने चिकाटीने गोधनाचा शोध लावला. इंद्राकडे परतताना पणींनी तिला लालूच दाखवली, तिची निंदा केली. पण सरमेने त्यांना दाद दिली नाही. मार्गात आलेल्या सर्व अडचणींना नेटाने तोंड देऊन सरमेने आपले कर्तव्य बजावले.

In Vedic literature, thestory of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. In order to search the cattle-wealth, the eagle सुपर्ण was sent but the पणिs bribed him. सुपर्ण did not inform Gods about the cattle though he had found it hidden in the cave. Hence, was appointed to search the cattle wealth.

सरमा had to cross the river रसा to reach the country of पणि, रसा was flowing swiftly. It was very difficult for HRAT to cross over; but she did not give up. She requested रसा modestly to slow down her speed so that she would reach the other bank; but the who considered herself superior declined her request.

Yet, without caring for life descended into the current and reached the other bank courageously. She also faced great difficulty in searching the cattle-welath. ufus tried to test her loyalty by trying to bribe her.

Though there were so many difficulties in fulfilling her duty, सरमा overcame those difficulties with determination and accomplished her task.

2. सरमा कर्तव्यपालने विघ्नान् कथं तरति ?

प्रश्न 2.
सरमा कर्तव्यपालने विघ्नान् कथं तरति ?
उत्तरम् :
देवांची कुत्री सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या. त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

पणींच्या देशात जाण्यासाठी सरमेला रसा नदी पार करावी लागणार होती, मात्र ती रसा नदी अतिशय वेगवान होती. ती पार करणे सरमेला शक्य नव्हते; मात्र सोपवलेले काम पूर्ण करायच्या निश्ययाने सरमेने नदीला विनंती केली की तिने तिचा वेग कमी करावा तसेच पाणी उथळ करावे. ज्यामुळे नदी पोहून दुसऱ्या काठावर जाणे शक्य होईल.

मात्र रसा स्वत:ला सर्वश्रेष्ठ समजत असल्याने तिने सरमेची विनंती धुडकावली. रसासारखी वेगवान नदी असूनही सरमेने जराही न डगमगता तिच्यात उडी मारली आणि धैर्याने दुसऱ्या तीरावर पोहोचली. गोधनाच्या शोधासाठी सुद्धा सरमा पणींच्या देशात खूप भटकली. अनेकांना विचारले मात्र कुणीच काही बोलले नाही. शेवटी जंगलातल्या गुहेत शिरुन पणींनी लपवलेल्या गायींचा शोध लावण्यात ती यशस्वी झाली. इंद्राकडे परतताना पणीनी तिला लालूच दाखवली, तिची निंदा केली. पण सरमेने त्यांना दाद दिली नाही.

मार्गात आलेल्या सर्व अडचणींना नेटाने तोंड देऊन सरमेने आपले कर्तव्य बजावले.

In Vedic literature, the story of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. In order to search the cattle-wealth, the eagle सुपर्ण was sent but the पणिs bribed him. सुपर्ण did not inform Gods about the cattle though he had found it hidden in the cave. Hence, सरमा was appointed to search the cattle-wealth.

सरमा had to cross the river रसा to reach the country of पणि. रसा was flowing swiftly. It was very difficult for 1 to cross over; but she did not give up. She requested the modestly to slow down her speed so that she would reach the other bank, but tai who considered herself superior declined her request.

Yet, it without caring for life descended the current and reached the other bank courageously. सरमा wandered here and there to find out the cattlewelath in the country of us. She asked many people there but no one was ready to help her. At the end, she was successful in searching the cattle wealth. wus tried to stop her in every possible manner but सरमा did not step back even a little.

सरमा overcame obstaclescourageously. She was extremly loyal and determined to accomplish her task by defeating all obstacles.

3. पणयः सरमाया: निन्दा कदा अकुर्वन् ?

प्रश्न 3.
पणयः सरमाया: निन्दा कदा अकुर्वन् ?
उत्तरम् :
देवांची कुवी सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या. त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

पणींच्या देशात पोहोचल्यावर सरमैने अतिशय कष्टाने गायींना शोधले. गायींना पाहिल्यावर आनंद झालेली सरमा इंद्राला सांगण्यासाठी निघाली. हे पाहिल्यावर पणींनी तिला अनेक प्रकारे फितवण्याचा, आपल्याकडे वळवण्याचा प्रयत्न केला. तिला दूध, तूप, दही खाण्याचा आग्रह केला. इतकेच नाही तर गोधनातील काही भागही देऊ केला, मात्र सरमा बधली नाही. तेव्हा पणींनी तिची निंदा करण्यास सुरुवात केली. जेणेकरून सरमा इंद्राकडे जाण्यापासून परावृत्त होईल.

In Vedic literature, the story of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. In order to search the cattle-wealth, the eagle you was sent but the पणी bribed him. सुपर्ण did not inform Gods about the cattle though he had found it hidden in the cave. Hence, सरमा was appointed to search the cattle-wealth.

सरमा searched for the cattle-wealth rigorously. There was no help available. She succeeded in finding out the cattle-wealth hidden in one of the caves in the forest. Immediately she started to return to inform the gods. quit tried to bribe her. They offered her milk, butter, ghee. They were ready to share some of the cattle-welath with her; but she refused everything and remained loyal to her duty. Then the Panis started to criticise her to stop from going back to Indra.

4. पणयः सरमां किमर्थं निन्दन्ति ?

प्रश्न 4.
पणयः सरमां किमर्थं निन्दन्ति ?
उत्तरम् :
देवांची कुत्री सरमा तिच्या स्वामिनिष्ठेमुळे वेदवाङ्मयात प्रसिद्ध आहे. पूर्वी पणी नामक असुरांनी देवांच्या गायी पळवल्या. त्या शोधण्यासाठी देवांचा गरुड सुपर्ण पणींच्या देशात गेला. मात्र पणींनी त्याला भेटवस्तू देऊन आपल्याकडे वळवले आणि गोधनाविषयी सुपर्ण याने देवांना काहीच माहिती दिली नाही. गायी शोधण्यासाठी देवांनी त्यांची कुत्री सरमा हिला पाठवले.

देवांच्या गायी पळवून आणल्यानंतर पणींनी त्या गुहेत दडवून ठेवल्या. देवांची कुत्री सरमा हिने अतिशय कष्टाने त्या शोधल्या आणि त्यांची माहिती देण्यासाठी की इंद्राकडे निघाली. सुपर्ण गरुडाप्रमाणे सरमेला आपल्याकडे वळवून घेण्याचा प्रयत्न पणींनी केला मात्र सरमा त्याला बदली नाही. तिने मी लोभाला बळी पडणार नाही. मी इंद्राची स्वामिनिष्ठ सेविका आहे असे ठणकावले.

हे ऐकताच पणी खवळले आणि सरमेचा अपमान केला. सरमा ही मांस खाते असा अपप्रचार केला. यामुळे सरमेचे मनोबल बळेल, असे पणींना वाटले, मात्र अविचल कार्यनिष्ठा असलेली सरमा पणींकडे दुर्लक्ष करून निघाली.

In Vedic literature, the story of सरमा, Indra’s dog is very famous. She is famous for her loyalty towards the Gods. Formerly, the demons named for stole the cattle-wealth of Gods. The was appointed to search the cattle wealth.

सरमा searched for the cattle-wealth rigorously. There was no help available. She succeeded in finding out the cattle-wealth hidden in one of the caves in the forest. Immediately she started to return to inform ths gods. for tried to bribe her.

They offered her milk, butter, ghee. They were ready to share some of the cattle-welath with her; but सरमा with undisturbed mind igonored पणि, After that पणि criticized सरमा that she consumes meat. for thought that he would get discouraged due to insult and would not inform gods.

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 13 सरमाया: शीलम् Additional Important Questions and Answers

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
दृष्टः	किङ्करः
नियुक्ता, आज्ञप्ता, प्रस्थिता, प्राप्ता, प्रमुदिता, अवरोधिता, निन्दिता	सरमा
दृष्टा, पराभूता	रसा
रुद्धम्	गोधनसर्वस्वम्
समाप्तम्	अन्वेषणकार्यम्
अन्विष्टाः	धेनवः
अपिहितम्	कर्णद्वयम्

सरमाया: शीलम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

प्राण्यांच्या चातुर्यकथा, नीतीकथा जगभरातील साहित्यात खूप प्रसिद्ध आहेत. रामायणातसुद्धा सागरी सेतू बांधण्यासाठी श्रीरामाला मदत करणाऱ्या खारीची गोष्ट येते. सरमा नामक कुत्रीची, तिच्या अविचल स्वामिनिष्ठेची कथा प्रसिद्ध आहे. पूर्वी यणी नामक असुरांनी देवांचे गोधन चोरले. ते शोधण्यासाठी सुपर्ण गरुडास देवांनी पणींच्या देशात पाठवले मात्र पणींनी सुपर्णाला लाच देऊन आपल्याकडे वळवले त्यामुळ देवांना गोधनाविषयी माहिती मिळाली नाही.

देवांनी या कामी सरमा नावाच्या कुत्रीला पाठवले. मार्गात येणाऱ्या वेगवान रसा नदीला ओलांडून, पणींच्या देशात निर्भयतेने शोध घेऊन सरमेने गोधन शोधले. पणींच्या लोभाला बळी न पडता सरमेने इंद्राला सर्व वृत्तांत सांगितला. कामात यशस्वी झालेल्या सरमेला इंद्राने वर दिला तर द्रोही गरुडाला शाप. सरमा ही कुत्री असूनही कार्यनिष्ठा, स्वामिनिष्ठा, धैर्य, स्वाभिमान या गुणांच्या जोरावर आदर्श ठरली तिच्या या कर्तृत्वाचे वर्णन पं. प्रभाकर भातखंडे यांनी संस्कृत पोवाड्यातून केले आहे. पोवाडा हा महाराष्ट्रातील लोककलाप्रकार असून त्यात वीररसाचे महत्त्वाचे स्थान आहे. शूरांच्या गाथा सांगण्यासाठी पोवाड्याची रचना केली जाते.

Stories advising morals through animals is very famous idea in literature all over the world. Infact several values are taught through the medium of animals and birds. This is dates back to the vedic period.

In the Ramayana too a story of squirrel helping the monkeys while building the bridge is known. The story of सरमा a dog from the ऋग्वेद is famous for her firm loyalty. It is said that some demons called ufuis once stole the cattle wealth of gods. Indra sent their eagle yup to look for the cattle. But the ufus bribed it and turned it on their side.

So Indra did not get any information about their cattle. Then Indra sent सरमा for the same task. सरमा accomplished her task fighting against all odds. Indra blessed ERCAT with a boon and cursed the eagle सुपर्ण..

सरमा set an example of courage, loyalty and commitment even if she was a bitch (female dog). This पोवाडा composed by पं. प्रभाकर भातखंडे celebrates T’s courageous behaviour. पोवाडाis a type of Marathi folk songs. The essence of bravery (a) is highlighted in these kind of songs. This present day creation is a beautiful example of Vedic story in a form that can reach the modern generation is very attractive manner.

शाहिरः – सभायां ………………… हे जी जी जी जी जी ।।

शाहिरः – सभायां देवराज इन्द्रः
चिन्तयति कः प्रेषितव्यः।
किकरो नैकोऽपि दृष्टः
यो भवेत् सदा स्वामिनिष्ठः।।

गायकवृन्दः – तदा?
शाहिरः – सेवायां तत्परा, देवगणप्रिया,
नियुक्ता गोधनप्राप्त्यर्थम्।
मघवता आज्ञप्ता सरमा,
प्रस्थिता देवशुनी सरमा। हे जी जी जी जी।।

गायकवृन्दः – प्रस्थिता देवशुनी सरमा। हे जी जी जी जी जी।
शाहिरः – तदा मार्गे दृष्टा, तटरुहतरुत्पाटिनी रसा
जलौघसमृद्ध्या पृथुलरभसा याति सरसा।।

रसां दृष्टा सरमया चिन्तितम् –
“अवश्यं गच्छेयं नदी यदि भवेत् अद्य सुसहा।
अतस्तां याचेऽहं विनयवचसा नम्रशिरसा।।
रसे, कुरु कृपाम्।
जलं तवेदम् । महागभीरम्।
कुरुष्व गाधम् । येन तरेयम्।
परं च तीरम् । अहं व्रजेयम् ।
स्वामिनः शोभनकार्यार्थम्,
आर्यगणमङ्गलकार्यार्थम्।

गायकवृन्दः – आर्यगणमङ्गलकार्यार्थम्। हे जी जी जी जी।।
रसा उवाच – “अहं च श्रेष्ठा, त्वं तु क्षुद्रा
न हि त्वदर्थ, जलप्रवाहम्।
करोमि अल्पम्, अपसर अपसर।।
श्रुत्वा तद् वाक्यं सरमया गर्जितम्।
“पश्य मे सामर्थ्य, कार्यनिष्ठासामर्थ्यम्
इति उक्त्वा सा जले अपतत्

शाहिरः – सा गता परं तीरम्।
रसा सा अधोमुखी भूता।
लज्जया म्लानमुखी जाता।
क्षुद्रया कथं पराभूता।
पश्यति क्षुद्रशुनीं सरमाम्।

गायकवृन्दः – पश्यति क्षुद्रशुनीं सरमाम्।
हे जी जी जी जी जी।।

गद्यम्: – एवं सरमा परतीरं प्राप्ता।
इतः पश्यति, ततः पश्यति
वलं पृच्छति, पणीन् पृच्छति।।
वनं गच्छति, गुहां प्रविशति।
गुहायां पणिभिर्यद्रुद्धं प्रभोः गोधनसर्वस्वम्।
समाप्तमन्वेषणकार्य, समाप्तमन्वेषणकार्यम्।।

गायकवृन्दः – प्रमुदिता इन्द्रशुनी सरमा हे जी जी जी जी जी।।
गद्यम्: – सरमया धेनवः अन्विष्टाः।
एतां वार्ताम् इन्द्रं वक्तुं प्रस्थिता सा।
परं वलैः सा अवरोधिता।

गायकवन्दः – हे सरमे, हे सरमे, दुग्धं पिबतु, दधि खादतु।
घृतं पिबतु, अत्र तिष्ठतु
गोधनस्य भागं तुभ्यं दद्यः।।

सरमा – सेविका नाहं लोभस्य,सेविका नाहं मोहस्य।
गायकवृन्दः – सेविका स्वामिनः इन्द्रस्य।
हे जी जी जी जी जी।।
सेविका स्वामिनः इन्द्रस्य।
हे जी जी जी जी जी।।

गद्यम्: – अन्ते पणिभि: सरमा निन्दिता।
“एषा सरमा जारु खादति।
“एषा सरमा जारु खादति।
सरमया किश्चत् तन्त्र श्रुतम्।
अपिहितं दीर्घ कर्णद्वयम्।
“वृत्तान्तं वक्तुं गमनमारभे।
प्रस्थिता सत्यप्रिया सरमा।

गायकवृन्दः – प्रस्थिता देवशुनी सरमा।
हे जी जी जी जी जी।।

अनुवादः

शाहीर – सभेमध्ये देवराज इंद्र (बसला आहे) कोणाला पाठवावे याचा विचार करत आहे. त्याला एकही सेवक दिसला
नाही – जो सदैव स्वामिनिष्ठ असेल.
गायकगण – तेव्हा मग पुढे?
शाहीर – सेवेमध्ये तत्पर असलेली, देवांची लाडकी, गोधन मिळवण्यासाठी नियुक्त झालेली, इंद्राने आशा दिलेली, सरमा देवांची कुत्री सरमा निघाली.
गायकगण – देवांची कुत्री सरमा निघाली.
शाहीर – तेव्हा तिने वाटेत काठावर वाढलेल्या झाडांना उन्मळून (पाडून) टाकणारी रसा (नदी) पाहिली. पाण्याच्या समृद्ध प्रवाहने (ती) रसा वेगाने वाहत होती. रसेला पाहून सरमेने विचार केला, “आज नदी सुसहा (तरुन जाण्यायोग्य झाली) झाली तर मी अवश्य जाईन. म्हणून मी तिला नम्र बोलण्याने, डोके टेकवून विनंती करते. रसे, कृपा कर, तुझे पाणी खूप खोल आहे. ते उथळ कर. जेणेकरुन मी पोहून जाईन. दुसऱ्या तीरावर मी जाईन. स्वामींच्या (इंद्राच्या) कार्यासाठी आर्यांच्या (देवांच्या) मंगल कामासाठी (मी जात आहे.)
गायकगण – आर्यांच्या (देवांच्या) मंगल कामासाठी (मी जात आहे.)
रसा म्हणाली – मी श्रेष्ठ, तू क्षुद्र जलप्रवाह तुझ्यासाठी नाही करणार उथळ! (कमी) मागे हो, मागे हो. ते वाक्य ऐकून सरमा गर्जली. माझे सामर्थ्य बघ, कार्य निष्ठेची शक्ती बघ असे म्हणून ती पाण्यात उतरली.
शाहीर – ती दुसऱ्या तीरावर गेली. त्या रसेने तोंड झुकवले. लाजेने तिचे तोंड उतरले. मी क्षुद्र कुत्रीकडून कशी पराभूत झाले? (असे म्हणत ती) क्षुद्र सरमेला पाहू लागली.
गायकगण – क्षुद्र सरमेला पाहू लागली.
गद्य – अशा रीतीने सरमा दुसऱ्या तीरावर गेली. इथे पाहिले, तिथे पाहिले. वलांना विचारले, पणींना विचारले, वनात गेली, गुहेत शिरली, गुहेमध्ये देवांचे गोधन पणींनी दडवून ठेवले होते. शोधकार्य संपले, शोधकार्य संपले.
गायकगण – इंद्राची कुत्री सरमा आनंदली.
गद्य – सरमेने गायी शोधल्या ही बातमी इंद्राला सांगण्यासाठी ती निघाली मात्र वलांनी तिला अडवले.
गायकगण – अगं सरमे, दूध पी, दही खा. तूप पी, इथेच थांब गोधनाचा भाग तुलाही देतो आम्ही.
सरमा – मी लोभाची सेविका नाही. मी मोहाची सेविका नाही. (मी लोभामोहाने बधणार नाही.)
गायकगण – इंद्राची सेविका.
इंद्राची सेविका.
गद्य – शेवटी पणींनी सरमेची निंदा केली ही सरमा मांस (क्षुद्रान) खाते. सरमेने ते काहीएक ऐकून घेतले नाही. तिने आपले दोन मोठे कान बंद केले. वृत्तांत सांगण्यासाठी मी जात आहे. सत्यप्रिय सरमा निघाली.
गायकगण – देवांची कुत्री सरमा निघाली.

Shahir : In the assembly, Indra the king of Gods thought who should be sent. He didn’t see any servant who would be ever loyal.
Chorus : Then?
Shahir : Sarama, who was prompt in service, liked by the gods was appointed to bring the cows. Sarama the dog of the Gods who was ordered by Indra set off.
Chorus : The dog of the Gods Sarama set off.
Shahir : Then on the way she saw Rasa (river) who uprooted trees that grow on the banks, flowing with force with a strong current. Seeing Rasa Sarama thought, I shall surely go today if the river becomes tolerable (less forceful). So, I shall ask her modestly with modest words) and head bent in modestly. ‘Oh, Rasa, please do a favour. Your water is very deep. Please make it shallow. By which I shall cross to the other bank. I shall go for the good task of the master, for the auspicious task of the noble ones.
Chorus : For the auspicious task of the noble ones.
Rasa said : “I am superior and you are inferior. I shall not reduce the water current, move away, move away.” Listening to those words, Sarama roared, “See my capacity, the power of my dedication.” saying this she fell (jumped) into the water.
Shahir : She went to the other bank. Rasa was ashamed. She became sad due to shame. How was she defeated by some one inferior. Looks at that lowly dog Sarama.
Chorus : (She) looks at that lowly dog sarama.
Prose : Thus Sarama reached the other bank. She looks here, she looks there. She asks the Vala, she asks the demons. She goes to the forest, she enters the cave. In the cave is all the Lord’s cattle wealth trapped by the demons. The search was over, the search was over.
Chorus: Sarama the God’sdog was delighted.
Prose : Sarama had found the cattle. She set off to inform this news to Indra. But she was stopped by the Valas.
Chorus: O Sarama, O Sarama. Drink milk, eat curds, drink ghee, wait here. We shall give you a part of the cattle wealth.
Sarama : I am not servant of greed. I am not servant of illusion
Chorus : Servant of Lord Indra.
Servant of Lord Indra.
Prose : Finally Sarama was criticised by the demons. “This Sarama eats flesh” But. Sarama paid no heed to all that. She closed the two long ears and started to depart to narrate the account. The truth lover Sarama set off.
Chorus : Sarama the god’s dog set off.

शब्दार्थाः

1. उपहार: – gift – बक्षीस, नजराणा
2. प्रेषितव्यः – should be sent – पाठवण्याजोगा
3. किड्करः – servant – नोकर, सेवक
4. गोधनम् – cattle wealth – गोधन
5. मघवान् – Lord Indra – इंद्रदेव
6. ‘तटरुहतरुः – tree that grows on the banks – झाड
7. जलौघः – water-current – पाण्याचा प्रवाह
8. पृथुलरभसा – with tremendous speed – अत्यंत वेगाने
9. विनयवचसा – with modest speech – विनयपूर्ण वाणीने
10. गभीरम् – deep – खोल
11. म्लानमुखी – sad – खिन्न
12. परतीरम् – to other bank – पलीकडच्या काठावर
13. वलम् – community of demons Pani – पणि नावाचे असूर
14. अन्विष्टाः – found – सापडल्या
15. घृतम् – ghee – तूप
16. जारुः – flesh/bad food – मांस, निकृष्ट खाणे

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Aamod Chapter 9 सूक्तिसुधा Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Aamod Solutions Chapter 9 सूक्तिसुधा

Sanskrit Aamod Std 9 Digest Chapter 9 सूक्तिसुधा Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कैः धनं न हीयते?
उत्तरम् :
चौरेण, राज्ञा च विद्याधनं न ह्रियते।

प्रश्न आ.
केषु धनं न विभज्यते ?
उत्तरम् :
भ्रातृषु धनं न विभज्यते।

प्रश्न इ.
सर्वधनप्रधानं किम् ?
उत्तरम् :
सर्वधनप्रधानं विद्याधनम् ।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
विद्याधनं व्यये कृते कथं वर्धते ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठामध्ये विविध संस्कृत साहित्यकृतींमधून सुभाषिते संकलित केली आहेत. प्रसङ्गाभरणम् मधील श्लोक विद्येचे महत्त्व सांगतो. विद्या हे धन असे आहे जे कोणी चोरू शकत नाही, जे राजा कुणाकडून घेऊ शकत नाही, विद्याधन हे भावंडांमध्ये इतर मालमत्तेप्रमाणे वाटले जाऊ शकत नाही व त्याचे कधी ओझे सुद्धा होत नाही.

पैसा खर्च केला की तो कमी होतो, पण विद्याधन मात्र जितके वाटू तितके वाढते. आपण आपल्याकडचे ज्ञान जेव्हा दुसऱ्याला देतो तेव्हा त्याच्याकडूनसुध्दा आपल्याला अधिक ज्ञान मिळते. चर्चामधून, ज्ञानाच्या आदान-प्रदानामधून आपल्या ज्ञानात वाढच होते. ज्ञान दिल्याने वाढते, हा संदेश या श्लोकातून दिला आहे.

In the lesson ‘सूक्तिसुधा’ various subhashitas are collected from different literature pieces of Sanskrit. – In the shloka from प्रसङ्गाभरणम् the importance of knowledge is expressed. Knowledge can neither be stolen nor it can be taken away by king. It is indivisible and is not burden either.

Knowledge is that kind of a wealth which increases though spent unlike other riches. When we impart knowledge to someone, through that interaction we gain more knowledge. Here knowledge increases but never decreases. This special feature of knowledge suggests us that we should always share our knowledge and it is the greatest wealth.

3. सन्धिविग्रहं कुरुत ।
वर्धत एव ।

प्रश्न 1.
वर्धत एव ।
उत्तरम् :
वर्धत एव – वर्धते + एव।

4. समानार्थकशब्द लिखत।
चोरः, भारः, नित्यम्, विद्या, धनम्, प्रधानम् ।

प्रश्न 1.
चोरः, भारः, नित्यम्, विद्या, धनम्, प्रधानम् ।
उत्तरम् :

• चोरः – तस्करः, स्तेनः।
• नित्यम् – सदा, सर्वदा, सदैव।
• विद्या – ज्ञानम्।
• धनम् – वित्तम्।
• प्रधानम् – प्रमुखम्।

5. विरुद्धार्थकशब्द लिखत।
व्ययः, नित्यम्, प्रधानम्।

प्रश्न 1.
व्ययः, नित्यम्, प्रधानम्।
उत्तरम् :

• व्ययः × सञ्चयः।
• नित्यम् × क्वचित्।
• प्रधानम् × गौणम्, तुच्छम्।

श्लोक: 2

1. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. परः + वा + इति
आ. वसुधा + एव
उत्तरम् :
अ. परो वेति – पर: + वा + इति।
आ. वसुधैव – वसुधा + एव।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
‘अयं निजः, अयं परः’ इति केषां गणना ?
उत्तरम् :
अयं निजः, अयं परः इति लघुचेतसाम् गणना।

प्रश्न आ.
केषां कृते वसुधा एव कुटुम्बकम् भवति?
उत्तरम् :
उदारचरितानां कृते वसुधा एव कुटुम्बकम् अस्ति।

3. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
लघुचेतसः उदारचेतसः जनाः कथम् अभिज्ञातव्याः ?
उत्तरम् :
दररोजच्या आयुष्यात आपण अनेक मूल्ये, तत्त्वे पाळतो ज्यांच्यामुळे आपल्या आयुष्याला आकार मिळतो व ते अधिक समृद्ध होते. अशाच काही मूल्यांचा संदेश ‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठातून दिला आहे.

शाईधरपद्धति मधून घेतलेल्या या श्लोकात उदार माणसांच्या गुणांचा गौरव केला आहे. काही माणसे नेहमी हे माझे, हे तुझे असे म्हणून गोष्टींमधे भेद करतात. त्यांच्या स्वत:च्या गोष्टींपुरतेच ते पाहतात व जे परके, आपले नाही त्याच्याशी काही देणे-घेणे ठेवत नाहीत. अशी माणसे कोत्या मनाची समजावीत. या उलट जी माणसे मनाने उदार असतात त्यांच्यासाठी संपूर्ण विश्वच त्यांचे कुटुंब असते. हे विश्वची माझे घर असे म्हणणारे संत हे उदार मन असणाऱ्या माणसांमध्ये गणले जातात.

In our day to day life, we follow certain values, certain morals that enchance our lifestyle. ‘सूक्तिसुधा’ talks about such values.

In the shloka taken from शाईधरपद्धति the nature of noble and generous people is described. It says that those who consider things as mine and not mine are low-minded. They delimit the things as their own and not belonging to them. But to those who are really generous, the whole earth is like their own family.

Great saints treat the whole universe like their own, they never hesitate to enlighten or help others irrespective of who they are. A person with a big heart is always praised and looked upon for help in any difficult situation. Such people are very hard to find. However, people with an inferior mind or nonassimilative nature are known by their attitude of being self-centered.

4. स्तम्भमेलनं कुरुत |

प्रश्न 1.

अ	स्वीयम्	चिन्तनम्	अन्यः	पृथिवी
आ	गणना	वसुधा	निजः	परः

उत्तरम् :

अ	स्वीयम्	चिन्तनम्	अन्यः	पृथिवी
आ	निजः	गणना	परः	वसुधा

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
परोपकाराय वृक्षाः किं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय वृक्षाः फलन्ति ।

प्रश्न आ.
परोपकाराय नद्यः किं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय नद्यः वहन्ति ।

प्रश्न इ.
काः परोपकाराय दुहन्ति ?
उत्तरम् :
परोपकाराय गाव: दुहन्ति।

प्रश्न ई.
शरीरं किमर्थम् ?
उत्तरम् :
परोपकारार्थ शरीरम्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
परोपकार: नाम किम् ? के परोपकारमग्नाः ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पद्यपाठामध्ये प्रत्यक्ष आयुष्यात आचरणात आणण्यासाठीचे संदेश सुंदर शब्दांत काव्यात्मकप्रकाराने दिले आहेत. ‘विक्रमोर्वशीयम्’ या नाटकातून घेतलेल्या श्लोकामध्ये परोपकाराचे महत्त्व सांगितले आहे. इतरांना कोणत्याही परतफेडीची अपेक्षा न ठेवता मदत करणे म्हणजे परोपकार. काही व्यक्ती या कायमच दुसऱ्याच्या चांगल्याचा विचार करत असतात.

अशा व्यक्तींना आपण संत-महात्मा म्हणून त्यांचा गौरव करतो. प्रस्तुत श्लोकात निसर्गातील उदाहरणे देऊन परोपकाराचे माहात्म्य सांगितले आहेत. वृक्ष इतरांना देण्यासाठीच फळे धारण करतात. त्या फळांच्या बदल्यात ते कशाची अपेक्षा करत नाहीत. नद्या गावोगावांना पाणी पुरवत वाहतात. त्यांचा स्वत:चा त्यात काही वैयक्तिक लाभ नसतो.

गायी इतरांसाठीच दूध देतात. अशाप्रकारे झाडे, नद्या, गायी हे परोपकराचा संदेश नेहमी देत असतात, रोजच्या व्यवहारातील निसर्गाच्या उदाहरणांमधून परोपकाराचे महत्त्व सांगितले आहे.

In the lesson’सूक्तिसुधा’ various shlokas filled with value based messages are given. They teach us many values such as selflessness, charity, knowledge. In the shloka taken from ‘विक्रमोर्वशीयम्’ the greatness of selfless behaviour is emphasized.

परोपकार means helping othersselflessly. To help others and not expecting anything in return is a great virtue. Only noble ones possess such a rare quality. The trees bear fruits for others. They don’t eat the fruits they bear.

The rivers flow for people like us. The cows yield milk for others. They don’t see their benefit in doing so. Likewise, our life is also for helping others. These subhashita gives a message that however busy we may get, we should always spare some time to help others selflessly.

3. एकवचने परिवर्तयत।

प्रश्न अ.
वृक्षाः फलन्ति।
उत्तरम् :
वृक्षाः परोपकाराय फलन्ति ।

प्रश्न आ.
नद्य: वहन्ति ।
उत्तरम् :
नद्यः परोपकाराय वहन्ति।

4. समानार्थकशब्द लिखत।
वृक्षाः, नद्यः, शरीरम्।

प्रश्न 1.
वृक्षाः, नद्यः, शरीरम्।
उत्तरम् :

• वृक्ष: – तरुः।
• नद्यः – सरित्।
• शरीरम् – तनुः, देहः।

5. विरुद्धार्थकशब्द लिखत।

प्रश्न 1.
उपकारः, परः ।
उत्तरम् :
1. उपकार: × अपकारः
2. परः × निजः।

श्लोक: 4

1. रिक्तस्थानं पूरयत।

प्रश्न 1.
अ. सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं ………..।
आ. सत्सङ्गतिः वाचि ……….. सिञ्चति।
इ. सत्सङ्गतिः ……….. दिशति ।
ई. सत्सङ्गतिः पापम् ……….. ।
उ. सत्सङ्गतिः चित्तं ……….. ।
ऊ. सत्सङ्गति दिक्षु ……….. तनोति।
उत्तरम् :
अ. हरति
आ. सत्यम्
इ. मानोन्नतिम्
ई. अपाकरोति
उ. प्रसादयति
ऊ. कीर्तिम्

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
सत्सङ्गतिः जीवने किं किं करोति ?
उत्तरम् :
It is said that one is known by the company he keeps. The people around us lay great impact on our life. Company of good people takes away ignorance of the intellect. It makes us truthful. Due to company of good people one gains more respect. Our sins get wiped away when we are surrounded by virtuous people.

It doesn’t only make us happy but also spreads fame in all directions. Company of good people is always desirable. They always pass on the good qualities to everyone they are around. Company of good people is desirable in every aspect.

‘सुसंगति सदा घडो, सुजन वाक्य कानी पडो’ असे म्हणतात. सज्जनांच्या संगतीमुळे आपला उद्धार होतो हे खरेच आहे. ‘सूक्तिसुधा’ च्या या श्लोकात हे सांगितले आहे. चांगल्या माणसांच्या संगतीमुळे बुद्धीचे अज्ञान दूर होते. ते सत्याची शिकवण देतात. चांगल्या लोकांच्या संगतीत राहिल्यामुळे आपल्याला अधिक मान मिळतो.

सद्संगतीमुळे आपल्यातील वाईट वृत्तींचा नाश होतो. त्यामुळे आपण पापांपासून लांब राहतो. सज्जनांबरोबर राहिल्यामुळे वाईट गोष्टी आपल्यापासून आपोआप लांब राहतात आणि मन प्रसन्न राहते. सज्जनांबरोबर राहिल्यामुळे त्यांच्याप्रमाणेच आपली सुद्धा प्रसिद्धी सर्वदूर परसते.

श्लोक: 5

1. सन्धिविग्रहं कुरुत।
नार्यस्तु, यत्रैताः, एतास्तु, तत्राफलाः, सर्वास्तत्र ।

प्रश्न 1.
नार्यस्तु, यत्रैताः, एतास्तु, तत्राफलाः, सर्वास्तत्र ।
उत्तरम् :

• नार्यस्तु – नार्यः + तु।
• यौतास्तु – यत्र + एता: + तु।
• सर्वास्तत्राफला: – सर्वाः + तत्र + अफलाः।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
देवताः कुत्र रमन्ते ?
उत्तरम् :
यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।

प्रश्न आ.
क्रियाः कुत्र अफलाः भवन्ति ?
उत्तरम् :
यत्र तु एता: न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः अफला: (भवन्ति)।

3. माध्यमभाषया उत्तरत। 

प्रश्न 1.
‘यत्र नार्यः पूज्यन्ते’। इति सूक्तिं श्लोकस्य आधारेण स्पष्टीकुरुत।
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ पाठामध्ये रोजच्या आयुष्यात आचरणात आणण्यासारखी अशी मूल्ये सांगितली आहेत. महाभारतातील श्लोकामध्ये ‘स्त्रियांचा आदर करावा’ हे त्रिकालाबाधित तत्त्व सांगितले आहे. जिथे स्त्रियांना आदर दिला जातो, तिथे देवता सुद्धा आनंदाने राहतात. मात्र जिथे स्त्रियांचा अनादर होतो तिथे कोणतेही कार्य सफल होत नाही.

ज्या समाजामध्ये स्त्रियांना मानसन्मान मिळतो तो समाज प्रगत समजला जातो. हे तत्त्व आजही लागू होते. ‘देव आनंदाने राहतात’ म्हणजे ते स्थान पवित्र व रम्य मानले जाते. त्या ठिकाणी नेहमी सकारात्मकता, उत्साह राहतो.

In the lesson ‘सूक्तिसुधा’ different values, are taught which we should apply in our life. Averse fromमहाभारत tells an important value to respect women which is absolute irrespective of time or situation. Since ancient times, the scriptures have taught to respect each and every woman.

In this particular shloka, it is said that where the women get respect Gods dwell there happily. But where women are not respected, no action gets accomplished in such place. So respecting women is a sign of good and developed society.

4. एकवचने परिवर्तयत।

प्रश्न अ.
नार्यः पूज्यन्ते।
उत्तरम् :
यत्र नार्यः पूज्यन्ते

प्रश्न आ.
देवताः रमन्ते ।
उत्तरम् :
तत्र देवता: रमन्ते।

प्रश्न इ.
एता: न पूज्यन्ते ।
उत्तरम् :
यत्र तु एता: न पूज्यन्ते

प्रश्न ई.
सर्वाः क्रियाः अफलाः।
उत्तरम् :
तत्र सर्वाः क्रियाः अफला:

5. ‘नारी’ इत्यर्थम् अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

प्रश्न 1.
‘नारी’ इत्यर्थम् अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

श्लोक: 6

1. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. चातक: + ………… = चातकस्त्रिचतुरान् ।
आ. सोऽपि = …………… + अपि।
इ. विश्वम् + अम्भसा = ………………
ई. महताम् + ……………… = महतामुदारता।
उत्तरम् :
अ. चातकस्त्रिचतुरान् – चातकः + त्रिचतुरान्।
इ. सोऽपि – सः + अपि।
इ. विश्वमम्भसा – विश्वम् + अम्भसा।
ई. महतामुदारता – महताम् + उदारता।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
चातकः पय:कणान् कं याचते ?
उत्तरम् :
चातक: पयःकणान् जलधर याचते।

प्रश्न आ.
जलधर: केवलं चातकस्य तृष्णां शाम्यति उत सम्पूर्ण विश्वस्य ?
उत्तरम् :
जलधर: सम्पूर्णविश्वस्य तृष्णां शाम्यति।

प्रश्न इ.
महताम् उदारता कस्य दृष्टान्तेन ज्ञायते ?
उत्तरम् :
महताम् उदारता जलधरस्य दृष्टान्तेन ज्ञायते ।

3. माध्यमभाषया उत्तरत ।

प्रश्न 1.
महताम् उदारता श्लोके कथं वर्णिता ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पद्यामध्ये सुंदर सुभाषिते एकत्र केली आहेत. पूर्वचातकाष्टकम् मधील या श्लोकात उदार लोकांच्या प्रवृत्तीची स्तुती केली आहे. संस्कृत साहित्यामध्ये अशी कविकल्पना आहे की चातक पक्षी हा केवळ पावसाचे पाणी पितो. ढगातून येणारे पाणी पिऊनच तो स्वत:ची तहान भागवतो. पावसाळ्याच्या सुरुवातीला तो खूप आतुरतेने काळ्या ढगांची वाट पाहतो व आर्त हाक मारून ढगाकडे पाण्याची याचना करतो.

याच कल्पनेचा आधार घेऊन कवी म्हणतो की तहान भागवण्यासाठी चातकाने ढगाकडे काही थेंबांची याचना केली असताना ढग मात्र संपूर्ण पृथ्वीच पाण्याने चिंब करुन टाकतो, अशा ढगाची व दानतत्पर उदार प्रवृत्तीच्या माणसाच्या वर्तनातील साम्य या श्लोकात ‘अन्योक्ती’ द्वारे कविने सांगितले आहे.

उदार वृत्तीचे लोक सुद्धा एक गोष्ट मागितली असता त्यांच्याकडे असणारे सर्वकाही कुणालातरी द्यावे लागले तरी कशाची पर्वा न करता देऊन टाकतात. कुणालाही मदत करताना ते मनापासून व निरपेक्षपणे करतात. पावसाळी ढगाच्या समर्पक उपमेतून कवीने उदार व्यक्तींचा योग्य गौरव केला आहे.

In the poetry ‘सूक्तिसुधा’ various सुभाषितs conveying very deep and beautiful message are compiled. This shloka from ‘पूर्वचातकाष्टकम्’ tells us the greatness of generous people.

There is a famous poetic concept in literature that a bird called chataka drinks rain water directly from the cloud. It doesn’t drink water stored in the ponds or rives. It is said that in the beginning of rainy season it keeps waiting for the black cloud. Hence poet says when chataka asks for a few drops of water out of thirst, the cloud fills the entire world with water.

The behavior of generous people is compared to the magnanimity of cloud. Just like cloud the generous people are always ready to help others even if they have to go beyond their limits. Even if they are asked for less they give to the fullest. They never hesitate to give away everything they have. comparison between the cloud and generous people is very apt.

4. रूपपरिचयं कुरुत।

प्रश्न 1.
अम्भसा, महताम्, पिपासया, पयः
उत्तरम् :

• अम्भसा – अम्भस् सकारान्त नाम नपुंसकलिङ्गम् तृतीया विभक्तिः एकवचनम्।
• महताम् – महत् तकारान्त विशेषणम् पुल्लिङ्गम् षष्ठी बहुवचनम्।
• पिपासया – पिपासा आकारान्त नाम स्त्रीलिङ्गम् तृतीया विभक्तिः एकवचनम्।
• पयः – पयस् सकारान्त नाम नपुंसकलिङ्गम् प्रचमा विभक्तिः एकवचनम्।

5. समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
चातकः पयस: कणान् जलधरं याचते।
उत्तरम् :
चातक: जलस्य कणान् मेघ याचते ।

6. अमरकोषपङ्क्तिं लिखत ।

प्रश्न 1.
जलधरः, अम्भः
उत्तरम् :
1. जलधरः – अभं मेघो वारिवाहस्तडित्वान् वारिदोऽम्बुभूत्।
2. अम्भः – उदकं जीवनं तोयं पानीयं सलिलं जलम्।

श्लोक: 7

1. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
‘वयं पञ्चाधिकं शतम्’ इति सूक्तिं स्पष्टीकुरुत।
उत्तरम् :
In the lesson ‘सूक्तिसुधा’ different important values are practically told through beautiful सुभाषितः In this particular सुभाषित a saying by युधिष्ठिर implies the principle of ‘unity is strength’. Enmity between कौरक and पाण्डक is very famous in history.

When the tugas were in exile, Once the data were attacked by Gandharvas. Some servants who knew that the पाण्डवs were nearby went to युधिष्ठिर for help. Though भीम was against helping कौरव युधिष्ठिर thought otherwise. At that time keeping all the differences aside uses went to their rescue.

During that incident grafter said that we may have many differences among ourselves but when it is war against someone outside the family the hundred कौरक and five पाण्डक are together and they make hundred and five. This also shows family values. As a family we may fight with each other but when it is time to face some external problem the family is always one.

‘सूक्तिसुधा’ सुक्तिासुधा या पद्यामध्ये विविध मूल्ये व तत्त्वे सुंदर शब्दांत मांडली आहेत. प्रस्तुत श्लोकाला महाभारताची पार्श्वभूमी आहे. कौरव व पांडव या भावडांमधील वैर इतिहासात प्रसिद्ध आहे. जेव्हा पांडव वनवासात असताना एकदा कौरव आणि गंधर्वांमध्ये युद्धप्रसंग निर्माण झाला. काही नोकरांनी पांडवांना या प्रसंगाची बातमी दिली.आणि मदतीला येण्याची विनंती केली.

भीम कौरवांना मदत करण्याच्या पूर्ण विरोधात होता. पण युधिष्ठिराने मात्र तसा विचार केला नाही. पांडव आपापसातील वैर बाजूला ठेवून कौरवांच्या मदतीला गेले. त्यावेळी युधिष्ठिर म्हणतो, की आपापसात वैर असताना आम्ही पाच आणि ते शभंर असले तरी जेव्हा परक्याशी युद्धाची वेळ येईल तेव्हा शंभर आणि पाच मिळून आम्ही एकशेपाच आहोत.

या श्लोकामधून ‘एकी हेच बळ’ हा संदेश तर मिळातोच शिवाय कौटुंबिक एकात्मतेचे मूल्य सुध्दा हा श्लोक सांगतो. कुटुंबातील व्यक्तींमध्ये कितीही मतभेद असेल तरी संकटकाळी संपूर्ण कुटुंब एक होऊन त्यावर मात करते.

2. श्लोकात् सप्तम्यन्तपदानि चिनुत लिखत च ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् सप्तम्यन्तपदानि चिनुत लिखत च ।
उत्तरम् :
स्वकीये, विग्रहे, प्राप्ते।

3. श्लोकात् सङ्ख्यावाचकानि चिनुत लिखत च ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् सङ्ख्यावाचकानि चिनुत लिखत च ।
उत्तरम् :
शतम्, पश।

श्लोकः 8

1. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. पाठकश्चैव = …………… + च + ।
आ. चान्ये = …………. + अन्ये।।
इ. व्यसनिनो ज्ञेयाः = ……….. + ज्ञेयाः।
ई. क्रियावान्स पण्डितः = क्रियावान् + ………….. + पण्डितः।
उत्तरम् :
अ. पाठकश्चैव – पाठक: + च + एव।
आ. चान्ये – च + अन्ये।
इ. व्यसनिनो ज्ञेया – व्यसनिनः + ज्ञेयाः।
ई. क्रियावान्स पण्डितः – क्रियावान् + स + पण्डितः।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
के व्यसनिनः उक्ताः?
उत्तरम् :
पठकः, पाठक: शास्त्रवाचका: च व्यसनिन: ज्ञेया: उक्ताः।

प्रश्न आ.
क: पण्डितः उच्यते ?
उत्तरम् :
यः क्रियावान् स: (एव) पण्डित: उच्यते।

3. माध्यमभाषया उत्तरत।

पाण्डित्यं कस्मिन् वर्तते ? यथार्थः पण्डितः कः ?
उत्तरम् :
‘सूक्तिसुधा’ या पाठामधे आचरण्यात आणण्याजोग्या अनेक मूल्यांच्या संदेश सुभाषितांमधून केला आहे. या जगात अनेक लोक अनेक शास्त्रे शिकतात, पदव्या मिळवतात, खूप ज्ञान मिळवात. पण ते सगळेच खरे पंडित नसतात. आपण शिकलेल्या गोष्टी जे व्यवहारात आचरणातसुद्धा आणतात तेच खरे पंडित. केवळ पुस्तके वाचून, पदव्या मिळवून उपयोग नाही. मिळवलेल्या ज्ञानाचा जो प्रत्यक्ष व्यवहारात वापर करतो तोच खरा पंडित होय. मराठीमध्ये ‘क्रियेविण वाचाळता व्यर्थ आहे’ म्हणतात ते योग्यच आहे.

In the lesson ‘सूक्तिसुधा’various values and principles are conveyed through beautiful सुभाषितः There are so many people who learn so many things in their life. But all of them are not real scholars. Some just learn things theoretically. So their knowledge is limited to theories.

But real firs are those who implement their learnings in their behaviour. There may be thousand of learned people but the real पण्डित/scholar is the one who actually behaves according to what he has learnt. This shloka conveys the message ‘actions speak louder than words.’

4. सुभाषितात् समानार्थकशब्दं लिखत ।
वाचकः, अध्यापकः, शास्त्रविदः, कार्यकर्ता, विद्वान्, बोद्धव्याः।

प्रश्न 1.
वाचकः, अध्यापकः, शास्त्रविदः, कार्यकर्ता, विद्वान्, बोद्धव्याः।
उत्तरम् :

• पठकः – वाचकः।
• पाठकः – अध्यापकः।
• शास्त्रवाचकः – शास्त्रविद्।
• क्रियावान्- कार्यकर्ता।
• पण्डितः – विद्वान्।
• ज्ञेयाः – बोद्धव्याः।

Sanskrit Aamod Class 9 Textbook Solutions Chapter 9 सूक्तिसुधा Additional Important Questions and Answers

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. सर्वधनेषु प्रधानं विद्याधनम् अस्ति।
2. परोपकाराय वृक्षाः फलन्ति।
3. परोपकाराय नद्य: वहन्ति।

उत्तरम् :

1. सर्वधनेषु प्रधानं किम् अस्ति?
2. परोपकाराय के फलन्ति?
3. नद्यः किमर्थं वहन्ति?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – चोरहार्यम्, राजहार्यम्, भ्रातृभाज्यम्, भारकारि, निजः, परः, अयम्, गणना, वसुधा, कुटुम्बकम्, वृक्षाः, नद्यः, गावः, शरीरम्,
• इदम्, सत्यम्, चातकः, सः, मेघः, उदारता, पठकः, पाठकः, शास्त्रवाचकाः, ते. यः, क्रियावान, सः, पण्डितः, सर्वे, अन्ये, ये, व्यसनिनः ।
• द्वितीया – जाड्यम्, मानोन्नतिम्, पापम्, चित्तम्, कीर्तिम्, जलधरम्, त्रिचतुरान्, पय:कणान्, विश्वम्।
• तृतीया – पिपासया, अम्भसा।
• चतुर्थी – परोपकाराय।
• षष्ठी – लघुचेतसाम्, उदारचरितानाम्, धियः, महताम्।
• सप्तमी – व्यये, वाचि, दिक्षु।

लकारं लिखत।

• वर्धते – वृध्-व धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• फलन्ति – फलधातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• वहन्ति – वह धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• दुहन्ति – दुह् धातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• हरति – ह धातुः प्रथमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• सिञ्चति – सिच् – सिधातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• दिशति – दिश् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• करोति – कृ धातु: अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• प्रसादयति – प्र + सद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं प्रयोजकरूपं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• तनोति – तन् धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• कथय – कथ् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• याचते – याच् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• पूरयति – पूर् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

पद्यांश पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

उत्तरम् :
न चोरहार्यम्, न भ्रातृभाज्यम्, न राजहार्यम्, न भारकारि।

2.

3.

4.

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
उदारचरितानां कृते वसुधा कीदृशी भवति?
उत्तरम् :
उदारचरितांना कृते वसुधा कुटुम्बकम् इव भवति।

प्रश्न 2.
सत्सङ्गतिः धियः किं हरति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति।

प्रश्न 3.
सत्सङ्गतिः वाचि किं सिञ्चति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः वाचि सत्यं सिञ्चति।

प्रश्न 4.
सत्सङ्गतिः किम् अपाकरोति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः पापम् अपाकरोति ।

प्रश्न 5.
सत्सङ्गतिः किं प्रसादयति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः चित्तं प्रसादयति ।

प्रश्न 6.
सत्सङ्गतिः दिक्षु किं तनोति?
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः दिक्षु कीर्तिं तनोति।

प्रश्न 7.
परैः विग्रहे प्राप्ते वयं कति स्मः?
उत्तरम् :
परैः विग्रहे प्राप्ते वयं पञ्चाधिकं शतम्।

प्रश्न 8.
कौरवाः कति सन्ति?
उत्तरम् :
कौरवाः शतं सन्ति।

रिक्तस्थानानि पूरयित्वा अन्वयं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.
लघुचेतसां (कृते) अयं ……….. पर: वा इति ………… (अस्ति)। उदारचरितानां (कृते) तु ………. एव ……….. (अस्ति )।
उत्तरम् :
लघुचेतसां (कृते) अयं निज: पर: वा इति गणना (अस्ति)। उदारचरितानां (कृते) तु वसुधा एव कुटुम्बकम् (अस्ति)।

प्रश्न 2.
1. गाव: ………… दुहन्ति ।
2. इदं शरीरं ……………. (एव अस्ति)।
उत्तरम् :
1. गाव: परोपकाराय दुहन्ति ।
2. इदं शरीरं परोपकारार्थम् (एव अस्ति )।

प्रश्न 3.
सत्सङ्गतिः ………….. जाड्यं हरति, ………. सत्यं सिञ्चति, मानोन्नति दिशति, पापम् ……….., चित्तं …………, दिक्षु कीर्तिं तनोति । कथय! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ।।
उत्तरम् :
सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति, वाचि सत्यं सिञ्चति, मानोन्नति दिशति, पापम् अपाकरोति, चित्तं प्रसादयति, दिक्षु कीर्ति तनोति । कथय! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ।।

प्रश्न 4.
(यदा) ………… पिपासया जलधरं त्रिचतुरान् ………… याचते (तदा) सः (मेघः) अपि विश्वम् ………… पूरयति। हन्त हन्त (कियती एषा) महताम् …………
उत्तरम् :
(यदा) चातक :पिपासया जलधरं त्रिचतुरान् पय:कणान्याचते (तदा) सः (मेघः) अपि विश्वम् अम्भसा पूरयति। हन्त हन्त (कियती एषा) महताम् उदारता!

प्रश्न 5.
पठक: पाठक: (तथा) च ये अन्ये ………….. (सन्ति, ते) सर्वे ………… ज्ञेयाः। (यतः) यः ………. स(एव) ………. (अस्ति)।
उत्तरम् :
पठक: पाठक: (तथा) च ये अन्ये शास्त्रवाचका: (सन्ति, ते) सर्वे व्यसनिनः ज्ञेयाः। (यतः) य: क्रियावान् स: (एव) पण्डितः (अस्ति)।

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

नारी – नारी सर्वत्र पूजनीया। स्त्री/महिला/योषा सर्वत्र पूजनीया।

व्याकरणम् :

नाम – तालिका।

समासाः

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
मानोन्नतिः	upliftment of respect	मानस्य उन्नतिः।	षष्ठी तत्पुरुष समासः।

धातुसाधितविशेषणानि।

धातुसाधित – विशेषणम्	विशेष्यम्
हार्यम्, भाज्यम्	धनम्
कृते	व्यये
प्राप्ते	विग्रहे
ज्ञेयाः	व्यसनिनः

सूक्तिसुधा Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

संस्कृतसाहित्य गद्य, पद्य, नाट्य अशा सर्व साहित्यप्रकारांनी परिपूर्ण आहे. सुभाषिते हा पद्यप्रकार संस्कृतसाहित्यातील लोकप्रिय साहित्यप्रकार आहे. संस्कृत सुभाषिते केवळ संस्कृतमध्येच नाही तर इतर भाषांमध्ये सुद्धा जशीच्या तशी वापरली जातात. उदा. “विनाशकाले विपरीतबुद्धिः। संपूर्ण सुभाषित लक्षात राहिले नाही तरी त्याचा गर्भितार्थ किंवा महत्त्वाची ओळ नक्कीच लक्षात राहते, जी म्हण किंवा उक्ती म्हणून वापरली जाते. शब्दसंपदा वाढवण्यात सुभाषिते निश्चितच मदत करतात.

Sanskrit literature comprises of prose, poetry and drama.सुभाषितs are well knoron part of the poetic liturature. Parts of which have been used as proverbs or sayings not only in Sanskrit but also in other languages. In fact several Sanskrit sayings are very often used as they are in other Indian languages.

You may recall विनाशकाले विपरीतबुद्धिः. People generally do not remember the entire subhashita but they do remember the phrase of the proverb quite easily. In fact remembering such sayings definitely enhances one’s vocabulary and command over the language.

श्लोकः – 1

न चोरहार्य ………….. सर्वधनप्रधानम् ।।1।। [Knowledge is the best of all riches]

श्लोकः : न चोरहार्य न च राजहार्य न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि ।
व्यये कृते वर्धत एव नित्यं विद्याधनं सर्वधनप्रधानम् ।।1।। (प्रसङ्गाभरणम्)

अन्वयः : विद्याधनं चोरहार्य न (अस्ति), राजहार्य न, भ्रातृभाज्यं न, भारकारि (अपि) न (अस्ति) । व्यये कृते अपि (तत्) नित्यं वर्धते एव ।
(सत्यमेव विद्याधनं) सर्वधनप्रधानम् (अस्ति) ।

अनुवादः

Knowledge which is wealth cannot be stolen by a thief, cannot be taken away by a king, cannot be divided among brothers and is also not a burden. Though it is spent it only always increases. Wealth in the form of knowledge is the foremost among all types of wealth

विद्याधन चोरले जाऊ शकत नाही, राजा ते जप्त करू शकत नाही, याची भावंडामध्ये वाटणी केली जाऊ शकत नाही आणि ते त्याचे ओझे घेत नाही, खर्च केले तरी ते वाढतेच. खरोखर विद्याधन हे नेहमीच सर्व प्रकारच्या धनांमध्ये श्रेष्ठ धन आहे!

श्लोक: – 2

अयं ………………. कुटुम्बकम् ।।2।। [The world is one family]

श्लोकः : अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।
उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ।।2।। (शार्ङ्गधरपद्धतिः)

अन्वयः । लघुचेतसां (कृते) अयं निजः पर: वा इति गणना (अस्ति) । उदारचरिताना (कृते) तु वसुधा एव कुटुम्बकम् (अस्ति)।

अनुवादः

हे माझे, हे तुझे असे कोत्या मनाचे लोक मानतात. उदार वृत्तीच्या लोकांसाठी तर संपूर्ण पृथ्वीच कुटुंब असते.
This is mine or it belongs to others is the consideration of the low-minded. Indeed for the | generous/ large-hearted, the entire world is a family.

श्लोकः – 3

परोपकाराय फलन्ति ……………….. शरीरम् ।।3।। [The body is for the welfare of others]
श्लोकः : परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः परोपकाराय वहन्ति नद्यः।
परोपकाराय दुहन्ति गाव: परोपकारार्थमिदं शरीरम् ।।3।। (विक्रमोर्वशीयम्)
अन्वयः : वृक्षाः परोपकाराय फलन्ति। नद्यः परोपकाराय वहन्ति। गाव: परोपकाराय दुहन्ति। इदं शरीर परोपकारार्थम् (एव अस्ति)।

अनुवादः

झाडे परोपकारासाठीच फळे धारण करतात, नद्या इतरांसाठीच वाहतात, गायी दुसऱ्यांनाच दूध देतात आणि हे शरीरसुद्धा परोपकारासाठीच आहे.
Trees bear fruits for the welfare of others, rivers flow for the welfare of others, cows yield milk for the benefit of others. This body is for the welfare of others.

श्लोक: – 4

जाड्यं ………………. पुंसाम् ।।4।। [Good association bestows everything]

श्लोकः : जाड्यं धियो हरति सिञ्चति वाचि सत्यं
मानोन्नतिं दिशति पापमपाकरोति । चित्तं प्रसादयति दिक्षु तनोति कीर्ति
सत्सङ्गतिः कथय किं न करोति पुंसाम् ।।4।। (भर्तृहरिसुभाषितसङ्ग्रहः)

अन्वयः : सत्सङ्गतिः धियः जाड्यं हरति, वाचि सत्यं सिञ्चति, मानोन्नतिं दिशति, पापम् अपाकरोति, चित्तं प्रसादयति, दिक्षु कीर्ति तनोति । कथय ! (सा सत्सङ्गतिः) पुंसां किं (हित) न करोति ?

अनुवादः

बुद्धीचे अज्ञान दूर करते. वाणीला सत्याचे वळण लावते (सिञ्चति), आदर वाढवण्यासाठी दिशा दाखवते, पाप दूर करते, मन प्रसन्न करते, सर्व दिशांना कीर्ती पसरवते. सांगा बरे सज्जनांची संगती काय करत नाही!

Say what all can good company not do for men? It takes away the ignorance of the intellect. It sprinkles truth on speech. In directs the progress of respect and takes one away from sin. It delights the mind and spreads fame in all directions.

श्लोकः – 5

यत्र ………………… क्रियाः ।।5।। [Significance of respecting women.]
श्लोकः : यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः।
यौतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तवाफला: क्रियाः ।।5।। (महाभारतम्)
अन्वयः : यत्र नार्यः पूज्यन्ते तत्र देवता: रमन्ते। यत्र तु एता: न पूज्यन्ते तत्र सर्वाः क्रियाः अफला: (भवन्ति)।

अनुवादः

जिथे स्त्रियांची पूजा होते तिथेच देवता आनंदाने राहतात. जिथे त्या (स्त्रिया) पूजल्या जात नाहीत (त्यांचा अनादर होतो) तिथे कोणतेही कार्य सफल होत नाही.

Gods rejoice where women are respected. But where they are not respected, there all actions become futile/unsuccessful.

श्लोकः – 6

चातकस्त्रिचतुरान् ……………….. महतामुदारता ।।6।। [Generosity of the great is amazing]

श्लोकः : चातकस्त्रिचतुरान् पयःकणान् याचते जलधरं पिपासया।
सोऽपि पूरयति विश्वमम्भसा हन्त हन्त महतामुदारता।।6।। (पूर्वचातकाष्टकम्)

अन्वयः : (यदा) चातक: पिपासया जलधरं त्रिचतुरान् पयःकणान् याचते (तदा) सः (मेघ:) अपि विश्वम् अम्भसा पूरयति। हन्त हन्त (कियती एषा) महताम् उदारता!

अनुवाद:

जेव्हा चातक पक्षी (जो केवळ पावसाचे पाणी पितो) मेघाकडे तहान भागवण्यासाठी तीन-चार थेंब पाण्याची याचना करतो. तेव्हा मेघ संपूर्ण जगच पाण्याने भरून टाकतो. खरेच श्रेष्ठ लोकांचा उदारपणा वाखाण्याजोगा आहे!

The chataka bird (which drinks rain water directly from the cloud) asks the cloud for just three or four drops of water out of thirst. The cloud too fills the entire world with water (rains everywhere). Indeed great is the magnanimity of the generous.

श्लोक: – 7

ते शतं …………………. शतम् ।।7।। [Internal differences vanish when the need arises.]

श्लोकः : ते शतं हि वयं पञ्च स्वकीये विग्रहे सति ।
परैस्तु विग्रहे प्राप्ते वयं पञ्चाधिकं शतम् ।।7।। (महाभारत)

अन्वयः (युधिष्ठिर : वदति) – स्वकीये विग्रहे सति ते शतं वयं हि पञ्च (स्म:)। परैः विग्रहे प्राप्ते तु वयं पञ्चाधिक शतं (स्मः)।

अनुवादः

युधिष्ठीर म्हणतो, ‘युद्धात ते (कौरव) शंभर आणि आम्ही (पांडव) पाच आहोत. पण इतरांबरोबरच्या युद्धात मात्र आम्ही शंभर अधिक पाच म्हणजेच एकशे पाच आहोत.’

Yudhisthira says, “In a battle between us they the Kauravas are hundred and we the Pandavas are five. But, in a quarrel against others we are hundred and five more that is a hundred and five.”

श्लोकः – 8

पठकः ……………………. पण्डितः ।।8।। [Difference between a true and so called scholar.]

श्लोकः : पठकः पाठकचैव ये चान्ये शास्ववाचकाः ।
सर्वे व्यसनिनो ज्ञेया य: क्रियावान्स पण्डितः ।।8।।

अन्वयः : पठकः पाठकः (तथा) च ये अन्ये शास्ववाचकाः (सन्ति, ते) सर्वे व्यसनिनः ज्ञेयाः । (यतः) यः क्रियावान् सः (एव) पण्डितः (अस्ति)।

अनुवादः

शिकणारा, शिकवणारा आणि इतर शास्त्र शिकवणारे हे केवळ शास्त्रांचे वाचक आहेत. खरा पंडित तोच समजावा जो (शास्त्र वाचून) तशी क्रिया सुद्धा करतो.
The learner, the teacher and all those who teach the shastras should only be considerd as mere readers of scriptures. The one who puts into action (works) should be known as a scholar.

सन्धिविग्रहः

परोपकारार्थमिदम् – परोपकारार्धम् + इदम्।
धियो हरति – धियः + हरति।
पापमपाकरोति – पापम् + अपाकरोति
परैस्तु – परैः + तु।

समानार्थकशब्दाः

1. राजा – नृपः, भूपः, भूपतिः।
2. निजः – स्वस्य।
3. वसुधा – धरा, पृथ्वी, वसुन्धरा।
4. चेतः – मनः, चित्तम्।
5. धीः – मतिः, बुध्दिः।
6. चित्तम् – मनः, चेतः।
7. वाच् – वाणी।
8. कीर्तिः – प्रसिद्धिः।
9. नारी – वनिता, महिला, स्त्री।
10. देवताः – दैवतानि।
11. जलधरः – मेघः, पयोदः।
12. अम्भः/पयः – जलम्, तोयम्, उदकम्, नीरम, वारि।
13. विग्रहः – युद्धम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• वर्धत × क्षीयते।
• लघुचेतस् × उदारचेतस्।
• कीर्तिः × अपकीर्तिः।
• धीः × जाड्यम्।
• अफला: × सफलाः।
• उदारता × कार्पण्यम्।
• स्वकीय × परकीय।
• ज्ञेयाः × अज्ञेयाः।
• पण्डित: × मूढः।

शब्दार्थाः

1. चोरहार्यम् – stolen by a thief – चोराकडून चोरण्यासारखे
2. राजहार्यम् – taken away by the king – राजाने जप्त करण्यासारखे
3. भ्रातृभाज्यम् – divided among brothers – भावंडामध्ये वाटणी करण्यासारखे
4. व्यये कृते – though it is spent – खर्च केले तरी
5. नित्यम् – always – नेहमी
6. भारकारि – burden – ओझे
7. गणना – consideration – मानणे
8. लघुचेतसाम् – of the low-minded – कोत्या मनाचे
9. उदारचरितानाम् – generous hearted / magnanimous – उदार वृत्तीच्या लोकांसाठी
10. वसुधा – world – पृथ्वी
11. कुटुम्बकम् – family – कुटुंब
12. निजः – mine – माझे
13. परः – others’ – इतरांचे
14. परोपकाराय – for the welfare of others – परोपकारासाठी
15. फलन्ति – bear fruits – फळे धारण करतात
16. वहन्ति – flow – वाहतात
17. दुहन्ति – yield milk – दूध देतात
18. गाव: – cows – गायी
19. जाड्यम् – ignorance – अज्ञान
20. धियः – of the intellect – बुद्धीचे
21. अपाकरोति – takes away – दूर करते
22. प्रसादयति – delights – प्रसन्न करते
23. हरति – remove/takes away – दूर करते
24. सिजति – sprinkles – वळण लावते
25. मानोन्नतिम् – progress of respect – आदर वाढवण्यासाठी
26. दिशति – directs – दिशा देते
27. दिक्षु – in directions – दिशांमध्ये
28. तनोति – Spreads – पसरविते
29. सत्सङ्गतिः – good company – सज्जनांची संगती
30. पुंसाम् – of men – माणसांचे
31. वाचि – in speech – वाणीमध्ये
32. यत्र – where – जिथे
33. नार्यः – women – स्त्रिया
34. पूज्यन्ते – are respected – आदर केला जातो
35. रमन्ते – rejoice – आनंदाने राहतात
36. अफला: – futile/unsuccessful – असफल
37. एताः – these – या
38. पिपासया – by thirst – तानेने
39. जलधर – cloud – ढग
40. त्रिचतुरान् – three or four drops – तीन-चार थेंब
41. पयः कणान् – rain water – पावसाचे पाणी
42. अम्भसा – by water – पाण्याने
43. महताम् – of the great – महान लोकांची
44. उदारता – generosity – उदारपणा
45. शतम् – hundred – शंभर
46. स्वकीये – between us – आपसांतील
47. विग्रहे – in battle / quarrel – युद्धात
48. परैः – with others – इतरांबरोबर
49. पञ्चाधिकम् – five more अधिक पाच
50. पठकः – learner – शिकणारा
51. पाठकः – teacher – शिकवणारा
52. व्यसनिनः – addicts, obsessed – पछाडलेला
53. ज्ञेयाः – should be known – जाणले जावेत
54. क्रियावान् – who is endowed with action – क्रिया करणारा