Class 9

Maharashtra State Board 9th Class Marathi Akshar Bharati & Kumarbharti 9th Std Digest Textbook Workbook Answers PDF Free Download.

Maharashtra State Board 9th Std Marathi Textbook Solutions

Students can also check out the Maharashtra State Board Class 9 English Solutions & Maharashtra State Board Class 9 Maths Solutions & Maharashtra State Board Class 9 Science Solutions here that will help you prepare for the exams.

Maharashtra State Board 9th Std Marathi Aksharbharti Textbook Solutions

Maharashtra State Board 9th Class Marathi Aksharbharati Std 9 Digest, Marathi Akshar Bharati Class 9 Textbook Workbook Answers PDF Free Download.

Marathi Aksharbharati Std 9 Digest Pdf भाग-१

• Chapter 1 सर्वात्मका शिवसुंदरा (प्रार्थना)
• Chapter 2.1 संतवाणी (अ) भेटीलागी जीवा – संत तुकाराम
• Chapter 2.2 संतवाणी (आ) संतकृपा झाली – संत बहिणाबाई
• Chapter 3 ‘बेटा, मी ऐकतो आहे!’
• Chapter 4 जी. आय. पी. रेल्वे
• Chapter 4.1 काझीरंगा (स्थूलवाचन)

Marathi Akshar Bharati Class 9 Textbook Solutions भाग-२

• Chapter 5 व्यायामाचे महत्त (कविता)
• Chapter 6 ऑलिंपिक वर्तुळांचा गोफ
• Chapter 7 दिव्याच्या शोधामागचे दिव्य
• Chapter 8 सखू आजी
• Chapter 8.1 हास्यचित्रांतली मुलं (स्थूलवाचन)

9th Class Marathi Akshar Bharati Digest भाग-३

• Chapter 9 उजाड उघडे माळरानही
• Chapter 10 कुलूप
• Chapter 11 आभाळातल्या पाऊलवाटा
• Chapter 12 पुन्हा एकदा (कविता)
• Chapter 12.1 व्हेनिस (स्थूलवाचन)

Marathi Akshar Bharati Class 9 Workbook Answers भाग-४

• Chapter 13 तिफन (कविता)
• Chapter 14 ते जीवनदायी झाड
• Chapter 15 माझे शिक्षक व संस्कार
• Chapter 16 शब्दांचा खेळ (स्थूलवाचन)
• Chapter 16.1 विश्वकोश
• उपयोजित लेखन

Maharashtra State Board 9th Std Marathi Kumarbharati Textbook Solutions

Maharashtra State Board 9th Class Marathi Kumarbharati Lessons Question and Answer, Marathi Kumarbharati Std 9 Textbook Workbook Answers PDF Free Download.

9th Std Marathi Kumarbharati Digest Pdf भाग-१

• Chapter 1 वंद्य ‘वन्दे मातरम्’ (गीत)
• Chapter 2.1 संतवाणी (अ) जैसा वृक्ष नेणे- संत नामदेव
• Chapter 2.2 संतवाणी (आ) धरिला पंढरीचा चोर-संत जनाबाई
• Chapter 3 कीर्ती कठीयाचा दृष्टान्त
• Chapter 4 नात्यांची घट्ट वीण
• Chapter 5 एक होती समई
• Chapter 5.1 हास्यचित्रांतली मुलं (स्थूलवाचन)

Marathi Kumarbharati Textbook Std 9 Answers भाग-२

• Chapter 6 या झोपडीत माझ्या (कविता)
• Chapter 7 दुपार
• Chapter 8 अभियंत्यांचे दैवत-डॉ. विश्वेश्वरय्या
• Chapter 9 मी वाचवतोय (कविता)
• Chapter 10 यंत्रांनी केलं बंड
• Chapter 10.1 इंग्लंडचा हिवाळा (स्थूलवाचन)

9th Class Marathi Kumarbharati Lessons Answers भाग-३

• Chapter 11 मातीची सावली
• Chapter 12 महाराष्ट्रावरूनी टाक ओवाळून काया (पोवाडा)
• Chapter 13 थोडं ‘आ’ भारनियमन करूया
• Chapter 14 आदर्शवादी मुळगावकर
• Chapter 15 निरोप (कविता)
• Chapter 15.1 ‘बिग ५’ च्या सहवासात (स्थूलवाचन)

Marathi Kumarbharti Std 9 Guide Pdf भाग-४

• Chapter 16 वनवासी (कविता)
• Chapter 17 ऑलिंपिक वर्तुळांचा गोफ
• Chapter 18 हसरे दुःख
• Chapter 19 प्रीतम
• Chapter 20 आपुले जगणे…आपुली ओळख! (कविता)
• Chapter 20.1 विश्वकोश (स्थूलवाचन)
• उपयोजित लेखन

Maharashtra State Board Class 9 Textbook Solutions

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 3 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 3 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ?

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 3 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
चलभाषे काः क्रीडा: सन्ति ?
उत्तरम् :
चलभाषे यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादकन्दुकक्रीडा वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा इत्येता: क्रीडाः सन्ति।

प्रश्न आ.
चलभाषे कीदृशं विश्वम् ?
उत्तरम् :
चलभाषणस्य योग्य: उपयोग: करणीयः।

प्रश्न इ.
किं किं दृष्ट्रा तनयायाः मुखं लालायितम् ?
उत्तरम् :
पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा तनायाया मुखं लालायितम्।

प्रश्न ई.
स्वास्थ्यरक्षणाय किं किम् आवश्यकम् ?
उत्तरम् :
स्वास्थ्यरक्षणाय सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्नं, रात्रौ निद्रा आवश्यकम्।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न अ.
माता तनयायाः विचारपरिवर्तनं कथं करोति ?
उत्तरम् :
“किं मिथ्या? किं वास्तव्यम्।” ह्या पाठात तनया व तिची आई यांच्या संवादातून तंत्रज्ञानाधारित काल्पनिक जग आणि वास्तव यांच्यातील फरक दाखवला आहे.

तनया नावाची मुलगी मोबाईलमध्ये आणि कुरकुरे खाण्यात मग्न असताना तिच्या मैत्रिणी खेळण्यासाठी तिला बोलवायला येतात. तनयाला मात्र घरात बसून मोबाईलवर गेम्स खेळणेच जास्त आवडते. ती तसे तिच्या मैत्रिणींना सांगते आणि घरातच बसून राहते. तिच्यामते मोबाईलवरच क्रिकेट, फुटबॉल ह्यासारखे खेळ खेळणे शक्य असताना बाहेर जायची काय गरज? असे म्हणून ती फोनमध्येच खेळण्यात मग्न होते.

थोड्यावेळाने जेव्हा तनयाला भूक लागते तेव्हाती आईकडे खायला मागते. आई तिला मोबाईल मधील पिझ्झा, पावभाजी इ. स्वादिष्ट खाद्यपदार्थाचे फोटो दाखवते. ते पाहून तनयाच्या तोंडाला पाणी सुटते. ती आईला काहीतरी खायला दे म्हणून हट्ट करते.

तेव्हा आई म्हणते की फोटो पाहिलेसना आत्ताच, मग आता खायची काय गरज? पण तनया हट्टाने म्हणते, “मोबाईवर फोटो बघून भूक कशी भागेल? तेव्हा तिची आई उत्तर देते, हे कळतंय तर मग मोबाइल वर खेळून व्यायाम होत नाही.

हे नाही कळलं तुला? पण तनयाचे असे म्हणणे होते की तिला मोबाईलवर खेळायला आवडते, आई म्हणते जे जे आवडते जे आरोग्यासाठी चांगले असतेच असे नाही. योग्य खेळ, पौष्टिक अन्न आणि रात्रीची झोप आरोग्यासाठी आवश्यक असते आणि ह्या सगळ्या गोष्टी प्रत्यक्षात करणे गरजेचे आहे, मोबाईलच्या आभासात्मक जगात नाही.

तंत्रज्ञानाचा वापर करावा, पण त्याची गरज ओळखून. ‘अति तेथे मती’ ह्या म्हणीनुसार तंत्रज्ञाचाही अतिवापर वाईटच. आईने तिच्याच शब्दांत समजवल्यामुळे तनयाला तिचे म्हणणे पटले. अशा प्रकारे आईने तनयाला तिचेच उदाहरण देऊन तिचे मतपरिवर्तन केले.

In this mother – daughter conversation “किं मिथ्या? कि वास्तवम्।” written by Smt. Mugdha Risbud, we see how mother cleverly teaches her daughter a valuable lesson of what is real and what is virtual in a very subtle manner.

The girl Tanaya refused to go out and play with her friends and instead preferred to play games on the cellphone. After playing mobile games when Tanaya entered the kitchen saying that she was hungry, her mother asked her to look at some pictures of food items on her mobile phone.

Looking at the pictures of pizza, pav bhaji and sizzlers Tanaya’s mouth watered and she asked for food. Her mother told her that after looking at the pictures there was no need to eat food. Yet Tanaya insistead to give her food.

Then her mother made her realise that if her hunger is not pacified with the pictures of food then how exercise can be done by playing games on the phone? So, for good health, playing games, nutritious food and regular sleep is necessary. The use of gadgets must be according to the requirement.

In this way mother changed Tanaya’s approach about being blindly reliable on gadgets.

प्रश्न आ.
किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? इति पाठस्य तात्पर्य लिखत ।
उत्तरम् :
“किं मिथ्या? किं वास्तवम्।” ह्या पाठात तनया आणि आई यांच्या संवादातून तंत्रज्ञानावर मयदिपेक्षा जास्त विसंबून राहणे कसे हानिकारक आहे हे सांगितले आहे.

तनया ही शाळेत जाणारी मुलगी आहे. ज्या वयात मैदानार जाऊन खेळणे, मित्रमैत्रिणींबरोबर गप्पा मारणे अशा गोष्टी करायच्या त्या वयात ती दिवसभर मोबाइलवरच ह्या सगळ्या गोष्टी करते.

घरी आरामात बसून हातात मोबाइल घेऊन जर खेळता येत असेल, चॅटींग करता येत असेल तर बाहेर जायची काय गरज असे तिला वाटते. मोबाइलवरचे आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद तिला कळत नाही.

हा केवळ तनयाचा नाही तिच्या वयाच्या व त्याहून मोठ्या सगळ्या मुलांचासुद्धा प्रश्न आहे. तंत्रज्ञानामुळे घरी राहून सगळ्या गोष्टी शक्य असताना बाहेर जाण्याची गरज कोणालाच भासत नाही. त्यामुळेच व्हर्चुअल / आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद पुसट होत चालला आहे.

पण चांगले आरोग्यदायी आयुष्य जगण्यासाठी शरीराच्या वास्तवादी गरजा ओळखून त्या प्रकारची जीवनशैली आचारणात आणणे गरजेचे आहे. हेच तनयाची आई तनयाला समजावून सांगत आहे.

या पाठामध्ये तंत्रज्ञानावर आधारित आभासात्मक जग आणि वास्तवातील जग यांच्यातील भेद प्रत्यक्ष उदाहरणातून दाखवला
आहे.

Through the conversation “कि मिथ्या? किं वास्तवम्।” between a mother and her thirteen – year old daughter, Smt. Mugdha Risbud, tells us how excessive dependence on technology can be harmful.

Playing on the ground is the best exercise and it is necessary for good health while on the other hand games played on the cellphone are virtual. They don’t provide any benefit to the body.

So by showing the pictures of food and not actully giving food to Tanaya, her mother taught her how the vitural world and real world are different. Playing on the phone virtually, is not beneficial as playing on the ground.

Tanaya believes that when we can do everything just with a cellphone then why do we need to go out. This is not just Tanaya’s problem but that of the whole generation. Children like Tanaya have the same attitude.

Hence, the difference between real and virtual world has become difficult to identify In this lesson author tries to show this difference through the conversation between a mother and daughter and conveys the message that use of anything must be according to the requirement.

3. अ. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
क. तदेव = + …………. एव।
ख. नास्ति = न + …………. ।
उत्तरम् :
क. तदेव – तत् + एव।
ख. नास्ति – न + अस्ति ।

आ. कालवचनपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. अहं न आगच्छामि । (लङ्लकारे परिवर्तयत।)
2. बुभुक्षिता अस्मि। (बहुवचने परिवर्तयत ।)
3. सख्यौ क्रीडार्थं प्रतिगच्छतः। (एकवचने लिखत ।)
4. एतानि छायाचित्राणि पश्य । (उत्तमपुरुषे परिवर्तयत ।)

उत्तरम् :

1. अहं न आगच्छम्।
2. बुभुक्षिताः स्मः।
3. सखी क्रीडार्थ प्रतिगच्छति।
4. एतानि छायाचित्राणि पश्यानि।

इ. शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. द्वारम्
2. स्वास्थ्यम्
3. बुभुक्षा
4. पौष्टिकम्

उत्तरम् :

1. द्वारम् – द् + व् + आ + र् + अ + म्।
2. स्वास्थ्य म् – स् + व् + आ +स् + थ् + य् + अ + म् ।
3. बुभुक्षा – ब् + उ + भ + उ + क् + ष् + आ।
4. पौष्टिकम् – प् + औ + ष् + ट् + इ + क् + अ + म्।

ई. मेलनं करुत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
बुभुक्षा	शान्ता
सैनिकाः	मृताः
खेल:	समाप्तः
अन्नम्	पौष्टिकम्
विश्वम	आभासात्मकम्

उ. पाठात् त्वान्त-ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
पाठात् त्वान्त-ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
स्थित्वा, दर्शयित्वा	आकर्ण्य, उपविश्य	–
दृष्ट्वा, क्रीडित्वा	–	–

4. अ. समानार्थकशब्दं चिनुत ।
भटः, क्रीडा, जननी, क्षुधा, स्वापः।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत ।
भटः, क्रीडा, जननी, क्षुधा, स्वापः।
उत्तरम् :

• सैनिक – योद्धा, भटः।
• क्रीडा – खेलः।
• माता – जननी, अम्बा, जन्मदात्री।
• बुभुक्षा – अशना, क्षुध् ।
• स्वापः – निद्रा, शयनम्, स्वापः, स्वप्नः, संवेशः।

आ. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
समाप्तः, स्वास्थ्यम्, आभासात्मकम्, मृतः ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत ।
समाप्तः, स्वास्थ्यम्, आभासात्मकम्, मृतः ।
उत्तरम् :

• प्रारम्भः × समाप्तः।
• अस्वास्थ्यम् × स्वास्थ्यम्।
• आभासात्मकम् × वास्तवम्।
• मृतः × जीवितः।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 3 किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
तनया कस्मिन् मग्ना?
(अ) चलभाषे
(आ) पुस्तके
(इ) चित्रपटे
(ई) अध्ययने
उत्तरम् :
(अ) चलभाषे

प्रश्न 2.
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य का द्वारम् उद्घाटयति?
(अ) माता
(आ) तनया
(इ) सखी
(ई) पिता
उत्तरम् :
(अ) माता

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
श्रुतिः किमर्थं तनायाम् आह्वयति?
उत्तरम् :
श्रुतिः बहिः क्रीडनाय तनायाम् आह्वयति।

प्रश्न 2.
तनया किं पश्यति ?
उत्तरम् :
तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति ।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. माता सुखासन्दे उपविश्य हस्तेन कुकुंरिकां खादति।
2. तनया चलभाषे युद्धक्रीडायां मग्ना अस्ति।
3. तनया द्वारम् उद्घाटयति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्

प्रश्न 2.
1. चलभाषे भोजनं दृष्ट्वा बुभुक्षा शान्ता भवेत् ।
2. सिजलर्स दृष्ट्वा मुखं लालयितम् ।
उत्तरम् :
1. असत्यम्
2. सत्यम्

प्रश्न 3.
1. चलभाषे आभासात्मकं विश्वं न वास्तवम्।
2. सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्न, रात्रौ निद्रा अनारोग्याय भवति ।
उत्तरम् :
1. सत्यम्
2. असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
1. सत्वरं कीडनाय आगच्छ, बहिः खेलामः।
2. किं खेलसि?
उत्तरम् :
1. श्रुति : तनयां वदति।
2. राजसी तनयां वदति।

प्रश्न 2.

1. अम्ब बुभुक्षिता अस्मि ।
2. एतानि छायाचित्राणि पश्य ।
3. चलभाषे दृष्टवती खलु ।

उत्तरम् :

1. तनया मातरं वदति ।
2. माता तनयां वदति ।
3. माता तनयां वदति ।

प्रश्न 3.
आवश्यकतानुसारं योग्य: उपयोग: करणीयः एव।
उत्तरम् :
माता तनयां वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य माता द्वारम् उद्घाटयति यतः ……..।
a. तनया चलभाषे मग्ना अस्ति।
b. तनया गृहकार्ये मग्ना अस्ति।
उत्तरम् :
द्वारघण्टिकाम् आकर्ण्य माता द्वारम् उद्घाटयति यतः तनया चलभाषे मग्ना अस्ति।

प्रश्न 2.
क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता नास्ति यतः ……..।
a. चलभाषे क्रीडाः सन्ति।
b. व्यायमस्य आवश्यकता नास्ति।
उत्तरम् :
क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता नास्ति यतः चलभाषे क्रीडा: सन्ति।

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः। (स्तम्भमेलनं कुरुत)।

प्रश्न 1.

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. अपरेण	अ. तनया
2. सर्वाः	ब. हस्तेन
3. मग्ना	क. क्रीडाः
4. योग्यः	इ. उपयोग:

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. अपरेण	ब. हस्तेन
2. सर्वाः	क. क्रीडाः
3. मग्ना	अ. तनया
4. योग्यः	इ. उपयोग:

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• कुकुरिकाम् – क् + उ + र् + क् + उ + र् + इ + क + आ + म्।
• द्वारघण्टिकाम् – द् + व् + आ + र् + अ + घ् + अ + ण् + ट् + इ + क् + आ + म्।
• आह्वयतः – आ + ह् + व् + अ + य् + अ + त् + अः।
• क्रीडाङ्गणम् – क् + र् + ई + ड + आ + इ + ग् + अ + ण् + अ + म्।
• समाप्तः – स् + अ + म् + आ + + त् + अः।
• पिडा – प् + इ + अ + अ + आ ।
• सिजलर्स – स् + इ + ज् + अ + ल् + अ + र + स् + ।
• नास्ति – न् + आ + स् + त् + इ।
• स्वास्थ्य करम् – स् + व् + आ + स् + थ् + य् + अ + क् + अ + र + अ + म् ।
• सम्यक् – स् + अ + म् + य् + अ + क्।
• निद्रा – न् + इ + द् + र् + आ।
• योग्यः – य + आ + ग् + य् + अः।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा लालायितं मुखम्।
2. तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति।
3. तनया सुखासन्दे उपविशति ।
4. खेलनस्य आवश्यकता एव नास्ति ।

उत्तरम् :

1. किं किं दृष्ट्वा लालायितं मुखम्?
2. तनया केषां छायाचित्राणि पश्यति?
3. तनया कुत्र / कस्मिन् उपविशति?
4. कस्य आवश्यकता एव नास्ति?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – अहम्, माता, क्रीडाः, तनया, यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादुकन्दुकक्रीडा, वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा, खेल:,
  सर्वे, सैनिकाः, सर्वाः, एषः, सैनिकः, स्वास्थरक्षणम्, सर्वे, सैनिकाः, खेल: अहम्, व्यायामः, उपयोगः, क्रीडनम्, हितकरम्, आरोग्यपूर्णम् , पौष्टिकम्, अन्नम्, आभासात्मकम, विश्वम्।
• द्वितीया – द्वारम्, चलभाषम्, पाकगृहम्, द्वारघण्टिकाम, ताम, क्रीडाङ्गणम्, स्वास्थ्यरक्षणम्, भोजनम्, पाकगृहम्, एतानि, छायाचित्राणि, उपयोगम्।
• तृतीया – हस्तेन, अपरेण, चलभाषेण।
• चतुर्थी – कीडनाय, मह्यम्, आरोग्याय।
• षष्ठी – खेलनस्य, तनयायाः, खाद्यपदार्थानाम्, चलभाषस्य।
• सप्तमी – सुखासन्दे, द्वारे, गृहे, एतस्मिन्, चलभाषे, युद्धक्रीडायाम्, एतस्याम, क्रीडायाम, चलभाषे, रात्रौ।
• सम्बोधन – अम्ब, तनये, मातः, तनये, मातः।

लकारं लिखत।

• खादति – खाद् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• आह्वयतः – आ + ह्वे धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: द्विवचनम्।
• खेलामः – खेल् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: बहुवचनम्।
• आगच्छामि – आ + गम् – गच्छ धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार : उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• पश्य : दृश् – पश्य् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लोट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• अस्मि – अस् धातुः द्वितीयगणः परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• यच्छामि – दा-यच्छ् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकारः उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• भवेत् – भू-भव् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: उत्तमपुरुषः एकवचनम्।
• रोचते – रुच् – रोचधातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• वर्जयेत् – वृज् – वर्जु धातुः दशमगण: उभयपदं अत्र परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• करोमि – कृ धातुः अष्टमगण: उभयपदं अत्र परस्मैपदं लट्लकार : उत्तमपुरुष: एकवचनम्।

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सैनिक; – क्रीडायां सर्वे सैनिका: मृताः।
उत्तरम् :
क्रीडायां सर्वे योद्धार:/भटाः मृताः ।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
सुखासन्दे	seat for pleasure	सुखाय आसन्दः, तस्मिन् ।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
द्वारघण्टिकाम्	bell of door	द्वारस्य घण्टिका, ताम् ।	षष्ठी तत्पुरुष समास
पाकगृहम्	place for cooking	पाका य गृहम् ।	चतुर्थी तत्पुरुष समास

किं मिथ्या ? किं वास्तवम् ? Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

आधुनिक तंत्रज्ञानाने मानवाच्या भौतिकविकासासाठी विस्तीर्ण क्षेत्र खुले केले आहे यात शंकाच नाही. परंतु, तंत्रज्ञानयुक्त साधनांच्या अत्याधुनिक वापरामुळे नवीन प्रश्न, विघ्ने आणि सामाजिक समस्या निर्माण होतात. आभासात्मक आणि वास्तव यामधील फरक आपण जाणून घेतला पाहिजे. आधुनिक काळाची हीच आवश्यकता आहे.

भ्रमणध्वनीचा आवश्यक तेवढाच वापर करावा हा महत्त्वपूर्ण संदेश लेखिका श्रीमती मुग्धा रिसबूड यांनी यांनी तेरा वर्षांची मुलगी आणि तिची आई या दोघींच्या सहज संवादातून पटवून दिला आहे. ‘अति तेथे माती’ या म्हणीनुसार तंत्रज्ञानाचा अति वापर वाईटच हा महत्वाचा विचार संवादरूपाने मांडला आहे.

It is indeed true that modern technology has opened the wide field of materialistic development for humans. Nevertheless, due to the excess usage of technological gadgets new questions and several new social problems have been created.

Yet technology is the necessity of the modern age. This beautiful conversation between a thirteen year old girl and her mother is presented to us by the author Shrimati Mugdha Risbud, where the difference between the real and virtual world is communicated. It tells us that though technology is an important part of our life today, excess should always be avoided.

परिच्छेद : 1

त्रयोदशवर्षीया ……………… युद्धक्रीडायां मग्ना।) (त्रयोदशवर्षीया तनया सुखासन्दे उपविश्य एकेन हस्तेन कुर्कुरिका खादति । अपरेण हस्तेन चलभाषं चालयति। तदानीं द्वारघण्टिकाम् आकर्य
माता द्वारम् उद्घाटयति। तनयाया: सख्यौ द्वारे एव स्थित्वा ताम् आह्वयतः ।)
श्रुतिः – तनये, सत्वरं क्रीडनाय आगच्छ, बहिः खेलामः।
तनया – अहं गृहे एव खेलामि।
राजसी – किं खेलसि?
तनया – (चलभाषं दर्शयित्वा) एतस्मिन् चलभाषे यष्टिकन्दुकक्रीडा, पादकन्दुकक्रीडा, वाहनक्रीडा, पत्रक्रीडा, चतुरङ्गक्रीडा, इत्यादयः सर्वाः क्रीडाः सन्ति। क्रीडाङ्गणं गत्वा खेलनस्य आवश्यकता एव नास्ति। अहं न आगच्छामि। (सख्यौ क्रीडा निर्गच्छतः। माता पाकगृहं गच्छति । तनया चलभाषे युद्धक्रीडायां मग्ना।

अनुवादः

(तेरा वर्षांची मुलगी तनया सोफ्यावर बसून एका हाताने कुरकुरे खात आहे. आणि दुसऱ्या हाताने भ्रमणध्वनी चालवत आहे. तेव्हाच दाराची घंटी (बेल) ऐकून आई दरवाजा उघडते. तनयाच्या दोन मैत्रिणी दारात उभ्या राहून तिला बोलावतात.)
श्रुती – तनया, लवकर खेळायला ये, बाहेर खेळूया.
तनया – मी घरीच खेळते.
राजसी – काय खेळतेस?
तनया – (भ्रमणध्वनी दाखवून) या भ्रमणध्वनीवर हॉकी, फुटबॉल, गाड्यांचा खेळ, पत्त्यांचा खेळ, बुद्धिबळ इ. खेळ आहेत. मैदानावर जाऊन खेळण्याची आवश्यकताच नाही.
मी येणार नाही.
(मैत्रिणी खेळण्यासाठी निघून जातात.
आई स्वयंपाकघरात जाते.
तनया भ्रमणध्वनीवर युद्धाचा खेळ खेळण्यात मग्न होते.)

(Thirteen-year-old Tanaya sitting on the sofa is eating Kurkure with one hand. She is operating the mobile with the other hand.
Then hearing the doorbell ring, her mother opens the door. Standing at the door itself, Tanaya’s friends call out to her.)
Shruti – Tanaya, come to play quickly. We shall play outside.
Tanaya – I shall play at home itself.
Rajasi – What are you playing?
Tanaya – (Showing the mobile) there are many games on this mobile-hockey, football, car games, card games, chess etc.
There is no need to go to the playground to play.
I am not coming
(The friends go to play
The mother goes to the kitchen.
Tanaya is engrossed playing a war game.)

परिच्छेद: 2

तनया – (स्वगतम्) …………………. स्वास्थ्यरक्षणं न भवति?

• तनया – (स्वगतम्) एतस्यां क्रीडायाम् एषः सैनिक: मृत: अपर: च मारणीयः। …… सर्वे सैनिकाः मता:। हेड ……. जितं मया। खेलः
• समाप्तः । (तनया पाकगृहं गच्छति ।) अम्ब, बुभुक्षिता अस्मि।
• माता – तनये, मम चलभाषे एतानि छायाचित्राणि पश्य। (तनया खाद्यपदार्थानां छायाचित्राणि पश्यति।)
• तनया – मातः, पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादीनि खाद्यानि दृष्ट्वा लालायितं मे मुखम्। कृपया किमपि यच्छतु।
• माता – चलभाष दृष्टवती खलु? अधुना खाद्यपदार्थानाम् आवश्यकता एव नास्ति। अहं न बच्छामि।
• तनया – चलभाषे भोजनं दृष्ट्वा बुभुक्षा शान्ता कथं भवेत्? .
• माता – यदि एतत् सत्यं, तर्हि कथं न जानासि यत् चलभाषेण क्रीडित्वा व्यायामः न भवति? स्वास्थ्यरक्षणं न भवति?

अनुवादः

तनया – (स्वत:शीच) या खेळात हा सैनिक मेला आता दुसऱ्याला मारूया…. सगळे सैनिक मेले. हे ………… मी जिंकले.
खेळ संपला.
(तनया स्वयंपाकघरात जाते.)
आई, मला भूक लागली आहे.
माता – तनया, माझ्या भ्रमणध्वनीवर ही छायाचित्रे (फोटो) बघ.
(तनया खाद्यपदार्थांची छायाचित्रे पाहते.)
तनया – आई, पिझ्झा, पावभाजी, सिजलर्स इत्यादी खाद्यपदार्थ पाहून माझ्या तोंडाला पाणी सुटले आहे.
कृपया (प्लीज) काहीतरी दे.
माता – भ्रमणध्वनीवर पाहिलेस ना?
आता खाद्यपदार्थांची आवश्यकताच नाही.
मी देणार नाही:
तनया – भ्रमणध्वनीवर जेवणाचे पदार्थ पाहून भूक कशी भागेल?
माता – जे हे खरे असेल, तर मग तुला हे माहीत नाही का की, भ्रमणध्वनीवर खेळून व्यायाम होत नाही? आरोग्याची काळजी घेतली जात नाही?

Tanaya – (to herself) In this game, this soldier is dead and the other should be killed……all soldiers are dead… hey…I have won. . The game is over.
(Tanaya goes to the kitchen).
Mother, I am hungry.
Mother – Tanaya, see these images on my mobile.
(Tanaya sees the images of the foodstuff).
Tanaya – Mother, my mouth is watering seeing the pizza, pavbhaji, Sizzlers etc.
Please give me something
Mother – You saw them on the mobile right?
Now there is no need of the foodstuff.
I shan’t give.
Tanaya – How will hunger be pacified by seeing the food on the mobile?
Mother – If this is true, then how do you not know that by playing on the mobile you don’t exercise?
Health is not taken care off?

परिच्छेद : 3

तनया – परं मात :………………. करोमि?

• तनया – परं मातः मह्यं रोचते तत् चलभाषण कीडनम्।
• माता – तनये, यद् यद् रोचते तत् तत् सर्व स्वास्थ्यकरं, हितकरम्, आरोग्यपूर्ण न भवति । सम्यक् क्रीडा, पौष्टिकम् अन्न, रात्री
• निद्रा आरोग्याय भवति। चलभाषे आभासात्मकं विश्वं न वास्तवम्।
• तनया – तर्हि किं चलभाषस्य उपयोगः एव न करणीयः ।
• माता – तथा न। आवश्यकतानुसार योग्य: उपयोग: करणीयः एव। किन्तु अति सर्वत्र वर्जयेत्।
• तनया – आम् मातः । इतः परं चलभाषस्य योग्यम् उपयोगं करोमि।

अनुवादः

• तनया – परंतु माता, मला ते भ्रमणध्वनीवर खेळणे आवडते.
• माता – तनया, जे जे आवडते ते ते सर्व स्वास्थकारक, हितकारक, आरोग्यदायी नसते.
• योग्य प्रकारे खेळणे, पौष्टिक अन्न, रात्रीची झोप आरोग्यासाठी महत्त्वपूर्ण आहे. भ्रमणध्वनीवरील आभासात्मक विश्व वास्तव नाही.
• तनया – तर मग काय भ्रमणध्वनीचा उपयोगच करायचा नाही?
• माता – तसे नव्हे.
• आवश्यकतेनुसार योग्य उपयोग करावाच.
• परंतु अतिरेक सर्वथा टाव्यवा.
• तनया – ठीक आहे आई.
• यापुढे (मी) भ्रमणध्वनीचा योग्य उपयोग करेन.
• Tanaya – But mother, I like that-playing with the mobile.
• Mother – Tanaya, all that you like is not healthy, beneficial and healthy. Proper games, nutritious food,
• sleep at night will make you healthy. The virtual world on the mobile is not reality.
• Tanaya – Then should the mobile not be used at all?
• Mother – Not so.
• Certainly it should be properly used as required. But excess should be avoided everywhere.
• Tanaya – Yes mother.
• Henceforth, I shall use the mobile appropriately.

सन्धिविग्रहः

• इत्यादयः – इति + आदयः
• किमपि – किम् + अपि।
• इत्यादीनि – इति + आदीनि ।

समानार्थकशब्दाः

1. मग्ना – रता, निमग्ना, लीना।
2. हस्तः – करः, पाणिः।
3. गृहम् – गेहम, सदनम्, आलयः।
4. आकर्ण्य – श्रुत्वा, निशम्य।
5. सत्वरम् – शीघ्रम्, झटिति ।
6. अधुना – सम्प्रति, इदानीम्।
7. मुखम् – वदनम्, आननम्, आस्यम्।
8. चलभाष: – भ्रमणध्वनिः।
9. लोक: – जगत्, भुवनम्, विश्वम्।
10. निशाः – रजनी, रात्रिः, शर्वरी, यामिनी।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• निर्गच्छति × प्रविशति, आगच्छति।
• सत्वरम् × शनैः शनैः।
• अनावश्यकता × आवश्यकता।
• हितकरम् × अहितकरम्।
• उपयोगः × निरुपयोगः।
• आरोग्यम् × अनारोग्यम्।

शब्दार्थाः

1. उपविश्य – after stitting – बसून
2. चलभाष: – mobile – भ्रमणध्वनी
3. आकर्य – after listening – ऐकून
4. उद्घाटयति – opens – उघडते
5. यष्टिकन्दुकक्रीडा – hockey – हॉकी
6. सुखासन्दः – sofa – कोच
7. पादकन्दुकक्रीडा – football – फुटबॉल
8. वाहनक्रीडा – car games – वाहनक्रीडा
9. पत्रक्रीडा – cards – पत्ते
10. चतुरङ्गक्रीडा – chess – बुद्धिबळ
11. आह्वयत: – invite – बोलावतात
12. द्वारघण्टिका – door bell – दरवाजाची घंटी
13. बुभुक्षिता – hungry – भुकेलेली
14. लालयितम् – watering – पाणी सुटले
15. दृष्टवती – saw – पाहिले
16. स्वास्थ्यरक्षणम् – care of health – आरोग्याची काळजी
17. मृतः – dead – मृत झालेलेc
18. अपर: – another – दुसरा
19. मारणीयः – worth killing – मारण्याजोगा
20. बुभुक्षा – hunger – भूक
21. हितकरम् – beneficial – हितावह
22. आरोग्यपूर्णम् – healthy – आरोग्यपूर्ण
23. आभासात्मकम् – virtual – काल्पनिक
24. वर्जयेत् – should avoid – वयं करावे
25. पौष्टिकम् – healthy – पौष्टिक

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Maths Solutions covers the Practice Set 1.1 Geometry 9th Class Maths Part 2 Answers Solutions Chapter 1 Basic Concepts in Geometry.

9th Standard Maths 2 Practice Set 1.1 Chapter 1 Basic Concepts in Geometry Textbook Answers Maharashtra Board

Class 9 Maths Part 2 Practice Set 1.1 Chapter 1 Basic Concepts in Geometry Questions With Answers Maharashtra Board

Question 1.
Find the distances with the help of the number line given below.

i. d(B, E)
ii. d (J, J)
iii. d(P, C)
iv. d(J, H)
v. d(K, O)
vi. d(O, E)
vii. d(P, J)
viii. d(Q, B)
Solution:
i. Co-ordinate of the point B is 2.
Co-ordinate of the point E is 5.
Since, 5 > 2
∴ d(B, E) = 5 – 2
∴ d(B, E) = 3

ii. Co-ordinate of the point J is -2.
Co-ordinate of the point A is 1.
Since, 1 > -2
∴ d(J, A) = 1 – (-2)
= 1 + 2
∴ d(J, A) = 3

iii. Co-ordinate of the point P is -4.
Co-ordinate of the point C is 3.
Since, 3 > -4
∴ d(P,C) = 3 – (-4)
= 3 + 4
∴ d(P,C) = 7

iv. Co-ordinate of the point J is -2.
Co-ordinate of the point H is -1.
Since, -1 > -2
∴ d(J,H) = – 1 – (-2)
= -1 + 2
∴ d(J,H) = 1

v. Co-ordinate of the point K is -3.
Co-ordinate of the point O is 0.
Since,0 > -3
∴ d(K, O) = 0 – (-3)
= 0 + 3
∴ d(K, O) = 3

vi. Co-ordinate of the point O is 0.
∴ Co-ordinate of the point E is 5.
Since, 5 > 0
∴ d(O, E) = 5 – 0
∴ d(O, E) = 5

vii. Co-ordinate of the point P is -4.
Co-ordinate of the point J is -2.
Since -2 > -4
∴ d(P, J) = -2 – (-4)
= – 2+ 4
∴ d(P, J) = 2

viii. Co-ordinate of the point Q is -5.
Co-ordinate of the point B is 2.
Since,2 > -5
∴ d(Q,B) = 2 – (-5)
= 2 + 5
∴ d(Q, B) = 7

Question 2.
If the co-ordinate of A is x and that of B is . y, find d(A, B).
i. x = 1, y = 7
ii. x = 6, y = -2
iii. x = -3, y = 7
iv. x = -4, y = -5
v. x = -3, y = -6
vi. x = 4, y = -8
Solution:
i. Co-ordinate of point A is x = 1.
Co-ordinate of point B is y = 7
Since, 7 > 1
∴ d(A, B) = 7 – 1
∴ d(A, B) = 6

ii. Co-ordinate of point A is x = 6.
Co-ordinate of point B is y = -2.
Since, 6 > -2
∴ d(A, B) = 6 – ( -2) = 6 + 2
∴ d(A, B) = 8

iii. Co-ordinate of point A is x = -3.
Co-ordinate of point B is y = 7.
Since, 7 > -3
∴ d(A, B) = 7 – (-3) = 7 + 3
∴ d(A, B) = 10

iv. Co-ordinate of point A is x = -4.
Co-ordinate of point B is y = -5.
Since, -4 > -5
∴ d(A, B) = -4 – (-5)
= -4 + 5
∴ d(A, B) = 1

v. Co-ordinate of point A is x =-3.
Co-ordinate of point B is y = -6.
Since, -3 > -6
∴ d(A, B) = -3 – (-6)
= -3 + 6
∴ d(A, B) = 3

vi. Co-ordinate of point A is x = 4.
Co-ordinate of point B is y = -8.
Since, 4 > -8
∴ d(A, B) = 4 – (-8)
= 4 + 8
∴d(A, B) = 12

Question 3.
From the information given below, find which of the point is between the other two. If the points are not collinear, state so.
i. d(P, R) = 7, d(P, Q) = 10, d(Q, R) = 3
ii. d(R, S) = 8, d(S, T) = 6, d(R, T) = 4
iii. d(A, B) = 16, d(C, A) = 9, d(B, C) = 7
iv. d(L, M) =11, d(M, N) = 12, d(N, L) = 8
v. d(X, Y) = 15, d(Y, Z) = 7, d(X, Z) = 8
vi. d(D, E) = 5, d(E, F) = 8, d(D, F) = 6
Solution:
i. Given, d(P, R) = 7, d(P, Q) = 10, d(Q, R) = 3
d(P, Q) = 10 …(i)
d(P, R) + d(Q, R) = 7 + 3 = 10 .. .(ii)
∴ d(P, Q) = d(P, R) + d(Q, R) …[From (i) and (ii)]
∴ Point R is between the points P and Q
i. e., P – R – Q or Q – R – P.
∴ Points P, R, Q are collinear.

ii. Given, d(R, S) = 8, d(S, T) = 6, d(R, T) = 4
d(R, S) = 8 …(i)
d(S, T) + d(R, T) = 6 + 4 = 10 …(h)
∴ d(R, S) ≠ d(S, T) + d(R, T) … [From (i) and (ii)]
∴ The given points are not collinear.

iii. Given, d(A, B) = 16, d(C, A) = 9, d(B, C) = 7
d(A, B) = 16 …(i)
d(C, A) + d(B, C) = 9 + 7 = 16 …(ii)
∴ d(A, B) = d(C, A) + d(B, C) …[From(i) and (ii)]
∴ Point C is between the points A and B.
i. e., A – C – B or B – C – A.
∴ Points A, C, B are collinear

iv. Given, d(L, M) = 11, d(M, N) = 12, d(N, L) = 8
d(M, N) = 12 …(i)
d(L, M) + d(N, L) = 11 + 8 = 19 …(ii)
∴d(M, N) + d(L, M) + d(N, L) … [From (i) and (ii)]
∴ The given points are not collinear.

v. Given, d(X, Y) = 15, d(Y, Z) = 7, d(X, Z) = 8
d(X, Y) = 15 …(i)
d(X,Z) + d(Y, Z) = 8 + 7= 15 …(ii)
∴ d(X, Y) = d(X, Z) + d(Y, Z) …[From (i) and (ii)]
∴ Point Z is between the points X and Y
i. e.,X – Z – Y or Y – Z – X.
∴ Points X, Z, Y are collinear.

vi. Given, d(D, E) = 5, d(E, F) = 8, d(D, F) = 6
d(E, F) = 8 …(i)
d(D, E) + d(D, F) = 5 + 6 = 11 …(ii)
∴ d(E, F) ≠ d(D, E) + d(D, F) … [From (i) and (ii)]
∴ The given points are not collinear.

Question 4.
On a number line, points A, B and C are such that d(A, C) = 10, d(C, B) = 8. Find d(A, B) considering all possibilities.
Solution:
Given, d(A, C) = 10, d(C, B) = 8.

Case I: Points A, B, C are such that, A – B – C.

∴ d(A, C) = d(A, B) + d(B, C)
∴ 10 = d(A, B) + 8
∴ d(A, B) = 10 – 8
∴ d(A, B) = 2

Case II: Points A, B, C are such that, A – C – B.

∴ d(A, B) = d(A, C) + d(C, B)
= 10 + 8
∴ d(A, B) = 18

Case III: Points A, B, C are such that, B – A – C.

From the diagram,
d (A, C) > d(B, C)
Which is not possible
∴ Point A is not between B and C.
∴ d(A, B) = 2 or d(A, B) = 18.

Question 5.
Points X, Y, Z are collinear such that d(X, Y) = 17, d(Y, Z) = 8, find d(X, Z).
Solution:
Given,d(X, Y) = 17, d(Y, Z) = 8
Case I: Points X, Y, Z are such that, X – Y – Z.

∴ d(X, Z) = d(X, Y) + d(Y, Z)
= 17 + 8
∴ d(X, Z) = 25

Case II: Points X, Y, Z are such that, X – Z – Y.

∴ d(X,Y) = d(X,Z) + d(Z,Y)
∴ 17 = d(X, Z) + 8
∴ d(X, Z) = 17 – 8
∴ d(X, Z) = 9

Case III: Points X, Y, Z are such that, Z – X – Y.

From the diagram,
d(X, Y) > d (Y, Z)
Which is not possible
∴ Point X is not between Z and Y.
∴ d(X, Z) = 25 or d(X, Z) = 9.

Question 6.
Sketch proper figure and write the answers of the following questions. [2 Marks each]
i. If A – B – C and l(AC) = 11,
l(BC) = 6.5, then l(AB) = ?
ii. If R – S – T and l(ST) = 3.7,
l(RS) = 2.5, then l(RT) = ?
iii. If X – Y – Z and l(XZ) = 3√7,
l(XY) = √7, then l(YZ) = ?
Solution:
i. Given, l(AC) =11, l(BC) = 6.5

l(AC) = l(AB) + l(BC) … [A – B – C]
∴ 11= l(AB) + 6.5
∴ l(AB) = 11 – 6.5
∴ l(AB) = 4.5

ii. Given, l(ST) = 3.7, l(RS) = 2.5

l(RT) = l(RS) + l(ST) … [R – S – T]
= 2.5 + 3.7
∴ (RT) = 6.2

iii. l(XZ) = 3√7 , l(XY) = √7,

l(XZ) = l(X Y) + l(YZ) … [X – Y – Z]
∴ 3 √7 ⇒ √7 + l(YZ)
∴ l(YZ)= 3√7 – √7
∴ l(YZ) = 2 √7

Question 7.
Which figure is formed by three non-collinear points?
Solution:
Three non-collinear points form a triangle.

Class 9 Maths Digest

• Practice Set 1.1 Class 9 Answers
• Practice Set 1.2 Class 9 Answers
• Practice Set 1.3 Class 9 Answers
• Problem Set 1 Class 9 Answers
• Practice Set 2.1 Class 9 Answers
• Practice Set 2.2 Class 9 Answers
• Problem Set 2 Class 9 Answers

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 2 अव्ययमाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 2 अव्ययमाला

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 2 अव्ययमाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोक: 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
ईश्वरेण श्रोतुं किं दत्तम् ?
उत्तरम् :
ईश्वरेण श्रोतुं कर्णी दत्तौ।

प्रश्न आ.
आस्यं कीदृशम् ?
उत्तरम् :
आस्यं सुहास्यम्।

प्रश्न इ.
ईश्वरेण विहर्तुं किं दत्तम् ?
उत्तरम् :
ईश्वरेण विहाँ पादयुग्मं दत्तम्।

2. तालिकां पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

किं दत्तम् ?	किं कर्तुम् ?	किमर्थम् ?
कर्णी दत्तौ	श्रोतुम्	श्रवणार्थम् / श्रवणाय
आस्यं दत्तम्	वक्तुम्	वचनार्थम् / वचनाय
घ्राणं दत्तम्	घ्रातुम्	घ्राणार्थम् / प्राणाय
पादयुग्यं दत्तम्	विहर्तुम्	विहारावम् / विहाराय
नेत्रे दत्ते	द्रष्टुम्	दर्शनार्थम् / दर्शनाय

3. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

श्लोकः 2

1. एकवाक्येन उत्तरत ।

प्रश्न अ.
के दूतत्वं कुर्वन्ति ?
उत्तरम् :
गुणा: दूतत्वं कुर्वन्ति।

प्रश्न आ.
के केतकीम् आजिघ्रन्ति ?
उत्तरम् :
षट्पदा: केतकीम् आजिवन्ति।

2. सत्यं वा असत्यं लिखत ।

प्रश्न अ.
सज्जना: दूतत्वं कुर्वन्ति।

प्रश्न आ.
षट्पदाः स्वयम् आयान्ति ।

प्रश्न इ.
सज्जनाः केतकीगन्धम् आजिघ्रन्ति ।

3. समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
सज्जनाः, भ्रमरा:, आगच्छन्ति ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चिनुत लिखत च ।
सज्जनाः, भ्रमरा:, आगच्छन्ति ।
उत्तरम् :

• सज्जनाः – सन्तः, सुजनाः ।
• भ्रमराः – अलयः, भृगाः, मधुपाः, षट्पदाः।
• आगच्छन्ति – आयान्ति।

4. विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
गुणाः, दूरे, आयान्ति।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्दं लिखत।
गुणाः, दूरे, आयान्ति।
उत्तरम् :

• गुणाः × दोषाः, दुर्गुणाः।
• दूरे × समीपे, निकटे, निकषा।
• आयान्ति × गच्छन्ति, यान्ति।

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
धेनवः किं भुक्त्वा दुग्धं यच्छन्ति ?
उत्तरम् :
धेनवः शुष्काणि तृणानि भुक्त्वा दुग्धं यच्छन्ति ।

प्रश्न आ.
धेनवः जलाशयात् किं पिबन्ति ?
उत्तरम् :
धेनव: जलाशयात् तोयं पिबन्ति ।

प्रश्न इ.
लोकमातर: का:?
उत्तरम् :
लोकमातरः धेनवः ।

2. श्लोकात् त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् त्वान्त-अव्यये चित्वा लिखत

3. वाक्यत: कर्ता, कर्म क्रियापदं च अन्विष्यत लिखत च ।
दुग्धं यच्छन्ति धेनवः।

प्रश्न 1.
वाक्यत: कर्ता, कर्म क्रियापदं च अन्विष्यत लिखत च ।
दुग्धं यच्छन्ति धेनवः।

4. एकवचने परिवर्तयत।
लोकमातरः धेनवः शुष्काणि तृणानि खादन्ति ।

प्रश्न 1.
लोकमातरः धेनवः शुष्काणि तृणानि खादन्ति ।

श्लोकः 4

1. श्लोकात् ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् ल्यबन्त-अव्ययानि चिनुत ।
उत्तरम् :

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ट्वा इत्वा / अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय धातु + तुम् / धुम् / टुम् / डुम् / इतुम्  / अयितुम्
–	–	श्रोतुम् घातुम् वक्तुम् द्रष्टुम् ध्यातुम् दातुम् विहर्तुम्
–	आघ्राय	–
भुक्त्वा पीत्वा	–	–
अकृत्वा अगत्वा	अनुत्सृज्य	–
–	विहस्य, विहाय	–
–	प्रारभ्य	–
–	विज्ञाय	–
–	सञ्चिन्त्य।	प्राप्तुम्।

2. योग्यं रूपं चिनुत ।

प्रश्न अ.
षष्ठी- विहस्य/देवस्य।
उत्तरम् :
देवस्य।

प्रश्न आ.
चतुर्थी- विहाय/गेहाय।
उत्तरम् :
गेहाय।

प्रश्न इ.
प्रथमा- अहम्/कथम्।
उत्तरम् :
अहम्।

श्लोकः 5

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
स्थानभ्रष्टाः के के न शोभन्ते ?
उत्तरम् :
स्थानभ्रष्टा: दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः न शोभन्ते।

प्रश्न आ.
किं विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत् ?
उत्तरम् :
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः न शोभन्ते इति विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत्।

2. समानार्थकशब्दैः वाक्यं पुनर्लिखत ।
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः केशा: नखाः नरा: न शोभन्ते ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दैः वाक्यं पुनर्लिखत ।
स्थानभ्रष्टाः दन्ताः केशा: नखाः नरा: न शोभन्ते ।
उत्तरम् :

• दन्ताः – रदनाः ।
• केशा: – कचा:, कुन्तलाः।
• नखाः – नखर:, शङ्कवः, कररुहाः।
• नराः – मानवाः, पुरुषाः।

3. श्लोकात प्रथमाविभक्ते: रूपाणि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात प्रथमाविभक्ते: रूपाणि चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :
प्रथमा – स्थानभ्रष्टाः, दन्ताः, केशाः, नखाः, नराः, मतिमान्, विघ्नविहताः, मध्याः, प्रतिहन्यमानाः, उत्तमजनाः।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 2 अव्ययमाला Additional Important Questions and Answers

विशेषण-विशेष्य- सम्बन्धः ।

विशेषणम्	विशेष्यम्
1. सुहास्यम्	आस्यम्
2. वसताम्	सताम्
3. शुष्काणि	तृणानि

पृथक्करणम्। तालिकां पूरयत ।

किं दत्तम् ?	किं कर्तुम् ?	किमर्थम् ?
चित्तं दत्तम्	ध्यातुम्	ध्यानार्थम् / ध्यानाय
हस्तयुग्मं दत्तम्	दातुम्	दानार्थम् / दानाय

प्रश्न निर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
गुणाः दूतत्वं कुर्वन्ति।
उत्तरम् :
गुणाः किं कुर्वन्ति?

प्रश्न 2.
केतकीगन्धम् आघ्राय षट्पदाः आयान्ति ।
उत्तरम् :
किं कृत्वा षट्पदा: आयान्ति?

प्रश्न 3.
धेनवः लोकेभ्यः दुग्धं यच्छन्ति।
उत्तरम् :
धेनवः केभ्यः दुग्धं यच्छन्ति?

प्रश्न 4.
मनुजेन सतां वर्त्म अनुसतव्यम्।
उत्तरम् :
मनुजेन केषां वर्त्म अनुसतव्यम्?

प्रश्न 5.
नीचैः विघ्नभयेन न खलु प्रारभ्यते।
उत्तरम् :
कैः विघ्नभयेन न खलु प्रारभ्यते?

प्रश्न 6.

1. ईश्वरेण घ्राणं घातुं दत्तम्।
2. ईश्वरेण द्रष्टुं नेत्रे दत्ते।
3. ईश्वरेण दातुं हस्तयुग्मं दत्तम्।
4. ईश्वरेण चित्तं ध्यातुं दत्तम्।

उत्तरम् :

1. ईश्वरेण घ्राणं किमर्थं दत्तम्?
2. ईश्वरेण द्रष्टुं के दत्ते?
3. ईश्वरेण दातुं किं दत्तम्?
4. ईश्वरेण चित्तं किमर्थ दत्तम्?

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – गुणाः, षट्पदाः, धेनवः, लोकमातरः, स्वल्पम, बहु, षष्ठी, चतुर्थी, अहम, द्वितीया, नरः, कः, दैवम्।
• द्वितीया – दूतत्वम्, केतकीगन्धम्, तृणानि, तोयम, दुग्धम्, परसन्तापम, खलमन्दिरम्, वर्त्म, विघ्नभयेन, विनैः, स्वोद्योगम्।
• चतुर्थी – लोकेभ्यः।
• पञ्चमी – जलाशयात्, तिलेभ्यः।
• षष्ठी – सताम्, वसताम्, सताम्, यस्य।

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

1.

2.

लेखनकौशलम् :

समानार्थकशब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

• नासिका- बालकस्य नासिका दीर्घा। बालकस्य नासा / घोणा दीर्घा ।
• नेत्रम् – नेत्रे मुखस्य सौंदर्य वर्धयतः। लोचने / नयने मुखस्य सौंदर्य वर्धयतः।
• षट्पदा:- षट्पदाः रसपानं कर्तुम् आयान्ति। भ्रमराः । भृङ्गाः रसपान कर्तुम् आयान्ति।
• नराः – नराः स्वस्थानं न त्यजेयुः। मानवाः / मनुष्याः स्वस्थानं न त्यजेयुः।
• दैवम् – दैवं पुरुषकार्यम् एव अनुसरति। भाग्यं पुरुषकार्यम् एव अनुसरति।
• वर्त्म – सतां वर्त्म अनुत्सृज्य कार्य कुर्यात्। सतां मार्गम् अनुत्सृज्य कार्यं कुर्यात्।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
कर्णी, धेनवः	येन	यच्छन्ति	सुहास्यम्
नेत्रे, लोकमातर:	यस्य	शोभन्ते	वसताम्
षट्पदाः, लोकेभ्यः,	अहम्	कुर्वन्ति	शुष्काणि
तृणानि, तोयम्, नराः	कः	आयान्ति
		परित्यजेत्

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
हस्तयुग्मम्	pair of hands	हस्तयो: युग्मम्।	षष्ठी तत्पुरुष समास

अव्ययमाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

सुभाषिते हे संस्कृत भाषेचे ठळक वैशिष्ट्य आहे. सुभाषिते केवळ गेय नसून कमी शब्दांत महत्त्वपूर्ण अर्थ पोहचवतात. प्रस्तुत अव्ययमालेमध्ये केवळ भाषासौंदर्यच दिसत नाही तर धातुंपासून बनणाऱ्या अव्ययांचे प्रयोजन सुद्धा दिसते. ह्यामध्ये प्रत्येक श्लोकात अव्ययांचा वापर केला आहे. ज्यात काही बदल होत नाही ती अव्यये. त्यांपैकी काही अव्यये धातुंपासून बनतात.

Subhashitas or good sayings form the most beautiful part of Sanskrit language. They are not only rhythmic and melodious but convey a very profound meaning in a few words. In this beautiful collection of slokas we shall not only see the beauty of language but also observe the use of avyayas that are derived from dhatus.

This अव्ययमाला has a theme where in each shloka contains some words which are अव्ययs formed from धातुs. अव्ययs are words that don’t change and these are अव्ययs that are formed from धातुs.

श्लोकः 1

श्रोतुं ……………………….. पातु ।।1।। [Greatness of the creation of the creator]

श्लोकः : श्रोतुं करें, वक्तुमास्यं सुहास्यं
घातुं घ्राणं पादयुग्मं विहर्तुम्।
द्रष्टुं नेत्रे हस्तयुग्मं च दातुं
ध्यातुं चित्तं येन सृष्टं स पातु।।1।। (शालिनी)
अन्वयः : येन श्रोतुं कर्णी, वक्तुं सुहास्यम् आस्य, घातुं घाणं, विहर्तुं पादयुग्मं, द्रष्टुं नेत्रे, दातुं हस्तयुग्मं ध्यातुं च वित्त सृष्ट सः (ईश्वरः) पातु।

अनुवादः

ऐकण्यासाठी कान, बोलण्यासाठी सुंदर हास्य असलेले तोंड, वास घेण्यासाठी नाक, फिरण्यासाठी दोन पाय, देण्यासाठी दोन हात आणि ध्यान करण्यासाठी मन ज्याने निर्माण केले तो (ईश्वर) (आमचे) रक्षण
करो.

May he (the Lord) protect us who has created two ears to hear, smiling face to speak, a nose to smell, a pair of feet to move around, two eyes to see, a pair of hands to give and a mind to think/contemplate.

श्लोकः 2.

गुणा: …………………………….. षट्पदाः ।।2।। [Virtues spread on their own]

श्लोकः : गुणा: कुर्वन्ति दूतत्वं दूरेऽपि वसतां सताम्।
केतकीगन्धमाघ्राय स्वयमायान्ति षट्पदाः ।।2।। (शाङ्गधरपद्धतिः) (अनुष्टुभ)
अन्वयः : दूरे वसताम् अपि सतां, गुणा: दूतत्वं कुर्वन्ति। (यथा) षट्पदाः केतकीगन्धम् आघ्राय (मधुपानाय) स्वयम् आयन्ति।

अनुवादः

दूरवर राहणाऱ्या सज्जनांचे गुण (त्यांचे) दूतत्व करतात. (जसे) भुंगे | केवड्याचा सुगंध घेऊन (मध पिण्यासाठी) स्वत:हून येतात.
Virtues become the messengers of the virtuous though residing far away. Just as having smelt the fragrance of Ketaki, the bees themselves come to it.

श्लोकः  3.

भुक्त्वा ……………. लोकमातरः ।।3।। [Great ones act for the welfare of others]

श्लोकः : भुक्त्वा तृणानि शुष्काणि पीत्वा तोयं जलाशयात्।
दुग्धं यच्छन्ति लोकेभ्यो धेनवो लोकमातरः।।3।। (अनुष्टुभ)
अन्वयः : धेनवः शुष्काणि तृणानि भुक्त्वा जलाशयात् तोयं पीत्वा लोकेभ्य: दुग्धं यच्छन्ति । (ता.) लोकमातर: (खलु)।

अनुवादः

गायी सुके गवत (चारा) खाऊन, जलाशयातील पाणी पिऊन लोकांना दूध देतात. (त्या) खरोखरच लोकमाता होत.
Cows who are indeed the mothers of the world give milk to people after eating dry grass and drinking water from the pond.

श्लोकः 4.

यस्य षष्ठी ………….. कथम् ।।5।। [I can’t marry a person who is ignorant.]

श्लोकः : यस्य षष्ठी चतुर्थी च विहस्य च विहाय च।
अहं कथं द्वितीया स्यात्, द्वितीया स्यामहं कथम्।।5।। (अनुष्टुभ्)
अन्वयः : यस्य (कृते) विहस्य (इति) षष्ठी, विहाय (इति) चतुर्थी, अहं कथं च (इति) द्वितीया स्यात् (तस्य) अहं द्वितीया (पत्नी) कथं स्याम्?

अनुवादः

ज्याच्यासाठी विहस्य ही षष्ठी (विभक्ती) आणि विहाय ही चतुर्थी (विभक्ती) आहे (तसेच) अहम्, कथम् ही द्वितीया (विभक्ती) आहे त्याची मी द्वितीया (पत्नी) कशी होऊ?

स्पष्टीकरण वैय्याकरणी वेदवती तिच्या भावी पतीची परीक्षा घेणार होती. गौरांग या तिच्या होणाऱ्या नवऱ्याला तिने विचारले, विहस्य, विहाय आणि अहम् व कथम् ही कोणती रूपे आहेत? त्याला केवळ ‘देव शब्दाची रूपे पाठ असल्यामुळे षष्ठी, चतुर्थी व द्वितीया असे उत्तर दिले. तेव्हा वेदवतीने वरील उत्तर दिले. ती म्हणाली ज्यासाठी अहम् आणि कथम् द्वितीया आहेत, त्याची मी द्वितीया म्हणजेच पत्नी कशी होऊ?

How can I become the wife of a person for whom the word विहस्य is षष्ठी विभक्ति, विहाय is चतुर्थी विभक्ति and अहम् and कथम् are द्वितीया विभक्ति?

Explanation Vedavati, a lady well-versed with grammar wanted to test the groom she would be marrying. In order to test the knowledge of the groom Gaurang, she asked him what the words विहस्य, विहाय and अहम्, कथम् were grammatically. Gaurang had only learnt the forms of the word and that too with great difficulty.

So, for him the words विहस्य and विहाय which are actually अव्ययs seemed to be षष्ठी and चतुर्थी विभक्ति like देवस्य and देवाय respectively and अहम् and कथम् seemed to be द्वितीया विभक्ति like देवम् SoVedavati remarked that she could not become the file meaning wife of such an ignorant person.

श्लोकः 5.

स्थानभ्रष्टा ………………. परित्यजेत् ।।7।। [Everything has its value only when it is in its right place]

श्लोकः : स्थानभ्रष्टा न शोभन्ते दन्ता: केशा नखा नराः।
इति विज्ञाय मतिमान् स्वस्थानं न परित्यजेत्।।7।। (हितोपदेश:) (अनुष्टुभ्)
अन्वयः स्थानभ्रष्टा: दन्ताः, केशाः, नखा: नराः च न शोभन्ते इति विज्ञाय मतिमान् (नर:) स्वस्थानं न परित्यजेत्।

अनुवादः

आपल्या स्थानापासून ढळलेले दात, केस, नखे आणि पुरुष शोभून दिसत नाहीत, हे जाणून बुद्धिमान माणसाने स्वत:चे स्थान सोडू नये.
Knowing that teeth, hair, nails and people that are not in the right place don’t look good, a wise person would not give up his place.

सन्धिविग्रहः

1. स्थानभ्रष्टान – स्थानभ्रष्टाः + न।
2. वक्तुमास्यम् – वक्तुम् + आस्यम् ।
3. केतकीगन्धमानाय – केतकीगन्धम् + आघाय।
4. दूरेऽपि – दूरे + अपि।
5. स्वयमायान्ति – स्वयम् + आयान्ति।
6. लोकेभ्यो धेनवो लोकमातरः – लोकेभ्यः + धेनवः + लोकमातरः।
7. यत्स्वल्पमपि – यत् + स्वल्पम् + अपि ।
8. विघ्नविहता विरमन्ति – विघ्नविहताः + विरमन्ति।
9. पुनरपि – पुन: + अपि।
10. प्रारब्धमुत्तमजना न – प्रारब्धम् + उत्तमजनाः + न।
11. स्यामहम् – स्याम् + अहम् ।
12. केशा नखा नरा: – केशा: + नखा: + नराः।
13. दैवमेवेति – दैवम् + एव + इति।
14. नरस्त्यजेत् – नरः + त्यजेत्।
15. कस्तैलम् – कः + तैलम्।
16. प्राप्तुमर्हति – प्राप्तुम् + अर्हति।

समानार्थकशब्दाः

1. कर्णः – श्रोत्रम्, श्रुतिः, श्रवः, श्रवणम्।
2. आस्यम् – वदनम्, तुण्डम्, आननम्, मुखम्।
3. प्राणम् – नासिका, गन्धवहा, घोणा, नासा।
4. विहर्तुम् – भ्रमितुम्।
5. नेत्रम् – नयनम, लोचनम्, चक्षुः, अक्षः।
6. हस्त: – करः, पाणिः ।
7. पादः – चरणः।
8. चित्तम् – मनः, चेतः, अन्त:करणम्।
9. पातु – रक्षतु।
10. तृणानि – शष्पाणि।
11. धेनवः – गावः।
12. भुक्त्वा – खादित्वा।
13. मातर: – जनन्यः।
14. खलः – दुष्टः, दुर्जनः।
15. सताम् – सज्जनानाम्।
16. वर्त्म – मार्गः, अध्वा,
17. पन्थाः, पथः।
18. अनुत्सृज्य – अत्यक्त्वा।
19. स्वल्पम् – अल्पम्, स्तोकम्।
20. बहु – भूरि, अधिकम्।
21. मन्दिरम् – (अत्र) गृहम्।
22. विघ्नम् – सङ्कटम्, प्रत्यूहः ।
23. पुन: पुन: – वारंवारम् ।
24. द्वितीया – पत्नी, जाया ।
25. विहस्य – हसित्वा ।
26. विहाय – त्यक्त्वा ।
27. प्राप्तुम् – लब्धम्।
28. अनुद्यमः – आलस्यम्।
29. सताम् – सज्जनानाम्।
30. प्रारभ्य – आरभ्य।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• शुष्काणि × आणि।
• खलः × सुजनः।
• स्वल्पम् × बहु।
• नीचा: × उत्तमाः।
• प्रारभ्य × समाप्य।
• प्रारब्धम् × समाप्तम्।
• परित्यजन्ति × स्वीकृर्वन्ति।
• अनुद्यमः × उद्यमः।

शब्दार्थाः

1. आस्यम् – mouth – तोंड
2. ध्राणम् – nose – नाक
3. घातुम् – to smell – वास घेण्यासाठी
4. पादः – foot/leg – पाय
5. युग्मम् – pair – जोडी
6. नेत्रे – eyes – डोळे
7. दातुम् – to give – देण्यासाठी
8. चित्तम् – mind – चित्त
9. विहर्तुम् – to wander – फिरण्यासाठी
10. सृष्टम् – created – निर्माण केले
11. षट्पदाः – bees – भुंगे
12. केतकी – fragrance of Ketaki – केवड्याचा
13. गन्धम् – (Screw pine) – सुवास
14. गुणाः – virtues – गुण
15. दूतत्वम् – as a messenger – दूताचे काम
16. सताम् – of good people – सज्जनांचे
17. तृणानि – grass – गवत
18. शुष्काणि – dry – सुकलेले
19. तोयम् – water – पाणी
20. धेनवः – cows – गायी
21. अकृत्वा – without doing – न करून
22. परसन्ताप: – troubling others – दुसऱ्याला त्रास, पीडा
23. अगत्वा – without going – न जाता
24. खलमन्दिर – abode of the wicked – दुष्टाचे घर
25. अनुत्सृज्य – without leaving – न सोडता
26. सताम् – of good people – सज्जनांचा
27. वर्ती – road, path – मार्ग
28. विहस्य – having smiled – हसून
29. बिहाय – having left – सोडून
30. द्वितीया – second, (here) wife – दुसरी, (इथे)पत्नी
31. विघ्न – obstacle – अडथळा
32. विघ्नविहता: – due to obstacles – अडथळ्यांनी हरलेले
33. प्रतिहन्यमानाः – hammered – मारा झालेले
34. मध्यमाः – mediocre – मध्यम प्रतीचे लोक
35. स्थानभ्रष्टा: – not in the proper place – स्थानापासून ढळलेले
36. विज्ञाय – after knowing – जाणून
37. मतिमान् – intelligent – बुद्धिमान
38. दैवम् – fortune – नशीब
39. सञ्चिन्त्य – thinking – विचार करून
40. नरः – man – मनुष्य
41. अनुद्यमेन – without effort – प्रयत्नशिवाय

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
विपर्ययः कस्मिन् शब्दे दृश्यते ?
उत्तरम् :
विपर्ययः ‘साक्षराः’ इति पदे दृश्यते।

प्रश्न आ.
विपर्यय: कस्मिन् शब्दे न दृश्यते ?
उत्तरम् :
विपर्ययः ‘सरस’ इति पदे न दृश्यते।

प्रश्न इ.
मानवाः कीदृशाः भवेयुः?
उत्तरम् :
मानवा: साक्षराः भवेयुः।

प्रश्न ई.
मानवाः कीदृशाः न भवेयु:?
उत्तरम् :
मानवा: राक्षसाः न भवेयुः।

2. समानार्थकशब्द लिखत ।
राक्षसः, सरसः

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत ।
राक्षसः, सरसः
उत्तरम् :

• राक्षस: – असुरः।
• सरस: – रसपूर्णः।

3. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ) विपरीतोऽपि = …………..
आ) विपरीताश्चेत् = प्रलोकः
उत्तरम् :
अ) विपरीतोऽपि – विपरीतः + अपि।
आ) विपरीताश्चेत् – विपरीताः + चेत्।

श्लोक: 2.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
वृक्षाग्रवासी कः?
उत्तरम् :
पक्षिराजः वृक्षाग्रवासी।नारिकेलं वृक्षाग्रवासी।

प्रश्न आ.
कः पक्षिराजः?
उत्तरम् :
गरुडः पक्षिराजः अस्ति ।

प्रश्न इ.
क: त्रिनेत्रधारी?
उत्तरम् :
शङ्करः त्रिनेत्रधारी। नारिकेलं त्रिनेत्रधारी।

प्रश्न ई.
कः शूलपाणिः ?
उत्तरम् :
शङ्करः शूलपाणिः।

प्रश्न उ.
क: जलं बिभर्ति ?
उत्तरम् :
घट: मेघः च जलं बिभर्तः। नारिकेलं जलं बिभर्ति।

प्रश्न ऊ.
कः त्वम्वस्त्रं धारयति ?
उत्तरम् :
सिद्धयोगी त्वम्वस्त्र धारयति। नारिकेलं त्वग्वस्वं धारयति।

2. शब्दसमूहस्य कृते एकं संक्षेपशब्द लिखत ।

प्रश्न 1.
अ) यः वृक्षस्य अग्रभागे निवसति – ……………
आ) पक्षिणां राजा – ……………
इ) यस्य त्रीणि नेत्राणि – …………..
ई) शूलं पाणौ यस्य सः – ……………
उ) यः त्वग्वस्त्रं धारयति – …………….
उत्तरम् :
अ) यः वृक्षस्य अग्रभागे निवसति – वृक्षाग्रवासी।
आ) पक्षिणां राजा – पक्षिराजः।
इ) यस्य त्रीणि नेत्राणि – त्रिनेत्रधारी।
ई) शूलं पाणौ यस्य सः – शूलपाणिः।
उ) य: त्वग्वस्त्रं धारयति . त्वग्वस्त्रधारी।

3. योग्यं पर्यायं चिनुत –

प्रश्न 1.
अ. पक्षिराजः वृक्षाग्रे (वसति/न वसति)।
आ. घटः त्रीणि नेत्राणि (धारयति/न धारयति)।
इ. शूलपाणिः जलं (बिभर्ति न बिभर्ति)।
ई. नारिकेलं त्वग्वस्त्रं (धारयति/न धारयति)।
उत्तरम् :
अ. पक्षिराज: वृक्षाग्रे वसति।
आ. घट: त्रीणि नेत्राणि न धारयति।
इ. शूलपाणि: जलं न बिभर्ति।
ई. नारिकेलं त्वग्वस्वं धारयति।

4. समानार्थकशब्दयुग्मं चिनुत लिखत च।
पक्षिराजः, शूलपाणिः, जलम्, मेघः, शङ्करः, वृक्षः, सिद्धयोगी, गरुडः, तरुः, तोयम्, जलदः, तपस्वी।

प्रश्न 1.
पक्षिराजः, शूलपाणिः, जलम्, मेघः, शङ्करः, वृक्षः, सिद्धयोगी, गरुडः, तरुः, तोयम्, जलदः, तपस्वी।
उत्तरम् :

• पक्षिराज: – गरुडः।
• शूलपाणिः – शङ्करः।
• जलम् – तोयम्।
• मेष: – जलदः।
• वृक्षः – तरुः।
• सिद्धयोगी – तपस्वी।

श्लोकः 3.

1. कः कं वदति? ‘पत्रं लिख।’

प्रश्न 1.
कः कं वदति? ‘पत्रं लिख।’
उत्तरम् :
पिता पुत्रं वदति।

2. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
केन आज्ञा दत्ता?
उत्तरम् :
तातेन आज्ञा दत्ता।

प्रश्न आ.
केन आज्ञा न लजिता ।
उत्तरम् :
पुत्रेण आज्ञा न लङ्घिता।

प्रश्न इ.
पत्रं केन लिखितम् ?
उत्तरम् :
पुत्रेण पत्रं लिखितम्।

3. विशेषण-विशेष्य-अन्वितिं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. कथितः
2. पत्रम्

4. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
ममाज्ञया, पितुराज्ञा
उत्तरम् :

• ममाज्ञया – मम + आज्ञया।
• पितुराज्ञा – पितुः + आज्ञा।

5. श्लोकात् ‘क्त’ प्रत्ययान्तरूपाणि (क.भू.धा.वि.)
चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
श्लोकात् ‘क्त’ प्रत्ययान्तरूपाणि (क.भू.धा.वि.)
चिनुत लिखत च।
उत्तरम् :

1. कथितम्
2. लिखितम्
3. लक्षिता

श्लोकः 4.

1. क्रमानुसारं रचयत।

प्रश्न 1.
अ. त्रि-अक्षरयुक्ते शब्दे ‘य’ मध्ये तिष्ठति ।
आ. शब्दस्य आरम्भे ‘न’ विद्यते।
इ. शब्दस्य अन्ते अपि ‘न’ विद्यते।
उत्तरम् :
आ. शब्दस्य आरम्भे ‘न’ विद्यते,
अ. त्रि-अक्षरयुक्ते शब्दे ‘य’ मध्ये तिष्ठति।
इ. शब्दस्य अन्ते अपि ‘न’ विद्यते।

2. प्राप्तम् उत्तरम्  – [ ] [ ] [ ]

प्रश्न 1.
प्राप्तम् उत्तरम्  – [ ] [ ] [ ]

3. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न 1.
अ. तस्य + आदिः (अ + आ) ………….
आ. तस्य + अन्तः (अ + अ) ………..
इ. तव + अपि (अ + अ) ………..
ई. अपि + अस्ति (इ + अ) ……….
उत्तरम् :
अ. तस्यादिर्न – तस्य + आदि: + न।
आ. तस्यान्तः – तस्य + अन्तः।
इ. तवाप्यस्ति – तव + अपि + अस्ति।
ई. ममाप्यस्ति – मम + अपि + अस्ति।

4. श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदानि चिनुत लिखत च।

प्रश्न 1.
श्लोकात् षष्ठ्यन्तपदानि चिनुत लिखत च।

श्लोकः 5.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कस्याः नद्याः वर्णनं सुभाषिते वर्तते?
उत्तरम् :
गङ्गानद्या: वर्णनं सुभषिते वर्तते।

प्रश्न आ.
शतचन्द्रं नभस्तलं कुत्र शोभते ?
उत्तरम् :
गढ़ानद्या: चञ्चलतरे वारिणि शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।

2. विशेषणैः जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

1. प्रतिबिम्बितम्
2. शतचन्द्रम्
3. तारकायुक्तम्

3. विशेषणं लिखत।

प्रश्न 1.
विशेषणं लिखत।
1. …………. वारिणि।
2. ……………नभस्तलम्।
उत्तरम् :
1. चञ्जलतरे वारिणि।
2. तारकायुक्तम् नभस्तलम्।

4. गङ्गा इति शब्दस्य अमरपङ्क्तिं लिखत।

प्रश्न 1.
गङ्गा इति शब्दस्य अमरपङ्क्तिं लिखत।
उत्तरम् :
गङ्गा – जाह्नवी, भागीरथी जहुतनया, विष्णुपदी।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 10 काव्यशास्त्रविनोदः Additional Important Questions and Answers

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
सरसत्वं कदा न मुञ्चति?
उत्तरम् :
‘सरस’ इति पदस्य अक्षराणां क्रम: विपरीतं क्रियते चेत् अपि तस्य सरसत्वं न मुञ्चति।

प्रश्न 2.
‘साक्षरा’ इति पदं विपरीतं क्रियते चेत् किं भवति?
उत्तरम् :
‘साक्षरा’ इति पदं विपरीतं क्रियते चेत् ‘राक्षसा’ इति भवति।

प्रश्न 3.
गङ्गायाः वारिणि किं शोभते?
उत्तरम् :
गङ्गायाः वारिणि तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।

प्रश्न 4.
मृगाः किं खादन्ति?
उत्तरम् :
मृगाः तृणानि खादन्ति।

प्रश्न 5.
मीनाः कुत्र विहरन्ति?
उत्तरम् :
मीनाः जले विहरन्ति।

प्रश्न 6.
सज्जनानां का वृत्तिः?
उत्तरम् :
सन्तोषः इति सज्जनानां वत्तिः।

प्रश्न 7.
अस्याः प्रहेलिकाया: उत्तरं किम् ?
उत्तरम् :
‘नयन’ इति अस्याः प्रहेलिकायाः

प्रश्न 8.
पुत्रेण कस्य आज्ञा न लचिता?
उत्तरम् :
पुत्रेण पितु: आज्ञा न लड़िता।

प्रश्न 9.
कुरङ्गः किं न ईक्षते?
उत्तरम् :
कुरङ्गः धनिनां वक्त्रं न ईक्षते।

प्रश्न 10.
कुरङ्गः किं न शृणोति?
उत्तरम् :
कुरङ्ग: गर्ववचः न शृणोति।

प्रश्न 11.
कुरङ्गः किं खादति?
उत्तरम् :
कुरङ्गः बालतृणानि खादति।

प्रश्न 12.
कुरङ्गः किं न बूते?
उत्तरम् :
कुरङ्गः मृषा चाटून् न बूते।

लकारं लिखत।

• मुशति – मुच्-मुक् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• ईक्षसे – ईक्ष् धातुः प्रथमगण; आत्मनेपदं लट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• खादसि – खाद् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• पे – दूधातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र आत्मनेपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• शृणोषि – शु धातुः पञ्चमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्।
• धावसि – धाव् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार: मध्यमपुरुषः एकवचनम्।
• शोभते – शुभ् धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्
• तिष्ठति – ‘स्था-तिष्ठ्’ धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
• जानाति – ‘ज्ञा’ धातुः नवमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• लिख – लिख् धातुः षष्ठगणः परस्मैपद लोट्लकार: मध्यमपुरुष: एकवचनम्

विभक्त्यन्तपदानि।

• प्रथमा – वृक्षाप्रवासी, पक्षिराजः, त्रिनेत्रधारी, त्वग्वसधारी, सिद्धयोगी, घटः, मेघः, वैरिणः, पिशुनाः, तृणम्, जलम्, सन्तोषः, प्रतिबिम्बितम्, तारकायुक्तम्, शतचन्द्रम्, नभस्तलम्।
• द्वितीया – वक्त्रम्, चाटून, तान, बालतृणानि।
• तृतीया – आशया, भवता।
• षष्ठी – सज्जनानाम्, वृत्तीनाम्, धनिनाम्, एषाम्।
• सप्तमी – जगति, चञ्चलतरे, वारिणि।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. पितुः आज्ञा न लाविता।
2. पत्रं लिख।
3. बालतृणानि खादसि।
4. त्वं मृषा चाटून् न बूषे।
5. तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलं शोभते।
6. गङ्गायाः वारिणि नभस्तलं प्रतिबिम्बितम्।

उत्तरम् :

1. कस्य आज्ञा न लविता?
2. किं लिख?
3. त्वं किं खादसि?
4. त्वं किं न बूषे?
5. कीदृशं नभस्तलं शोभते?
6. नभस्तलं कुत्र प्रतिबिम्बितम्?

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :
1. राक्षसाः
2. सरस

प्रश्न 2.

उत्तरम् :

1. वक्षाग्रवासी
2. जलं बिभ्रन्
3. त्वग्वस्त्रधारी
4. त्रिनेत्रधारी

प्रश्न 3.

उत्तरम् :

1. प्रतिबिम्बितम्
2. शतचन्द्रम्
3. तारकायुक्तम्

समानार्थकशब्दं योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

1. पुत्र – पत्रं लिख। तनय, पत्रं लिख।
2. नभस् – नभः शोभते। गगनं शोभते।
3. वैरिन – जगति वैरी निष्कारणम् अस्ति। जगति शत्रुः निष्कारणम् अस्ति।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
पक्षिराजः, मेघः	तेन, यः	मुञ्चति	साक्षराः, त्रिनेत्रधारी
शूलपाणिः, तातेन	तस्य	तिष्ठति	सरसः, कथितः
सिद्धयोगी, पितुः	सः	अस्ति	वृक्षाग्रवासी, लिखितम्
जलम्, वारिणि	तव – ते	जानाति	बिभ्रन्, प्रतिबिम्बितम्
घटः, नभः, गङ्गायाः	मम – मे	शोभते	त्वग्वस्त्रधारी, शतचन्द्रम्
		लिख	तारकायुक्तम्, चञ्चलतरे

काव्यशास्त्रविनोदः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

काव्यशास्त्रविनोद म्हणजे काव्य आणि शास्त्र यांच्याद्वारे केलेले मनोरंजन.
हा शब्द –
‘काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा।।’
या श्लोकात आला आहे. याचा अर्थ असा – बुद्धिमान लोक काव्य आणि शास्त्र यांद्वारे मनोरंजन करण्यात वेळ वापरतात. तर मूर्ख लोक व्यसन, झोप, भांडण यांत वेळ घालवतात. संस्कृत भाषा सुभाषितांनी नटलेली आहे. काही सुभाषिते इतकी चमत्कृतीपूर्ण असतात की ती समजण्यासाठी आपल्या बुद्धीला ताण द्यावा लागतो. ती सुभाषिते समजायला अवघड असली तरी मनोरंजकसुद्धा असतात.
टीप : – या पद्यातील श्लोक हे माध्यमभाषेत भाषांतरासाठी आहेत आणि त्यांचे स्पष्टीकरणसुद्धा अपेक्षित आहे.

काव्यशास्त्रविनोद means amusement derived from poetry and science. This phrase is a part of the shlok
‘काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम्।
व्यसनेन च मूर्खाणां निद्रया कलहेन वा।।’
This means wise people spend their time in deriving amusment through poetry and scriptures but foolish spend their time in addiction, sleep or quarrel. We know that Sanskrit abounds in subhashitas.

Some Subhashitas are so marvellous that understanding them requires us to tickle over brain cells. These are not only challenging but also amusing at times. Note:- These shlokas are for writing the meaning in medium of answer and explanation to them is also expected.

श्लोकः – 1

साक्षरा …………….. मुञ्चति ।।1।।
श्लोकः : साक्षरा विपरीताश्चेद् राक्षसा एव केवलम्।
सरसो विपरीतोऽपि सरसत्वं न मुञ्चति ।।1।।
स्पष्टीकरणम् : साक्षरा: इति पदं विपरीतक्रमेण पठितं चेत् ‘राक्षसाः’ इति भवति। परं ‘सरसः’ इति पदं यथानुक्रमं वा विपरीतक्रमेण पठितं चेत् ‘सरसः’ इत्येव भवति। अत्र कविकल्पना एवं कविकौशलं विभाति।

अनुवादः

‘साक्षर’ हा शब्द उलट केला तर ‘राक्षस’ असा होतो. पण ‘सरस’ हा शब्द उलट केला तरी तो त्याचा सरसपणा सोडत नाही.
स्पष्टीकरण – ‘साक्षर’ मनुष्य जर विपरीत असेल तर तो राक्षसाप्रमाणे वागतो. म्हणजे तो त्याच्या ज्ञानाचा विपरीत वापर करून विघातक कृत्य करतो. पण ‘सरस’ म्हणजे उत्तम प्रवृत्तीचा मनुष्य संवेदनशील असतो. त्याचे वर्तन सरळ अथवा विपरीत परिस्थितीमध्ये सुद्धा बदलणार नाही.

The word ‘साक्षराः’ (literate) if reversed, becomes ‘राक्षसा:’ that is demons. But the word ‘सरस’ which means sensitive or filled with emotion doesn’t leave its sensitivity though reversed.

Explanation – This is poetic imagination which itself is the creativity of the poet. The poet says those who have only bookish knowledge whom we refer to as ‘pothi pandits’ if he is rubbed the wrong way will become evil like demons. Just as intelligent man has created weapons using science which is the wrong usage of knowledge.

On the other hand, a connoisseur is sensitive and even in difficult conditions, he still remains happy, because the word Rasa means आनंद i.e happiness, Rasika is always happy and also makes others happy.

श्लोकः – 2

वृक्षाग्रवासी ………….. न मेघः।
श्लोकः : वृक्षानवासी न च पक्षिराज:
त्रिनेत्रधारी न च शूलपाणिः।
त्वग्वत्रधारी न च सिद्धयोगी
जलं च विभन्न घटोन मेघः।।

स्पष्टीकरणम् : सः वृक्षस्य अग्रे वसति किन्तु पक्षिराजः गरुडः न। तस्य त्रीणि नेत्राणि सन्ति किन्तु सः शूलपाणिः शङ्कर: न। सः वल्कलसदृशं वस्त्रं धारयति किन्तु स: सिद्धयोगी न। सः जलं धारयति किन्तु सः न घटः न च मेषः। अस्य उत्तरं वर्तते नारिकेलफलम्।

अनुवादः

तो वृक्षाच्या टोकावर राहतो पण पक्षीराज (गरुड) नाही. तीन डोळे आहेत पण शंकर नाही. वल्कले धारण करतो पण योगी नाही. पाणी धारण करतो पण घडा नाही व ढगही नाही.

स्पष्टीकरण – हे सुभाषित प्रहेलिका प्रकारातील आहे. प्रहेलिका म्हणजे कोडे. या कोड्याचे उत्तर आहे नारळ, नारळ झाडाच्या टोकावर असतो. त्याला तीन डोळे असतात, त्याला शेंडी असते आणि आत पाणी असते.

It lives on the top of the tree but is not the king of birds (garuda/eagle). It has three eyes but is not the one who holds the Trident (Shiva). It wears barkgarments but is not an accomplished ascetic (yogi), and it holds water but is neither a pot nor a cloud.

Explanation – This is a riddle or prahelika the answer to which is a coconut. A coconut grows on the top of the tree, it has three eyes below the tuft of coir on top, it has bark garments which is the coin and it has water in it.

श्लोकः – 3

तातेन ……………… लड़िता।।3।।
श्लोकः : तातेन कथितं पुत्र पत्रं लिख ममाज्ञया।
न तेन लिखित पत्रं पितुराज्ञा न लड्डिता ।।3।।
स्पष्टीकरणम् : तातेन कथितं, “हे पुत्र, मम आज्ञया पत्रं लिख।” तेन पुत्रेण पत्रं न लिखितम्। तथापि पितुः आशा न लकिता। अर्थसङ्गतिः न दृश्यते। यदि ‘न तेन’ इति एकपदं क्रियते ‘नतेन’ इति पदेन अर्थबोधः भवति। नतेन नाम नमस्वभावेन पुत्रेण पत्रं लिखितम्। अपि च पितुः आज्ञा न लविता।

अनुवादः

वडिलांनी मुलाला सांगितले ‘माझ्या आज्ञेने पत्र लिही!’ त्याने पत्र लिहिले नाही आणि वडिलांची आज्ञा मोडली नाही. स्पष्टीकरण – हा श्लोक ‘कूटश्लोक’ या सुभाषितप्रकाराचे उदाहरण आहे. ‘न तेन’ हा शब्द एकत्र ‘नतेन’ असा वाचला तर ‘त्या नम्र मुलाने’ असा अर्थ होतो. संस्कृत भाषेमधील विभक्तिप्रत्यय व शब्द चमत्कृती येथे दिसून येते.

The father said, “O son, write a letter by my order. He did not write the letter nor did he disobey the father’s order.
Explanation – In this shloka the word has to be read as one word ‘1’ which means ‘by the modest one.’ So, the son who was modest wrote the letter and therefore did not disobey the father’s order. This is an example of a कूटश्लोक.

श्लोकः – 4

न तस्यादिर्न ……………. स पण्डितः।
श्लोकः : न तस्यादिर्न तस्यान्त; यो मध्ये तस्य तिष्ठति।
तवाप्यस्ति ममाप्यस्ति यो जानाति स पण्डितः ।।4।।
स्पष्टीकरणम् : कूटप्रश्न: अयम्।
अस्य उत्तरम् – तस्य आदिः न , तस्य अन्त:न, तस्य मध्ये यः तिष्ठति (तत्) तव अपि अस्ति, मम अपि अस्ति।

अनुवादः

त्याच्या सुरुवातीला ‘न’, त्याच्या शेवटी ‘न’ वमध्ये ‘य’ आहे. तुझ्याकडेही आहे. माझ्याकडेही आहे. जो जाणतो तो पंडित आहे.
स्पष्टीकरण – हा सुभाषिताचा ‘कूटप्रश्न’ प्रकार आहे. ‘नयन’ हे त्याचे उत्तर आहे. कारण यात ‘न’ हे अक्षर सुरुवातीला आणि शेवटी येते तसेच ‘य’ हे अक्षर मध्ये येते.

It doesn’t have a beginning nor does it have an end and it stays in the middle. You too have it and I too have it, the one who knows this is a scholar. Explanation – This is an example of prahelika where the answer is ‘नयन’ means eye’. ‘न’ is at the beginning ‘न’ is at the end and ‘य’ is in the middle which is ‘नयन’.

श्लोक: – 5

गङ्गायाश्चञ्चलतरे ………………. नभस्तलम्।।6।।
श्लोकः : गङ्गायाश्चलतरे वारिणि प्रतिबिम्बितम्।
शोभते तारकायुक्तं शतचन्द्रं नभस्तलम् ।।6।।
स्पष्टीकरणम् । गङ्गायाशजलतरे वारिणि प्रतिबिम्बितम् तारकायुक्तं शतचन्द्र नभस्तलम् शोभते। शतचन्द्र नभस्तलम्। इति काचन समस्या वर्तते। आकाशे चन्द्राणां शतं कथं शक्यते? इत्येषा समस्या।
समस्यापूर्तिः- गङ्गानद्याः जलं कल्लोलयुक्त विद्यते। यदा गगने तारकाः चन्द्रमा: च विलसन्ति तदा चन्द्रमसः शतं प्रतिबिम्बानि गङ्गानद्याः जले दृश्यन्ते । तदा कवि: कल्पनां करोति, ‘नभः शतचन्द्रम्’ इव दृश्यते।

अनुवादः

गंगेच्या चंचल पाण्यामध्ये प्रतिबिंबित झालेले आकाश जणू काही चांदण्यांनी व शेकडो चंद्रांनी युक्त असल्याप्रमाणे शोभून दिसत आहे.
स्पष्टीकरण – ही समस्यापूर्ती आहे. ‘शतचन्द्रं नभस्तलम्’ ही समस्या म्हणजे कोडे आहे. त्याचे उत्तर कवी असे देतो, आकाशात तर शंभर चंद्र असणे शक्य नाही, पण गंगेच्या लाटांवर जेव्हा चांदण्या व चंद्राने भरलेल्या आकाशाचे प्रतिबिंब पडते तेव्हा एकाचवेळी पाण्यात असंख्य चंद्र असल्याचे (पडल्याचे) भासते.

Hundred moons look beautiful along with stars in the sky reflected in the trembling waters of the Ganga.

Explanation – This shloka is an example of समस्यापूर्त where the last part ‘शतचन्द्रं नभस्तलम्’ is given and poets have to compose a shloka to make it meaningful. Now, this is really not possible.

So, to justify this sentence, the poet very beautifully says that the reflection of the moon is seen in the shaking waters of Ganga and this appears as if there are hundreds of moons. The reflection of the moon in the sky with many stars when seen in the trembling river water makes one see hundred moons.

सन्धिविग्रहः

• घटोन – घट: + न।
• यो मध्ये – यः + मध्ये।
• गङ्गायाश्चञ्चलतरे – गङ्गायाः + चलतरे।
• नभस्तलम् – नभः + तलम्।
• मुहुरीक्षसे – मुहुः + ईक्षसे।
• तन्मे – तद् + मे।
• नैषाम् – न + एषाम्।
• यद्वक्त्रम् – यत् + वक्वम्।

समानार्थकशब्दाः

1. तपः – तपस्या।
2. दानव: – दैत्यः ।
3. धनी – धनिक्, श्रीमत्, बहुधनः ।
4. वच: – वाणी, भाषा।
5. वारि – जलम, तोयम, आपः।
6. तारका – नक्षत्रम्, तारा, ज्योतिः।
7. चन्द्रः – हिमांशुः, इन्दुः, विधुः, सुधांशुः, सोमः ।
8. तृणानि – शष्याणि।
9. संतोषः – तुष्टिः।
10. मीन: – मत्स्यः ।
11. पिशुन: – दुर्जनः।
12. लुब्धक: – व्याधः।
13. सज्जनः – सुजनः, सत्पुरुष।
14. वैरिणः – शत्रवः, रिपवः।
15. कुरङ्ग – मृगः, हरिणः, सारङ्गः।
16. पण्डितः – ज्ञानी, विद्वान्।
17. तातः – पिता, जनक:
18. पुत्रः – तनयः, सूनुः आत्मजः

विरुद्धार्थकशब्दाः

• चञ्चलम् × स्थिरम्।
• आदिः × अन्तः
• पण्डित: × मूढः।
• नतः × गर्विष्ठः, उध्दतः।
• विपरीत: × सरलः।
• सरस: × नीरसः।

शब्दार्थाः

1. विपरीत – reverse order – उलट क्रमाने
2. मुञ्चति – does not leave – सोडत नाही
3. सरसत्वम् – best qualities – रसिकता, रसाळपणा
4. साक्षरा: – literate – साक्षर
5. राक्षसा: – demons – दानव
6. चेत् – if – जर
7. वृक्षाग्रवासी – one who resides on top of the tree – वृक्षाच्या टोकावर राहणारा
8. पक्षिराज: – king of birds, eagle – पक्ष्यांचा राजा, गरुड
9. त्रिनेत्रधारी: – I having three eyes, Shiva – तीन डोळे असणारा, शंकर
10. सिद्धयोगी – ascetic – योगी
11. शूलपाणि: – the one who holds त्रिशूल in hand – त्रिशूलधारी (शंकर)
12. त्वग्वस्त्रम् – clothes of bark – वल्कल
13. घट: – pot – घडा
14. मेघः – cloud – ढग
15. बिभ्रत् – holds – धारण करणारा
16. तात: – father – वडील
17. आज्ञया – by order – आज्ञेवरून
18. पत्रम् – letter – पत्र
19. लहिता – crossed – मोडली
20. आदिः – beginning – सुरुवात
21. अन्त – end – शेवट
22. मध्ये – in the middle – मध्ये
23. जानाति – knows – जाणतो
24. पण्डित: – intelligent, scholar – हुशार
25. तिष्ठति – stands – राहते
26. मृगः – deer – हरीण
27. सज्जनः – good person – सज्जन
28. मीन: – fish – मासा
29. लुब्धकः – hunter – शिकारी
30. ग्धीवरः – fisherman – कोळी
31. पिशुन: – wicked – दुर्जन
32. निष्कारण – without reason – निष्कारण
33. जगति – in the world – ह्या जगात
34. वैरिणः – foes, enemies – शत्रु
35. चञ्चल – unsteady – चंचल, हलणारे
36. प्रतिबिम्बित – reflected – प्रतिबिंबित झालेले
37. तारकायुक्त – full of stars – चांदण्यानी युक्त
38. नभः – sky – आकाश

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 9 अमरकोषः Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 9 अमरकोषः

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 9 अमरकोषः Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कोषा: किमर्थम् आवश्यकाः?
उत्तरम् :
कोषाः शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम् आवश्यकाः।

प्रश्न आ.
कोष: नाम किम् ?
उत्तरम् :
कोष: नाम सङ्ग्रहः ।

प्रश्न इ.
क: अमरकोषस्य रचयिता ?
उत्तरम् :
अमरसिंह : नाम पण्डित: अमरकोषस्य रचयिता ।

प्रश्न ई.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं कस्मात् सुलभम् ?
उत्तरम् :
अमरकोषः पद्यमय: गेय: च अतः तस्य कण्ठस्थीकरणं सुलभम्।

प्रश्न उ.
अमरकोषे कति श्लोकाः सन्ति ?
उत्तरम् :
अमरकोषे उपसार्धसहसं (1500) श्लोकाः सन्ति ।

प्रश्न ऊ.
अमरकोषस्य किम् अन्यत् नामद्वयम् ?
उत्तरम् :
त्रिकाण्डकोष: नामलिङ्गानुशासनम् च इति अमरकोषस्य अन्यत् नामद्वयम्।

2. माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
‘अमरकोष’- कण्ठस्थीकरणेन के लाभाः भवन्ति ?
उत्तरम् :
‘अमरकोष’ या संवादात्मक पाठात शिक्षिका व विद्यार्थी यांच्यातील संवादातून ‘अमरकोष’ या संस्कृत कोषाबद्दल माहिती मिळते व त्याचे महत्व कळते. ग्रंथालयातील विविध कोष बघून विद्यार्थी शिक्षिकेला त्यांची माहिती विचारतात. शिक्षिका त्यांना कोष म्हणजे काय, त्यांचे भाषा, शास्त्र हयांच्या अभ्यासातील महत्त्व सांगतात, ‘अमरकोष’ ह्य संस्कृत भाषेतील महत्त्वपूर्ण कोष असून पूर्वीच्या काळात विद्यार्थी विद्यारंभाच्या वेळी तो तोंडपाठ करीत असत. अमरकोषाच्या पाठांतरामुळे शब्दसंपत्ती वाढते. शिवाय स्मरणशक्ती व धारणशक्ती सुद्धा वाढते. अमरकोष तोंडपाठ असेल तर संस्कृत भाषेचे आकलन आणि शब्दांचे उपयोजन सहजपणे करता येते. संस्कृत नाटकांचा, काव्यांचा आस्वाद घेण्यास सुद्धा मदत होते.

The lesson अमरकोषः is dialogue between students and their teacher. Importance of learning 3HC is emphasised in this dialogne. The students ask teacher about various thesauruses which they find in the library. Teacher tells them about various thesaruses and their importance. She tells them about very important thesurus of Sanskrit language. i.e. Amarakosha. If one learns the Amarakosha by heart, his vocabulary increases.

One’s memory as well as understanding increase and pronunciation also gets pure and better. Due to that, language aquisition and usage become easy. It also helps in studying the Sanskrit poetry and drama. Amarakosha is very significant in studying Sanskrit language.

3. अ) शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

1. सङ्ग्रहम्
2. प्रयोगः
3. वर्तन्ते
4. क्वचित्

उत्तरम् :

• सङ्ग्रहम् – स् + अ + ङ् + ग् + र् + अ + ह् + अ + म्।
• वर्तन्ते – व् + अ + र + त् + अ + न् + त् + ए।

आ. मेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. कपाटिका	1. सुलभम्
2. कोषग्रन्थः	2. विशाला
3. कण्ठस्थीकरणम्	3. भिन्ना:
4. अर्थाः	4. पद्यमयः

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. कपाटिका	2. विशाला
2. कोषग्रन्थः	4. पद्यमयः
3. कण्ठस्थीकरणम्	1. सुलभम्
4. अर्थाः	3. भिन्ना:

4. समानार्थकशब्द लिखत।

प्रश्न 1.
कोषः, अमरकोषः, विख्यातः, सुलभम् ।
उत्तरम् :

• कोषः – सज्ञयः सङ्ग्रहः, निधिः।
• अमरकोषः – त्रिकाण्डकोषः, नामलिङ्गानुशासनम्।
• विख्यातः – प्रसिद्धः, ख्यातः।
• सुकरम् – सुलभम्।

5. योग्यविशेषणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत ।

प्रश्न 1.

1. ग्रन्थालये कोषाय कृते एका विशाला कपाटिका विद्यते ।
2. छात्रा: ग्रन्थालये विविधं पुस्तकानि पश्यन्ति।
3. अमरकोषे तिस्रः काण्डानि सन्ति ।

उत्तरम् :

1. ग्रन्थालये कोषाणां कृते एका विशाला कृपाटिका विद्यते।
2. छात्रा: ग्रन्थालये विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति।
3. अमरकोषे त्रीणि काण्डानि सन्ति।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 9 अमरकोषः Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत।

प्रश्न 1.
कपाटिकायां के वर्तन्ते?
(अ) ग्रन्थाः
(आ) कोषाः
(इ) चषकाः
(ई) पुत्तलिकाः
उत्तरम् :
(आ) कोषाः

प्रश्न 2.
कोषा: किमर्थम् आवश्यका:?
(अ) पूजार्थम्
(आ) मनोरञ्जनार्थम्
(इ) वाचनार्थम्
(ई) शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम्
उत्तरम् :
(ई) शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम्

प्रश्न 3.
छात्रा: ग्रन्थालये किं पश्यन्ति?
(अ) पुस्तकानि
(आ) सन्दुक:
(इ) आसन्दः
(ई) कृष्णफलक:
उत्तरम् :
(अ) पुस्तकानि

प्रश्न 4.
वित्तकोषे किं भवति?
(अ) धनसङ्ग्रहणम्
(आ) ऊर्जासङ्ग्रहणम्
(इ) पुस्तकसङ्ग्रहणम्
(ई) वस्वसङ्ग्रहणम्
उत्तरम् :
(अ) धनसङ्ग्रहणम्

प्रश्न 5.

1. अमरकोषः ……………… (पद्यमयः/ गद्यमय:)
2. तत्र एकस्य शब्दस्य कृते नैके ………………… शब्दाः वर्तन्ते। (समानार्थकाः / विरुद्धार्थकाः)
3. अमरकोषस्य पठनेन ……………… वर्धते। (स्मरणशक्तिः/ पठनशक्तिः)

उत्तरम् :

1. पद्यमयः
2. समानार्थकाः
3. स्मरणशक्तिः

प्रश्न 6.

1. अमरकोषे ………… श्लोकाः सन्ति। (उपसार्धसहस्रम् /सहस्रम्/ शतम्)
2. अमरकोषे …………. काण्डानि सन्ति। (द्वे / त्रीणि/ चत्वारि)
3. अमरकोषस्य अपरं नाम ………….. । (त्रिकाण्डकोषः / शब्दकोष:)
4. अमरकोषस्य पठनेन भाषायाः ………… सुकरं भवति। (आकलनं / लेखनं / श्रवणं)

उत्तरम् :

1. उपसार्धसहस्रम्
2. त्रीणि
3. त्रिकाण्डकोषः
4. आकलनम्

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं सुलभम्, यतः ……….
a. अमरकोषः गेयः अस्ति।
b. अमरकोषः अतीव लघुः अस्ति।
उत्तरम् :
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणमं सुलभम्, यतः अमरकोषः गेयः अस्ति ।

प्रश्न 2.
अमरकोषस्य पठनेन शब्दसम्पत्तिः वर्धते, यतः …………….
a. तस्मिन् नैके समानार्थकाः शब्दाः सन्ति।
b. अमरकोषः सुलभः।
उत्तरम् :
अमरकोषस्य पठनेन शब्दसम्पत्ति: वर्धते, यतः तस्मिन् नैके समानार्थकाः शब्दा: सन्ति।

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
कपाटिकायां छात्राः किं पश्यन्ति?
उत्तरम् :
कपाटिकायां छात्राः विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति ।

प्रश्न 2.
वित्तकोषे कस्य सङ्ग्रहं कुर्मः?
उत्तरम् :
वित्तकोषे धनस्य सङ्गहं कुर्मः।

प्रश्न 3.
भाषाकोषे किं भवति?
उत्तरम् :
भाषाको शब्दानां सङ्ग्रहः भवति।

प्रश्न 4.
अमरकोषस्य अन्यत् वैशिष्ट्यं किम्?
उत्तरम् :
शब्दानां लिङ्गनिर्देश: इति अमकोषस्य अन्यत् वैशिष्ट्यम्।

प्रश्न 5.
लिङ्गनिर्देशेन किं भवति?
उत्तरम् :
लिङ्गनिर्देशेन भाषाया: आकलनं प्रयोग: च सुकर : भवति।

प्रश्न 6.
लिङ्गनिर्देशेन किं विनायासं पठितुं शक्नुमः?
उत्तरम् :
लिङ्गनिर्देशेन संस्कृतकाव्यानि नाटकानि च विनायासं पठितुं शक्नुमः।

प्रश्न 7.
कोषस्य क: उपयोग:?
उत्तरम् :
सम्भाषणे, लेखने च भाषाप्रभुत्वं-प्राप्त्यर्थ , ज्ञानप्राप्यर्थ शब्दसंपत्ति-वर्धनम् इति कोषस्य उपयोगः ।

प्रश्न 8.
ग्रन्थालये के के कोषाः वर्तन्ते?
उत्तरम् :
ग्रन्थालये विश्वकोषाः, सुभाषितकोषाः, संस्कृतिकोषा: चरित्रकोषा: च वर्तन्ते ।

प्रश्न 9.
पुरातनकाले अध्ययनारम्भे छात्राः किं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म?
उत्तरम् :
पुरातनकाले अध्ययनारम्भे छात्रा: अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म।

प्रश्न 10.
अमरकोषः कीदृशः ग्रन्थः?
उत्तरम् :
अमरकोषः पद्यमयः ग्रन्थः ।

प्रश्न 11.
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं कीदृशम्?
उत्तरम् :
अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणं सुभाषितानां पठनम् इव अतीव सुलभम्।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ कोषाणां न आवश्यकता।
2. वित्तकोषे ऊर्जासज्ञयः भवति ।
3. भाषाकोषे शब्दानां सङ्ग्रहः भवति।
4. कोषः नाम सङ्ग्रहः।
5. अमरकोषः पद्यमयः।
6. अमरकोषस्य कण्ठस्थीकरणम् अतीव दुष्करम्।
7. अमरकोषस्य पठनेन स्मरणशक्ति: वर्धते।
8. ज्ञानप्राप्त्यर्थ शब्दसम्पत्तेः सङ्ग्रहणम् आवश्यकम्।
9. कोषपठनेन भाषाप्रभुत्वं प्राप्तुं शक्यते।
10. अमरकोष: हिन्दीशब्दानां सङ्ग्रहग्रन्थः।
11. अध्ययनारम्भे अमरकोषः पठनीयः।
12. अमरकोषः त्रिकाण्डात्मकः।
13. अमरकोषे केवलं समानार्थकशब्दाः सन्ति।
14. अमरकोषे लिङ्गनिर्देशः कृतः।
15. लिङ्गनिर्देशेन संस्कृतकाव्यानां पठनं दुष्करं भवति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्
4. सत्यम्
5. सत्यम्
6. असत्यम्
7. सत्यम्
8. सत्यम्
9. सत्यम्
10. असत्यम्
11. सत्यम्
12. सत्यम्
13. असत्यम्
14. सत्यम्
15. असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.

1. कियन्तः विविधाः कोषाः एतस्यां वर्तन्ते।
2. कोषः नाम किम् ?
3. क: तस्य उपयोग:? किं
4. विद्यते अस्मिन् कोथे?
5. अमरसिंहः नाम पण्डित: एतस्य रचयिता।
6. वयमपि अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्याम्।
7. त्रिकाण्डकोष: इति अस्य अपरं नाम।
8. नामलिङ्गानुशासनम् इति शब्दस्य क: अर्थः?

उत्तरम् :

1. नयन: आचार्या वदति।
2. सुमेधा आचार्या वदति।
3. श्रेया अध्यपिकां वदति।
4. स्वप्नील: अध्यापिकां वदति।
5. अध्यापिका छात्रान् वदति।
6. नयनः अध्यापिकां वदति।
7. अध्यापिका छात्रान् वदति।
8. सुमेधा अध्यापिकां वदति।

प्रश्न 2.
एकस्य शब्दस्य नैके भिन्ना: अर्थाः अपि वर्तन्ते ।
उत्तरम् :
अध्यापिका छात्रान् वदति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• छात्राः – छ् + आ + त् + र् + आः।
• भिन्ना – भ् + इ + न + न् + आ।
• सर्वेषाम् – स् + अ + र + व् + ए + ष + आ + म्।
• शास्त्राणाम् – श् + आ + स् + त् + र + आ + ण् + आ + म्।
• कुर्मः – कु + उ + र + म् + अः।
• सुयोग्यः – स् + उ + य् + ओ + ग् + य् + अः।
• प्रश्न: – प् + र + अ + श् + न् + अः।
• भाषाप्रभुत्व – भ् + आ + ष + आ + प् + र + अ + भ + उ + त् + व + अ।
• ज्ञानप्राप्त्य र्थम् – ज् + ञ् + आ + न् + अ + + र + आ + प् + त् + य् + अ + र + थ् + अ + मा
• संस्कृतिकोष: – स् + अ् + म् + स् + क् + ऋ + त् + इ + क् + ओ + ष + अः।
• चरित्र – च् + अ + र् + इ + त् + र + अ।
• ग्रन्थः – ग् + र + अ + न् + थ् + अः।
• कण्ठस्थम् – क् + अ + ण् + ल् + अ + स् + थ् + अ + म्।
• पद्यमयः – प् + अ + द् + य् + अ + म् + अ + य् + अः।
• श्लोकानाम् – श् + ल् + ओ + क् + आ + न् + आ + म्।
• शुद्धम् – श् + उ + द् + ध् + अ + म्।
• शब्दस्य – श् + अ + ब् + द् + अ + स् + य् + अ।
• क्वचित् – क् + व् + अ + च् + इ + त्।
• सार्चयम् – स् + आ + श् + च् + अ + र + य + अ + म्।
• वृद्धिम् – व् + ऋ + द् + ध् + इ + म्।
• कुयोम – क् + उ + र + य् + आ + म् + अ।
• तस्मिन् – त् + अ + स् + म् + इ + न्।
• काण्डानि – क् + आ + ण् + ड् + आ + न् + इ।
• लिमनिर्देश: – ल् + इ + इ + ग् + अ + न + इ + र + द् + ए + श् + अः।
• सर्वः – स् + अ + र + व् + ऐः।
• कर्तव्यम् – क् + अ + र् + त् + अ + व् + य् + अ + म्।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

1. कोष: नाम सङ्ग्रहः।
2. शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ कोषा: आवश्यकाः।
3. अमरसिंहः अमरकोषस्य रचयिता।
4. पुरातनकाले छात्रा: अध्ययनार्थ गुरुकुलं प्रविशन्ति स्म।
5. छात्राः अध्ययनारम्भे अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म।
6. अमरकोषे त्रीणि काण्डानि सन्ति।
7. त्रिकाण्डकोषः इति अमरकोषस्य अपरं नाम।

उत्तरम् :

1. कोषः नाम किम्?
2. शास्त्राणाम् अध्ययनार्थ के आवश्यका:?
3. कः अमरकोषस्य रचयिता?
4. पुरातनकाले छात्रा: अध्ययनार्थ कुत्र प्रविशन्ति स्म?
5. छात्रा: अध्ययनारम्भे किं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म?
6. अमरकोषे कति काण्डानि सन्ति?
7. अमरकोषस्य अपरं नाम किम्?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
………..…	कोषा:
……………	पुस्तकानि
सुयोग्यः	प्रश्न:
बहवः	विविधाः
विशेष:	कोषः
उच्चारणम्	शुद्धम्

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
विविधाः	कोषा:
विविधानि	पुस्तकानि
सुयोग्यः	प्रश्न:
बहवः	कोषा:
विशेष:	कोषः
उच्चारणम्	शुद्धम्

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – छात्रा:, कियन्तः, कोषाः, कपाटिका, वयम्, सङ्ग्रहः, एते, प्रश्नः, संस्कृतिकोषाः, चरित्रकोषाः, विश्वकोषाः, सुभाषितकोषा:,अमरकोषः, सङ्ग्रहान्धः, अमरसिंहः, पण्डितः, रचयिता, छात्राः, लाभः, पद्यमयः, गेयः, समानार्थकशब्दाः, भिन्नाः, स्मरणशक्तिः, धारणाशक्तिः, ग्रन्थः, नैके।
• द्वितीया – प्रश्नान, अध्यापिकाम्, गुरुकुलम्, अमरकोषम्, वृद्धिम्, अमरकोषम्।
• तृतीया – तेन, पठनेन।
• षष्ठी – सर्वेषाम्, शास्त्राणाम्, शब्दानाम्, धनस्य, शब्दसम्पत्तेः, अस्माकम्, एतस्य, कोषस्य, अस्माकम्, एकस्य,शब्दस्य, श्लोकानाम्, सुभाषितानाम् तस्य।
• सप्तमी – ग्रन्थालये, वित्तकोषे, भाषाकोषे, सम्भाषणे, लेखने, ग्रन्थालये, तेषु, अस्मिन्, कोषे,पुरातनकाले, अध्ययनारम्भे, तस्मिन्।

लकारं लिखत।

• पृच्छन्ति – ‘प्रच्छ-पृच्छ्’ धातुः षष्ठगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• कुर्मः – ‘कृ’ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: बहुवचनम्।
• वर्तन्ते – ‘वृत्-वत्’ धातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• विद्यते – ‘विद्’ धातुः चतुर्थगण: आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• कुर्वन्ति – ‘कृ’ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• वर्धते – ‘वृध्-वर्ष’ धातुः प्रथमगण:आत्मनेपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: द्विवचनम्।

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
–	–	कण्ठस्थीकर्तुम्
–	–	पठितुम्

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
छात्राः, सुभाषितानाम्	सर्वेषाम्, एतस्य	पश्यन्ति, गच्छति	विविधाः
ग्रन्थालये, वृद्धिम्	ते, अस्माकम् – नः	वर्तन्ते, कुर्याम	भिन्नाः
शास्त्राणाम्, काण्डानि	एषा, अस्मिन्	कुर्मः, शक्नुमः	विविधानि
वित्तकोषे, नाम्ना	कः, तेषु	भवति	सुयोग्य:
कोषस्य, प्रयोगः	एतस्याम्, वयम्	विद्यते	बहवः
शब्दस्य	कियन्तः, तेन	प्रविशन्ति	विशेषः
अमरकोषम्	एषः, किम्	कुर्वन्ति	पद्यमय:
रचयिता	एते	सन्ति	सुलभम्
गुरुकुलम्	तस्य	वर्धते	शुद्धम्

अमरकोषः Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

कोणतीही भाषा नव्याने शिकताना त्या भाषेतील शब्दसंपत्ती ग्रहण करण्याकरिता शब्दकोष महत्त्वपूर्ण असतोच. इतर भाषांप्रमाणेच संस्कृतातही अनेक शब्दकोष उपलब्ध आहेत. अमरकोष हा संस्कृतभाषेचा प्रसिद्ध शब्दकोष, संस्कृतविद्वान अमरसिंह यांनी रचला. अमरकोष प्रसिद्ध आहे तो त्याच्या वैशिष्ट्यपूर्ण रचनेमुळे, अमरसिंह यांनी एका शब्दाचे इतर समानार्थ पद्यमय रचनेत मांडल्यामुळे कंठस्थीकरण सहज शक्य होते. चार विद्यार्थी आणि शिक्षिका यांच्या संवादातून प्रस्तुत पाठात अमरकोषाचे महत्त्व प्रतिपादित केले आहे.

Lexicons, dictionaries thesaureses are an important part of learning any language. Just like English, German, French, Marathi or any other language there are many Sanskrit dictionaries which are popular. Amarakosha is one of those celebrated lexicons in Sanskrit. It was composed by an ancient scholar Amarasimha.

Where he tried to enlist synonyms for almost all Sanskrit words. Learning the Amarakosha by heart is the best way to increase vocabulary. It is composed in such a simple way that even a beginner can easily learn it. This lesson talks about importance and significance of Amarakosha through a discussion between four students and their teachers.

परिच्छेद : 1

छात्रा: ग्रन्थालये ………….. सग्रहः भवति।
(छात्रा: ग्रन्थालये विविधानि पुस्तकानि पश्यन्ति अध्यापिका प्रश्नान् च पृच्छन्ति ।)
नयनः – आचार्य, का एषा भिन्ना विशाला कपाटिका ? अहो ! कियन्तः विविधाः कोषाः एतस्यां वर्तन्ते !
अध्यापिका – आम्, सर्वेषां शास्त्राणाम् अध्ययनार्थम् एते कोषा: आवश्यकाः।
सुमेधा – कोष: नाम किम् ?
अध्यापिका – कोष: नाम सङ्ग्रहः। यथा वयं वित्तकोषे धनस्य सङ्ग्रहणं कुर्मः तथैव भाषाकोषे शब्दानां सङ्ग्रहः भवति ।

अनुवादः

(विद्यार्थी ग्रंथालयात विविध पुस्तके बघतात आणि शिक्षिकेला प्रश्न विचारतात.)
नयनः – बाई ! हे वेगळे मोठे कपाट कोणते ? अरे वा ! यात किती वेगवेगळे कोष आहेत !
शिक्षिका – हो, सर्वशास्वांच्या अभ्यासासाठी कोष आवश्यक असतात.
सुमेधा – कोष म्हणजे काय ?
शिक्षिका – कोष म्हणजे संग्रह. ज्याप्रमाणे आपण बँकेमध्ये पैसे साठवतो तसाच भाषाकोषामध्ये शब्दांचा संग्रह असतो.

(Students see various books in the library and ask questions to the teacher.)
Nayan: Teacher, what is this separate huge cupboard? Oh! So many dictionaries/ thesauruses are here!
Teacher: Yes, to study all sciences/scriptures these dictionaries/thesauruses are necessary.
Sumedha: What is a thesaurus?
Teacher: Thesaurus is a collection. Just like, we deposit money in the bank likewise, there is collection of words in the thesaurus.

परिच्छेद : 2

श्रेया: – क: तस्य ……………… तथैव प्रवर्तते।
श्रेया – क : तस्य उपयोग:?
अध्यापिका – सुयोग्यः प्रश्नः। सम्भाषणे लेखने च भाषाप्रभुत्व-प्राप्त्यर्थ तथैव नैकेषां विषयाणां ज्ञानप्राप्त्यर्थं शब्दसम्पत्तेः सङ्ग्रहणम् अतीव आवश्यकम्। अस्माकं ग्रन्थालये संस्कृतिकोषाः, चरित्रकोषाः, विश्वकोषाः, सुभाषितकोषा: च इत्यादयः बहवः कोषा: वर्तन्ते। तेषु ‘अमरकोषः’ नाम कञ्चन विशेष: कोषः।
स्वप्नीलः – अमरकोषः? ‘अमरकोषः’ इति नाम किमर्थम् ? किं विद्यते अस्मिन् को?
अध्यापिका – एष: संस्कृतशब्दानां सङग्रहग्रन्थः। अमरसिंहः नाम पण्डित: एतस्य रचयिता। अत: कोषस्य नाम अमरकोषः’ इति। परातनकाले यदा छात्रा: अध्ययनाचे गुरुकुलं प्रविशन्ति स्म तदा अध्ययनारम्भे ते अमरकोषं कण्ठस्थं कुर्वन्ति स्म। अधुना अपि तथैव प्रवर्तते।

अनुवादः

श्रेया शिक्षिका – त्याचा उपयोग काय?
शिक्षिका – अगदी योग्य प्रश्न आहे ! बोलताना, लिहिताना भाषेवर आहे. आपल्या ग्रंथालयात संस्कृतिकोष, चरित्रकोष, विश्वकोष, सुभाषित कोष असे अनेक कोष आहेत. त्यापैकी ‘अमरकोष’ नावाचा एक विशेष कोष आहे.
स्वफ्नील – अमरकोष? अमरकोष हे नाव का? या कोषात काय आहे?
शिक्षिका – हा संस्कृतशब्दांचा संग्रह आहे. अमरसिंह नावाचा विद्वान याचा रचनाकार आहे. म्हणून या कोषाचे नाव ‘अमरकोष’ आहे. पूर्वीच्या काळी जेव्हा विद्यार्थी शिक्षणासाठी गुरुकुलात जात असत तेव्हा ते अमरकोष तोंडपाठ करत असत. अजूनही तशी प्रथा आहे.

Shreya: What is its use?
Teacher: Very apt question ! While speaking and so many subjects we need vocabulary, In our library there are so many thesauruses like संस्कृतिकोष, चरित्रकोष, विश्वकोष, सुभाषितकोष etc. Among these Amarakosha is one distinct kind of a thesaurus.
Swapnil: Amarakosha? Why its name is Amarakosha? What is there in this thesaurus?
Teacher: This is collection of Sanskrit words. A scholar named Amarsinha is the composet of this thesaurus. Hence, this thesaurus is named as Amarakosha. In Ancient times, when students used to go to teacher’s home to study, they used to learn by heart Amarakosha. Even this prevails in current time.

परिच्छेद : 3

आर्या (साश्चर्यम्) किं कोष: ……………. उच्चारणमपि शुद्धं भवति?
आर्या – (साश्चर्यम्) किं कोषः कण्ठस्थीकर्तुं शक्यः? तेन क; लाभ; भवति?
अध्यापिका – अथ किम् । पद्यमयः एषः ग्रन्थः गेयः । अतः श्लोकानां, सुभाषितानां पठनम् इव तस्य कण्ठस्थीकरणम् अतीव सुलभम् । तत्र एकस्य शब्दस्य कृते नैके समानार्थकशब्दाः वर्तन्ते । क्वचित् एकस्य शब्दस्य नैके भिन्ना: अर्थाः अपि वर्तन्ते । अतः तस्य पठनेन अस्माकं शब्दसम्पत्ति: वद्धिं गच्छति । अस्माकं स्मरणशक्ति: धारणाशक्तिः च वर्धेते, उच्चारणमपि शुद्धं भवति ।

अनुवादः

आर्या – (आश्चर्यचकित होऊन) कोष तोंडपाठ करणे शक्य आहे? त्याने काय फायदा होतो?
शिक्षिका – होय तर ! हा ग्रंथ पद्यमय आहे आणि म्हणूनच गेयसुद्धा. त्यामुळे श्लोक. सुभाषित यांच्यासारखेच अमरकोष पाठ करणे सुद्धा सोपे आहे. त्यात एका शब्दासाठी अनेक समानार्थी शब्द आहेत. काही ठिकाणी एका शब्दाचे अनेक भिन्न अर्थसुद्धा दिले आहेत. त्यामुळे अमरकोषाच्या पाठांतराने आपली शब्दसंपत्ती वृद्धिंगत होते. आपली स्मरणशक्ती, धारणाशक्ती वाढते आणि उच्चारणसुद्धा शुद्ध होते.

Arya : (Surprisingly) Is it possible to learn a thesaurus by heart? What’s the benefit of that?
Teacher: Of course! This book is in the verse form, which is fit to sing. Hence, just like other verses, learning this thesaurus is also very easy. There, for a single word, numerous sysnonyms are given. Sometimes even different meaning of a single word are there. Hence, learing by heart this thesaurus increases our vocabulary. Our memory, retention also increases, Pronunciation also gets better. (pure)

परिच्छेद : 4

नयन: – वयमपि ………………. अवश्यं कर्तव्यमेव।
नयनः – वयमपि अमरकोषं कठस्थं कुर्याम। तस्मिन् कति श्लोकाः सन्ति?
अध्यापिका – उपसार्धसहस्र (1500) श्लोकाः सन्ति। तत्र त्रीणि काण्डानि सन्ति। अत:’त्रिकाण्डकोषः’ इति एतस्य अपरं नाम। तथा ‘नामलिङ्गानुशासनम्’ इति नाम्ना अपि विख्यात: एषः कोषः।
सुमेधा – ‘नामलिङ्गानुशासनम्’ इति शब्दस्य क: अर्थ:?
अध्यापिका – तदपि अस्य ग्रन्थस्य अपरं वैशिष्ट्यम्। अत्र न केवलं समानार्थकशब्दाः अपि तु तेषां लिङ्गनिर्देशः कृतः। तेन भाषायाः आकलनं प्रयोगः च सुकर: भवति।
स्वप्नीलः – आचार्ये, तेन वयं संस्कृतकाव्यानि नाटकानि च विनायासं पठितुं शक्नुमः खलु।
अध्यापिका – निश्चयेन! तर्हि इत:परं सर्वैः अमरकोषस्य पठनम् अवश्यं कर्तव्यमेव।

अनुवादः

नयन – आपणसुद्धा अमरकोष तोंडपाठ करूया. त्यात किती श्लोक आहेत?
शिक्षिका – जवळपास दीड हजार (1500) श्लोक आहेत. त्यात तीन काण्डे विभाग आहेत. म्हणूनच त्याचे दुसरे नाव त्रिकाण्डकोष असे आहे. शिवाय ‘नामलिङ्गानुशासन’ या नावाने सुद्धा हा कोष प्रसिद्ध आहे.
सुमेधा – ‘नामलिङ्गनुशासन’ या शब्दाचा अर्थ काय?
शिक्षिका – तेसुद्धा या ग्रंथाचे दुसरे वैशिष्ट्य आहे. यात फक्त समानार्थी शब्दच नाहीत पण त्यांचा लिंगनिर्देश सुद्धा केला आहे. त्यामुळे भाषा समजणे आणि प्रयोग करणे सोपे होते.
स्वप्नील – बाई! त्यामुळे आपण संस्कृत काव्य आणि नाटक यांचा अगदी सहज करू शकतो.
शिक्षिका – निश्चितच! तर इथूनपुढे आपण सर्वांनी अमरकोषाचा अभ्यास केला पाहिजे.

Nayan: We too shall learn Amarakosha by heart. How many verses are there?
Teacher: There are one thousand and five hundred verses. There are three chapters. Hence its other name is त्रिकाण्डकोष. Apart from this thesaurus is also popularly known as नामलिङ्गानुशासनम्.
Sumedha: What’s the meaning of नामलिङ्गानुशासनम्?
Teacher: That’s the another frature of this thesaurus. It doesn’t have just synonyms for the words but gender specification is also mode. Because of that understanding and use of language gets easy.
Swapnil: Teacher, then we can study the Sanskrit poetry as well as drama without much efforts!
Teacher: Definitely ! so now onwards we all should learn Amarakosha.

सन्धिविग्रहः

• तथैव- तथा + एव।
• तथैव – तथा + एव ।
• उच्चारणमपि – उच्चारणम् + अपि।
• वयमपि – वयम् + अपि ।
• तदपि – तत् + अपि।
• कर्तव्यमेव – कर्तव्यम् + एव।

समानार्थकशब्दाः

• आचार्या – अध्यापिका, शिक्षिका।
• भाषा – वाक्, वाणी, भारती।
• उपयोगः – उपयोजनम्।
• पण्डितः – विद्वान्, धीमान्।
• छात्राः – विद्यार्थिनः।
• लाभः – उपयोगः।
• ग्रन्थः – पुस्तकम्।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• भिन्ना × समाना।
• विशाला × लघु।
• आवश्यक: × अनावश्यकः।
• सुयोग्य: × अयोग्यः।
• पण्डित: × मूढः ।
• सुलभम् × कठिनम्, दुष्करम्।
• शुद्धम् × अशुद्धम्।
• विख्यातः × कुख्यातः।
• सुकरः × दुष्करः।

शब्दार्थाः

1. ग्रन्थालयः – library – ग्रंथालय, वाचनालय
2. आचार्या – teacher – शिक्षिका
3. शास्त्रम् – science, scripture – विज्ञान, शास्त्र
4. कोषः – dictionary – कोष
5. सङ्ग्रह: – collection – साठा / संग्रह
6. वित्तकोष – bank – बैंक
7. उपयोग: – usage – उपयोग
8. सुयोग्य: – apt – बरोबर
9. संभाषण – conversation – संभाषण
10. भाषाप्रभुत्वम् – command on language – भाषेवरील प्रभुत्व, पकड
11. ज्ञानप्राप्त्यर्थम् – to aquire knowledge – ज्ञान मिळवण्यासाठी
12. विशेषः – special, distinct – विशेष
13. शब्दसंपत्तिः – vocabulary – शब्दसंपत्ती
14. पण्डितः – scholar – विद्वान
15. रचयिता – composer – रचणारा
16. पुरातनकाले – in ancient times – पुरातन काळात
17. गुरुकुल – abode of Guru – गुरुकुल
18. कण्ठस्थम् – learn by heart – पाठांतर
19. पद्यमयः – in verse form – पद्य
20. गेयः – fit to sing / melodious – गाण्यायोग्य
21. वृध्दिं गच्छति – increases – वाढते
22. स्मरणशक्तिः – memory – स्मरणशक्ती
23. उच्चारणम् – pronunciation – उच्चार
24. धारणाशक्ति: – retention power – धारणक्षमता
25. श्लोकाः – verses – श्लोक
26. काण्डानि – sections – विभाग, खंड
27. लिङ्गनिर्देश: – gender – शब्दाच्या लिंगाविषयी
28. specification – सूचना / उल्लेख
29. आकलनम् – understanding – आकलन
30. सुंकारः – easy – सोपा
31. विनायासम् – easily – सोप्या रीतीने सहजपणे
32. विख्यातः – famous, known – प्रसिद्ध

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम् Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम्

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम् Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
भिक्षुकस्य नाम किम् ?
उत्तरम् :
भिक्षुकस्य नाम स्वभावकृपणः।

प्रश्न 2.
स्वभावकृपणेन घट: कुत्र बद्धः?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणेन घटः नागदन्ते बद्धः।

प्रश्न 3.
सोमशर्मा कस्मात् भीतः भविष्यति ?
उत्तरम् :
सोमशर्मा कुक्कुरात् भीतः भविष्यति।

प्रश्न 4.
सक्तुपिष्टेन पूर्णः घट: कस्मात् कारणात् भग्नः ?
उत्तरम् :
‘स्वप्नमग्न: ध्यानस्थित : भिक्षुकः लगुडप्रहारम् अकरोत्।’ तस्मात् घट: भग्नः।

प्रश्न 5.
सोमशर्मपितुः नाम किम् ?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः इति सोमशर्मपितुः नाम।

प्रश्न 6.
स्वभावकृपणेन कटः कुत्र प्रसारित: ?
उत्तरम् :
स्वभावकृपणेन कटः कलशस्य अधस्तात् प्रसारितः।

2. माध्यमभाषया उत्तरत।

प्रश्न 1.
स्वभावकृपणः किमर्थं पाण्डुरताम् अगच्छत्?
उत्तरम् :
विष्णुशर्मा विरचित ‘पञ्चतन्त्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ या तंत्रावर आधारित ‘मनोराज्यस्य फलम्’ ही कथा आहे. स्वभावकृपण नावाच्या भिक्षुकाच्या दिवास्वप्न पाहणाच्या स्वैर वृत्तीमुळे अंती त्याला नुकसान सोसावे लागते हे या कथेत मांडले आहे.

स्वभावकृपण नावाचा भिक्षुक भिक्षेतून मिळालेल्या सातूच्या पिठाने भरलेला घड़ा दोरीने खुंटीला अडकवून त्या खाली झोपला. तेव्हाच तो भविष्यात काय काय होईल याचा विचार करू लागला, ते पीठ विकून आपल्याला पैसे मिळतील त्यातून आपण दोन बकऱ्या विकत घेऊ पुढे आधिक श्रीमंत झाल्यावर, गायी त्यानतर म्हैस असे करत करत अनेक घोडेही विकत घेऊ असे दिवास्वप्नच जणू तो पाहू लागला.

त्यातही पुढे सोने मिळवून आपले रूपवती कन्येबरोबर लग्न होईल व आपल्याला सोमशर्मा नावाचा मुलगा असेल एवढे भविष्यातील सर्व विचार करत असताना त्याचा मुलगा सोमशर्मा कुत्र्याला घाबरतो म्हणून स्वभावकृपण कुत्र्याला काठीने मारतो हे सर्व स्वप्नात पाहत असताना, तंद्रीत असल्याने प्रत्यक्षातही स्वभावकृपणाने तीच कृती केली व त्यामुळे वर बांधून ठेवलेला पीठाचा घडा फुटला.

त्यातील पीठ स्वभावकृपणावर सांडल्यामुळे तो पांढरा झाला. जे घडलेलेच नाही त्या भविष्यातील गोष्टींचा सतत विचार करणे या अविवेकी वर्तनामुळे वर्तमानातील गोष्टीही भिक्षुक गमावून बसला.

The story ‘मनोराज्यस्य फलम् is based on the principle of ‘अपरीक्षितकारकम्’ from ‘पञ्चतन्त्र’ composed by विष्णुशर्मा, Amonk named स्वभावकृपण slept under a pot in which he had kept the flour of sattu. He started dreaming about his future.

He thought that he would sell the flour in the time of famine and earn hundred rupees. With those hundred rupees he would buy two goats. With those goats he would buy cows and with cows buffaloes. With them he would buy mares.

This is how he would earn a lot of gold with which he would build a mansion and get married to a beautiful girl. They would have a son whom he would name as सोमशर्मा, Once adog would come near his sons and he would hit that dog with wooden rod. Thinking this he actually hit and shattered the pot and got whitened. Day-dreaming always leads to losing what we actually have.

प्रश्न 2.
‘अपि दिवास्वप्नदर्शनं योग्यम् ?” इति कथायाः आधारेण लिखत ।
उत्तरम् :
विष्णुशर्मा विरचित ‘पञ्चतन्त्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ या तंत्रावर आधारित ‘मनोराज्यस्य फलम्’ ही कथा आहे भिक्षुकाच्या दिवास्वप्न पाहण्याच्या वृत्तीचे कथेच्या अंती त्याला मिळालेले फळ अविवेकी वृत्तीने वर्तन केल्यास नुकसानच पदरी पडते हा उपदेश नकळतपणे मनावर बिंबवणारेच ठरते.

भिक्षेतून मिळालेले सातूचे पीठ एका घड्यात ठेवून तो घडा दोरीने खुंटीला अडकवून स्वभावकूपण त्या खालीच झोपला व तो भविष्यातील गोष्टींची दिवास्वप्ने रंगवू लागला. पीठ विकून पैसे मिळवेन इथपासून ते पुढे पशुपालनाचा व्यवसाय व त्यातून सोने प्राप्त करेन अशी गुंफण स्वभावकृपण स्वप्नात करू लागला, त्याही पुढे लग्नाचे, संसाराचे, अपत्याचे दिवास्वप्न तो रंगवू लागला.

त्याच स्वप्नात मग्न होऊन गेलेले असताना भानावर नसल्यामुळे स्वप्नातील कृती तो प्रत्यक्षातही केली व सातूच्या पिठाचा घडा काठीच्या प्रहाराने फुटला. यावरून हाच उपदेश मिळतो की, दिवास्वप्न पाहणे अयोग्य आहे. स्वप्न पूर्ण करण्यासाठी कार्य न करताच असलेल्या गोष्टीही हातातून निसटून जातात. त्यामुळे भविष्यात प्रगती साधायची असेल तर त्या ध्येयावर लक्ष केंद्रित करुन सतत त्यादृष्टीने कृती करणे आवश्यक आहे. ‘Preperation is a key to success’ म्हणूनच दिवास्वप्न न पाहता सतत प्रयत्न करत राहिल्यास वर्तमान व भविष्यकाळातही यश संपादन करता येते.

In the lesson ‘मनोराज्यस्य फलम्’ a message about day-dreaming is conveyed through a very interesting story. This story is based on one of the five principles of ‘पञ्चतन्त्र’ i.e ‘अपरीक्षितकारकम्’. A monk had a pot full of flour of sattu. He slept under that pot. He started dreaming how he would get rich after selling that flour in famine. Actually, there was no such situation of famine. He thought that he would sell flour of sattu and earn hundred rupees.

With that money, he would buy many animals and start a poultry business. In this way he would earn a lot of gold and build a mansion. He would get married to a beautiful girl and have a child whose name would beसोमशर्मा. Once when hthyref would be playing, a dog would come there and I would hit him with wooden rod.

While dreaming this he actually hit the pot and the pot got shattered. The flour on the basis of which the beggar was dreaming big things itself was vanished. The story tells us that a man should certainly dream big, but his dreams should be based on the reality.

3. अ. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. तस्याधस्तात्
2. सोमशर्मेति
3. ततोऽहम् ।

उत्तरम् :

1. तस्याधस्तात् – तस्य + अध: + तात्।
2. सोमशमति – सोमशर्मा + इति।
3. ततोऽहम् – तत: + अहम्।

आ. वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. दुर्भिक्षम्
2. रूपाढ्याम्
3. ध्यानस्थितः
4. स्वभावकृपणः

उत्तरम् :

1. दुर्भिक्षम् – द् + उ + र + भ् + इ + क् + ष् + अ + म्।
2. रूपाढ्याम् – र + ऊ + प् + आ + ढ् + य् + आ + म्।
3. ध्यानस्थितः – ध् + य् + आ + न् + अ + स् + थ् + इ + त् + अः।
4. स्वभावकृपणः – स् + व् + अ + भ + आ + व् + अ + क् + ऋ + प् + अ + ग् + अः।

4. समानार्थकशब्द लिखत।
कृपणः, दुर्भिक्षम्, अश्वः, धेनुः, सुवर्णम्, कुक्कुरः ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्द लिखत।
कृपणः, दुर्भिक्षम्, अश्वः, धेनुः, सुवर्णम्, कुक्कुरः ।
उत्तरम् :

• कृपणः – कदर्यः, क्षुद्रः, किम्पचानः।
• दुर्भिक्षम् – वर्षाभावः।
• अश्वः – हयः, तुरगः, वाजी, घोटकः।
• धेनुः – गौः।
• सुवर्णम् – कनकम्, हेम, काञ्चनम्, हिरण्यम्।
• कुक्कुरः – सारमेयः, शुनकः, कौलेयकः।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 11 मनोराज्यस्य फलम् Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.
कोऽपि भिक्षुकः ………… स्म।
(अ) प्रतिवसामि
(आ) प्रतिवसति
(इ) प्रत्यवसत्
(ई) प्रत्यवसन्
उत्तरम् :
(आ) प्रतिवसति।

प्रश्न 2.
कलशः ………… सम्पूरितः?
(अ) जलेन
(आ) धनेन
(इ) सक्तुपिष्टेन
(ई) रूप्यकेण
उत्तरम् :
(इ) सक्तुपिष्टेन।

प्रश्न 3.
भिक्षुक: अजाभिः प्रभूताः ………… ग्रहीष्यति।
(अ) अश्वाः
(आ) धेनूः
(इ) अश्वान्
(ई) महिषी:
उत्तरम् :
(आ) धेनूः

प्रश्न 4.
स्वभावकृपणस्य पुत्रस्य नाम …………।
(अ) सोमदेवः
(आ) विष्णुशर्मा
(इ) सोमशर्मा
(ई) देवदत्तः
उत्तरम् :
(इ) सोमशर्मा

प्रश्न 5.
कोपाविष्ट: भिक्षुकः काम् अभिधास्यति ?
(अ) सोमशर्माणम्
(आ) अजाम्
(इ) भार्याम्
(ई) बालकम्
उत्तरम् :
(इ) भार्याम्

प्रश्न 6.
स्वप्ने भिक्षुक: कं ताडयिष्यति?
(अ) महिषीम्
(आ) अश्वम्
(इ) अजाम्
(ई) कुक्कुरम्
उत्तरम् :
(ई) कुक्कुरम्

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि कस्य विक्रयणेन भिक्षुक: रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यति?
उत्तरम् :
यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि सक्तुपिष्टेन परिपूर्णघटस्य विक्रयेण रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यति।

प्रश्न 2.
स्वप्ने भिक्षुक: कति अजा: केष्यति?
उत्तरम् :
स्वप्ने भिक्षुक; अजाद्वयं क्रेष्य

प्रश्न 3.
वडवापसवत: किं भविष्यति?
उत्तरम् :
वडवाप्रसवतः प्रभूताः अश्वाः भविष्यन्ति ।

प्रश्न 4.
भिक्षुकः कीदृशीं कन्याम् इच्छति?
उत्तरम् :
भिक्षुकः प्राप्तवयस्का रूपाझ्या कन्याम् इच्छति।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. भिक्षुकेन भिक्षया प्राप्तेन सक्तुपिष्टेन कलश: सम्पूरितः।
2. भिक्षुकः भूमौ सुप्तः।
3. भिक्षुकस्य नाम स्वभावकृपणः आसीत्।
4. सोमशर्मा अन्धकारात् भीत: भविष्यति।
5. लगुडप्रहारेण जलेन पूर्णः घट: भग्नः अभवत्।
6. स्वभावकृपणः स्वप्नमग्नः आसीत् ।
7. अश्वानां विक्रयणात्पभूतं सुवर्ण प्राप्स्यामि।
8. स्वभावकृपणस्य पिता सोमशर्मा ।
9. सुवर्णेन चतुःशालं गृहं सम्पत्स्यते।

उत्तरम् :

1. सत्यम्
2. असत्यम्
3. सत्यम्
4. असत्यम्
5. असत्यम्
6. सत्यम्
7. सत्यम्
8. असत्यम्
9. सत्यम्

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• कस्मिंश्चित् – क् + अ + स् + म् + इ + न् + श् + च् + ई + त्।
• सम्पूरितः – स् + अ + म् + प् + ऊ + र + इ + त् + अः।
• रज्ज्वा – र + अ + ज् + ज् + व् + आ।
• बद्ध्वा – ब + अ + द् + ध् + व् + आ।
• प्रसार्य – प् + र + अ + स् + आ + र + य् + अ।
• मत्समीपम् – म् + अ + त् + स् + अ + म् + ई + प् + अ + म्।
• कोपाविष्टः – क् + ओ + प् + आ + व् + ई + ष् + ट् + अः।
• स्वप्नमग्नः – स् + व् + अ + प् + न् + अ + म् + अ + ग् + न् + अः।
• षाण्मासिक – ष् + आ + ण + म् + आ + स् + इ + क + अ।
• ग्रहीष्यामि – ग् + र् + अ + ह् + ई + ष् + य् + आ + म् + इ।

प्रवनिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. लगुडप्रहारेण: घट: भग्नः अभवत्।
2. सोमशर्मा कुक्कुरात् भीत: भविष्यति।
3. अश्वानां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्णं प्राप्स्यामि।

उत्तरम् :

1. केन घट: भग्नः अभवत्?
2. सोमशर्मा कस्मात् भीतः भविष्यति?
3. केषां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्ण प्रास्यामि?

त्वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
बद्ध्वा	प्रसार्य	–
दृष्ट्वा	समुत्थाय	–

विभक्त्यन्तरूपाणि।

• प्रथमा – भिक्षुकः, कलश:, अयम्, परिपूर्णः, घटः, नाम, अहम्, अजा, वडवाः, अश्वाः, धनिकः, पुत्र:, सः, सोमशर्मा, अहम्, कुक्कुरः,सः, घटः, पाण्डुरः, सोमशमपिता, ध्यानस्थितः।
• द्वितीया – तम्, घटम्, कटम्, धेनूः, महिषी:, सुवर्णम्, गृहम, कन्याम, रूपाढ्याम्, बालकम, भार्याम्, कुक्कुरम्, लगुडप्रहारम्, चिन्ताम्, माम्।
• तृतीया – तेन, भिक्षया, सक्तुपिष्टेन, विक्रयणेन, रज्ज्वा, अजाभिः, धेनुभिः, महिषीभिः, सुवर्णेन, लगुडेन, प्रहारेण।
• चतुर्थी – महाम् पझमी – ताभ्याम्
• पञ्चमी – तस्मात्।
• षष्ठी – अस्य, तेषाम् , आवयोः, तस्य, मम।
• सप्तमी – नगरे, नागदन्ते, विषये।

लकारं लिखत।

• प्रतिवसति – प्रति + वस् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लट्लकार प्रथमपुरुष: बहुवचनम्।
• अचिन्तयत् – चिन्त् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लङ्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• प्राप्स्यामि – प्र + आप् धातुः पञ्चमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• वेष्यामि – की धातुः नवमगणः परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• भविष्यति – भू धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं लूट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• ग्रहीष्यामि – गृह धातुः नवमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपद लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• दास्यामि – दा धातः प्रथमगण:/तृतीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• करिष्यामि – कृ धातुः अष्टमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• आगमिष्यति – आ + गम् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• अभिधास्यामि – अभि + धा धातु: तृतीयगणः परस्मैपदं लट्ल कार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• श्रोष्यति – शृ धातुः पञ्चमगण: परस्मैपदं लट्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
• ताडयिष्यामि – ताधातुः दशमगण: परस्मैपदं लुट्लकार: उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• ब्रवीमि – ब्रूधातुः द्वितीयगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं लट्लकारः उत्तमपुरुष: एकवचनम्।
• शेते – शी धातु: द्वितीयगण: आत्मनेपदं लट्लकारः प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्ध: (स्तम्भमेलनं कुरुत)।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. जानुचलनयोग्यः	कन्या
2. चतुःशालम्	सोमशर्मा
3. प्राप्तवयस्का	गृहम्
4. स्वप्नमग्नः	घट:
5. भग्नः	चिन्ता
6. अनागतवती	भिक्षुकः

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
1. जानुचलनयोग्यः	सोमशर्मा
2. चतुःशालम्	गृहम्
3. प्राप्तवयस्का	कन्या
4.  स्वप्नमग्नः	भिक्षुकः
5. भग्नः	घट:
6. अनागतवती	चिन्ता

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
“गृह्मण बालकम्”।
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः/ भिक्षुकः भार्या वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
सक्तुपिष्टेन पूर्ण: घट: भग्नः अभवत् यतः……….।
a. स्वप्नमग्न; ध्यानस्थितः भिक्षुक: लगुडप्रहारम् अकरोत्।
b. घट: भूमौ अपतत्।
उत्तरम् :
सक्तुपिष्टेन पूर्ण: घटः भग्नः अभवत् यतः स्वप्नमग्नः ध्यानस्थित : भिक्षुकः लगुडप्रहारम् अकरोत्।

सूचनानुसारं वाक्यपरिवर्तनं कुरुत।

प्रश्न 1.
स: अचिन्तयत्।
(लट्लकारं योजयत।)
उत्तरम् :
स: चिन्तयति।

प्रश्न 2.
घटस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यामि।
(लङ्लकारे परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
घटस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्नवम्।

प्रश्न 3.
अजाभिः प्रभूताः धेनू: ग्रहीष्यामि।
(बहुवचने परिवर्तयत।)
उत्तरम् :
अजाभिः प्रभूताः धेनूः ग्रहीष्यामः।

प्रश्न 4.
एकदा सोमशर्मा मां दृष्ट्वा मत्समीपम् आगमिष्यति।
(‘त्वान्त’ निष्कासयत।)
उत्तरम् :
एकदा सोमशर्मा मां दर्शविष्यति मत्समीपम् आगमिष्यति च।

प्रश्न 5.
स्वभावकृपणः सः पाण्डुरताम् अगच्छत्।
(‘स्म’ योजयत।)
उत्तरम् :
स्वभावकृपणः सः पाण्डुरतां गच्छति स्म।

समानार्थकशब्द योजयित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

1. प्रभूता: – वडवाप्रसवतः प्रभूता: अश्वाः भविष्यन्ति। वडवाप्रसवत: बहवः/प्रचुराः अश्वा: भविष्यन्ति।
2. पूर्णम् – यत्परिपूर्णोऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते। यत्परिसमग्र:/सकल:/अखण्डे ऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते।
3. शोभनम् – बालस्य रूपं शोभनम् अस्ति। बालस्य रूपं सुन्दरं/रुचिरं/साधु अस्ति।
4. कृपणः – कस्मिंश्चित् नगरे कश्चित् स्वभावकृपणो नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म ।
   कस्मिंशित् नगरे कश्चित् स्वभावकदर्य:/क्षुद्रः/किंपचान: नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
स्वभावकृपणः, नगरे, भिक्षया, रज्ज्वा, नागदन्ते, कटम्, सक्तुपिष्टेन, अजा, धेनूः, धेनुभिः, महिषीभिः, वडवाः, भार्याम्, कुक्कुरम्, लगुडेन	तेन, तम्, तत्, सः, अयम् अस्यः, अहम्, ताभ्याम्, तेषाम् माम्-मा	प्रतिवसति, वर्तते, भवति, अचिन्तयत्, प्राप्स्यामि, भविष्यति, ग्रहीष्यामि, सम्पत्स्यते, दास्यति, करिष्यामि आगमिष्यति, अभिधास्यामि, श्रोष्यति, ताडयिष्यामि, क्रेष्यामि	सम्पूरित:, परिपूर्णः, प्रभूताः, प्रभूतम्, रूपाढ्याम्, पाण्डुर:

समासाः।

समस्तपदम्	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम
स्वभावकृपणः	miser by nature	स्वभावेन कृपणः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
कोपाविष्टः	overcome by anger	कोपेन आविष्टः।	तृतीया तत्पुरुष समास।
लगुडप्रहार:	blow of a stick	लगुडस्य प्रहारः।	षष्ठी तत्पुरुष समास।
जानुचलनम्	walking by the knees	जानुभ्याम् चलनम्।	तृतीया तत्पुरुष समास।
सक्तुपिष्टेन	with flour of sattu	सक्तो : पिष्टं, तेन।	षष्ठी तत्पुरुष समास।

मनोराज्यस्य फलम् Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

भारतात कथाकथनाची परंपरा फार पूर्वीपासून आहे. शर्करावगुण्ठित उपदेश करून सहजपणे एखादे मूल्य पटविण्यासाठी गोष्ट हे प्रभावी माध्यम ठरते. विष्णुशर्मारचित पंचतंत्र या कथा संग्रहात पुढील 5 तंत्रे गोष्टीरूपाने मांडली आहेत.1) मित्रभेदः 2) मित्रसम्प्राप्तिः 3)काकोलुकीयम् 4)लब्धपणरा: 5) अपरीक्षितकारकम्. राजा अमरशक्तीच्या तीन मुलांना नीती व राज्यशास्त्राचे शिक्षण देण्यासाठी, व्यवहारज्ञानात चतुर बनविण्यासाठी विष्णुशर्माने हा ग्रंथ रचला.

विष्णुशर्मा विरचित ‘पंचतंत्र’ या जगप्रसिद्ध कथासंग्रहातील ‘अपरीक्षितकारकम्’ (अविचाराने केलेले काम) या तंत्रावर आधारित प्रस्तुत कथा आहे. आपल्या स्वप्नांच्या पूर्तीसाठी जिद्दीने झटणे आवश्यक असते. केवळ दिवास्वप्न पाहून, न घडलेल्या गोष्टींबद्दल विचार करत राहिल्यास वर्तमानात असलेल्या गोष्टीही हातातून निघून जातात, हा बोध भिक्षुकाच्या या कथेतून मिळतो.

India has a wide history of story literature. Stories have been a very strong and effective method of inculcating moral and ethical things since time immemorial A classical example of this is king Amarshakti whose sons could not be taught by any traditional means.

It uses only when the scholar Vishnusharma took them into this fold and narrated to them stories that could make them proficient in administration. It is these stories which form the basis of the five principles of पञ्चतन्त्र – 1) मित्रभेद: 2) मित्रसम्प्राप्ति: 3) काकोलूकीयम् 4) लब्धप्रणाश: 5) अपरीक्षितकारकम् The present story is taken from the अपरीक्षितकारकम् which deals with the effect of actions done without proper thinking. This story presents to us the ill-effects of daydreaming and building castles in air without proper action to follow it.

परिच्छेद : 1

कस्मिंश्चित् ………………. शतं प्राप्स्यामि।
कस्मिंश्चित् नगरे कश्चित् स्वभावकृपणो नाम कोऽपि भिक्षुकः प्रतिवसति स्म । तेन भिक्षया प्राप्तेन सक्तुपिष्टेन कलश: सम्पूरितः । तं च घट नागदन्ते रज्ज्वा बद्ध्वा तस्याधस्तात् कटं प्रसार्य सततं तद्विषये चिन्तयन् सः सुप्तः । स: अचिन्तयत् – “यत्परिपूर्णोऽयं घटस्तावत् सक्तुपिष्टेन वर्तते । यदि दुर्भिक्षं भवति तर्हि अस्य विक्रयणेन रूप्यकाणां शतं प्राप्स्यामि ।

अनुवादः

कोण्या एका नगरात कोणी एक स्वभावकृपण नावाचा भिक्षुक राहात असे. त्याने भिक्षा मागून मिळालेल्या सातूच्या पिठाने घडा पूर्ण भरला, आणि (त्याने) त्या घड्याला दोरीने खुंटीवर बांधून त्याच्या खालीच चटई पसरून सतत त्या विषयीच विचार करत तो (तिथे) झोपला. त्याने विचार केला – “हा घडा सातूच्या पिठाने पूर्ण भरलेला आहे. जर दुष्काळ पडला तर याच्या (सातूच्या पीठाच्या) विक्रीतून शंभर रूपये मिळवेन.

In certain city there lived a certain monk named स्वभावकृपण. He filled a pot with the flour of sattu which he obtained as alms. After hanging that pot with a rope to the nail, spreading a mat exactly below it, he fell asleep constantly thinking about it. He thought this pot is filled with sattu flour. If there is a famine, (scarcity of food) I’ll get hundred rupees by selling it.

परिच्छेद : 2

ततस्तेन ………….. जानुचलनयोग्यः भविष्यति।
ततस्तेन अहम् अजाद्वयं क्रेष्यामि। तत: पाण्मासिक-प्रसववशात् ताभ्यां यूथः भविष्यति। ततोऽजाभिः धेनू: ग्रहीष्यामि, धेनुभिः महिषी:, महिषीभिः वडवाः, वडवाप्रसवतः प्रभूता: अश्वाः भविष्यन्ति । तेषां विक्रयणात्प्रभूतं सुवर्ण प्राप्स्यमि। सुवर्णेन चतु:शालं गृहं सम्पत्स्यते। ततः कश्चित् धनिकः प्राप्तवयस्कां रूपाढ्यां कन्यां मां दास्यति । आवयोः पुत्रः भविष्यति । तस्याहं सोमशमति नाम करिष्यामि । तत: स: जानुचलनयोग्यः भविष्यति।

अनुवादः

त्यानंतर त्यातून मी दोन बकऱ्या विकत घेईन. त्यानंतर सहा महिन्यांनी त्यांच्या प्रजननातून त्यांचा कळप तयार होईल. त्यानंतर पुष्कळ बकऱ्या झाल्यावर गायी विकत घेईन. गाईंनंतर म्हशी, म्हशींनंतर घोड्या, घोड्यांच्या प्रजननातून पुष्कळ घोडे जन्माला येतील. त्यांच्या विक्रीतून पुष्कळ सोने मिळवेन.

त्या सोन्यामुळे चौसोपी घर होईल. तेव्हा कोणी एक धनिक वयात आलेली रूपवती कन्या मला देईल. आम्हां दोघांना मुलगा होईल. त्याचे मी सोमशर्मा असे नाव ठेवेन त्यानंतर तो रांगू लागेल.

Then, with that, I shall buy two goats. Then, after six month of their pro-creation, there will be a flock of them. Then with the goats, I shall get cows, with the cows buffaloes, with the buffaloes, many mares, from many mares there will be many horses.

I shall obtain lots of gold by selling them. With the gold there will be a mansion (four buildings enclosing a quadrangle). Then some rich man will give me his beautiful daughter of marriageable age. Then we will have a son. I will name him as Somasharma. Then he’ll be able crawl on knees.

परिच्छेद : 3

एकदा सोमशर्मा ………… यया ।।
एकदा सोमशर्मा मां दृष्ट्वा मत्समीपम् आगमिष्यति । ततोऽहं कोपाविष्टः अभिधास्यामि भार्याम्, “गृहाण बालकम्’ इति । साऽपि मम वचनं न श्रोष्यति । तावत्काले कश्चन कुक्कुरं तत्र आगमिष्यति । सोमशर्मा तस्मात् भीतः भविष्यति। ततोऽहं समुत्थाय लगुडेन तं कुक्कुर ताडयिष्यामि।” एवं स्वनमग्नः ध्यानस्थितः सः तथैव लगुडप्रहारम् अकरोत् । तेन लगुडपारेण सक्तुपिष्टेन पूर्णः सः घट: भग्नः अभवत् । स्वभावकृपणः सः पाण्डुरताम् अगच्छत् । अत: ब्रवीमि – अनागतवती चिन्तामसम्भाव्यां करोति यः । स एव पाण्डुर: शेते सोमशर्मपिता यथा ।।

अनुवादः

एकदा सोमशर्मा मला पाहून माझ्याजवळ येईल. तेव्हा रागावलेला मी पत्नीला म्हणेन, “मुलाला घे.” ती सुद्धा माझे बोलणे ऐकणार नाही. त्याचवेळी कोणी एक कुत्रा तेथे येईल. सोमशर्मा त्याला घाबरेल. तेव्हा मी उठून काठीने त्या कुत्र्याला मारेन, अशा प्रकारे स्वप्नात गढून गेल्याने विचारमग्न झालेल्या त्याने तशाच प्रकारे काठीचा प्रहार केला. त्या काठीच्या प्रहाराने सातूच्या पिठाने भरलेला तो घडा फुटला. तो स्वभावकृपण पांढरा झाला.

म्हणून म्हणतो – अद्याप न घडलेल्या गोष्टींची आणि अशक्य गोष्टींची जो उगाचच चिंता करतो (विचार करतो), तो झोपलेल्या सोमशाच्या पित्याप्रमाणेच पांढरा होतो.

Once after seeing me Heref will come to me. Then, I will angrily say to my wife ” Take the boy”. She too will not hear my words. By that time, a certain dog will come there. Somasharma will get scared of it. Then after getting up, I shall hit that dog with a stick.

Thus engrossed in the dream he who was thinking, struck a blow with the stick. Due to the blow of the stick, the pot filled with sattu flour was shattered (broke) and that स्वभावकृपण got all whitened. Hence I tell you, he who sleeps over (worries over) something yet to come, or something impossible, gets whitened (pale) just like Somasharma’s father who was sleeping.

सन्धिविग्रहः

• कश्चित् – क: + चित्।
• ततस्तेन – ततः + तेन। ततोऽजाभिः – ततः + अजाभिः।
• तस्याहम् – तस्य + अहम्।
• विक्रयणात्प्रभूतम् – विक्रयणात् + प्रभूतम्।
• तावत्काले – तावत् + काले।
• चिन्तामसम्भाव्याम् – चिन्ताम् + असम्भाव्याम्।
• साऽपि – सा + अपि।
• तथैव – तथा + एव।
• स्वभावकृपणो नाम – स्वभावकृपणः + नाम।
• कोऽपि – क: + अपि।
• तद्विषये – तत् + विषये।
• यत्परिपूर्णोऽयम् – यत् – परिपूर्ण: + अयम्।
• घटस्तावत् – घटः + तावत् ।
• कस्मिंचित् – कस्मिन् + चित् ।

समानार्थकशब्दाः

• भिक्षुकः – भिक्षुः, परिव्राजकः, परिव्राट्।
• रज्जुः – गुणः, सूत्रम्।
• नगरम् – पत्तनम्, पुरी।
• कलशः – घटः, कुम्भः ।
• वडवा – अश्वा, वामी।
• कन्या – तनया, पुत्री, दुहिता।
• पुत्रः – आत्मजः, सुतः, सुनः।
• प्रभूताः – बहुलाः, बहवः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• सुप्तः × जागरितः।
• पूर्णः × अपूर्णः ।
• प्रभूताः × स्तोकाः।
• समीपे × दूरे।

शब्दार्थाः

1. स्वभावकृपणः – miserly by nature – स्वभावाने कंजूष
2. सक्तुपिष्टम् – saktu flour – सातूचे पीठ
3. नागदन्तः – bracket on the wall – खुंटी
4. दुर्भिक्षम् – famine – दुष्काळ
5. विक्रयणेन – by selling – विकून
6. बद्ध्वा – having tied – बांधून
7. प्रसार्य – having spread – पसरून
8. अजा – goat – बकरी, शेळी
9. महिषी – buffalo – म्हैस
10. वडवा – mare – घोड़ी
11. अश्वः – horse – घोडा
12. प्रभूतम् – a lot – पुष्कळ
13. प्राप्तवयस्का – of proper age – वयात आलेली
14. जानुचलनयोग्य: – able to crawlon knees – रांगण्यायोग्य
15. भ्यूथः – flock / shed – समूह, कळप
16. ‘चतुःशालम् – quadrangle with four building (mansion) – वाडा
17. मत्समीपम् – near me – माझ्याजवळ
18. कोपाविष्टः – angry – अतिशय रागावलेला
19. अभिधास्यामि – I will say – मी बोलेन
20. गुहाण – you take – तू घे
21. कुक्कुरः – dog – कुत्रा
22. समुत्थाय – after getting up – उठून
23. लगुडेन – with a stick – काठीने
24. पाण्डुरः – white – पांढरा
25. अनागतवती – not arrived – न आलेली
26. असम्भाव्यम् – impossible – अशक्य
27. शेते – sleeps – झोपतो

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 4 विध्यर्थमाला Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 4 विध्यर्थमाला Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यासः

श्लोकः 1

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
विद्यार्थी किं त्यजेत् ?
उत्तरम् :
विद्यार्थी सुखं त्यजेत् ।

प्रश्न आ.
सुखार्थी किं त्यजेत् ?
उत्तरम् :
सुखार्थी विद्या त्यजेत् ।

2. सन्धिविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. त्यजेद्विद्याम्
2. त्यजेत्सुखम्
3. कुतो विद्या
4. कुतो विद्यर्थिनः

उत्तरम् :

1. त्यजेद्विद्याम् – त्यजेत् + विद्याम् ।
2. त्यजेत्सुखम् – त्यजेत् + सुखम् ।
3. कुतो विद्या – कुतः + विद्या ।
4. कुतो विद्यार्थिन: – कुतः + विद्यार्थिनः ।

3. समानार्थकशब्दं लिखत।

प्रश्न 1.
1. विद्या
2. विद्यार्थी
उत्तरम् :
1. विद्या – ज्ञानम्, शिक्षा ।
2. विद्यार्थी – छात्र:, शिष्यः, अन्तेवासी।

श्लोक: 2.

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
कीदृशं जलं पिबेत् ?
उत्तरम् :
वस्त्रपूतं सुखं त्यजेत्।

प्रश्न आ.
कीदृशीं वाणी वदेत् ?
उत्तरम् :
सत्यपूतां वाणी वदेत्।

2. समानार्थकशब्दं चित्वा लिखत ।
वाक्, पवित्रम्, ऋतम्, उदकम् ।

प्रश्न 1.
समानार्थकशब्दं चित्वा लिखत ।
वाक्, पवित्रम्, ऋतम्, उदकम् ।
उत्तरम् :

1. वाक् – वाणी।
2. पवित्रम् – पूतम्।
3. ऋतम् – सत्यम्।
4. उदकम् – जलम्।

3. स्तम्भमेलनं कुरुत।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

विशेषणम्	विशेष्यम्
दृष्टिपूतः	पादः
वस्त्रपूतम्	जलम्
मनः पूतम्	आवरणम्
सत्यपूता	वाणी

श्लोकः 3

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
मनुजः कीदृशं धनं काङ्केत ?
उत्तरम् :
मनुज: अलब्ध धनं काक्षेत।

प्रश्न आ.
वृद्धं धनं कुत्र निक्षिपेत् ?
उत्तरम् :
वृद्धं धनं तीर्थेषु निक्षिपेत्।

2. क्रमानुसारं रचयत।

प्रश्न 1.

1. धनस्य रक्षणम्।
2. तीर्थेषु दानम्।
3. धनस्य इच्छा ।
4. धनस्य वर्धनम्।

उत्तरम् :

1. धनस्य इच्छा।
2. धनस्य रक्षणम् ।
3. धनस्य वर्धनम् ।
4. तीर्थेषु दानम् ।

श्लोकः 4

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
क्रोधं केन जयेत्?
उत्तरम् :
क्रोधं अक्रोधेन जयेत्।

प्रश्न आ.
दानेन किं जयेत् ?
उत्तरम् :
दानेन कदर्य जयेत्।

प्रश्न इ.
सत्येन किं जयेत्?
उत्तरम् :
सत्येन अनृतं जयेत्।

2. विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
क्रोधः, असाधुः, सत्यम्, दानम् ।

प्रश्न 1.
विरुद्धार्थकशब्द लिखत ।
क्रोधः, असाधुः, सत्यम्, दानम् ।
उत्तरम् :

• क्रोध: × अक्रोधः, क्षमा।
• असाधुः × साधुः।
• सत्यम् × अनृतम्।
• दानम् × कदर्यम् ।

3. श्लोकात् तृतीयान्तपदानि चित्वा लिखत ।

प्रश्न 1.
श्लोकात् तृतीयान्तपदानि चित्वा लिखत ।
उत्तरम् :
तृतीया – अक्रोधेन, साधुना, दानेन, सत्येन

4. सन्धिविग्रहं कुरुत ।
चानृतम्।

प्रश्न 1.
चानृतम्।
उत्तरम् :
चानृतम् – च + अनृतम्।

श्लोक: 5

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न अ.
प्रत्यहं किं प्रत्यवेक्षेत ?
उत्तरम् :
प्रत्यहं आत्मन: चरितं प्रत्यवेक्षेत।

प्रश्न आ.
चरितं केन तुल्यं माऽस्तु ?
उत्तरम् :
चरितं पशुभि: तुल्यं माऽस्तु।

प्रश्न इ.
चरितं केन तुल्यम् अस्तु ?
उत्तरम् :
चरितं सत्पुरुषै : तुल्यम् अस्तु।

2. सन्धिं कुरुत।

प्रश्न अ.
पशुभिः + तुल्यम्
उत्तरम् :
पशुभिस्तुल्यम् – पशुभिः + तुल्यम् ।

प्रश्न आ.
किम् + नु
उत्तरम् :
किन्नु – किम् + नु।

प्रश्न इ.
सत्पुरुषैः + इति
उत्तरम् :
सत्पुरुषैरिति – सत्पुरुषैः + इति।

प्रश्न ई.
नरः + चरितम्
उत्तरम् :
नरश्चरितमात्मनः – नरः + चरितम् + आत्मनः ।

3 समानार्थकशब्दानां युग्मं चिनुत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

अ	आ
प्रत्यहम्	प्रतिदिनम्
नर:	मनुज:
चरितम्	वर्तनम्
पशुः	मृगः
तुल्यः	समः
सत्पुरुषाः	सज्जनाः

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 4 विध्यर्थमाला Additional Important Questions and Answers

विभक्त्यन्तरूपाणि।

1. प्रथमा – विद्या, सुखम्, विद्यार्थी, सुखार्थी।
2. द्वितीया – विद्याम, सुखम्।

लकारं लिखत।

1. त्यजेत् – त्यज् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
2. न्यसेत् – न्यस् धातुः चतुर्थगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
3. पिबेत् – पा – पिब् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
4. वदेत् – वद् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम।
5. समाचरेत् – सम् + आ + चर् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम।
6. वर्धयेत् – वृध् – वर्धधातुः प्रथमगण: आत्मनेपदं प्रयोजकरूपम् विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
7. जयेत् – जि – जय् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
8. पश्येत् – दृश् – पश्य् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
9. अयित् – ऋधातुः प्रथमगणः परस्मैपदं प्रयोजकरूपम्, विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
10. प्रत्यवेक्षेत – प्रति + अव + ईश् धातुः प्रथमगण:आत्मनेपदं विधिलिङ्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
11. चिन्तयेत् – चिन्त् धातुः दशमगण: उभयपदम् अत्र परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
12. पराक्रमेत् – परा + क्रम् धातुः प्रथमगणः परस्मैपदं विधिलिङ्लकार : प्रथमपुरुष: एकवचनम्।
13. अवलुम्पेत – अव + लुम्प् धातुः षष्ठगण: उभयपदम् अत्र आत्मनेपदं विधिलिङ्लकारः प्रथमपुरुषः एकवचनम्।
14. विनिष्पतेत् – वि + निस् + पत् धातुः प्रथमगण: परस्मैपदं विधिलिङ्लकार: प्रथमपुरुष: एकवचनम्।

पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत ।

प्रश्न 1.

उत्तरम् :

प्रश्न 2.

उत्तरम् :

प्रश्न 3.

उत्तरम् :

प्रश्न 4.

उत्तरम् :

प्रश्न 5.

उत्तरम् :

प्रश्न 6.

उत्तरम् :

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
1. दृष्टिपूतं पादं न्यसेत्।
2. मन:पूतं समाचारेत्।
उत्तरम् :
1. कथं पादं न्यसेत?
2. मन:पूतं किं कुर्यात् ? (पद्यांशं पठित्वा जालरेखाचित्रं पूरयत। )

प्रश्न 2.
1. लब्धं धनं प्रयत्नतः रक्षेत्।
2. रक्षितं धनं सम्यक् वर्धयेत।
उत्तरम् :
1. लब्धं धनं कथं रक्षेत?
2. कीदृशं धनं सम्यक् वर्धयेत?

प्रश्न 3.
1. असाधुं साधुना जयेत्।
2. दानेन कदर्य जयेत्।
उत्तरम् :
1. असा, केन जयेत्?
2. दानेन किं जयेत्?

विभक्त्यन्तरूपाणि

• प्रथम – नरः।
• द्वितीया – दुःखाधिकान्, सुखाधिकान्, आत्मानम्।
• तृतीया – पशुभिः, सत्पुरुषैः।
• चतुर्थी – शोकहर्षाभ्याम्, शत्रुभ्याम्।
• सप्तमी – दुःखे, सुखे।

प्रवनिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.
शत्रुभ्याम् इव शोकहर्षाभ्याम् आत्मानं न अर्पयेत्।
उत्तरम् :
काभ्याम् इव शोकहर्षाभ्याम् आत्मानं न अर्पयेत्?

प्रश्न 2.

1. नर: आत्मनःचरितं प्रत्यवेक्षेत।
2. प्रत्यहम् आत्मनः चरितं प्रत्यवेक्षेत।
3. मे चरितं पशुभिः तुल्यम्।
4. मे चरितं सत्पुरुषै : तुल्यम्।
5. नृपः बकवत् अर्थान् चिन्तयेत्।
6. नृपः सिंह: इव पराक्रमेत् ।

उत्तरम् :

1. कआत्मनःचरितं प्रत्यवेक्षेत?
2. कदा आत्मन: चरितं प्रत्यवेक्षेत?
3. मे चरितं कै: तुल्यम्?
4. मे चरितं कै: तुल्यम्?
5. नृपः बकवत् कान् चिन्तयेत्?
6. नृपः कः इव पराक्रमेत्?

सूचनानुसारं कृती: कुरुत।

प्रश्न 1.
विशेषण – विशेष्य – सम्बन्धः।
‘धनम्’ इति शब्दस्य चत्वारि विशेषणनि चिनुत ।
उत्तरम् :
अलब्धम्, लब्धम्, रक्षितम्, वृद्धम्।

लेखनकौशलम् 

• हर्षः – वर्षाकाले हर्ष : भवेत्। वर्षाकाले प्रमोदः/ आनन्द: भवेत्।
• वचः – गुरोः वच: अनुकरणीयः। गुरोः व्याहार : अनुकरणीयः।
• शत्रुः – सः शत्रु: अतीव बलवान् आसीत्। सः रिपुः / वैरी अतीव बलवान् आसीत्।

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
विद्या, साधुना, सत्पुरुषैः	त्यजेत्, न्यसेत्, निक्षिपेत्, जयेत्	दृष्टिपूतम्
विद्याम्, दुःखे	पिबेत्, वदेत्, पश्येत्, अर्पयेत्, विनिष्पतेत्	वस्त्रपूतम्
वाणीम्, शत्रुभ्याम्	समाचारेत्, काक्षेत, प्रत्यवेक्षेत, चिन्तयेत्	मन:पूतम्
क्रोधम, पशुभिः	रक्षेत्, वर्धयेत्, पराक्रमेत्	सत्यपूताम्

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
शोकहर्षाभ्याम्	grief and happiness	शोकःच, हर्ष:च, ताभ्याम्।	इतरेतर द्वन्द्व समास
दृष्टिपूतम्	purified by sight	दृष्ट्या पूतम्।	तृतीया तत्पुरुष समास
वस्त्रपूतम्	purified by cloth	वस्त्रेण पूतम्।	तृतीया तत्पुरुष समास
सत्यपूताम्	purified with truth	सत्येन पूता, ताम्।	तृतीया तत्पुरुष समास
मन:पूतम्	purified with mind	मनसा पूतम्।	तृतीया तत्पुरुष समास

विध्यर्थमाला Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

सुभाषिते हा संस्कृत साहित्याचा अविभाज्य भाग आहे. सुभाषिते कमी शब्दात खोल अर्थ सांगतात. सुभाषिते मनोरंजक तसेच माहितीपर असतात. काही सुभाषिते आपण कसे वागावे, काय करावे, काय करू नये हे सांगतात.

प्रस्तुत पद्य पाठामध्ये अशाच सुभाषितांचा समावेश आहे, जी आपल्याला काय करावे आणि काय करू नये ते सांगतात. “विध्यर्थ’ (विधि-अर्थ) हा शब्द आपल्याला क्रियेची गरज सांगतो.

We know that subhashitas that are an integral part of Sanskrit literature convey a very deep meaning. They are entertaining, as well as informative. Some subhashitas guide us as to how we should behave, what we should do and what are the things we should not do.

As the name suggests विध्यार्थमाला is a collection of beautiful slokas that tell us what we should do and what we should not do. The word foraf (विधि-अर्थ) tells the worth, necessity of an action.

श्लोकः 1

सुखार्थी ………………….. सुखम् ।।1।।

श्लोकः : सुखार्थी चेत् त्यजेद्विद्यां विद्यार्थी चेत् त्यजेत्सुखम्।
सुखार्थिनः कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम् ।।1।। (अनुष्टुभ्)

अन्वयः सुखार्थी चेत् विद्यां त्यजेत्। विद्यार्थी चेत् सुखं त्यजेत्। सुखार्थिन: विद्या कुतः? विद्यार्थिनः सुखं कुतः?

अनुवादः

सुखाची इच्छा असणाऱ्याने विद्येचा त्याग करावा. विद्येची इच्छा असणाऱ्याने सुखाचा त्याग करावा. सुखाची इच्छा असणाऱ्यांस विद्या कुठून मिळणार? विद्येची इच्छा असणाऱ्यांस सुख कुठून मिळणार?

If a person desires comforts he should give up knowledge. If a person desires knowledge he should give up comforts. From where do the ones yearning for comforts get knowledge? From where do the ones desiring knowledge get comfort?

श्लोकः 2

दृष्टिपूतं …………………….. समाचारेत् ।।2।।

श्लोकः : दृष्टिपूतं न्यसेत् पादं वस्त्रपूतं पिबेत् जलम्।
सत्यपूतां वदेत् वाणीं मनःपूतं समाचारेत् ।।2।। (मनुस्मृतिः) (अनुष्टुभ)

अन्वयः दृष्टिपूतं पादं न्यसेत् । वस्त्रपूतं जल पिबेत् । सत्यपूतां वाणी वदेत् । मन:पूतं समाचरेत्।

अनुवादः

योग्यरीत्या पाहून पाय ठेवावा. वस्त्राने गाळून घेतलेले पाणी प्यावे. सत्याने पवित्र झालेली भाषा बोलावी आणि योग्य रीतीने विचार करुन (मनन करून) वर्तन करावे.

One should take a step after seeing. One should drink water purified by a cloth. One should speak words purified with truth and one should act after thinking.

श्लोकः 3

धनमलब्ध …………………….. निक्षिपेत् ।।3।।

श्लोकः : धनमलब्धं काङ्क्षत, लब्धं रक्षेत् प्रयत्नतः।
रक्षितं वर्धयेत् सम्यक्, वृद्ध तीर्थेषु निक्षिपेत् ।।3।। (अनुष्टुभ)

अन्वयः : अलब्धं धनं काहक्षेत। लब्ब (धन) प्रयत्नतः रक्षेत्। रक्षितं (धन) सम्यक् वर्धयेत्। वृद्धं (धन) तीर्थेषु निक्षिपेत्।।

अनुवादः

न मिळालेल्या धनाची इच्छा करावी. प्राप्त झालेल्या धनाचे प्रयत्नपुर्वक रक्षण करावे. रक्षण केलेले धन चांगल्या रीतीने वाढवावे. अधिक (वाढलेले) धन तीर्थक्षेत्री / चांगल्या ठिकाणी (कार्यात) दान करावे.

One should wish for wealth which is not obtained. One should protect that which is obtained with efforts. That which is protected should be enhanced properly and the wealth which is enhanced should be put into good use. (given in charity)

श्लोकः 4

अक्रोयेन ………………. चानृतम् ।।4।।
श्लोकः : अक्रोधेन जयेत् क्रोधम् असाधु साधुना जयेत्।
जयेत् कदयं दानेन जयेत् सत्येन चानृतम् ।।4।।(अनुष्टुभ्)

अन्वयः : अक्रोधेन क्रोधं जयेत् । साधुना असाधुं जयेत् । दानेन कदर्य जयेत् । सत्येन च अनृतम् जयेत्।

अनुवादः

क्रोधाला शांततेने (क्षमेने) जिंकावे, सज्जनाने दुष्टाला जिंकावे (चांगल्याने | वाईटाला जिंकावे), कंजूषपणाला दानाने जिंकावे आणि सत्याने असत्याला जिंकावे.

One should win over anger with calmness. One should win over the wicked with goodness. One should win over miserliness with charity and one should win over falsehood with truth.

श्लोकः 5

प्रत्यहं ……………………… सत्पुरुषैरिति ।।6।।

श्लोकः : प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत नरश्चरितमात्मनः ।
किन्नु मे पशुभिस्तुल्यं किन्नु सत्पुरुषैरिति ।।6।। (अनुष्टुभ)

अन्वयः नर: आत्मन: चरितं प्रत्यहं प्रत्यवेक्षेत किं नु मे (चरित) पशुभि: तुल्यम्? किं नु (मे चरित) सत्पुरुषैः (तुल्यम्) इति।

अनुवादः

मनुष्याचे स्वत:च्या चारित्र्याकडे (वर्तनाकडे) बारकाईने दररोज पाहावे (आणि विचारावे) “खरेच माझे बर्तन पशूसमान आहे की सज्जनांसमान?”
Man should observe his behaviour daily (and ask) “Did I behave like animals? Or did I behave like good people?”

सन्धिविग्रहः

• धनमलब्धम् – धनम् + अलब्धम् ।
• सिंहवच्च – सिंहवत् + च।
• वृकवच्च – वृकवत् + च।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• त्यजेत् × स्वीकुर्यात, गृह्णीयात् ।
• सुखम् × दुःखम् ।
• अलब्धम् × लब्धम्।
• सत्यम् × असत्यम्।
• पूतम् × मलिनम्, अस्वच्छम, अमङ्गलम् ।
• सत्पुरुषाः × दुर्जनाः, खलाः, दुष्टाः।

समानार्थकशब्दाः

1. वाणी – वाक्, भाषा, ब्राह्मी, भारती, गिर् ।
2. पूतम् – पवित्रम्, पावनम् ।
3. सत्यम् – ऋतम् ।
4. जलम् – नीरम्, उदकम्, तोयम्, अम्बु, पयः ।
5. काक्षेत – इच्छेत्।
6. लब्धम् – प्राप्तम्।
7. धनम् – वित्तम्, अर्थम्, द्रविणम्।
8. सम्यक् – सुष्ठु ।
9. कोधः – रोषः।
10. असाधुः – दुष्ट, दुर्जनः।
11. कदर्यम् – कृपणता।
12. सत्यम् – ऋतम्।
13. असत्यम् – अनृतम्।
14. दु:खम् – शोकः।
15. हर्षः – आनन्दः।
16. शत्रुः – रिपुः, अरिः, वैरी।
17. अधिकम् – प्रभूतम्, बहु।
18. सिंहः – वनराजः, केसरी, मृगेन्द्रः।
19. शश: – शशकः।
20. प्रत्यहम् – प्रतिदिनम्।
21. नरः – मनुजः, पुरुषः।
22. चरितम् – वर्तनम्।
23. पशुः – प्राणी, मृगः।
24. तुल्यः – समः।
25. सत्पुरुषाः – सज्जनाः।

शब्दार्थाः

1. सुखार्थी – one who wishes happiness – सुखाची इच्छा असणारा
2. चेत् – if – जर
3. विद्या – knowledge – विद्या, ज्ञान
4. त्यजेत् – should leave – त्याग करावा
5. कुतः – from where/how – कुठून
6. सुखम् – happiness – सुख
7. दृष्टिपूतम् – after seeing (purified by sight) – नीट पाहून
8. न्यसेत् – should place – ठेवावे
9. समाचरेत् – should act – वागावे
10. काङ्क्षेत – should wish – इच्छा करावी
11. रक्षेत् – shoul protect – रक्षण करावे
12. प्रयत्नतः – with efforts – प्रयत्नपूर्वक
13. वर्धयेत् – should enhance – वाढवावे
14. सम्यक् – properly – योग्यरीत्या
15. क्रोध – anger – राग
16. अक्रोधेन – with calmness – शांततेने
17. असाधु – wicked – दुष्ट
18. कदर्यम् – miserliness – कंजूषपणा
19. अनृतम् – falsehood – असत्य
20. दुःखे – in sorrow – दुःखात
21. आत्मानम् – oneself – स्वत:ला
22. सुखे – in happiness – सुखात
23. शोकहर्षाभ्याम् – to sorrow and happiness – दु:ख व सुखाला
24. न अर्पयेत् – should not surrender – समर्पित करू नये
25. आत्मनः – of oneself – स्वत:चे
26. चरितम् – behaviour – वर्तन
27. प्रत्यहम् – everyday – दररोज
28. प्रत्यवेक्षेत – observe – परीक्षण करावे
29. तुल्यम् – like – सारखे, तुलना करण्यायोग्य
30. बकवत् – like a crane – बगळ्याप्रमाणे
31. सिंहवत् – like a lion – सिंहाप्रमाणे
32. वृकवत् – like a wolf – लांडग्याप्रमाणे
33. शशवत् – like a rabit – सश्याप्रमाणे
34. अवलुम्पेत – should tear down – फाडावे, नामोहरम करावे
35. विनिष्पतेत् – should get out of – बाहेर पडावे
36. चिन्तयेत् – should think – विचार करावा
37. पराक्रमेत् – should be brave – पराक्रम करावा

Balbharti Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Solutions Anand Chapter 8 मनसः स्वच्छता Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 9 Sanskrit Anand Solutions Chapter 8 मनसः स्वच्छता

Sanskrit Anand Std 9 Digest Chapter 8 मनसः स्वच्छता Textbook Questions and Answers

भाषाभ्यास:

1. एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
निद्रा कदा उत्तमा भवति?
उत्तरम् :
शरीरं मन: च स्वच्छे तर्हि निद्रा उत्तमा भवति।

प्रश्न 2.
स्नानेन किं भवति?
उत्तरम् :
स्नानेन शरीरं स्वच्छं, सतेजः, लघुभारमिव च भासते।

प्रश्न 3.
कदा प्रार्थनां बदामः?
उत्तरम् :
रात्रौ निद्रायाः पूर्व प्रार्थनां वदामः ।

प्रश्न 4.
माता श्यामस्य चरणौ केन मार्जयति?
उत्तरम् :
माता श्यामस्य चरणौ शाटिकाशलेन मार्जयति।

प्रश्न 5.
वयं प्रतिदिनं किमर्थ प्रयतामहे ?
उत्तरम् :
वयं पावित्र्यार्थ, स्वच्छतायै प्रतिदिनं प्रयतामहे ।

2. माध्यमभाषया लिखत।

प्रश्न 1.
मनसः स्वच्छताविषये माता श्यामं कथं बोधितवती?
उत्तरम् :
‘श्यामची आई’ या पुस्तकातील कथेवर आधारित ‘मनस: स्वच्छता’ या पाठात मनाची शुद्धता व आत्मिक समाधान यावर भाष्य केले आहे. श्याम शारीरिक स्वच्छतेबद्दल खूप जागरुक होता. तो लहानपणापासून दररोज न चुकता दोनदा आंघोळ करीत असे. एकदा संध्याकाळी खेळून आल्यावर श्यामने आंघोळ केली.

आईने त्याचे अंग नेहमीप्रमाणे पदराने स्वच्छ पुसले नंतर तिने श्यामला देवपूजेसाठी फुले आणण्यासाठी जा असे सांगितले पण श्याम म्हणाला, ‘माझे तळवे ओले आहेत त्यांना माती लागेल. तू आधी मोझे तळवे पूस. आईने श्यामचे तळवे पुसले. श्याम फुले घेऊन आल्यावर आई त्याच्याजवळ गेली आणि म्हणाली, ‘श्याम पायाला माती लागू नये, म्हणून जसे जपतोस तसेच मनाला मळ लागू म्हणून सुध्दा जप! देवाकडे प्रार्थना कर, शुद्ध बुद्धी दे!’ श्यामचा शरीर स्वच्छ ठेवण्याचा हट्ट बघून आईला कौतुक वाटलेच पण ही संधी साधून तिने श्यामच्या कोवळ्या मनावर एक सुंदर विचार बिंबवला. शरीराप्रमाणेच आपले मन स्वच्छ ठेवणे गरजेचे आहे. श्यामच्या आईने श्यामला दिलेला हा विचार सर्वांनीच आचरणात आणायला हवा.

In the lesson ‘मनसः स्वच्छता।’ Shyam’s mother has given him the moral about purity of mind. Shyam was very keen about his physical cleanliness. He used to take a bath twice a day without fail ever since his childhood.

Once he came home and took bath after playing in the evening. His mother wiped his body clean as she used to do every day. Then she asked Shyam to bring some flowers for worship.

He refused to keep his feet on soil fearing his wet feet would get dirty. Mother spreaded her pallu on the floor then Shyam dried his feet went. After getting the flowers, he came to his mother.

That time his mother told his that just as you take care of your feet not to get dirty also take care about purity of mind. Pray to God for a pure mind. In this way, with the instance of Shyam’s own habit physical cleanliness, mother enlightens Shyam to strive for purity of the mind.

3. अ. सन्धिविग्रहं कुरुत ।

प्रश्न 1.

1. लघुभारमिव
2. इत्यपि
3. इतोऽपि
4. तथैव
5. कदापि

उत्तरम् :

1. लघुभारमिव – लघुभारम् + इव।
2. इत्यपि – इति + अपि।
3. इतोऽपि – इत: + अपि।
4. तथैव – तथा + एव।
5. कदापि – कदा + अपि।

आ. वर्णविग्रहं कुरुत।

प्रश्न 1.
1. पादतलौ
2. स्नानस्य
उत्तरम् :
1. पादतलौ – प् + आ + द् + अ + त् + अ + ल् + औ।
2. स्नानस्य – स् + न् + आ + न् + अ + स् + य् + अ ।

इ. विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
पादतलौ	सतेजः
अभ्यासः	मलिनम्
मनः	आर्द्रो
शरीरम्	उत्तमः

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
पादतलौ	आर्द्रो
अभ्यासः	उत्तमः
मनः	मलिनम्
शरीरम्	सतेजः

4. समानार्थकशब्दयुग्मं चिनुत ।
शरीरम्, मृत्तिका, चरणौ, मित्रम्, मनः, मृद्, सुहृद्, चित्तम्, पादी, देहः

प्रश्न 1.
शरीरम्, मृत्तिका, चरणौ, मित्रम्, मनः, मृद्, सुहृद्, चित्तम्, पादी, देहः
उत्तरम् :

• शरीरम् – तनुः, कायः, देहः
• मृत्तिका – मृद्।
• चरणौ – पादौ।
• सुहृद् – मित्रम्, वयस्यः, सखा।
• मन: – चित्तम्, चेतः, अन्त:करणम्।

5. विरुद्धार्थक शब्द लिखत ।
पवित्रम्, शुष्कम्, नीचैः, स्वच्छम्, अधिकम्, सत्वरम् ।

प्रश्न 1.
पवित्रम्, शुष्कम्, नीचैः, स्वच्छम्, अधिकम्, सत्वरम् ।
उत्तरम् :

• पवित्रम् × अपवित्रम्, मलिनम्।
• शुष्कम् × आर्द्रम्।
• नीचैः × उच्चैः।
• स्वच्छम् × अस्वच्छम् ।
• अधिकम् × स्वल्पम्, न्यूनम् ।
• सत्वरम् × शनैः।

6. उपपदविभक्तिं योजयत ।

प्रश्न 1.
1. …………. पूर्वं वयं प्रार्थनां वदामः । (निद्रायाः/निद्रायै)
2. एकदा नित्यमिव खेलित्वा अहं ………. आगतः। (गृहे/गृहम्)

7. उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।।

प्रश्न 1.
मात्रा स्वशाटिका आर्द्रा कृता यतः …..।
अ) सा वर्षायां क्लिन्ना।
आ) तेन पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत्।
उत्तरम् :
आ) तेन पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत्।

Sanskrit Anand Class 9 Textbook Solutions Chapter 8 मनसः स्वच्छता Additional Important Questions and Answers

उचितं पर्यायं चिनुत ।

प्रश्न 1.

1. बाल्यादेव ……… स्नानं करोमि स्म। (त्रिवार, द्विवार)
2. ……… निद्रायाः पूर्व प्रार्थना करणीया। (दिने, रात्रौ)
3. अहं ……… आगत्य स्नानार्थं गतवान् । (गृहे / गृहम्)
4. सायङ्कालस्य स्नानार्थं ……… जलस्य आवश्यकता न भवति। (अधिकं / अधिकस्य)
5. ………… पुष्पाणि आनय। (देवपूजार्थं / देवपूजया)
6. मम………… आज़े। (पादतलं / पादतलौ)
7. ………… पाषाणे विस्तारय। (वस्त्रं / शाटिकाञ्चल)
8. मातुः वस्त्रम् ………… अभवत्। (शुष्कम् / आम्)

उत्तरम् :

1. द्विवारं
2. रात्रौ
3. गृहम्
4. अधिकस्य
5. देवपूजार्थम्
6. पादतलौ
7. शाटिकाञ्चलम्
8. आर्द्रम्

एकवाक्येन उत्तरत।

प्रश्न 1.
मनसः स्नानं नाम किम्?
उत्तरम् :
निद्रायाः पूर्वं कृता प्रार्थना नाम मनसः स्नानम्।

प्रश्न 2.
श्यामः कतिवारं स्नानं करोति स्म?
उत्तरम् :
श्यामः द्विवारं स्नानं करोति स्म।

प्रश्न 3.
कस्य स्नानस्य कृते अधिकस्य जलस्य आवश्यकता नास्ति?
उत्तरम् :
सायङ्कालस्य स्नानस्य कृते अधिकस्य जलस्य आवश्यकता नास्ति।

प्रश्न 4.
श्यामस्य माता कश्यं तस्य शरीरं मार्जयति स्म?
उत्तरम् :
श्यामस्य माता स्वशाटिकया तस्य शरीर मार्जयति स्म।

प्रश्न 5.
मात्रा किमर्थ स्वशाटिका आाकृता?
उत्तरम् :
मात्रा पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत् एतदर्थ स्वशाटिका आर्द्राकृता।

प्रश्न 6.
माता किं गृहीत्वा आगतवती?
उत्तरम् :
माता दीपं गृहीत्वा आगतवती।

प्रश्न 7.
वस्त्रस्वच्छतार्थ किम् अस्ति?
उत्तरम् :
वस्त्रस्वच्छतार्थ क्षालनचूर्णम् अस्ति।

प्रश्न 8.
शरीरस्वच्छतार्थ किम् अस्ति?
उत्तरम् :
शरीरस्वच्छतार्थ चन्दनफेनकानि अस्ति।

प्रश्न 9.
सर्वे किमर्थं प्रयत्नं कुर्वन्ति?
उत्तरम् :
शरीरं वस्त्राणि च मलिनानि न भवन्तु अत: सर्वे प्रयत्न कुर्वन्ति।

सत्यं वा असत्यं लिखत।

प्रश्न 1.

1. श्यामः बाल्ये एकवारमेव स्नानं करोति स्म।
2. द्विवारं सानस्य अभ्यास: उत्तमः।
3. निद्रायाः पूर्वं स्नानं कृतं चेत् शरीरं बहुभारमिव भासते।
4. निद्रायाः पूर्व स्नानं कृतं चेत् शरीरं स्वच्छं भवति।
5. निद्रायाः पूर्व स्नानं कृतं चेत् शरीरं सतेजः भवति।
6. प्रार्थना नाम शरीरस्य स्नानम् ।
7. शरीरमनसो: स्वच्छतया निद्रा उत्तमा भवति।
8. मातुः वस्त्रं शुष्कम् अभवत्।
9. मात्रा शाटिकाञ्चलं विस्तारितम्।
10. माता श्यामस्य अङ्गं न मार्जितवती।
11. मात्रा शाटिकापरिवर्तनं कर्तुं शक्यते।
12. माता पुत्रार्थ किमपि न करोति।
13. वयं प्रतिदिनं स्वच्छतार्थ प्रयतामहे ।
14. वयं मनसः स्वच्छतायै न प्रयतामहे।
15. शरीरस्वच्छतायै क्षालनचूर्णम् अस्ति।

उत्तरम् :

1. असत्यम्
2. सत्यम्
3. असत्यम्
4. सत्यम्
5. सत्यम्
6. असत्यम्
7. सत्यम्
8. असत्यम्
9. सत्यम्
10. असत्यम्
11. असत्यम्
12. असत्यम्
13. सत्यम्
14. सत्यम्
15. असत्यम्

कः कं वदति।

प्रश्न 1.
“शुष्कय मे अङ्गम्।”
उत्तरम् :
श्याम: मातरं वदति।

प्रश्न 2.
“जलं समाप्त, सत्वरं शुष्कय मे अङ्गम्’
उत्तरम् :
श्याम: मातरं वदति।

प्रश्न 3.
“बाल्यादेव द्विवारं स्नानं करोमि स्म अहम् ।”
उत्तरम् :
श्यामः सर्वान् वदति।

प्रश्न 4.
“देवपूजार्थं पुष्पाणि आनय।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

प्रश्न 5.
“मम पादतलौ अपि स्वच्छीकुरु।”
उत्तरम् :
श्याम : मातरं वदति।

प्रश्न 6.
“अधुना केन वस्रेण मार्जयामि।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

प्रश्न 7.
“तव शाटिकाञ्चलं पाषाणे विस्तारय।”
उत्तरम् :
श्याम: मातरं वदति।

प्रश्न 8.
“प्रार्थय देवं शुद्धबुद्ध्यर्थम्।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

प्रश्न 9.
“मन: मलिनं न भवतु एतदर्थम् अपि प्रयतस्व।”
उत्तरम् :
माता श्यामं वदति।

उचितं कारणं चित्वा वाक्यं पुनर्लिखत।

प्रश्न 1.
रात्रौ निद्रायाः पूर्व स्नानं करणीयम् यतः ……….।
a. शरीरं स्वच्छं, सतेज: लघुभारमिव भासते।
b. प्रार्थना करणीया।
उत्तरम् :
रात्रौ निद्रायाः पूर्व स्नानं करणीयं यतः शरीरं स्वच्छं, सतेज: लघुभारमिव भासते।

प्रश्न 2.
निद्रायाः पूर्व प्रार्थना करणीया, यतः ……….।
a. शरीरं स्वच्छं भवति।
b. मनः स्वच्छं भवति।
उत्तरम् :
निद्रायाः पूर्व प्रार्थना करणीया, यत: मन: स्वच्छं भवति।

शब्दस्य वर्णविग्रहं कुरुत।

• निद्रायाः – न् + इ + द् + र + आ + य् + आः।
• प्रार्थनाम् – प् + र + आ + र + थ् + अ + न् + आ + म्।
• स्व च्छे – स् + व् + अ + च + छ् + ए।
• खेलित्वा – + ए + ल् + इ + त् + व् + आ।
• गृहम् – ग् + ऋ + ह् + अ् + म्।
• सायकालस्य – स् + आ + य् + अ + ङ् + क् + आ + ल + अ + स् + य् + ।
• शुष्कय – श् + उ + ष् + क् + अ + य् + अ। .
• अङ्गम् – अ + इ + ग् + अ + म्।
• समाप्तम् – स् + अ + म् + आ + प् + त् + अ + म्।
• उच्चैः – उ + च् + च् + ऐः।
• मार्जयति – म् + आ + र + ज् + अ + य् + अ + त् + इ।
• पुष्पाणि – प् + उ + ष् + प् + आ + ण् + इ।
• आर्द्रम् – आ + र + द् + र + अ + म्।
• मृत्तिकया – म् + ऋ + त् + त् + इ + क् + अ + य् +आ।
• भविष्यत: – भ + अ + व + इ + ष् + य् + अ + त् + अः।
• तर्हि – त् + अ + र + ह् + इ।
• वखम् – व् + अ + स् + त् + र् + अ + म्।
• उक्त्वा – उ + क् + त् + व् + आ।
• मात्रा – म् + आ + त् + र + आ।
• तस्मिन् – त् + अ + स् + म् + इ + न्।
• कर्तुम् – क् + अ + र् + त् + उ + म्।
• पुत्रेच्छा – प् + उ + त् + र् + ए + च् + छ + आ।
• गृहीत्वा – ग् + ऋ + ह् + ई + त् + व् + आ।
• प्रयतस्व – प् + र + अ + य् + अ + त् + अ + स् + व् + अ।
• शब्दाः – श् + अ + ब् + द् + आः।
• प्रयत्नम् – प् + र + य् + अ + त् + न् + अ + म्।

प्रश्ननिर्माणं कुरुत।

प्रश्न 1.

1. द्विवारं स्नानस्य अभ्यासः उत्तमः।
2. निद्रायाः पूर्वं प्रार्थना करणीया।
3. शरीरः मनः च स्वच्छे तर्हि निद्रा उत्तमा भवति ।
4. पूजार्थं पुष्पाणि आवश्यकानि।
5. पादतलौ आद्रौं स्तः।
6. मृत्तिकया पादतलौ मलिनौ भविष्यतः।
7. शाटिकाचलं पाषाणे विस्तारय।
8. शाटिकापरिवर्तनं कर्तुं न शक्यते।
9. मन: मलिनं न भवतु एतदर्थं प्रयतस्व।
10. प्रार्थय देवं शुद्धबुर्ध्वम्।

उत्तरम् :

1. द्विवारं स्नानस्य अभ्यास: कीदृशः?
2. निद्रायाः पूर्व का करणीया?
3. निद्रा कदा उत्तमा भवति?
4. किमर्थं पुष्पाणि आवश्यकानि?
5. को आज़े स्त:?
6. कया पादतलौ मलिनौ भविष्यतः?
7. शाटिकाञ्चलं कुत्र विस्तारय?
8. किं कर्तुं न शक्यते?
9. किं मलिनं न भवतु एतदर्थं प्रयतस्व?
10. किमर्थं देवं प्रार्थय?

विशेषण-विशेष्य-सम्बन्धः।

प्रश्न 1.

विशेष्यम्	विशेषणम्
शुष्की	चरणौ
आर्दम्	वखम्
आर्द्रा	स्वशाटिका
मधुरा:	शब्दाः
पूर्णा	वस्त्राणि
मलिनानि	पुत्रेच्छा

उत्तरम् :

विशेष्यम्	विशेषणम्
शुष्की	चरणौ
आर्दम्	वखम्
आर्द्रा	स्वशाटिका
मधुरा:	शब्दाः
पूर्णा	पुत्रेच्छा
मलिनानि	वस्त्राणि

वान्त/ल्यबन्त/तुमन्त अव्ययानि।

त्वान्त अव्यय धातु + त्वा / ध्वा / ट्वा / ढ्वा / इत्वा अयित्वा	ल्यबन्त अव्यय उपसर्ग + धातु + य / त्य	तुमन्त अव्यय   थातु + तुम् / धुम् / टुम् / ढुम् / इतुम् / अयितुम्
खेलित्वा	समाप्य	–
उक्त्वा	–	–
स्थापयित्वा	–	–
कारयित्वा	–	–
गृहीत्वा	–	–

व्याकरणम् :

शब्दानां पृथक्करणम्

नाम	सर्वनाम	क्रियापदम्	विशेषणम्
बाल्यात्, श्यामेन, कथा, रात्रौ, प्रार्थनाम्, मनसः, जलस्य, शाटिकया, मृत्तिकया, पाषाणे, मात्रा, मनः, देवम्, वस्त्रम्, स्वच्छतायै, चरणौ, पादतलौ, पुष्पाणि, वस्त्राणि	अहम्, एतत्, मया, मम-मे, तव – ते, तया, सर्वः	करोमि, भासते, भवति, मार्जयति, अस्ति, असि, शक्यते, करोति, सहते, समर्पयति, प्रयतसे, अभवत्, शुष्कय, आनय, भवेत्, स्तः, भविष्यतः, भवेताम्, कुर्मः, सन्ति, कुर्वन्ति, प्रयतामहे	आर्द्रा, मधुराः, मलिनौ, भारकारि, पूर्णा, मलिनानि, उत्तमः, सतेजः, स्वच्छम्, लघुभारम, आर्दी, शुष्कौ, आर्द्रम्

समासाः।

समासनाम	अर्थ:	समासविग्रहः	समासनाम्
प्रतिदिनम्	every day	दिने दिने।	अव्ययीभाव समास
स्नानार्थम्	for bath	स्नानाय इंदम्।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
स्वशाटिकया	with own saree	स्वस्य शाटिका, तया।	षष्ठी तत्पुरुष समास
शाटिकाञ्चलम्	pallu of saree	शाटिकाया: आञ्चलम्	षष्ठी तत्पुरुष समास
पूजार्थम्	for worship	पूजाय इदम्।	चतुर्थी तत्पुरुष समास
पादतलौ	surface of feet	पादयो: तलौ।	षष्ठी तत्पुरुष समास
वस्त्रस्वच्छतार्थम्	for cleaning the clothes	वस्त्रस्वच्छताय इदम्।	चतुर्थी तत्पुरुष समास

मनसः स्वच्छता Summary in Marathi and English

प्रस्तावना :

प्रख्यात समाजसुधारक आणि लेखक पांडुरंग सदाशिव साने उर्फ सानेगुरुजी यांच्या ‘श्यामची आई’ या आत्मकथनपर पुस्तकातून ही कथा घेतली आहे. मनाच्या स्वच्छतेचे महत्व सांगणारी ही कथा डॉ. मंजूषा कुलकर्णी यांनी संस्कृतात अनुवादित केली आहे. ‘श्यामची आई’ म्हणजे मातृप्रेमाचा आदर्शच.

आजच्या चंगळवादी युगात मनाच्या शुद्धतेचे महत्त्व सांगणारी ही कथा आत्मिक समाधानाकडेही नेणारी आहे. लोक मनाच्या शुद्धतेपेक्षा शरीराच्या स्वच्छतेकडेच जास्त लक्ष देतात. या कथेत श्यामची आई त्याला मनाच्या शुद्धतेचे महत्व पटवून

This story is based on a small extract from a celebrated Marathi story collection ‘श्यामची आई’ by a renowned social activist and author Panduranga Sadashiv Sane popularly known as सानेगुरुजी. This story translated by Dr. Manjusha Kulkarni renders a valuable message about the purity of heart.

‘श्यामची आई’ is a legend of motherhood. In the era of materialistic acquisitions, one really needs this message for inner purity which leads to eternal satisfaction. Generally, people focus on keeping their body clean but they don’t bother much about the purity of the mind and heart. In this story a mother addresses her son and tells him to be keen about the purity of the mind and thoughts.

परिच्छेद : 1

बाल्यादेव द्विवारं ……………. मार्जयति स्म।

“बाल्यादेव द्विवार स्नान करोमि स्म अहम्।” श्यामेन कथा आरब्धा। “द्विवार स्नानस्य अभ्यासः उत्तमः एव। रात्री निद्रायाः पूर्व स्नानं कुर्मः चेत् शरीरं स्वच्छं, सतेजः, लघुभारमिव च भासते। निद्रायाः पूर्व वयं प्रार्थनां कुर्मः, एतत् भवति मनसः स्नानम्। शरीरं मनः च स्वच्छे तर्हि निद्रा उत्तमा भवति। एकदा प्रतिदिनमिव खेलित्वा अहं गृहम् आगत्य स्नानार्थं गतवान्।

सायकालस्य स्नानार्थम् अधिकस्य जलस्य आवश्यकता न भवति । स्नानं समाप्य मया उक्तम्, “अम्ब, शुष्कय मे अङ्गम्। जलं समाप्त, सत्वरं शुष्कय मे अङ्गम्” इति उच्चैः अवदम् अहम्। सायङ्काले में माता स्वशाटिकया एव मम शरीरं मार्जयति स्म।

अनुवादः

“लहानपणापासूनच मी दोनदा आंघोळ करत असे,” श्यामने गोष्ट सुरु केली. दोनदा आंघोळ करण्याची सवय चांगलीच! रात्री झोपण्यापूर्वी आपण आंघोळ केली तर शरीर स्वच्छ, तेजस्वी आणि हलके वाटते! रात्री झोपण्यापूर्वी आपण प्रार्थना करतो, हे मनाचे सान! शरीर आणि मन स्वच्छ असेल तर झोप कशी गाढ लागते.

एकदा नेहमीप्रमाणे खेळून झाल्यावर घरी आल्यानंतर मी आंघोळीला गेलो. संध्याकाळच्या आंघोळीसाठी जास्त पाण्याची गरज नसते. आंघोळ उरकून मी म्हणालो, “आई! माझे अंग कोरडे कर गं! पाणी संपले. लवकर कोरडे कर माझे अंग!” मी मोठ्याने ओरडू लागलो. संध्याकाळी माझी आई स्वत:च्या साडीनेच माझे अंग पुसत असे.

Shyam started the story, “Since childhood itself, I used to bathe twice a day. Taking a bath twice is indeed a good habit If we take a bath at the night before going to bed, our body remains clean, glowing and seems light. Before sleeping we pray, that itself is cleansing of the mind.

If body and mind are clean, we get sound sleep. Once like every day having come home after playing I went to take a bath. Much water is not needed for the evening bath. After finishing my bath I said, “O mother! please make my body dry. Water is over. Please dry up my body fast!” I shouted loudly. In the evening my mother used to wipe my body with her own saree.

परिच्छेद : 2

माता आगता, …………… आर्द्रम् अभवत्?

माता आगता, मम अङ्ग मार्जितवती आज्ञां च दत्तवती “देवपूजार्थं पुष्पाणि आनय, श्याम” इति। “मम पादतलौ आद्रौं स्तः। मृत्तिकया मलिनी भविष्यतः। अतः मम पादतली अपि स्वच्छीकुरु।” इति “पादतलौ आद्रौ स्त: तर्हि किं जातं रे श्याम? अधुना केन वस्त्रेण मार्जयामि?” “अम्ब, तव शाटिकाशलं पाषाणे विस्तारय।” श्याम, अतीव हठस्वभावः असि।” इति उक्त्वा मात्रा शाटिकाञ्चल विस्तारितम्। अहं चरणी तदुपरि स्थापयित्वा शुष्कौ कारयित्वा निर्गतवान्। मातु: वस्त्रम् आर्द्रम् अभवत्।

अनुवादः

आई आली. माझे अंग पुसले आणि म्हणाली, “श्याम! देवपूजेसाठी फुले “माझे तळवे ओले आहेत. मातीने खराब होतील. म्हणून माझे तळवे पण स्वच्छ कर!” मी म्हणालो. तळवे ओले असले म्हणून काय झालं रे श्याम? आता कोणत्या कापडाने पुसू?” “आई तुझा पदर दगडावर पसर.” “खूप हट्टी आहेस हो श्याम! असे म्हणून आईने पदर पसरला. मी त्यावर पाय ठेवून कोरडे करून गेलो. आईचा पदर ओला झाला.

Mother came, wiped my body and ordered me, “O Shyam! bring some flowers for worshipping god.” “The soles of my feet are wet. They will get dirty with the mud. Hence wipe my feet too.” “I told mother, So what if your soles get wet Shyam? Now with which cloth should I wipe?” “O mother! spread the pallu of your saree on the rock.”

“OShyam! you are very stubborn!” Saying this the mother spread the pallus of her saree. I went putting my feet on that and drying them. Mother’s saree got wet.

परिच्छेद : 3

तस्मिन् समये …………….. स्वच्छतायै प्रयतामहे?

तस्मिन् समये तया शाटिकापरिवर्तनं कर्तुं न शक्यते इत्यपि मया न चिन्तितम्। परन्तु पुत्रचरणौ मलिनी न भवेताम, पुत्रेच्छा पूर्णा भवेत् एतदर्थ तया स्वशाटिका आा कृता। माता पुत्रार्थ किं किं न करोति, किं किं न सहते, किं किं न समर्पयति ? अहं गृहस्य अन्तर्भागं गतवान, पूजार्थ पुष्पाणि स्थापितवान्।

माता दीपं गृहीत्वा आगतवती उक्तवती च, “श्याम, चरणी मलिनी न भवतः अतः यथा प्रयतसे तयैव मनः मलिनं न भवतु एतदर्थम् अपि प्रयतस्व। प्रार्थय देवं शुद्धबुद्ध्यर्थम्।” भो मित्राणि, कियन्त; मधुराः शब्दाः! पावित्र्याचं स्वच्छतायै वयं प्रतिदिनं प्रयतामहे । वस्त्रस्वच्छतार्थ क्षालनचूर्णम् अस्ति, शरीरा) चन्दनफेनकानि सन्ति। शरीरं वस्त्राणि च मलिनानि न भवन्तु अत: सर्वे प्रयत्नं कुर्वन्ति । अपि वयं मनसः स्वच्छतायै प्रयतामहे?”

अनुवादः

त्यावेळी तिला साडी बदलणं शक्य नव्हते, याचासुद्धा मी विचार केला नाही. पण मुलाचे पाय खराब होऊ नयेत, मुलाची इच्छा पूर्ण व्हावी म्हणून तिने स्वत:ची साड़ी ओली केली. आई मुलासाठी काय काय नाही करत, काय काय सहन नाही करत, कशाचा त्याग नाही करत. मी घरात गेलो, पूजेसाठी फुले ठेवली.

आई दिवा घेऊन आली आणि म्हणाली, “श्याम, तळवे खराब होऊ नयेत म्हणून जशी काळजी घेतोस, तशीच मनसुद्धा अस्वच्छ होऊ नये म्हणून जप हो! देवाला सांग शुद्ध बुद्धी दे!” मित्रांनो ! किती सुंदर शब्द ! पावित्र्यासाठी, स्वच्छतेसाठी आपण दररोज प्रयत्न करतो. कपडे धुण्यासाठी साबण आहे, शरीरासाठी चंदनाचा साबण आहे. शरीर, कपडे खराब होऊ नयेत म्हणून सगळे प्रयत्न करतात. पण आपण मनाच्या पावित्र्यासाठी झटतो का?

That time I did not even think that it was not possible for her to change the saree. But she let her saree get wet. So that her son’s feet don’t get wet, her son’s wish get fulfilled. What a mother wouldn’t do for her child! What all she bears with! What all she sacrifices.

I went inside the house and put flowers for God’s worship, Mother came with a lamp in her hand and said, “O Shyam! Just as you try for not getting feet dirty, exactly likewise try hard, so that your mind won’t get dirty. Pray to god for pure intellect.

My friends!How sweet words! for purity,cleanliness we try everyday. For cleaning clothes we have detergents, for | (cleaning) body there is sandalwood soap. Everyone tries not to make one’s body and clothes dirty. But do we strive to keep our mind clean/pure?

सन्धिविग्रहः

• बाल्यादेव – बाल्यात् + एव।
• प्रतिदिनमिव – प्रतिदिनम् + इव।

समानार्थकशब्दाः

• रात्रिः – निशा, शर्वरी, यामिनी।
• माता – जननी, अम्बा, जन्मदात्री।
• पुष्पाणि – सुमनानि, कुसुमानि, प्रसूनानि।
• वस्त्रम् – वासः, वसनम्।
• इच्छा – आकाङ्क्षा।
• प्रयत्न: – यत्नः।
• देवः – ईश्वरः, ईशः।

विरुद्धार्थकशब्दाः

• रात्रिः × दिनः ।
• पूर्वम् × पश्चात् ।
• पूर्णा × अपूर्णा।
• मधुर: × कटुः/तिक्तः।
• उपरि × अधः।
• शुद्धम् × अशुद्धम्।

शब्दार्थाः

1. द्विवारम् – twice – दोनदा
2. आरब्धा – started – सुरु केली
3. अभ्यास: – practice, habit – पद्धत, सवय
4. सतेज: – glowing – तेजस्वी, निर्मळ
5. लघुभारम् – light – हलके
6. भासते – feels – वाटते
7. प्रार्थना – prayer – प्रार्थना
8. मनसः स्नानम् – cleansing of the mind – मनाची आंघोळ/ स्वच्छता
9. स्नानार्थम् – for bath – आंघोळीकरिता
10. शुष्कय – please dry – कृपया कोरडे कर
11. समाप्तम् – over, finished – संपले
12. स्वशाटिकया – with own saree – स्वत:च्या साडीने
13. मार्जयति – wipes out – पुसते
14. देवपूजार्थम् – for worshiping – देवपूजेसाठी
15. आनय – bring – आण
16. पादतलौ – surface of feet – तळवे
17. आर्द्रः – wet, moist – ओले
18. मृत्तिकया – by soil – मातीने
19. मलिनी – dirty – मळकट
20. अत: – hence – म्हणून
21. अधुना – now – आता
22. शाटिकाशलम् – pallu of sarees – साडीचा पदर
23. पाषाणे – on rock – दगडावर
24. हठस्वभाव: – stubborn – हड़ी
25. स्थापयित्वा – after putting – ठेवून
26. पुत्रेच्छा – son’s wish – मुलाची इच्छा
27. शाटिका – परिवर्तनम् – changing the saree – साडी बदलणे
28. मधुराः – sweet – गोड
29. पुत्रार्थम् – for son – मुलासाठी
30. प्रयतसे – you try – प्रयत्न करतोस
31. शुद्धबुद्ध्यर्थम् – for pure intellect – शुद्ध बुद्धीसाठी
32. पावित्र्यार्थम् – for purity – पावित्र्यासाठी
33. सहते – bears – सहन करते
34. समर्पयति – sacrifices, gives, offers – समर्पित करते
35. प्रयतामहे – we try, strive – आपण प्रयत्न करतो
36. क्षालनचूर्णम् – detergents – कपड्याचा साबण
37. चन्दनफेनकानि – sandalwood soap – चंदन साबण