Class 7

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati पुनरावर्तन – १ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions पुनरावर्तन – १

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions पुनरावर्तन – १ Textbook Questions and Answers

Question 1.
शब्दों की अंत्याक्षरी लिखिए।
Answer:
उदा. श्रृंखला – लालित्य – यकृत – तरुवर – रम्य – ……….।

(१) पुस्तक – कमल – लाल – लीची – चीनी – नमक – कलम – मोटी – टमाटर – रात ……।
(२) शंकर – राम – मारुती – तीरुपती – तीमिर – रावन – नमस्कार – राह – हिरन – नल …………।
(३) आम – मटर – रोटी – टीम – मकई – ईमान – नगर – रस – समय – याद ………..।

Question 2.
निम्न प्रकार से मात्रा एवं चिह्नवाले अन्य शब्द लिखिए।

Answer:

1. नौला
2. चुलबुला
3. कृषि प्रधान
4. मेले
5. अतः
6. रूबरू
7. नूर
8. नखरैल
9. खामोश
10. नीली
11. नौदल
12. हृदयवान
13. चौकोन
14. मतंग
15. धुआँ
16. मिडिया
17. कैसे
18. मितली
19. घंटियाँ
20. मॉडल

Question 3.
वर्णमाला को क्रमानुसार लिखिए।

Answer:

स्वर – अ आ इ ई उ ऊ ऋ ए ऐ ओ औ अं अः अँ ऑ

क वर्ग – क ख ग घ ङ
ट वर्ग – ट ठ ड ढ ण
प वर्ग – प फ ब भ म
ऊष्म व्यंजन – श ष स ह ळ

च वर्ग – च छ ज झ ञ
त वर्ग – त थ द ध न
अंतस्थ व्यंजन – य र ल व
संयुक्त व्यंजन – क्ष त्र ज्ञ श्र

Question 4.
अपने विद्यालय में आयोजित अंतरशालेय चित्रकला प्रदर्शनी का विज्ञापन तैयार कीजिए।

Answer:

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati अभ्‍यास – १ Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions अभ्‍यास – १

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions अभ्‍यास – १ Textbook Questions and Answers

चित्र देखकर संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण, क्रिया आदि के भेदों के आधार पर उचित वाक्य बनाइए और तालिका में शब्द लिखिए।

Answer:
संज्ञा शब्द:
(१) लड़का दूसरों की मदद करता है।
(२) लड़की पेड़ के नीचे बैठी है।
(३) बूढ़ा थकावट से बेहाल है।

सर्वनाम शब्द:
(१) वह बहुत अच्छा समाजसेवक है।
(२) उसके बारे में सब अच्छा बोलते हैं।
(३) उसने सबकी मदद की।

विशेषण शब्द:
(१) पेड़ पर मीठे आम लगे हैं।
(२) टहनी पर सुंदर पक्षी बैठे हैं।
(३) घोंसले में छोटे-छोटे अंडे हैं।

क्रिया शब्द:
(१) पेड़ पर पक्षी चहचहा रहे हैं।
(२) मीना आम खा रही है।
(३) मोहन बूढ़े को पानी पिला रहा है।

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 8 जीवन नहीं मरा करता है Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 8 जीवन नहीं मरा करता है

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 8 जीवन नहीं मरा करता है Textbook Questions and Answers

जरा सोचो….. चर्चा करो:

Answer:
बनस्पतिः सूर्य के न होने से इसका बहुत बड़ा प्रभाव वनस्पति जगत पर पड़ेगा। वनस्पतियाँ कार्बन डाइऑक्साइड और पानी की सहायता से सूर्य प्रकाश में अपना भोजन तैयार करती हैं। सूर्य प्रकाश न होने से उनकी वृद्धि नहीं होगी। उनका अस्तित्व समाप्त हो जाएगा। शाकाहारी पशुपक्षियों को भोजन न मिलेगा। मानव को ऑक्सीजन की प्राप्ति नहीं होगी। वनस्पति ही सजीवों के अन्न स्रोत का मुख्य आधार है। सूर्य के न होने से वनस्पति जगत समाप्त हो जाएगा और उसका सबसे बड़ा प्रभाव प्राणी जगत पर होगा। पशु-पक्षी: पशु-पक्षियों का जीवन सूर्य के न होने से कष्टप्रद हो जाएगा। बनस्पति समाप्त होने से पशु-पक्षियों को अपना अन्न न मिलेगा। कुछ मांसाहारी प्राणी शाकाहारी प्राणियों पर आधारित होते हैं। उन्हें अपना अन्न न मिलने पर जंगली पशु-पक्षियों का जीवन संकट में आ जाएगा।

सर्य के न रहने के कारण वनस्पति, पेड-पौधे जीवित नहीं रहेंगे। जिससे बड़े-बड़े वन नष्ट हो जाएंगे। इसका सबसे बड़ा असर प्राणी जगत पर ही होगा। मनुष्यः यदि सूर्य प्रकाश न मिले, तो मनुष्य का जीवन शून्य के समान हो जाएगा। सूर्य का प्रकाश मनुष्य के जीवित रहने का मुख्य आधार है। प्रकृति ही अन्न स्रोत की मालिका होती है। प्रकृति की प्रत्येक वस्तु एकदूसरे पर निर्भर होती है। वनस्पति, पशु-पक्षी, मानव ये तीनों एक-दूसरे से जुड़े हुए हैं। इनके जीवित रहने का मुख्य आधार सूर्य प्रकाश है। मनुष्य का जीवन तो प्रकृति में स्थित वनस्पति व प्राणी जगत पर आधारित होता है। जलचर, थलचर, उभयचर इन सभी जीवों का जीवन सूर्य प्रकाश पर ही आधारित है। बिना सूर्य प्रकाश के वनस्पति व प्राणीजगत की कल्पना ही नहीं की जा सकती। बिना सूर्य प्रकाश के प्रकृति का विनाश हो जाएगा तथा मनुष्य की प्रगति पर प्रश्नचिह्न भी लग सकता है।

सुनो तो जरा:

ई-न्यूज, आकाशवाणी, दुरदर्शन एवं अन्य प्रसार माध्यमों आदि से समचार पढ़ो। सुनो और मुख्य बातें सुनाओ। सदैव ध्यान में रखो कालचक्र निरंतर गतिमान है।

अध्ययन कौशल

सौरऊर्जा पर टिप्पणी तैयार कीजिए।

Answer:
सूर्य से प्राप्त होने वाली ऊर्जा को ‘सौरऊर्जा’ कहा जाता है। सूर्य के किरणों को एक बिंदु पर एकत्रित करके जब ऊर्जा उत्पन्न करते है। तो उसे ‘सौरऊर्जा’ कहते हैं। सौरऊर्जा मनुष्य के लिए कई दृष्टि से लाभकारी है। यह कभी समाप्त न होने वाला संसाधन है। यह वातावरण के लिए लाभकारी है। यह वातावरण में कार्बन डाइऑक्साईड व अन्य हानिकारक गैस नहीं छोड़ती। इसके कारण वातावरण प्रदूषित नहीं होता। इसके प्रयोग से कोयला, पानी जैसे प्राकृतिक संसाधनों की बचत होगी। सौरऊर्जा उष्णता के लिए, भोजन पकाने, कार, हवाई जहाज, बड़ी नावें, उपग्रहों आदि के उपयोग में सहायक होती हैं। अन्य ऊर्जा संसाधनों की तुलना में यह अत्यंत सस्ता व बेहतरीन विकल्प है। सौरऊर्जा हमारे देश में विकसित रूप ग्रहण कर चुकी है। इसके उपयोग से मानव जाति की प्रगति अवश्य होगी, परंतु इसका हमें उपयोग योग्य और ठीक ढंग से करना चाहिए।

मेरी कलम से

Answer:
(१) दीपशिखा
(२) दीपमाला
(३) दीपावली
(४) दीपमय
(५) दीपनीय
(६) दीपाधार
(७) दीपक
(८) दीपिका

विचार मंथन

‘जीवन चलता ही रहेगा।।’ विषय पर अपने विचार लिखिए। (विचारात्मक लेखन)
Answer:
संसार में हर एक प्राणी अपनी मंजिल की ओर बढ़ रहा है। सूर्य, चंद्र, तारे अपनी मंजिल की ओर बढ़ते रहते हैं। तो फिर मनुष्य अपने जीवन को बिना उद्देश्य से कैसे रख सकता है। जीवन हिमालय पर्वत से उद्गमित गंगा नदी के समान हमेशा चलता ही रहता है। जीवन में कई कठिनाइयाँ मनुष्य को सदैव रोकने का प्रयास करती हैं। उस समय उसकी गति शायद थोड़ी धीमी होती है, किंतु वह रूकता नहीं है। जीवन मनुष्य की अंतिम सांस तक चलता रहता है। जीवन और संघर्ष का एक अटूट संबंध होता है। जीवन की धारा अबाध गति से बहती रहती है और मनुष्य आगे बढ़ते जाता है। जब तक प्रकृति रहेगी, जीवन चलता ही रहेगा।

निम्नलिखित पंक्तियों का अर्थ लिखिए।

Question 1.
“लाख करे पतझर कोशिश पर उपवन नहीं मरा करता
Answer:
इन पंक्तियों का अर्थ यह है कि पतझर के मौसम में पेड़, पौधों के पत्ते झड़ जाते हैं और सारा वन-उपवन उजड़ा व वीरान-सा लगने लगता है किंतु इससे उपवन में स्थित पेड़पौधों का जीवन समाप्त नहीं होता। वसंत ऋतु आते ही वे फिर से हरे-भरे होने लगते हैं। उसी प्रकार जीवन में किसी के भी द्वारा कितनी ही तकलीफें देने या अपने रास्ते में संकट पैदा करने से मनुष्य का जीवन रूक नहीं जाता। वह
निरंतर आगे ही बढ़ते रहता है।

Question 2.
कितनी बार गगरियाँ फूटी शिकन न आई पनघट पर।
Answer:
इन पंक्तियों का अर्थ यह है कि पनघट पर पानी भरते समय कितनी गगरियाँ वहाँ गिरकर टूट जाती हैं, किंतु पनघट उस पर कभी चिंतित नहीं होता। उसी प्रकार जीवन में रुकावटें व संकट तो आते ही रहेंगे। उनकी चिंता न करते हुए तथा उन्हें जीवन का एक भाग समझकर आगे बढ़ना चाहिए। चिंता करने से मनुष्य अपने लक्ष्य को साध्य नहीं कर सकता।

‘जीवन नहीं मरा करता है।’ कविता का मुख्य आशय लिखिए। Answer: इस कविता का मुख्य आशय यह है कि मंजिल को प्राप्त करने के लिए संकटों से लड़ने का हौसला मनुष्य के भीतर होना चाहिए। जीवन में आने वाली समस्याओं से निराश, चिंतित एवं डरकर भागने से वह समाप्त नहीं होती। जब तक जीवन रहेगा, समस्याएँ आती रहेंगी। जीवन शाश्वत होता है, वह कभी नहीं मरता। जीवन में तूफान आते रहेंगे, किंतु असली नाविक वह है, जो उस तूफ़ान में भी राह निर्माण करें। हौसला झरने से नहीं बल्कि हौसला रखकर लड़ने से जीवन शाश्वत रहेगा।

Question 3.
‘जीवन की शाश्वतता’ को बताने वाली पंक्तियाँ चुनकर लिखिए।
Answer:
(१) “छिप-छिप अश्रु बहाने वालों! मोती व्यर्थ लुटाने वालों!
कुछ सपनों के मर जाने से जीवन नहीं मरा करता है।”

(२) “खोता कुछ भी नहीं यहाँ पर
केवल जिल्द बदलती पोथी,
जैसे रात उतार चाँदनी
पहने सुबह धूप की धोती।”

निम्नलिखित वाक्यों में निश्चित स्थान पर उचित विराम चिह्नों का प्रयोग कीजिए।

Question 1.
कामायनी महाकाव्य कवि जयशंकर प्रसाद
Answer:
‘कामायनी’ महाकाव्य कवि ‘जयशंकर प्रसाद’।

Question 2.
विशाखा लंदन से दिल्ली आती है हवा जैसी आने की सूचना नहीं देती।
Answer:
विशाखा लंदन से दिल्ली आती है, “हवा, जैसी आने की सूचना नहीं देती।”

Question 3.
बालभारती हिंदी की पुस्तकें हैं सुलभभारती
Answer:
बालभारती ,सुलभ भारती। हिंदी की पुस्तकें हैं।

Question 4.
किसी दिन हम भी आपके घर आएँगे
Answer:
किसी दिन हम भी आपके घर आएँगे।

Question 5.
कल मेरी हिंदी की परीक्षा है
Answer:
कल मेरी हिंदी की परीक्षा है।

Question 6.
पिता जी ने बाज़ार से केले आम सेब और अमरूद खरीदें।
Answer:
पिता जी ने बाजार से केले, आम, सेब और अमरूद खरीदें।

Question 7.
तुम्हारी परीक्षाएँ कब आरंभ होंगी
Answer:
तुम्हारी परीक्षाएँ कब आरंभ होंगी?

Question 8.
बाह तुमने तो कमाल कर दिया
Answer:
वाह! तुमने तो कमाल कर दिया।

सदैव ध्यान में रखो

कालचक्र निरंतर गतिमान है।

भाषा की ओर

पढ़ो, समझो और करो:

() छोटा कोष्ठक, [ ] बड़ा (वर्गाकार) कोष्ठक, { } मँझला (सर्पाकार) कोष्ठक, ∧ हंसपद

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 8 जीवन नहीं मरा करता है Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित कविता की पंक्तियों को पूर्ण कीजिए।

Question 1.
माला बिखर गई तो क्या है
……………………….. ,
आँसू गिर निलाम हुए तो
………………………..,
Answer:
माला बिखर गई तो क्या है
खुद ही हल हो गई समस्या,
आँसू गिर निलाम हुए तो
समझो पूरी हुई समस्या

Question 2.
………………………… ,
केवल जिल्द बदलती पोथी,
………………………….. ,
पहने सुबह धूप की धोती,
Answer:
ङ्केखोता कुछ भी नहीं यहाँ पर
केवल जिल्द बदलती पोथी,
जैसे रात उतार चाँदनी
पहने सुबह धूप की धोती,

Question 3.
कितनी बार गगरियाँ फूटी
……………………… ,
कितनी बार किश्तियाँ डूबी
………………………,
Answer:
कितनी बार गगरियाँ फूटी
शिकन न आई पनघट पर,
कितनी बार किश्तियाँ डूबी
चहल-पहल वो ही है तट पर

Question 4.
………………….. ,
लुटी न, गंध फूल की,
……………………. ,
खिड़की बंद न हुई धूल की
Answer:
लूट लिया माली ने उपवन
लुटी न, गंध फूल की,
तूफानों तक ने छेड़ा पर
खिड़की बंद न हुई धूल की,

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
कविता के माध्यम से कवि ने किसे संबोधित किया है?
Answer:
कविता के माध्यम से कवि ने आज के मानव को संबोधित किया है।

Question 2.
जीवन के सपने समाप्त होने से क्या समाप्त नहीं होता?
Answer:
जीवन के सपने समाप्त होने से जीवन समाप्त नहीं होता।

Question 3.
दीपक के बुझ जाने से क्या नहीं मरता?
Answer:
दीपक के बुझ जाने से आँगन नहीं मरता।

Question 4.
खिलौनों के खोने से क्या नहीं मरा करता?
Answer:
खिलौनों के खोने से बचपन नहीं मरा करता।

Question 5.
आज भी नदी तट पर क्या दिखाई देता है?
Answer:
आज भी नदी तट पर लोगों की चहल-पहल दिखाई देती है।

Question 6.
मुखड़ों की नाराजी से कौन मरा नहीं करता?
Answer:
मुखड़ों की नाराजी से दर्पण मरा नहीं करता।

निम्नलिखित शब्दों का बाक्य में प्रयोग कीजिए।

Question 1.
आयु
Answer:
मेरे दादाजी की आयु सौ बरस की है।

Question 2.
उपवन
Answer:
मोहन प्रतिदिन उपवन में घूमने जाता है।

Question 3.
गंध
Answer:
फूलों की गंध मनुष्य के मन को आकर्षित करती है।

Question 4.
नफरत
Answer:
हमें दूसरों के साथ नफरत का व्यवहार नहीं करना चाहिए।

Question 5.
मुखड़ा
Answer:
हंसते मुखड़े को सभी लोग पसंद करते हैं।

Question 6.
व्यर्थ
Answer:
मनुष्य को अपना जीवन व्यर्थ नहीं गँवाना चाहिए।

Question 7.
नीलाम
Answer:
गरीबी से तंग आकर मोहन ने अपना सब कुछ नीलाम कर दिया।

Question 8.
बचपन
Answer:
मनुष्य को अपना बचपन बड़ा प्यारा लगता है।

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए।

Question 1.
कवि ने अश्रु को किसकी उपमा दी है?
Answer:
मोती की

Question 2.
आँसू नीलाम होने से क्या समाप्त नहीं होगी?
Answer:
समस्या

Question 3.
सुबह ने किसकी धोती पहनी है?
Answer:
धूप की

Question 4.
गगरियाँ फूटने पर भी किस पर शिकन नहीं आती है?
Answer:
पनघट पर

Question 5.
माली क्या नहीं लूट पाया?
Answer:
फूल की गंध

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन पंक्तियों में लिखिए।

Question 1.
कविता में कवि ने तम की उम्र बढ़ाने व लौ की आयु घटाने की बात क्यों कही है?
Answer:
कविता में कवि ने तम की उम्र बढ़ाने व लौ की आयु घटाने की बात इसलिए कही है क्योंकि आज समाज में बुरे कर्म करने वाले लोगों का बोलबाला है और सज्जन लोगों की संख्या कम होती जा रही है। इस पंक्ति में तम बुरे लोगों का तथा लौ अच्छे कर्म करने वाले लोगों का प्रतीक है। हमें भी जीवन में अच्छे कर्म करके जीवन रूपी उपवन को पुष्पित-पल्लवित करना चाहिए।

Question 2.
दूसरों से नफ़रत करने वालों व उन पर धूल उड़ाने वालों से कवि ने क्या कहा है?
Answer:
दूसरों से नफ़रत करने वालों व उन पर धूल उड़ाने वालों से कवि कहते हैं कि दूसरों को बदनाम करने अथवा उनके साथ घृणा करने से उस सज्जन व्यक्ति का कुछ भी न बिगड़ेगा। सज्जन व्यक्ति को ऐसे लोगों से समाज में मुकाबला करना ही पड़ता है। ऐसी छोटी-बड़ी मुसीबतों से निडर व्यक्ति नाराज नहीं होता, न समाप्त होता है।

Question 3.
‘जिल्द बदलती पोथी’ से आप क्या समझते हैं?
Answer:
‘जिल्द बदलती पोथी’ से हम यह समझते हैं कि जीवन में दिन-प्रतिदिन बदलाव आते रहता है; किंतु जिस प्रकार नाम बदलने से इंसान नहीं बदलता; उसी प्रकार जीवन में आने वाली समस्याओं से मनुष्य में थोड़ा-सा परिवर्तन जरूर आ जाता है, परंतु जीवन की शाश्वतता उसी रूप में कायम रहती है।

व्याकरण और भाषाभ्यास

निम्नलिखित शब्दों के समानार्थी शब्द लिखिए।

1. अश्रु
2. सपना
3. कमीज़
4. पोथी
5. चंद
6. गगरी
7. किश्ती
8. उपवन
9. मुखड़ा

Answer:

1. आँसू
2. स्वप्न
3. पोशाक
4. पुस्तक
5. थोड़े
6. मटका
7. नाव
8. बगीचा
9. चेहरा

निम्नलिखित शब्दों का वचन बदलकर लिखिए।

1. समस्या
2. चाँदनी
3. गगरी
4. किश्ती
5. खिड़की
6. खिलौना
7. मुखड़ा
8. कमीज़

Answer:

1. समस्याएँ
2. चाँदनियाँ
3. गगरियाँ
4. किश्तियाँ
5. खिड़कियाँ
6. खिलौने
7. मुखड़े
8. कमीजें

निम्नलिखित शब्दों का विलोम लिखिए।

1. जीवन
2. दिवस
3. बुझा
4. रात
5. धूप
6. खोना
7. बचपन
8. तम
9. सुगंध

Answer:

1. मरण
2. रात्रि
3. जला
4. दिन
5. छाँव
6. पाना
7. बुढ़ापा
8. प्रकाश
9. दुर्गध

निम्नलिखित उचित विशेषण शब्दों को संज्ञा शब्दों के सामने लिखिए।

(कुछ, रूठे, फटी, चंद, फूटी, गंध, बंद, मरा, डूबी, नाराज)

Answer:

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 3 माझ्या अंगणात Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 3 माझ्या अंगणात (कविता)

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 3 माझ्या अंगणात Textbook Questions and Answers

1. खालील प्रश्नांची एक दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
कवीच्या अंगणात कशाकशाची रास पडते?
उत्तरः
कवीच्या अंगणात मोती-पवळ्याची म्हणजे धान्याची रास पडते.

प्रश्न आ.
रानमेवा कुठे उगवला आहे?
उत्तरः
रानमेवा कवीच्या अंगणात उगवला आहे.

प्रश्न इ.
कवी गुण्यागोंविदाने सनमेवा खायला का सांगत आहे?
उत्तरः
रानमेवा एकमेकांना दिल्या घेतल्याने वाढतो म्हणून कवी गुण्यागोंविदाने रानमेवा खायला सांगत आहे.

प्रश्न ई.
कवीच्या अंगणात पाखरे का येतात?
उत्तरः
कवीच्या अंगणात पाखरे दाणे टिपण्यासाठी येतात.

2. खालील अर्थाच्या कवितेतील ओळी शोधा.

प्रश्न अ.
गहू, ज्वारीच्या राशीच राशी शेतात पडल्या आहेत.
उत्तर:
गहू शाळवाचं मोती काळ्या रानात सांडलं.

प्रश्न आ.
काळ्याभोर मातीतून टपोरे, दाणेदार असे खूप सारे धान्य पिकते.
उत्तर:
काळ्याशार मातीतुनी मोती-पवळ्याची रास.

प्रश्न इ.
शेतातून काम करून दमून आल्यावर आई घास भरवते.
उत्तर:
जीव दमतो, शिणतो घास भरवते माय.

प्रश्न ई.
रानातला रानमेवा एकमेकांना देत, घेत आनंदाने खाऊया.
उत्तरः
रानातला रानमेवा, तुम्ही आम्ही सारेजण गुण्यागोविंदानं खावा.

3. तुम्ही पाहिलेल्या एखादया धान्याच्या शेताचे वर्णन थोडक्यात लिहा.

प्रश्न 1.
तुम्ही पाहिलेल्या एखादया धान्याच्या शेताचे वर्णन थोडक्यात लिहा.
उत्तरः
दिवाळीच्या सुट्टीत मी माझ्या गावाला गेलो होतो. माझे गाव खेडेगाव आहे. गावातली वाट शेतमळ्याच्या मधून जाते. भाताच्या धान्याने शेतमळा भरला होता. पिवळीजर्द अशी भाताची शेते दिसत होती. त्यावर पाखरे येऊन भाताच्या लोंब्या आपल्या चोचीने काढून खात होती.

चर्चा करा. सांगा.

रानमेवा कशाला म्हणतात? रानमेव्यात कोणती फळे येतात, याविषयी कुटुंबातील व्यक्तींशी चर्चा करा.

खेळूया शब्दांशी.

(अ) कंसात दिलेल्या पर्यायांतून योग्य पर्याय निवडून वाक्ये पुन्हा लिहा.

प्रश्न 1.
काळ्याशार मातीतुन मोती – पवळ्याची…………
(मिजास’, आस, रास)
उत्तरः
रास

प्रश्न 2.
घरामंदी घरट्यात जशी दुधातली ………….. .
(माय, साय, जाय)
उत्तरः
साय

प्रश्न 3.
दूर उडुनिया जाता, आसू येती ……………….. .
(गालावर, सारेजण, घरट्यात)
उत्तरः
गालावर

(आ) समूहदर्शक शब्दांची यादी करा.

प्रश्न 1.
समूहदर्शक शब्दांची यादी करा.

1. लाकडाची
2. पक्ष्यांचा
3. केळीचा
4. प्राण्यांचा
5. मुलांचा
6. द्राक्षांचा

उत्तरः

1. मोळी
2. थवा
3. घड
4. कळप
5. घोळका
6. घड

(इ) खालील शब्दांसाठी शेवट समान असणारे कवितेतील शब्द लिहा.

प्रश्न 1.
खालील शब्दांसाठी शेवट समान असणारे कवितेतील शब्द लिहा.
(अ) सांडलं, (आ) रास, (इ) माय
उत्तरः
(अ) पडलं, (आ) मिजास, (इ) साय

(ई) खालील शब्दांसाठी प्रमाण भाषेतील शब्द लिहा.

प्रश्न 1.
खालील शब्दांसाठी प्रमाण भाषेतील शब्द लिहा.
(अ) खावा, (आ) माय, (इ) घरामंदी
उत्तरः
(अ) खाणे, (आ) आई, (इ) घरामध्ये

उपक्रम:
तुमच्या परिसरातील एखादया अनुभवी शेतकऱ्याची तुम्हांला मुलाखत घ्यायची आहे, त्यासाठी प्रश्नावली तयार करा.

खेळ खेळूया.

प्रश्न 1.
‘स’ चा शब्दपंखा पूर्ण करा.

1. वर्णमालेतील बत्तीसावे अक्षर.
2. जंगलातील एक भित्रा प्राणी.
3. नेहमी.
4. एक शीतपेय.
5. रस्ता
6. उत्सव.
7. ढीग या शब्दासाठी कवितेत आलेला शब्द. रा…

उत्तरः

कविता करूया

प्रश्न 1.

उत्तर:
घराभोवती प्रशस्त अंगण,
खेळ खेळी तेथे सारेजण, सडा, रांगोळी अन् तोरण, साजरे करतो सगळे सण.

प्रश्न 2.

उत्तर:
आला दिवाळीचा सण
दारा बांधूया तोरण
काढू दारापुढे रांगोळी
गोडधोड करू पुरणपोळी

प्रश्न 3.

उत्तर:
गुढीपाडव्याचा हा सण
दारा बांधू रंगीबेरंगी
पाना-फुलांचे तोरण
देवास देऊ नारळाचा मान

वरील आकृत्यांमध्ये गोलात दिलेल्या शब्दांशी संबंधित काही शब्द दिलेले आहेत. त्या शब्दांचे निरीक्षण करा. यांमध्ये शेवट समान असणारे काही शब्द आहेत.
उदा., खेळ, मेळ, नारळ
सण, तोरण, सारेजण
दार, घर, सुंदर
अशा शब्दांना यमक जुळणारे शब्द म्हणतात.

या शब्दांचा वापर करून आपल्याला लयबद्ध वाक्ये तयार करता येतात.
उदा., घराभोवती प्रशस्त अंगण,
जमले तेथे सारेजण,
सडा, रांगोळी अन् तोरण,
साजरे करतो सगळे सण.
याप्रमाणे वरील आकृत्यांमध्ये दिलेल्या इतर शब्दांचा उपयोग करून कवितेच्या ओळी तयार करा..

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 3 माझ्या अंगणात Important Additional Questions and Answers

कंसात दिलेल्या पर्यायांतून योग्य पर्याय निवडून वाक्ये पुन्हा लिहा.

प्रश्न 1.
तुम्ही आम्ही सारेजण, गुण्यागोंविदानं ……………. .
(खावा, जावा, रहावा)
उत्तरः
खावा

प्रश्न 2.
जीव दमतो, शिणतो’, घास भरवते ………………. .
(माय, हाय, जाय)
उत्तरः
माय

प्रश्न 3.
आणि माझ्या अंगणात लख्ख ………………… पडलं.
(प्रकाश, चांदणं, सोने)
उत्तरः
चांदणं

प्रश्न 4.
दिला-घेतला वाढतो, रानातला ……………….. .
(सुकामेवा, खवा, रानमेवा)
उत्तरः
रानमेवा

खालील प्रश्नांची एक दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
‘माझ्या अंगणात’ या कवितेचे कवी कोण आहेत?
उत्तर:
‘माझ्या अंगणात’ या कवितेचे कवी ‘ज्ञानेश्वर कोळी’ हे आहेत.

प्रश्न 2.
काळ्या रानात काय सांडले आहे?
उत्तर:
काळ्या रानात गहू व ज्वारीचे दाणे सांडले आहेत.

प्रश्न 3.
थकलेल्या जीवाला घास कोण भरवते?
उत्तरः
थकलेल्या जीवाला घास माय भरवते.

प्रश्न 4.
कवीच्या गालावर आसू का ओघळतात?
उत्तर:
कवीच्या अंगणातील दाणे टिपून पाखरं तृप्त होऊन दूर उडून जातात तेव्हा कवीच्या गालावर आसू ओघळतात.

खालील अर्थाच्या कवितेतील ओळी शोधा.

प्रश्न 1.
आज माझ्या अंगणात पाखरे दाणे टिपत आहेत.
उत्तर:
अंगणात आज माझ्या दाणं टिपती पाखरं.

प्रश्न 2.
माझ्या अंगणात रानमेवा ऐटीने डुलत आहे.
उत्तर:
अंगणात माझ्या डुले रानमेव्याची मिजास.

प्रश्न 3.
अंगणातील पाखरं दूर उडून गेल्यावर कवीच्या गालावर आसू ओघळतात.
उत्तरः
दूर उडुनिया जाता आसू येती गालावर.

खालील कवितेच्या ओळी पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
गहू ………………………….
……………………… सांडलं,
आणि ……………………….
……………………….. पडलं।।
उत्तर:
गहू शाळवाचं मोती
काळ्या रानात सांडलं,
आणि माझ्या अंगणात
लख्ख चांदणं पडलं ।।1।।

प्रश्न 2.
काळ्याशार …………………
……………………………रास,
अंगणात ……………………..
रानमेव्याची ………………..
उत्तर:
काळ्याशार मातीतुनी
मोती-पवळ्याची रास,
अंगणात माझ्या डुले
रानमेव्याची मिजास

प्रश्न 3.
जीव दमतो, ……………….
…………………………. माय,
घरामंदी ……………………..
……………………………साय।।
उत्तरः
जीव दमतो, शिणतो
घास भरवते माय,
घरामंदी घरट्यात
जशी दुधातली साय।।

प्रश्न 4.
अंगणात ………………….
…………………….. पाखरं,
दूर …………………………..
…………………….गालावर।।
उत्तरः
अंगणात आज माझ्या
दाणं टिपती पाखरं,
दूर उड्डुनिया जाता
आसू येती गालावर

खालील प्रश्नांची तीन-चार वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
काळ्याशार मातीतून काय मिळते, असे कवी म्हणतात?
उत्तर:
काळ्याशार मातीतून मोती-पोवळ्या प्रमाणे गहू-ज्वारीचे पीक मिळते, ते चांदण्याप्रमाणे लखलखते, असे कवी म्हणतात.

प्रश्न 2.
रानातल्या रानमेव्याची मिजास आहे, असे कवी का म्हणतात?
उत्तरः
कवीच्या घराजवळ रानमेव्याची झाडे डुलत आहेत. ती फळे एकमेकांना दिल्या घेतल्याने आपला आनंद अजून वाढतो म्हणून कवी म्हणतात की, रानातल्या रानमेव्याची मिजास म्हणजेच तोरा आहे.

पुढील कवितेच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
कंसात दिलेल्या पर्यायांतून योग्य पर्याय निवडून वाक्ये लिहा.

1. आणि माझ्या अंगणात ……………………. चांदणं पडलं. (शुभ्र, लख्ख, मस्त)
2. अंगणात आज माझ्या ………………….. टिपती पाखरं. (दाणं, फळं, धान्य)

उत्तर:

1. लख्ख
2. दाणं

जोड्या जुळवा.

प्रश्न 2.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. लख्ख	(अ) साय
2. मोती-पवळ्याची	(ब) मिजास
3. रानमेव्याची	(क) रास
4. दुधातली	(ड) चांदणं

उत्तर:

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. लख्ख	(ड) चांदणं
2. मोती-पवळ्याची	(क) रास
3. रानमेव्याची	(ब) मिजास
4. दुधातली	(अ) साय

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
खालील आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

खालील प्रश्नांची एक – दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
कवीने मोती-पवळ्याची उपमा कशास दिली आहे?
उत्तरः
कवीने मोती-पवळ्याची उपमा ज्वारीच्या धान्याच्या दाण्यांना दिली आहे.

प्रश्न 2.
दिल्या घेतल्याने काय वाढते?
उत्तरः
दिल्या घेतल्याने रानातला रानमेवा वाढतो.

कृती 3: काव्यसौंदर्य

प्रश्न 1.
‘दूर उडुनिया जाता आसू येती गालावर’ या काव्यपंक्तीतून सूचित केलेला विचार तुमच्या शब्दांत मांडा.
उत्तर:
कवीने आपल्या कवितेतून शेतात धान्य पिकल्यावर शेतकऱ्याला होणारा आनंद व्यक्त केला आहे. धान्याने, समृद्धीने भरलेल्या अंगणात अनेक पाखरे दाणे टिपण्यास येतात. मात्र नंतर दूर उडून जातात. त्यांचा सहवास न लाभल्याने डोळ्यांतील अश्रू गालावर ओघळतात. सवयीच्या पाखरांचा सहवास न लाभल्याचे दु:ख प्रस्तुत पंक्तीतून व्यक्त होते.

व्याकरण व भाषाभ्यास

समूहदर्शक शब्दांची यादी करा.

प्रश्न 1.

1. चाव्यांचा
2. फुलांचा
3. पेपरांची
4. पुस्तकांचा
5. वाळूचा
6. मेंढ्यांचा

उत्तरः

1. जुडगा
2. गुच्छ
3. रद्दी
4. गट्ठा
5. ढीग
6. कळप

खालील शब्दांसाठी शेवट समान असणारे कवितेतील शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

1. रानमेवा
2. दमतो
3. तुम्ही

उत्तरः

1. खावा
2. शिणतो
3. आम्ही

खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

1. रान
2. रास
3. मिजास
4. जीव
5. शिणणे
6. माय

उत्तरः

1. वन, जंगल
2. ढीग
3. ऐट, तोरा
4. प्राण
5. थकणे
6. आई

खालील नामांना कवितेतील विशेषणे शोधून लिहा.

प्रश्न 1.

1. चांदण
2. रान

उत्तरः

1. लख्ख
2. काळे

खालील शब्दांचे वचन बदला.

प्रश्न 1.

1. घरटं
2. रास
3. पाखरं
4. अंगण

उत्तरः

1. घरटी
2. राशी
3. पाखरे
4. अंगण

खालील शब्दांसाठी प्रमाण भाषेतील शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

1. आसू
2. पवळ्याची
3. दाणं

उत्तर:

1. अश्रू
2. पोवळ्याची
3. दाणे

‘ख’ चा शब्दपंखा पूर्ण करा.

प्रश्न 1.

1. खोटेच्या विरुद्ध
2. बैलगाडी
3. गाईच्या दुधापासून तयार होणारा एक पदार्थ
4.  मोठा दगड
5. पक्षी या शब्दासाठी कवितेत आलेला शब्द पा …

उत्तरः

लेखन विभाग:

खालील विषयावर चर्चा करा व लिहा.

प्रश्न 1.
खालील विषयावर चर्चा करा व लिहा.
उत्तरः
रानमेवा कशाला म्हणतात? रानमेव्यात कोणती फळे येतात, या विषयी कुटुंबातील व्यक्तींशी चर्चा करा.

• गणू – “बाबा, रानमेवा कशाला म्हणतात?”
• बाबा – “रानात मिळणाऱ्या फळांना ‘रानमेवा’ असे म्हणतात.”
• गणू – “बाबा, मौ तर कधीही रानमेवा पाहिला नाही.”
• बाबा – “यावर्षी मे महिन्याच्या सुट्टीत आपण गावाला गेलो की मी तुला रानात घेऊन जाईन.”
• गणू – बाबा खरंचं!
• बाबा – होय, आमच्या लहानपणी आम्ही रानात जाऊन करवंद, जांभळ, तोरण, अळू, खूप खायचो,
• गणू – करवंद कोणत्या रंगाची असतात?
• बाबा – करवंद काळ्या रंगाची व खायला खूप गोड असतात. त्यांची झुडपे असतात व त्या झुडपांना काटे असतात.
• गणू – बाबा ते काटे टोचत नाही का?
• बाबा – टोचतात म्हणून ती अलगद काढावी लागतात. ही करवंदे, जांभळे, अळू, यांवर कोणतीही जंतूनाशक फवारणी नसते, त्यामुळे ही नैसर्गिकरित्या पिकतात. त्यामुळे ती चवीला खूपच छान असतात. जांभळाचे फळ तर खूप औषधीही आहे.

प्रश्न 2.
तुमच्या परिसरातील एखाद्या अनुभवी शेतकऱ्याची तुम्हांला मुलाखत घ्यायची आहे. त्यासाठी प्रश्नावली तयार करा.

1. शेतकरीदादा, तुम्ही तुमच्या शेतात कोणकोणती पिके घेता?
2. बी पेरण्याआधी कोणकोणती कामे करावी लागतात ?
3. शेताची मशागत केल्यावर का ?
4. शेतात रोपे उगवल्यानंतर त्याची पुन्हा लागवड करावी लागते का?
5. शेतात चांगले पीक येण्यासाठी कोणत्या खताचा वापर करावा लागतो?
6. धान्याची काळजी घेण्यासाठी तुम्ही काय करता?
7. धान्य शेतात तयार झाल्यावर प्रथम काय करावे लागते?
8. धान्याची कापणी झाल्यावर सर्व पीक कुठे ठेवतात?
9. धान्य मळ्यात पक्षी किंवा प्राणी येऊ नयेत म्हणून कोणती काळजी घेता?
10. धान्य तयार झाल्यावर सर्व धान्य कुठे नेऊन विकता?

माझ्या अंगणात Summary in Marathi

काव्य परिचयः

घराला जसं स्वतंत्र अस्तित्व असतं तसं अंगणालाही असतं. आशा-आकाक्षांच्या वृक्षवेली, स्वप्नांची फुलपाखरं, सृजनाच्या कळ्याफुलं या अंगणातच भेटत राहतात असे हे अंगण – ‘माझ्या अंगणात’ या कवितेत आले आहे. रात्रंदिवस कष्ट केल्यावर शेतातील धान्य, समृद्धता अंगणात येऊन पसरते. तेव्हा शेतकऱ्याचा आनंद गगनात मावत नाही. शेतकऱ्याच्या मनातील याच विविध भावनांचे, वर्णन कवीने केले आहे.

Every house has its own identity. The same way every courtyard is unique. One can meet to the creepers of wishes, butterflies of dreams, birds of innovation in this courtyard. Poet has described such a ‘courtyard’ in his poem. After a core hardship when farmer pours his wealth of grains in the courtyard, his joy becomes boundless. The feelings and emotions of a farmer are described in this poem.

कवितेचा भावार्थ:

शेतात धान्य डौलात डुलत असलेले पाहून आनंदित झालेला शेतकरी म्हणतो की, माझ्या काळ्याशार शेतात मोत्यांप्रमाणे गहू, ज्वारीचे दाणे उगवून आले आहेत, छान पिकले आहेत आणि त्यांच्या प्रकाशाने जणू माझ्या अंगणात शुभ्र चांदणे पडल्याचा भास होत आहे.।।1।।

शेतातील काळ्या मातीतून मोती-पोवळ्यांसारखी सुरेख व किमती अशा धान्याची रास सांडली आहे. माझ्या अंगणात रानमेव्याची अर्थात रानातील फळे, कंदमुळांची रास आनंदाने पसरली आहे.।।2।।

रानातल्या फळे व कंदमुळांचा मेवा एकमेकांना दिल्या-घेतल्याने वाढतो. तुम्ही, आम्ही, सगळ्यांनी हा रानमेवा एकत्र आनंदाने, प्रेमाने, समजुतीने खाऊ या.।।3।।

शेतामध्ये कष्ट करून दमलेल्या जीवाला घरी आल्यावर आई मायेने घास भरवते. घरामध्ये मायेने करणारी, छोट्याशा घरट्यात सुखाने राहणारी आई जणू दुधावरची साय आहे.।।4।।

आज माझ्या अंगणात अनेक पाखरे दाणे टिपत आहेत, त्यांना पाहून जीव सुखावून जातो आहे. परंतु हिच पाखरे जेव्हा अचानक दूर उडून जातात, तेव्हा डोळ्यांतील अश्रू गालावर ओघळतात.।।5।।

शब्दार्थ:

1. शाळवाचं मोती – ज्वारीचे दाणे – Jowar
2. काळ्या रानात – काळ्याभोर शेतात – (farm with black soil)
3. लख्ख चांदण – चमचमणारे तारे – shining stars
4. काळ्याशार – काळ्या कुळकुळीत – dark
5. माती – अवील, मृदा – Soil, mud
6. रास – ढीग – a heap
7. चांदणं – चंद्राचा प्रकाश – the moonlight
8. रानमेवा – रानातील – jungle fruits
9. फळफळावळ गुण्यागोविंदाने – स्नेहाने – amicably
10. शिणणे – थकणे – to be fatigued
11. माय – आई, माता – mother
12. दूध – क्षीर – milk
13. आसू – अश्रू – tear
14. दुधातली साय – दुधावरील मलई – milkcream
15. घरटे – पक्ष्यांच घर – nest
16. मोती-पवळे – ज्वारीच्या धान्याचे – pearl दाणे मोती व पोवळ्याप्रमाणे
17. वाटणे डौलात – तोऱ्यात – with pride
18. मिजास – गर्व, तोरा (arrogance)
19. शिणतो – थकतो (to be fatigued)
20. तृप्त होणे – समाधानी होणे (to get satisty)
21. प्रशस्त – ऐसपैस (spacious)
22. भित्रा – घाबरट (Timid)

वाकाचार:

1. गुण्यागोविंदाने राहणे – आनंदाने राहणे

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 9.1 वाचनाचे वेड Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 9.1 वाचनाचे वेड

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 9.1 वाचनाचे वेड Textbook Questions and Answers

1. खालील प्रश्नांची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
सोनालीने काय करावे असे आईला वाटत होते?
उत्तर:
सोनालीने आपल्या अभ्यासाशिवाय दररोज किमान दोन पाने अवांतर वाचावीत, असे आईला वाटत होते.

प्रश्न 2.
सोनालीच्या घरातील सर्वांना तिच्याकडे पाहून नवल का वाटत होते?
उत्तर:
वाचनाची बिलकूल आवड नसलेली सोनाली पुस्तक वाचनात रस घेत असल्याचे पाहून घरातील सर्वांना नवल वाटत होते.

प्रश्न 3.
सोनालीला प्रोत्साहन देण्यासाठी तिच्या बाबांनी काय केले?
उत्तरः
सोनालीला प्रोत्साहन देण्यासाठी तिच्या बाबांनी तिच्या वाढदिवसाला एक छानसे पुस्तक तिला भेट दिले.

2. खालील घटनांमागील कारणे लिहा.

प्रश्न 1.
आईने सोनालीच्या हातात एक गोष्टीचे पुस्तक दिले.
उत्तर:
सोनालीच्या आईला शाळेत पाहुणी म्हणून जायचे होते. तिथल्या मुलांना एक गोष्ट सांगायची होती. गोष्टीच्या पुस्तकातील एक गोष्ट सांगावी असे आईला वाटत होते. पण नक्की कोणती गोष्ट सांगावी ते समजत नव्हते. सोनालीने त्या पुस्तकातून छानशी गोष्ट निवडून दयावी असे आईला वाटले, म्हणून आईने सोनालीच्या हातात गोष्टीचे पुस्तक दिले.

प्रश्न 2.
आईने सोनालीला कथेचा सारांश’ लिहायला सांगितला.
उत्तरः
आईने दिलेल्या गोष्टीच्या पुस्तकातील सगळ्याच कथा सोनालीला आवडल्या. मात्र त्यातली कोणती कथा निवडावी ते तिला समजत नव्हते. सोनालीची ही समस्या समजताच आईने तिला कथेत नेमके काय आहे हे जाणून घेण्यासाठी प्रत्येक कथेचा सारांश लिहायला सांगितला.

प्रश्न 3.
सोनालीला आता ‘पुस्तके वाचत जा’, असे सांगण्याची गरज उरली नाही.
उत्तरः
सोनालीला अवांतर वाचनाची बिलकूल आवड नव्हती. आईला कथा निवडीत मदत करण्याच्या निमित्ताने गोष्टीचे पुस्तक वाचताना तिला त्यात रस वाटू लागला. कथेचा सारांश लिहिण्याच्या निमित्ताने तिने त्या पुन्हा पुन्हा वाचल्या. केवळ आईनेच नव्हे तर शाळेतल्या बाईंनीही यासाठी अभिनंदन करून शाबासकी दिली. सोनालीला फार आनंद झाला. प्रोत्साहन म्हणून बाबांनीही वाढदिवसाला पुस्तक भेट दिले. एकंदरीतच तिच्या वाचनाची आवड वाढल्यामुळे तिला आता ‘पुस्तके वाचत जा’, असे सांगण्याची गरज उरली नाही.

3. खालील आकृती पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
खालील आकृती पूर्ण करा.

उत्तरः

4. अभ्यासाबरोबरच तुम्हांला इतर कोणत्या गोष्टी करायला आवडतात? का ते लिहा.

प्रश्न 1.
अभ्यासाबरोबरच तुम्हांला इतर कोणत्या गोष्टी करायला आवडतात? का ते लिहा.
उत्तरः
अभ्यासाबरोबरच इतर अनेक गोष्टींचा छंद जोपासण्याची आवड मला घरच्यांमुळे लागली. मला मैदानी खेळ खेळण्यास खूप आवडतात. त्यामुळे शरीर सुदृढ रहाते. अवांतर वाचनामुळे समृद्ध जीवनाचा अनुभव मिळतो. मी फावल्या वेळात टीव्ही देखील पहाते. त्यामुळे बाहेरील जगातील घडामोडींचा अंदाज येतो. अभ्यासाबरोबरीने मी नृत्याची आवडही जोपासली आहे. त्यामुळे मन प्रसन्न वाटते. अभ्यासाबरोबरच इतर गोष्टींमध्येही रस घेतल्याने अभ्यासालाही प्रेरणा मिळते.

खेळू्र शबदराशी.

अ. खालील वाक्प्रचारांच्या अर्थाचा योग्य पर्याय निवडा व लिहा.

प्रश्न अ.
सफल होणे –
1. यशासाठी झटणे
2. यशस्वी होणे
3. अपयश येणे.
उत्तर:
1. यशस्वी होणे

प्रश्न आ.
नोंदी करणे
1. लिहून ठेवणे
2. नोंदवही लिहिणे
3. लक्षात ठेवणे.
उत्तर:
2. लिहून ठेवणे

प्रश्न इ.
आनंद गगनात न मावणे –
1. आनंद वाहून जाणे
2. दु:खी होणे
3. खूप आनंद होणे.
उत्तर:
3. खूप आनंद होणे

प्रश्न ई.
नवल वाटणे –
1. आश्चर्य वाटणे
2. खूप आनंद होणे
3. नाराज होणे.
उत्तर:
1. आश्चर्य वाटणे

आ. खालील शब्दांचा वाक्यात उपयोग करा.

प्रश्न अ.
आमूलाग्र
उत्तर:
जमिनीवर नवनवीन प्रयोग केल्यामुळे शेतीत आमूलाग्र बदल दिसून आला.

प्रश्न आ.
शाबासकी
उत्तर:
शाबासकीची एक थाप विदयार्थ्यांसाठी प्रोत्साहन ठरते.

प्रश्न इ.
अवांतर
उत्तर:
अवांतर गोष्टींच्या अतिरिक्त वापरामुळे अभ्यासाकडे दुर्लक्ष होत असल्याचे आजकालच्या मुलांमध्ये आढळून येते.

इ. खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द चौकटीतून शोधून लिहा.

प्रश्न 1.
अ. बक्षीस
आ. यश
इ. गोष्ट
ई. मदत
उ. आवड.

उत्तर:
पारितोषिक
विजय
कथा
साहाय्य
रस.

ई. हात व हस्त हे एकाच अर्थाचे शब्द आहेत. खालील शब्द वाचा व त्यांचे अर्थ समजून घ्या.

प्रश्न 1.
उत्तर:

1. हस्तकला: हातांनी कागदापासून साकारलेली कला.
2. हस्ताक्षर’: हातांनी लिहिलेले लेखन, अक्षर.
3. हस्तांदोलन: दोन व्यक्तींनी एकमेकांशी हात मिळवण्याची कला.
4. हातकंकण: हातात घालायचा दागिना, बांगडी.
5. हातखंडा: एखाद्या गोष्टीत तरबेज असणे.
6. हातमोजे: हातात घालायचे मोजे.
7. हस्तक्षेप: एखादया गोष्टीत अनावश्यक दखल देणे, लुडबुड करणे.
8. हातोहात: अगदी सहज.
9. हातभार: मदत.
10. हातभर: हाताच्या उंचीएवढे.
11. हस्तरेषा: हातावरील रेषा.

उपक्रम:

तुम्हांला आवडणाऱ्या विषयांची पुस्तके वाचा. वाचलेल्या प्रत्येक पुस्तकाचा थोडक्यात सारांश आपल्या वहीत लिहा.

आपण समजून घेऊया.

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये वाचा.
(अ) अजय आणि विजय शाळेत पोहोचले अन् पावसाची रिपरिप सुरू झाली.
(आ) मला पाऊस खूप आवडतो, कारण मला पावसात भिजायला आवडते.
(इ) रमेश व रत्ना मावशीकडे पुण्याला गेले.
(ई) आम्ही खूप प्रयत्न केले म्हणून आम्ही जिंकलो.
(उ) बाबा रिक्षा किंवा बसने प्रवास करतात.

वरील वाक्यांतील अधोरेखित शब्द उभयान्वयी अव्यये आहेत. शिवाय, की, परंतु, म्हणजे, तरी, नि, अन् हे सर्व शब्द दोन शब्दांना किंवा दोन वाक्यांना जोडण्याचे काम करतात, म्हणून हे शब्द उभयान्वयी अव्यये आहेत.

लक्षात ठेवा:

उभय म्हणजे दोन व अन्वय या शब्दाचा अर्थ संबंध असा आहे. वाक्यातील दोन शब्द किंवा दोन वाक्ये यांचा संबंध जोडणे, हे उभयान्वयी अव्ययाचे कार्य आहे.

प्रश्न 2.
खालील संवादातील उभयान्वयी अव्यये अधोरेखित करा.
आई: आपल्याकडे पाहुणे येणार आहेत, म्हणून आपण पुरणपोळी करूया.
अंकुश: आई, तू बटाट्याची भाजी अन् पुऱ्या कर म्हणजे मी तुला मदत करू शकेन, शिवाय स्वयंपाकही लवकर होईल. जर पाहुणे लवकर आले, तर त्यांना वेळेवर जेवायला मिळेल; पण पाहुण्यांना आवडेल ना आपण केलेला स्वयंपाक?
उत्तर:
“आपण सर्वांना मदत केली पाहिजे. या मदतीची सुरुवात घरापासून करा. मदत करण्याने आपल्याला तर आनंद होतोच; पण दुसऱ्याचा आनंद हा आपल्याला समाधान देऊन जातो. तुम्ही घरी किंवा इतर ठिकाणी कोणकोणती मदत करता, त्याची नोंद ठेवा आणि ती दर शनिवारी दाखवा.”

शिक्षकांसाठी:

विदयार्थ्यांना उभयान्वयी अव्ययांची विविध उदाहरणे देऊन अधिक सराव करून घ्यावा.

Class 7 Marathi Chapter 9.1 वाचनाचे वेड Additional Important Questions and Answers

खाली दिलेल्या वाक्यांतील रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरून वाक्य लिहा.

1. आजकालच्या मुलांना ……………. म्हणजे कंटाळवाणी गोष्ट वाटते.
2. ‘आपण सर्वांना मदत केली पाहिजे. या मदतीची सुरुवात ……………… करा.’
3. आईने तिला प्रत्येक कथेचा थोडक्यात ……………… एका पानावर लिहिण्यास सांगितले.
4. तिने आजपर्यंत कधीच ……………… वाचन केले नव्हते.

उत्तरे:

1. वाचन
2. घरापासून
3. सारांश
4. अवांतर.

खालील प्रश्नांची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
सोनालीच्या घरात वाचनाची आवड कोणाकोणाला होती?
उत्तर:
सोनालीच्या घरात तिच्या आईला व मोठ्या भावाला वाचनाची आवड होती.

प्रश्न 2.
सोनालीने आईच्या कथा निवडीला मदत करण्याचा निर्णय का घेतला?
उत्तर:
शाळेतील बाईंनी सांगितल्याप्रमाणे सर्वांना मदत करण्याची व केलेल्या मदतीची नोंद ठेवण्याची सोनालीने सुरुवात केली होती. या नोंदीत आईला केलेल्या मदतीची नवीन नोंद होईल व बाई सगळ्यांसमोर आपले कौतुक करतील, शाबासकी देतील या विचाराने सोनालीने आईच्या कथा निवडीला मदत करण्याचा निर्णय घेतला.

खालील घटनांमागील कारणे लिहा.

प्रश्न 1.
सोनालीने नाईलाजाने दहा कथा वाचल्या.
उत्तर:
सोनालीच्या आईने तिला गोष्टीच्या पुस्तकातून एक कथा निवडण्यास सांगितले होते. त्या पुस्तकात छोट्या छोट्या कथा होत्या. नुसत्या कथांची नावे वाचून कोणती कथा निवडावी हे सोनालीला कळत नव्हते. म्हणून तिने शेवटी नाईलाजाने दहा कथा वाचल्या.

प्रश्न 2.
शाळेतील बाईंनी सोनालीच्या पाठीवर शाबासकी दिली.
उत्तर:
शाळेत गेल्यावर सोनालीने आपल्या आईला काय व कशी मदत केली हे सांगितले व एक कथाही ऐकवली. अवांतर वाचन केल्याचा तिच्यातील बदल सगळ्यांनाच आनंद देणारा होता. अशा प्रकारे आईला मदत केली म्हणून सोनालीचे बाईंनी अभिनंदन केले आणि वर्गात छान गोष्ट सांगितल्या बद्दल सोनालीच्या पाठीवर शाबासकी दिली.

खालील आकृती पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
खालील आकृती पूर्ण करा.
उत्तर:

पुढील उतारा वाचून सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
खालील आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
रिकाम्या जागा भरा.
1. ………… तर सगळ्याच आवडल्या, त्यांतली कोणती निवडावी ते समजेना. (गोष्टी, कथा, वस्तू)
2. आईला ते सारे पाहून तिचे खूप ……………. वाटले. (कौतूक, अग्रुप, वाईट)
उत्तर:
1. कथा
2. कौतुक

उतारा – पाठ्यपुस्तक पृष्ठ क्रमांक 31, 32

कथा तर सगळ्याच आवडल्या ………………….
………………………….. गगनात मावत नव्हता.

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
चौकट पूर्ण करा.
1. आईने पानावर काय लिहिण्यास सांगितले? [ ]
2. सारांश लिहिण्यासाठी सोनालीने काय घेतले? [ ]
उत्तर:
1. सारांश
2. पान

खालील प्रश्नांची एका वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
सोनालीला काय समजत नव्हते?
उत्तर:
सगळ्याच कथा आवडल्यामुळे त्यातली कोणती निवडावी हे सोनालीला समजत नव्हते.

प्रश्न 2.
सोनालीचा आनंद गगनात का मावत नव्हता?
उत्तर:
आईने घरातल्या साऱ्यांपुढे तिचे कौतुक केल्यामुळे सोनालीचा आनंद गगनात मावत नव्हता.

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यात उपयोग करा.
1. आनंद गगनात न मावणे – अतिशय आनंद होणे.
विवेकला सर्वोत्कृष्ट विदयार्थ्याचे बक्षीस जाहिर होताच त्याचा आनंद गगनात मावेनासा झाला.
2. नवल वाटणे – आश्चर्य वाटणे
सकाळी लवकर न उठणारा मिहिर सकाळी 6 वाजता उठलेला पाहताच आई-वडिलांना नवल वाटले.

प्रश्न 2.
खालील वाक्यांतील उभयान्वयी अव्यये शोधा.
1. ती आईकडे गेली व आपल्या समोरील समस्या सांगितली.
2. त्या पानावर कथेचे नाव अन् त्या कथेत काय सांगितले आहे ते थोडक्यात लिहिले.
उत्तर:
1. व
2. अन्

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
तुमच्यावर झालेल्या कौतुकाचा एखादा प्रसंग तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
मागच्या वर्षी आई-बाबांनी आजोबांच्या पंचाहत्तरी निमित्त फार मोठा कार्यक्रम आयोजित केला होता. अनेक नातेवाईक जमले होते. त्यात 4-5 लहान मुलेही होती. त्यातील 2 तर अगदीच वर्षा-दोन वर्षांची होती. कार्यक्रम रंगत आलेला असतानाच त्या लहान मुलांनी रडारड सुरू केली. कार्यक्रमाची रंगत कमी व्हायला नको म्हणून मी सर्व मुलांना घेऊन माझ्या खोलीत गेले व पुढील 2 तास मी त्यांना छानरित्या सांभाळले. माझ्याच आई-वडिलांनी नाही तर सर्व नातेवाईकांनी माझी वाहवा केली. माझे कौतुक केले.

खालील वाक्प्रचारांच्या अर्थाचा योग्य पर्याय निवडा व लिहा.

प्रश्न 1.
मन वळवणे –
1. दुसरीकडे नेणे
2. तयार करणे
3. नकार देणे.
उत्तर:
2. तयार करणे.

खालील शब्दांचा वाक्यात उपयोग करा.

प्रश्न 4.
नवल
उत्तर:
सरकारी कार्यालयात कर्मचारी वेळेवर आलेले पाहून रामरावांना नवलच वाटले.

प्रश्न 5.
टीव्ही
उत्तर:
‘टीव्ही’ शाप की वरदान याचे उत्तर त्याचा वापर करणाऱ्या व्यक्तिगणिक बदलू शकते.

उभयान्वयी अव्यये:

व्याख्या: वाक्यातील दोन शब्दांना किंवा दोन वाक्यांना जोडण्याऱ्या शब्दांना ‘उभयान्वयी अव्यये’ म्हणतात.
उदा:

1. रमेश व रत्ना मावशीकडे पुण्याला गेले.
2. मला पाऊस खूप आवडतो, कारण मला पावसात भिजायला आवडते.
3. आम्ही खूप प्रयत्न केले म्हणून आम्ही जिंकलो.

अपसरणचिन्ह:

व्याख्या: स्पष्टीकरण द्यायचे असल्यास किंवा बोलताबोलता विचारमालिका तुटल्यास ‘-‘ हे चिन्ह वापरतात. त्या चिन्हास ‘अपसरणचिन्ह’ म्हणतात. अपसरणचिन्हाची लांबी संयोगचिन्हा पेक्षा जास्त असते.
उदा:

1. असे स्थळ – जे निसर्गरम्य आहे.
2. आभाळ भरून आले, पण –

प्रश्न 6.
खालील वाक्यांत अपसरणचिन्ह वापरून वाक्ये पुन्हा लिहा.
1. छोट्या समीरला रडताना बघून आशाताई धावत आल्या आणि
2. रूपेरी पडदा ज्याची माया भल्याभल्याला मोहात पाडते.
उत्तर:
1. छोट्या समीरला रडताना बघून आशाताई धावत आल्या आणि
2. रुपेरी पडदा – ज्याची माया भल्याभल्याला मोहात पाडते.

प्रश्न 7.
खालील शब्दांचे लिंग ओळखा.

1. पुस्तक
2. कॉम्प्युटर
3. गोष्ट
4. वही
5. प्रसंग
6. पान

उत्तरः

1. नपुसकलिंग
2. पुल्लिंग
3. स्त्रीलिंग
4. स्त्रीलिंग
5. पुल्लिंग
6. नपुसकलिंग.

प्रश्न 8.
खालील शब्दांचे वचन बदला.

1. गेम
2. पुस्तके
3. गोष्ट
4. कथा
5. ओळ
6. पाहुणी
7. प्रसंग
8. वही.

उत्तरः

1. गेम्स
2. पुस्तक
3. गोष्टी
4. कथा
5. ओळी
6. पाहुण्या
7. प्रसंग
8. वह्या.

प्रश्न 9.
खालील शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द सांगा.

1. आवड
2. किमान
3. छान
4. समाधान
5. नवीन
6. कौतुक
7. समस्या
8. सोपे

उत्तरः

1. नावड
2. कमाल
3. वाईट
4. असमाधान
5. जुने
6. निंदा
7. उपाय
8. कठीण

खालील वाक्यांत विरामचिन्हे घालून वाक्य पुन्हा लिहा.

प्रश्न 1.
टीव्ही व्हिडिओ गेम्स कॉम्प्युटर मोबाईल या सर्वांशी त्यांची मैत्री पक्की झाली आहे.
उत्तरः
टीव्ही, व्हिडिओ गेम्स, कॉम्प्युटर, मोबाईल या सर्वांशी त्यांची मैत्री पक्की झाली आहे.

प्रश्न 2.
तिने आईला मी पुन्हा एकदा पुस्तक वाचते म्हणून सांगितले.
उत्तरः
तिने आईला ‘मी पुन्हा एकदा पुस्तक वाचते’ म्हणून सांगितले.

प्रश्न 3.
मला खूप काही गोष्टी माहीत आहेत पण कोणती गोष्ट सांगू ते समजेना.
उत्तरः
मला खूप काही गोष्टी माहीत आहेत; पण कोणती गोष्ट सांगू ते समजेना.

वाचनाचे वेड Summary in Marathi

पाठ परिचय:

वाचनामुळे आपल्याला खूप फायदे होतात. वाचनासारखा दुसरा छंद नाही. म्हणूनच म्हटले आहे ‘वाचाल तर वाचाल’. या वाचनाचे महत्त्व सोनालीच्या आईला चांगले ठाऊक होते. आपल्या मुलीनेही असे अवांतर वाचन करावे, असे सोनालीच्या आईला वाटते. त्यासाठी सोनालीची आई एक युक्ती करते. ती युक्ती कशी सफल होते ते आपल्याला ‘वाचनाचे वेड’ या पाठात लेखिका आशा पाटील यांनी दाखवून दिले आहे.

Reading has a lot of advantages. There is no other hobby like reading. It has been said ‘if you read, you will survive’. Sonali’s mother knew the importance of reading. She feels her daughter should also read books other than studies. To inculcate this habit, Sonali’s mother uses a trick. The success of that trick has been narrated in this write up by the writer Asha Patil.

शब्दार्थ:

1. अवांतर – इतर, ज्यादा – additional, extra
2. मैत्री – दोस्ती – friendship
3. नोंद – टाचण – a record
4. उत्सुकता – कुतूहल, आतुरता – curiosity
5. समस्या – अडचण – a problem
6. अभिनंदन – प्रशंसा, वाहवा – congratulation
7. प्रसंग – घटना – an incident
8. प्रोत्साहन – उत्तेजन – encouragement
9. आनंद गगनात न मावणे – खूप आनंद होणे
10. नोंदी करणे – टाचण लिहून ठेवणे
11. नवल वाटणे – आश्चर्य वाटणे
12. मन वळवणे – तयार करणे
13. प्रवृत्त करणे – च्यासाठी तयार करणे
14. आमुलाग्र बदल होणे – संपूर्ण बदल होणे
15. प्रोत्साहन देणे – प्रेरणा देणे
16. सारांश – संक्षेप (summary)
17. सदस्य – सभासद (member)
18. हस्ताक्षर – (Handwriting)
19. हस्तक्षेप – अनावश्यक दखल, लुडबुड (Interdict)
20. मदत – सहाय्य(help)

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 9.2 आम्ही बातमी वाचतो Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 9.2 आम्ही बातमी वाचतो

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 9.2 आम्ही बातमी वाचतो Textbook Questions and Answers

1. वरील बातमीच्या आधारे खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
कोणाचा जन्मदिवस आपण वाचन प्रेरणा दिन म्हणून साजरा करतो?
उत्तरः
ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यांचा जन्मदिवस आपण वाचन प्रेरणा दिन म्हणून साजरा करतो.

प्रश्न 2.
वरील बातमी कोणत्या तारखेची आहे?
उत्तरः
वरील बातमी 15 ऑक्टोबरची असून 16 ऑक्टोबरला प्रसिद्ध झाली आहे.

प्रश्न 3.
वाचन प्रेरणा दिनाच्या निमित्ताने कोणकोणत्या कार्यक्रमाचे आयोजन करण्यात आले?
उत्तरः
वाचन प्रेरणा दिनाच्या निमित्ताने ग्रंथदिंडी, पथनाट्ये, वाचन स्पर्धा अशा विविध कार्यक्रमांचे आयोजन करण्यात आले.

प्रश्न 4.
कोणत्या विदयार्थ्यास ‘उत्कृष्ट वाधक’ म्हणून बक्षीस देण्यात आले.
उत्तर:
इयत्ता सातवीतील शेखर काजळे या विदयार्थ्यास ‘उत्कृष्ट वाचक’ म्हणून बक्षीस देण्यात आले.

प्रश्न 5.
विदयार्थ्यांमध्ये वाचनकौशल्य वाडावे, यासाठी कोणकोणते उपक्रम आयोजित करता येतील, याची बादी करा.
उत्तर:

1. वाचन स्पर्धा
2. कमी दरा त पुस्तक विक्री
3. वाचनालयात सवलत
4. लेखक, कवी यांची व्याख्याने.

आपण समजून घेऊया.

प्रश्न 1.
खालील वाक्ये वाचा.
(अ) असे स्थळ-जे निसर्गरम्य आहे.
(आ) आभाळ भरून आले, पण –
वरील वाक्यांमध्ये ‘_’ हे चिन्ह आले आहे. वाक्यांमध्ये ‘_’ हे चिन्ह दोन कारणांनी वापरतात.
1. स्पष्टीकरण द्यायचे असल्यास.
2. बोलताबोलता विचारमालिका तुटल्यास.
‘-‘ या चिन्हास अपसरणचिन्ह म्हणतात.
लक्षात ठेवा: अपसरणचिन्हाची लांबी संयोगचिन्हापेक्षा जास्त असते.

शिक्षकांसाठी:

विदयार्थ्यांना विविध प्रसारमाध्यमांद्वारे प्रसारित होणाऱ्या बातम्यांचे श्रवण/वाचन करण्यास सांगावे. विदयार्थ्यांना एखादा विषय देऊन संबंधित बातम्यांचे संकलन करण्यास सांगावे. उदा., क्रीडा.

आम्ही बातमी वाचतो Summary in Marathi

वाचन प्रेरणा दिन उत्साहात साजरा …

आदर्शनगर, ता. 16 : दि. 15 ऑक्टोबर रोजी साधना विद्यालय, आदर्शनगर येथे वाचन प्रेरणा दिन साजरा करण्यात आला. या कार्यक्रमाचे औचित्य साधून विद्यालयात अनेक स्पर्धांचे आयोजन करण्यात आले. कार्यक्रमाची सुरुवात ग्रंथदिंडीने करण्यात आली. आदर्शनगर परिसरातील महत्त्वाच्या चौकांत ‘वाचनसंस्कृती वाचवा’ या विषयावर मुलांनी पथनाट्ये सादर केली. त्याचबरोबर विदयालयात ‘उत्कृष्ट वाचन’ ही स्पर्धा घेण्यात आली. यात मुलांनी त्यांच्या आवडत्या कथा, कवितांचे वाचन केले. या स्पर्धेत इयत्ता सातवीतील शेखर काजळे या विदयार्थ्यास ‘उत्कृष्ट वाचक’ म्हणून बक्षीस देण्यात आले. पुढील काळामध्ये वाचनसंस्कृती विकसित व्हावी, या दृष्टीने विदयालयात विविध उपक्रम राबवले जाणार असल्याचे मुख्याध्यापकांनी या प्रसंगी घोषित केले. विदयालयातील सर्व विदयार्थ्यांनी अतिशय उत्साहाने वाचन प्रेरणा दिन साजरा केला.

शब्दार्थ:

1. निंदा – ठपका, वाईट प्रसिद्धि (reprimand)
2. पथनाट्य – रस्त्यावर सादर होणारे नाट्य (streetplay)

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 2 श्यामचे बंधुप्रेम Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 2 श्यामचे बंधुप्रेम

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 श्यामचे बंधुप्रेम Textbook Questions and Answers

1. खालील प्रश्नांची एक-दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
नवीन पाऊस सुरू होण्याचा मातीवर काय परिणाम होतो?
उत्तरः
नवीन पाऊस जेव्हा सुरू होतो, तेव्हा मातीचा रम्य सुंदर वास सुटत असतो.

प्रश्न आ.
श्यामने कोणता निश्चय केला होता?
उत्तरः
गणेश चतुर्थीस गावाला जाताना धाकट्या भावास कोट किंवा सदरा शिवून न्यावयाचा, असा निश्चय श्यामने केला होता.

प्रश्न इ.
लहान भावाला आईने कसे समजावले?
उत्तरः
एके दिवशी श्यामचा लहान भाऊ नवीन सदऱ्यासाठी हट्ट धरून बसला होता, त्यावेळेस त्याची समजूत घालताना आई म्हणाली, तुझे अण्णादादा मोठे होतील, रोजगारी होतील, मग तुला सहा महिन्यांनी नवीन सदरा शिवतील. आता नको हट्ट धरू.

प्रश्न ई.
श्यामचे वडील वरचेवर दापोलीला कशासाठी जात?
उत्तरः
श्यामचे वडील वरचेवर दापोलीला कोर्ट-कचेरीच्या कामासाठी जात असत.

प्रश्न उ.
श्यामला चालण्याचे श्रम का वाटत नव्हते?
उत्तरः
आपल्या लहान भावासाठी शिवलेला नवीन कोट कधी एकदा भावाला देतो, असे श्यामला झाले होते. श्यामच्या हृदयात प्रेमपूर आला होता. सुखस्वप्नात तो दंग होता. त्यामुळे त्याला चालण्याचे श्रम वाटत नव्हते.

2. खालील आकृत्या पूर्ण करा. 

प्रश्न अ.

उत्तरः

प्रश्न आ.

उत्तरः

3. का ते लिहा.

प्रश्न अ.
श्यामचे डोळे अणूंनी न्हाले होते.
उत्तर:
श्यामने बाबांनी दिलेले खाऊचे पैसे साठवून आपल्या लहान भावासाठी कोट शिवून घेतला होता. तो कोट तयार झाला तेव्हा तो पाहून श्यामचे डोळे अधूंनी न्हाले होते.

प्रश्न आ.
श्याम ज्यांच्या घरी राहायचा त्यांनी त्याला ‘जाऊ नको’ असे म्हटले.
उत्तर:
पावसापाण्याचे दिवस होते. नदीनाल्यांना पूर आले होते. पिसईचा पया, सोंडेघरचा पया यांना उतार नव्हते, यामुळे श्याम ज्यांच्या घरी राहायचा त्यांनी त्याला जाऊ नको असे म्हटले.

प्रश्न इ.
पिसईचा पह्या दुथडी भरून वाहत होता.
उत्तर:
जोराचा पाऊस पडत होता. त्याच्या पाण्याला खूप जोर होता, त्यामुळे पिसईचा पह्या दुथडी भरून वाहत होता.

प्रश्न ई.
श्यामने सांगितलेली हकिकत ऐकून आईला गहिवर आला.
उत्तर:
श्यामची आई त्यांच्या लहान भावाला नेहमी म्हणत असे, “तुझे अण्णा, दादा मोठे होतील मग तुला नवीन कोट शिवतील”. त्याप्रमाणे श्यामने स्वत:च्या खाऊचे पैसे साठवून आपल्या लहान भावासाठी नवीन कोट शिवून आणला होता म्हणून श्यामने सांगितलेली हकिकत ऐकून आईला गहिवर आला.

चर्चा करा. सांगा.

‘पंख असते तर एकदम उडून गेलो असतो’ यामागील श्यामची कल्पना काय असावी, याबाबत मित्रांशी चर्चा करा.

खेळूया शब्दांशी.

(अ) खाली दिलेल्या शब्दांच्या विरुद्ध अर्थाचे शब्द चौकटीतून शोधून लिहा.
थंड, सापडणे, सुगंध, थोरला, जुना, लक्ष, स्मृती
दुर्गंध, विस्मृती, नवीन, गरम, दुर्लक्ष, धाकटा, हरवणे.

(आ) गटात न बसणारा शब्द ओळखा व लिहा. तो शब्द गटात का बसत नाही ते सांगा.

1. समीरा, विनीता, त्यांनी, निखिल.
2. मी, सातपुते, त्याने, तिला.
3.  हिमालय, सुंदर, प्रसन्न, भव्य.
4. लिहिणे, आम्ही, गाणे, वाचणे.

उत्तर:

1. त्यांनी – ‘त्यांनी’ हे सर्वनाम आहे व इतर सर्व विशेष नामे आहेत.
2. सातपुते – ‘सातपुते’ हे विशेष नाम आहे. इतर सर्व सर्वनामे आहेत.
3. हिमालय – ‘हिमालय’ हे विशेष नाम आहे. बाकी सर्व भाववाचक नामे आहेत.
4. आम्ही – ‘आम्ही’ हे सर्वनाम आहे. बाकी सर्व क्रियापदे आहेत.

लिहिते होऊया.

प्रश्न 1.
तुम्ही तुमच्या धाकट्या भावासाठी/बहिणीसाठी कोणकोणत्या भेटवस्तू घेता? कोणकोणत्या प्रसंगी घेता?
उत्तर:
आम्ही आमच्या धाकट्या भावासाठी/बहिणीसाठी वाढदिवसाला पुस्तक देतो. भेटकार्ड देतो. एखादे चांगले काम केले की चॉकलेट देतो. अभ्यासात चांगले गुण मिळाले की एखादे चित्र भेट म्हणून देतो.

 

खाली दिलेल्या शब्दांचे क्रियाविशेषण अव्ययांच्या प्रकारांनुसार चौकटीत वर्गीकरण करा.
तिथे, दररोज, टपटप, क्षणोक्षणी, सावकाश, पलीकडे, अतिशय, पूर्ण, परवा, समोरून, जरा, मुळीच, कसे, वर, थोडा, सतत, झटकन

उत्तर:

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 श्यामचे बंधुप्रेम Important Additional Questions and Answers

खाली दिलेल्या वाक्यांतील रिकाम्या जागी योग्य शब्द भरून वाक्ये पुन्हा लिहा.

1. तप्त जमिनीला …………. शांतवू लागले.
2. थंडीच्या दिवसांत ……………. चौघडी’ करून गळ्याशी बांधून शाळेत जावयाचे.
3. एक ……………. माझ्या पायाजवळून उडी मारून गेली.
4. पिसईचा पह्या ……………….. भरून वाहत होता.
5. ……………. दगड पायांना खुपत होते; परंतु माझे तिकडे लक्ष नव्हते.
6. त्या ………………. नाचातून मी चाललो होतो.
7. वडील ……………… करत होते व आईने शेगडीत ………………. शेकण्यासाठी दिले होते.
8. ”……………. पह्याला पाणी नव्हते का रे?”
9. या प्रेमावर कोणाची ……………. नको पडायला.

उत्तर:

1. मेष
2. धोतर
3. नानेटी
4. दुथडी
5. सुयांसारखे
6. पंचमहाभूतांच्या
7. संध्या, निखारे
8. सोंडेघरच्या
9. दृष्टी

असे कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.

प्रश्न 1.
“तुझे अण्णा – दादा मोठे होतील, रोजगारी होतील, मग तुला सहा महिन्यांनी नवीन सदरा शिवतील. आता नको हट्ट धरू.”
उत्तर:
श्यामची आई आपल्या लहान मुलाला (पुरुषोत्तमला)
म्हणाली.

प्रश्न 2.
“इतक्या पावसातून श्याम कशाला आलास? सारा भिजलास ना?”
उत्तर:
श्यामची आई श्यामला म्हणाली.

प्रश्न 3.
“सोंडेघरच्या पल्याला पाणी नव्हते का रे?”
उत्तर:
श्यामचे वडील श्यामला म्हणाले.

प्रश्न 4.
“हो परंतु मी आलो कसातरी!”
उत्तर:
श्याम वडिलांना म्हणाला.

प्रश्न 5.
“हा नवीन कोट कोणाला रे?”
उत्तर:
श्यामचा धाकटा भाऊ श्यामला म्हणाला.

प्रश्न 6.
“कोणाच्या पैशांना हात तर नाही ना लावलास?”
उत्तर:
श्यामची आई श्यामला म्हणाली.

प्रश्न 7.
“आई, मी कर्ज काढले नाही, चोरलेही नाहीत, फीचेही खर्चिले नाहीत.”
उत्तर:
श्याम त्याच्या आईला म्हणाला.

प्रश्न 8.
“मग उधार का शिवून आणलास, श्याम?”
उत्तरः
श्यामचे वडील श्यामला म्हणाले.

खालील प्रश्नांची एक – दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
आईने श्यामला कातर’ स्वरात काय विचारले?
उत्तर:
आईने श्यामला कातर स्वरात विचारले की, “श्याम कोणाच्या पैशांना हात तर नाही ना लावलास?”

प्रश्न 2.
श्यामने नवीन कोट शिवण्यासाठी काय केले?
उत्तर:
वडीलांनी खाऊसाठी दिलेले आणा-दोन आणे खाऊसाठी खर्च न करता, दोन-तीन महिने ते जमवून श्यामने त्या पैशांचा पुरुषोत्तमला नवीन कोट शिवला.

शब्दार्थ:

1. चौघडी – चार घड्या (four folded)
2. पहया – ओढा (stream)
3. कातर – कापरा, थरथरणारा (trembling)

खालील आकृत्या पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
श्याम भावंडास काय आणू शकत नव्हता?
उत्तरः

पुढील उतारा वाचून सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

उत्तरः

प्रश्न 2.
रिकाम्या जागा भरा.

1. ………………. डोळे होते.
2. हृदयात ………….” आला होता.
3. …………… नवीन कपडे करतात.

उत्तर:

1. ध्येयावर
2. प्रेमपूर
3. गौरी-गणपतीत

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
चौकट पूर्ण करा.

1. श्याम रोज मोजत असलेले[ ]
2. श्याम हयास भीक घालणार नव्हता [ ]

उत्तर:

1. पैसे
2. नदीनाल्यास

खालील प्रश्नांची एक – दोन वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
श्याम शिंप्याकडे मापासाठी कोणाला बरोबर घेऊन गेला?
उत्तर:
श्याम शिंप्याकडे मापासाठी आपल्या भावाच्या वयाच्या एका मुलाला बरोबर घेऊन गेला

प्रश्न 2.
श्यामने कोटासाठी किती कापड व किती अस्तर घेतले?
उत्तर:
श्यामने कोटासाठी दोन वार कापड व अर्धा वार अस्तर घेतले.

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील शब्दांचे वचन बदला.

1. सुट्टी
2. कोट
3. नाले
4. खिसा

उत्तर:

1. सुट्ट्या
2. कोट
3. नाला
4. खिसे

खालील वाक्यांतील क्रियाविशेषण अव्यये शोधा व त्यांचे प्रकार सांगा.

प्रश्न 1.
रोज पैसे मोजत होतो.
उत्तर:
रोज – कालवाचक क्रियाविशेषण अव्यय

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्ही पैसे साठवता का? साठवलेल्या पैशांचा उपयोग कशासाठी करण्याची तुमची इच्छा आहे?
उत्तर:
मला प्रथम पैसे साठवण्याची सवय नव्हती. पण आजीने छोटीशी पिगी बैंक आणून देताच मला त्यात पैसे साठवण्याची सवय जडली. त्यात आवश्यक तेवढे पैसे जमताच मला आजी व आजोबांसाठी काठी खरेदी करण्याची इच्छा आहे. ती इच्छा पूर्ण करण्यासाठी मी प्रयत्नशील आहे.

व्याकरण व भाषाभ्यास

खालील विरुद्ध अर्थाचे शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

1. थंड
2. सापडणे
3. सुगंध
4. जुना
5. लक्ष
6. स्मृती
7. थोरला

उत्तरः

1. गरम
2. हरवणे
3. दुर्गध
4. नवीन
5. दुर्लक्ष
6. विस्मृती’
7. धाकटा

खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

1. सुट्टी
2. वास
3. मेघ
4. सुंदर
5. पृथ्वी
6. ध्येय
7. भाऊ
8. अश्रू
9. पंख
10. गारठा
11. पाणी
12. दृष्टी
13. स्मृती
14. बंड

उत्तरः

1. रजा
2. गंध
3. ढग
4. छान
5. अवनी, धरती
6. उद्दिष्ट
7. बंधू
8. आसवं
9. पर
10. गारवा
11. जल
12. नजर
13. आठवणी
14. स्तोम

प्रश्न 2.
खालील शब्दांचे वचन बदला,

1. चौघडी
2. गाबडी
3. कपडा
4. सदर
5. डोळा
6. नाला
7. कोरडा
8. खिसा

उत्तर:

1. चौघड्या
2. गावड्या
3. कपडे
4. सदरे
5. डोळे
6. नाले
7. कोरडे
8. खिसे

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे लिंग बदला

1. आई
2. भाऊ
3. दादा
4. शिंपी
5. धाकटा

उत्तर:

1. वडील
2. बहीण
3. ताई
4. शिंपीण
5. धाकटी

प्रश्न 4.
कंसातील वाक्प्रचारांचा दिलेल्या वाक्यांत बिनचूक उपयोग करून ती वाक्ये पुन्हा लिहा. (निश्चय करणे, डोळे अधूंनी न्हाणे, हृदयात प्रेमपूर येणे)
उत्तर:

1. आनंदवनातील कुष्ठरोग्यांची दुःखे ऐकून माझ्या हृदयात प्रेमपूर आला.
2. वर्गात पहिला क्रमांक काढण्याचा मी निश्चय केला.
3. त्या गरीब माणसाची हकिकत ऐकून माझे डोळे अश्रृंनी न्हाले.

शब्दार्थ:

1. स्मृती – आठवण (memory) (२) विस्मृती – विस्मरण (oblivion)

पुढील क्रियाविशेषण अव्ययांचा वापर करून वाक्ये तयार करा.

प्रश्न 1.

1. दररोज
2. पूर्ण
3. अत्यंत
4. सर्वत्र

उत्तरः

1. चांगल्या आरोग्यासाठी दररोज व्यायाम करावा.
2. पौर्णिमेला आकाशात पूर्ण चंद्र दिसतो.
3. राजू अत्यंत हुशार मुलगा आहे.
4. पावसात सर्वत्र हिरवळच दिसते.

लेखन विभाग

प्रश्न 1.
‘पंख असते तर एकदम उडून गेलो असतो’, यामागील श्यामची कल्पना काय असावी, याबाबत मित्रांशी चर्चा करा व लिहा.
उत्तरः
श्यामने खाऊसाठी दिलेले पैसे साठवून आपल्या धाकट्या भावासाठी कोट किंवा सदरा शिवून आणला होता.

• राम – श्यामने आपल्या छोट्या भावासाठी नवीन कोट शिवून आणला आहे.
• श्याम – अरे मी खाऊला दिलेले पैसे साठवले व त्यातून हा कोट शिवून घेतला.
• राम – मग तू तुझ्या भावाला कधी देणार?
• श्याम – मी आता गावाला जाणार आहे, तेव्हा मी त्याला हा कोट देणार.
• राम – तू तुला नाही शिवलास नवीन कोट?
• श्याम – अरे माझा धाकटा भाऊ कोटसाठी रडत होता तेव्हा आई त्याला म्हणाली, “तुझा दादा मोठा झाला की, तुला नवीन कोट आणेल.” राम – म्हणून तू तुझ्या धाकट्या भावाला कोट घेतला!
• श्याम – होय आईची इच्छा होती. मला तर असे वाटते की मी एखादया पक्ष्याप्रमाणे उडून जाऊन हा कोट माझ्या धाकट्या भावाला क्यावा त्यामुळे त्याला तर आनंद होईलच पण आईला सुद्धा खूप आनंद होईल.

श्यामचे बंधुप्रेम Summary in Marathi

पाठ परिचय:

भाऊंनी दिलेले खाऊचे पैसे खर्च न करता श्यामने लहान भावास नवीन कोट शिवला. त्याने आणलेला नवीन कोट पुरुषोत्तमने आनंदाने सर्वांना दाखवला. श्यामच्या मनातील आपल्या लहान भावंडाविषयी असलेले प्रेम व जिव्हाळा, तसेच परस्परांवर प्रेम करा ही आईने मुलांना दिलेली शिकवण याचे हृदयस्पर्शी वर्णन प्रस्तुत पाठात आले आहे.

Shyam saved all his pocket money given by his father and he stitched a new coat for his younger brother from his savings. The younger brother, Purushottam, showed his new coat happily to everyone. Shyam’s love and affection for his younger brother and teachings of his mother of giving love to everyone have been beautifully narrated in a very heart-touching way.

शब्दार्थ:

1. तप्त – तापलेला – heated
2. रम्य – सुंदर, मोहक – beautiful, attractive
3. गंध – वास – fragrance
4. निश्चय – निर्णय – determination
5. हट्ट – हेका – insistence
6. गाबड्या – ठिगळ – a patch
7. उत्सुक – आतुर – eager
8. पंचमहाभूत – पाच मूलभूत तत्त्वे – the five elements:
   पृथ्वी, जल, अग्नि, earth, water, fire,
   वायू, आकाश wind & sky
9. गाठोडे – बोचके – a bundle
10. फलद्रूप – सफल, फळाला – fruitful आलेली
11. कोरडे – शुष्क, सुकलेले – dry
12. कर्ज – उसने – loan
13. दवडणे – व्यर्थ जाऊ देणे – to waste
14. उधार – उसने – on credit

वाक्प्रचारः

1. निश्चय करणे – मनाशी पक्के ठरविणे
2. डोळे अधूंनी न्हाणे – डोळ्यांतून अश्रू ओघळणे, खूप रडणे
3. दुथडी भरून वाहणे – तुडुंब वाहणे
4. धावपळ करणे – धावाधाव करणे
5. कर्ज घेणे – उसने घेणे
6. गहिवरून येणे – कंठ दाटून येणे
7. पाठीवरून हात फिरवणे – कौतुक करणे
8. रोजगारी होणे – कामधंदयाला लागणे

टिपा:

1. पिसई, सोंडेघर – दापोलीहून पालघरला (साने गुरुजीचे गाव) जाताना लागणाऱ्या ओढ्यांची नावे.
2. आणा, दोन आणे – त्यावेळी असलेले पैसे.
3. संध्या करणे – दिवेलागणीच्या वेळेस देवाची प्रार्थना करणे.
4. गंधवती पृथ्वी – पावसाचे पाणी मातीमध्ये पडताच मातीचा सुगंध येऊ लागतो. या सुगंधामुळे पृथ्वीला गंधवती पृथ्वी म्हटले आहे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 2 फूल और काँटे Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 2 फूल और काँटे

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 फूल और काँटे Textbook Questions and Answers

स्वयं अध्ययन:

दिए गए चित्रों से संबंधित सुनी हुई कोई कविता सुनाओ।

बताओ तो सही:

Answer:
फूल का नाम
गुलाब – गुलाब एक बहुवर्षीय, झाड़ीदार, कंटीला, पुष्पीय पौधा है। जिसमें कई रंग के सुंदर सुगंधित फूल लगते हैं। इसकी १०० से भी अधिक प्रजातियाँ अस्तित्व में हैं। गुलाब की अधिकतर जातियाँ एशियाई मूल की हैं। भारत सरकार ने १२ फरवरी को ‘गुलाब-दिवस’ के रूप में घोषित किया है। गुलाब का फूल अपनी कोमलता, सुंदरता व सुगंध के लिए विशेष प्रसिद्ध है।
गुलाब के उपयोग –

• गुलाब के फूल का उपयोग भगवान के चरणों में चढ़ाने के लिए करते हैं।
• गर्मियों में गुलाब के फूलों का रस चेहरे पर मलने से चेहरे पर ताजगी बनी रहती है।
• आँखों की जलन व खुजली दूर करने के लिए गुलाब के जल का उपयोग किया जाता है।
• गुलाब के घर में महकते रहने से घर का वातावरण पवित्र व शांत बना रहता है।
• गुलाब के फूल से शरबत व गुलकंद बनाई जाती है, जो सेहत के लिए अत्यंत फायदेमंद होती है।
• कान में दर्द होने पर गुलाब की पत्तियों का रस डालने से कान के दर्द से राहत मिलती है।
• गुलाब के फूलों से खुशबूदार इत्र बनाए जाते हैं।
• गुलाब की गंध – गुलाब का फूल खुशबू के लिए भी विशेष प्रसिद्ध है।
• इसकी हलकी, मधुर, भीनी व मोहक गंध सबके मन को आकर्षित करती है।
• भारतवर्ष में ऋतु के अनुसार गुलाब दो प्रकार के माने जाते हैं।

(१) सदागुलाब और (२) चैती गुलाब

सदागुलाब पूरे साल भर फूलता रहता है। चैती गुलाब केवल बसंत ऋतु में ही फूलता है। चैती गुलाब अपनी सुगंध के लिए विशेष प्रसिद्ध होता है। यही फूल अधिकतर इत्र और दवा बनाने के काम में लाया जाता है। ऐसा कहा जाता है कि गुलाब के इस का नूरजहाँ ने १६१२ इ.स. में अपने विवाह के अवसर पर उपयोग किया था। गुलाब का फूल अपनी गंध और औषधीय गुणों के कारण संसार में विशेष रूप से प्रसिद्ध है।

खोजबीन:

अपने आसपास के पेड़-पौधों के नामों का वर्गीकरण कीजिए।
Answer:

वाचन जगत से:

सदैव ध्यान में रखो:

प्रत्येक परिस्थिति का सामना हँसते हुए करना चाहिए।

कविता के आधार पर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

Question 1.
रात में उनपर …………..”चाँद भी.
एक ही-सी …………… है डालता।
Answer:
चमकता, चाँदनी

Question 2.
प्यार डूबी तितलियों के …………..” कतर,
भौर का वेध देता ………….” तन।
Answer:
पर, श्याम

Question 3.
……… काँटा किसी की उँगलियाँ,
फाड़ देता है किसी का वर ……….।
Answer:
छेदकर, वसन

Question 4.
निज सुगंध औ’ ……….. रंग से,
है सदा देता ……. जी की खिला।
Answer:
निराले, कली

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
फूल किनको गोद में लेता है?
Answer:
फूल तितलियों को गोद में लेता है।

Question 2.
बड़प्पन की कसर रह जाने पर क्या काम नहीं देती?
Answer:
बड़प्पन की कसर रह जाने पर कुल की बड़ाई काम नहीं देती।

Question 3.
कौन एक-सा बरसता है?
Answer:
मेह (मेघ) एक-सा बरसता है।

Question 4.
फूल किसको रस पिलाता है?
Answer:
फूल भंवरो को रस पिलाता है।

Question 5.
काँटा किसका तन बेध देता है?
Answer:
काँटा भँवरे का तन बेध देता है।

Question 6.
भौरे का तन किस रंग का है?
Answer:
भँवरे का तन साँवले रंग का है।

भाषा की ओर

निम्नलिखित वर्षों से समानार्थी और विरुद्धार्थी शब्दों की जोड़ियाँ हूँढ़िए और अपने वाक्यों में प्रयोग कीजिए।

समानार्थी शब्दों का बाक्य में प्रयोग:

• पुष्प – बगीचे में पुष्प खिले हैं।
• फूल – भगवान के चरणों में पड़ा फूल पवित्र होता है।
• तन – सैनिक तन-मन से देश की रक्षा करता है।
• बदन – सैनिक का सारा बदन लहु-लूहान था।
• जल – जल ही जीवन है।
• पानी – पानी के बिना मनुष्य का जीवन सूना है।
• हवा – शाम के समय ठंडी हवा चलती है।
• पवन – चक्रवाती पवन बहुत तीव्र गति की होती है।

विरुद्धार्थी शब्दों का वाक्य में प्रयोग:

• रात x दिन – मोहन अपने भविष्य के लिए रात-दिन पढ़ाई करता है।
• छोटा x बड़ा- हमारे मन में छोटे-बड़े का भेदभाव नहीं होना चाहिए।
• मान x अपमान – राम मोहन को मान देता है किंतु मोहन ने उसका सबके सामने अपमान कर दिया।
• पावन x अपावन – आज के आधुनिक युग में भी कुछ लोग पावन विचारों के हैं, तो कुछ लोगों के आचरण बिलकुल अपावन हो चुके हैं।

विचार मंथन:

निम्नलिखित विषय पर अपने विचार लिखिए।

Answer:
भूल – उपर्युक्त पंक्ति के माध्यम से ‘भूल’ का अर्थ यह है कि मनुष्य को यह नहीं भूलना चाहिए कि उसका जन्म अच्छे कमों के लिए हुआ है, न कि बुरे कर्म करने के लिए। हमें हमेशा दूसरों के बारे में अच्छा सोचना चाहिए व उनकी मदद करनी चाहिए और यह नहीं भूलना चाहिए कि हमारा एक-दूसरे के साथ भाईचारे व मानवता का संबंध है। फूल – उपर्युक्त पंक्ति में ‘फूल’ का अर्थ यह है कि हमें अपने जीवन में अपने व्यवहार से फूल के समान लोगों के जीवन को महकाना चाहिए। दूसरों की मदद करके अपने व समाज के लोगों की जीवनरूपी बगिया को सुंदर बनाने का सतत प्रयास करना चाहिए। शूल – उपर्युक्त पंक्ति में ‘शूल’ का अर्थ यह है कि अपने कार्यों से दूसरों की राह में काँटों के समान रूकावट पैदा नहीं करनी चाहिए। ‘शूल’ यह शब्द शत्रुता व बुरे व्यक्ति के प्रतीक के रूप में इस पंक्ति में प्रयोग किया गया है।
हमें अपने जीवन में ‘फूल’ के समान एक अच्छा मनुष्य बनने का प्रयास करना चाहिए न कि ‘शूल’ के समान बुरा व्यक्ति। सम्मान हमेशा फूल’ को ही मिलता है ‘शूल’ को नहीं।

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 2 फूल और काँटे Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित शब्दों में से उचित शब्द चनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।

(जगह, मेह, ढंग, पर, फूल, आँख)

Question 1.
फूल और काँटे दोनों का ………… भिन्न-भिन्न होता है।
Answer:
ढंग

Question 2.
काँटा तितलियों के . कतर देता है।
Answer:
पर

Question 3.
फूल और काँटे एक ही ……..’ जन्म लेते हैं।
Answer:
जगह

Question 4.
काँटा सबकी . .. में खटकता है।
Answer:
आँख

Question 5.
…………” उन पर एक समान बरसते हैं।
Answer:
मेह

Question 6.
………… अपनी सुगंध से सबको आकर्षित करता है।
Answer:
फूल

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए।

Question 1.
रात में पौधों पर क्या चमकता है?
Answer: चाँद

Question 2.
काँटा किसमें छेद कर डालता है?
Answer:
उँगलियों में

Question 3.
निराले रंग किसके हैं?
Answer:
फूल के

Question 4.
भगवान के सिर पर कौन सजता है?
Answer:
पुष्प, फूल

कविता में आए लयात्मक शब्दों को ढूँडकर लिखिए।
उदाहरण: पिला – खिला
Answer:

• पालता – डालता
• बही – नहीं
• बसन – तन
• पर – कसर

निम्नलिखित बाक्य सही है या गलत लिखिए।

Question 1.
फूल वस्त्र को फाड़ देता है।
Answer:
गलत

Question 2.
फूल और काँटों का स्वभाव एक समान होता है।
Answer:
गलत

Question 3.
फूल की सुगंध से सबका मन प्रसन्न होता है।
Answer:
सही

Question 4.
फूल काँटों को अनूठा रस पिलाते हैं।
Answer:
गलत

Question 5.
कुल की बड़ाई से मनुष्य महान बनता है।
Answer:
गलत

Question 6.
मनुष्य स्वयं के गलत कार्यों से लोगों की आँखों में खटकता है।
Answer:
सही

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दो-तीन वाक्यों में लिखिए।

Question 1.
चाँद रात के समय प्रकृति का कौन-सा कार्य करता है?
Answer:
चाँद रात के समय सभी को ठंडक भरी शीतल छाया देने का कार्य करता है। वह सभी पर समान रूप से चाँदनी बिखेरने का प्राकृतिक कार्य करता है।

Question 2.
फूल और काँटों पर समान रूप से क्या बहती है?
Answer:
फूल और काँटों पर समान रूप से हवाएँ बहती हैं। हवा किसी भी प्रकार का भेदभाव न करते हुए इन्हें एक-सी हवा देती है।

Question 3.
काँटों द्वारा उँगलियों को छेदने व कपड़े को फाड़ने से काँटों की किस वृत्ति का पता चलता है?
Answer:
काँटों द्वारा उँगलियों को छेदने व कपड़े को फाड़ने से काँटों की दूसरों से घृणा करने, दूसरों का तिरस्कार करने तथा दूसरों को जान-बुझकर तकलीफ देने की वृत्ति का पता चलता है।

Question 4.
‘फूल और काँटे’ कविता के माध्यम से ‘फूल’ हमें क्या संदेश देना चाहता है?
Answer:
‘फूल और काँटे’ कविता के माध्यम से ‘फूल’ हमें यह संदेश देना चाहता है कि हमें दूसरों के साथ प्रेमपूर्वक व्यवहार करना चाहिए तथा अपने अच्छे कर्मों से सबके मन को प्रसन्न व आनंदित रखना चाहिए। हमें अपने कर्मों से श्रेष्ठ बनना चाहिए।

Question 5.
मनुष्य महान कब और कैसे बनता है?
Answer:
मनुष्य महान तब बनता है, जब वह अपना कार्य स्वार्थ हेतु न करते हुए परमार्थ और जगत कल्याण के लिए करता है। वह कुल का बड़प्पन न देखकर स्वयं के बलबूते पर महान बनने का प्रयास करता है। इसलिए कहा गया है ‘कर्मप्रधान विश्व रचि राखा।’ अर्थात परोपकार व योग्य कर्म से मनुष्य को महानता प्राप्त होती है।

व्याकरण और भाषाभ्यास

निम्नलिखित शब्दों के बहुवचन रूप लिखिए।

1. पौधा
2. आँख
3. भँवरा
4. हवा
5. तितली
6. उँगली

Answer:

1. पौधे
2. आँखें
3. भौरे
4. हवाएँ
5. तितलियाँ
6. उँगलियाँ

निम्नलिखित संज्ञा शब्दों की उचित विशेषण के साथ जोड़ियाँ मिलाइए।

(१) संज्ञा व सर्वनाम की विशेषता बतानेवाले शब्दों को ‘विशेषण’ कहते हैं। जैसे – सीमा सुंदर है।
विशेषण के मुख्य चार भेद होते हैं : गुणवाचक विशेषण: जो शब्द संज्ञा या सर्वनाम के रंगरूप, गुण-दोष, आकार-प्रकार व स्वभाव का बोध कराते हैं, वे गुणवाचक विशेषण कहलाते हैं। जैसे – गुलाबी चादर,
सुंदर नक्काशी, मीठे बेर आदि।
(२) संख्यावाचक विशेषण: जिस शब्द से संज्ञा या सर्वनाम की निश्चित या अनिश्चित संख्या का बोध होता हो, उन्हें ‘संख्यावाचक विशेषण’ कहते हैं।
(३) परिणामवाचक विशेषणः जिन विशेषण शब्दों से परिणाम की निश्चितता या अनिश्चितता का बोध होता है, वे ‘परिणामवाचक विशेषण’ कहलाते हैं।
(४) सार्वनामिक या संकेतवाचक विशेषण: जो सर्वनाम शब्द संज्ञा शब्द से पहले आकर विशेषण का काम करता है, उसे ‘सार्वनामिक विशेषण’ कहते हैं।
जैसे-

Answer:
(१) – चमकता
(२) – बरसता
(३) – श्याम
(४) – अनूठा
(५) – निराले
(६) – सुरीला

निम्नलिखित शब्दों में उचित स्थान पर अनुस्वार व अनुनासिक चिह्न का प्रयोग कीजिए।

1. चादनी
2. ढग
3. हवाए
4. सुगध
5. भवरा
6. तितलिया
7. हस
8. नदिया

Answer:

1. चाँदनी
2. ढंग
3. हवाएँ
4. सुगंध
5. भंवरा
6. तितलियाँ
7. हंस
8. नदियाँ

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 6 ‘पृथ्‍वी’ से ‘अग्‍नि’ तक Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Hindi Solutions Chapter 6 ‘पृथ्‍वी’ से ‘अग्‍नि’ तक

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 6 ‘पृथ्‍वी’ से ‘अग्‍नि’ तक Textbook Questions and Answers

स्वयं अध्ययन:

किसी महान विभूति क्रम जीवनक्रम वर्षानुसार बनाकर लाओ और पड़ो। जैसे: जन्म, शालेय शिक्षा आदि।

अंतरजाल के माध्यम से भारतीय वैज्ञानिकों और उनके कार्यों की सूची बनवाएँ।

डॉ. ए. पी. जे अब्दुल कलाम की जीवनी पढ़ने के लिए प्रेरित करें।

खोजबीन:

अंतरजाल से पद्मभूषण से विभूषित विभूतियों की जानकारी का संकलन करके सुनाओ।

सुनो तो जरा:

विज्ञान प्रदर्शनी के लिए बनाए गए उपकरण बनाने की विधि एवं उपयोग सुनो और सुनाओ।

जरा सोचो….. चर्चा करो:

“यदि मैं अंतरिक्ष यात्री बन जाऊँ तो…” विषय पर अपने विचार लिखिए। (कल्पनात्मक-लेखन)
Answer:
मेरे जीवन का एक सबसे बड़ा सपना है कि मैं एक अंतरिक्ष यात्री बने। अगर मैं अंतरिक्ष यात्री बन गया, तो मुझे स्वयं पर गर्व महसूस होगा क्योंकि यह मेरे जीवन का सबसे बड़ा लक्ष्य है। मैं भी आसमान में पक्षियों की भाँति उड़ जाऊँगा। ऊपर से हमारी सुंदर पृथ्वी का नजारा देखूगा। कई ग्रह, तारे, धूमकेतु इनका बारीकी से अवलोकन व अध्ययन करूँगा। कई प्रकार की नई बातें देश व देशवासियों के लिए खोज लाऊँगा। चंद्रमा के बारे में इसके पहले लोगों ने जो कथन किए हैं। मैं उनका प्रत्यक्ष अनुभव प्राप्त करूंगा। अपने यान से पृथ्वी, सूर्य, चंद्रमा और अन्य दूसरे दुर्लभ ग्रहों के चित्र संशोधन के लिए लूंगा। अपने अवलोकन व संशोधन से कई प्रकार का महत्त्वपूर्ण ज्ञान मैं देशवासियों और विश्व के लिए ले आऊँगा। मैं कुछ इस प्रकार के कारनामें करूँगा, जिससे विश्व में अपने देश का नाम ऊँचा हो। मैं सदैव एक सफल अंतरिक्ष यात्री बनकर लौटना चाहूँगा।

विचार मंथन:

“हम विज्ञान लोक के वासी’ विषय पर अपने विचार लिखिए। (विचारात्मक-लेखन)
Answer:
आज का युग विज्ञान का युग है। आज का कोई भी क्षेत्र विज्ञान से अछूता नहीं है। प्राचीन काल से असंभव समझे जानेवाले सभी कार्यों को विज्ञान ने संभव करके दिखाया है। छोटी सुई से लेकर आकाश की दूरी नापने वाले हवाई जहाज व रॉकेट इस विज्ञान की ही देन हैं। हम अपने प्रतिदिन के जीवन में विज्ञान निर्मित वस्तुओं का ही प्रयोग करते हैं। विद्युत की निर्मिती, कल-कारखाने, अंतरिक्ष की खोज, जीवन में बदलाव, आधुनिक खेती की सामग्री पूरा जीवन विज्ञान निर्मित वस्तुओं से घिरा हुआ है।

प्राचीन काल से हम कहते व सुनते आ रहे हैं कि मनुष्य “धरती का वासी है’, परंतु विज्ञान के इन चमत्कारों और मनुष्य द्वारा विज्ञान निर्मित वस्तुओं के उपयोग किए जाने पर हम अगर कहें कि ‘हम विज्ञान लोक के वासी’ हैं, तो यह गलत न होगा। विज्ञान ही है जिसने धरती के प्रत्येक असंभव कार्य को संभव करके दिखाया है। किंतु आज के इस आधुनिक युग में हमें इस बात का जरूर ध्यान रखना चाहिए कि विज्ञान से मनुष्य को कई हानियाँ भी हो रही हैं। इन सब बातों को ध्यान में रखते हुए हमें विज्ञान की तरक्की का उपयोग मानव जाति के भले के लिए ही करना चाहिए। तभी हम असल में ‘विज्ञान लोक के वासी’ कहलाएंगे।

मेरी कलम से:

निम्नलिखित संकेत बिंदुओं के आधार पर कहानी लिखिए। (कहानी-लेखन)

Answer:
शीर्षक बेगुसराय नाम का एक राज्य था। उस राज्य में विभूति नारायण नामक राजा राज्य करते थे। राजा बड़े ही कर्मठ, परोपकारी व न्यायी थे। उन्हें अपने दरबार के लिए एक ऐसे राजमंत्री की तलाश थी, जो परोपकारी व निस्वार्थी हो। एक दिन रामपुर नामक गाँव में एक मेला लगा। मेला देखने के लिए लोगों की भीड़ उमड़ पड़ी। राजा विभूतिनारायण ने अपने सैनिकों को बताया कि आज हम अपने राज्य के लिए राजमंत्री की खोज करेंगे। वे अपने सेवकों को सड़क के प्रवेशद्वार पर एक बड़ा-सा पत्थर रखवाने के लिए कहते हैं तथा वेश बदलकर स्वयं वहाँ खड़े हो जाते हैं। कई लोग उस रास्ते से जाते हैं। उस पत्थर से टकराते हैं, गिरते हैं, किंतु किसी ने भी उस पत्थर को उठाकर रास्ते से दूर नहीं किया। अजय नाम का एक लड़का बहुत रही थी।

कुछ देर बाद उससे न रहा गया। वह स्वयं उस बड़े भारी पत्थर के पास गया और पत्थर को ढंकेलकर रास्ते के किनारे से सरकाकर हटा दिया। राजा की नज़र इस लड़के पर पड़ी। राजा खुशी से प्रसन्न हो उठे। पर वे कुछ देर देखते रहे। अजय को उस पत्थर के नीचे एक चिट्ठी मिली। उसमें लिखा था “आज से तुम इस राज्य के राजमंत्री हो।” इतने में राजा विभूतिनारायण उसके समीप आए और उससे कहा कि “मैं तुम्हारी परोपकारी भावना व निस्वार्थ सेवा बृत्ति से प्रसन्न हूँ। आज से मैं तुम्हें इस राज्य का राजमंत्री घोषित करता हूँ।” अजय के लिए यही सबसे बड़ा पुरस्कार था। राजा ने अपनी ओर से हजार सुवर्ण मुद्राएँ देकर उसे सम्मानित किया और अपने दरबार में राजमंत्री का पद प्रदान किया।

सीख – इस कहानी से हमें यह सीख मिलती है कि हमें किसी भी कार्य को छोटा या बड़ा नहीं समझना चाहिए बल्कि परोपकारी भावना से प्रत्येक सामाजिक कार्य को हमें करना चाहिए। जो समाज व जनता के हित में हों।

शीर्षक – “जनसेवा ही सच्ची ईश्वर सेवा है।” अथवा
“कर भला तो हो भला।”

बताओ तो सही

वाचन जगत से :

गणतंत्र दिवस पर सम्मनित बच्चों के बहादुरी के प्रसंग पढ़ो और पसंदीदा किसी एक का वर्णन करो।

अध्ययन कौशल:

अपना दैनिक नियोजन बताओ तथा उसपर अमल करो।

सदैव ध्यान में रखो:

दैनिक जीवन में विज्ञान का उपयोग करना श्रेयस्कर होता है।

सही विकल्प चुनकर वाक्य फिर से लिखो:

(श्रीहरिकोटा, सेकंड्स, वैज्ञानिक, स्थगित, रॉकेट, चक्रवात, शोर, महानतम)

Question 1.
‘अग्नि’ टीम में पाँच सौ से अधिक …………” थे।
Answer:
अग्नि’ टीम में पाँच सौ से अधिक वैज्ञानिक थे।

Question 2.
‘पृथ्वी’ प्रक्षेपण के लिए ………….” अंतरिक्ष केंद्र में विशेष सुविधाएँ स्थापित की।
Answer:
‘पृथ्वी’ प्रक्षेपण के लिए श्रीहरिकोटा अंतरिक्ष केंद्र में विशेष सुविधाएँ स्थापित की।

Question 3.
यह मेरे जीवन के ………. क्षणों में से एक था।
Answer:
यह मेरे जीवन के महानतम क्षणों में से एक था।

Question 4.
सिर्फ छह सौ ………की भव्य उड़ान ने हमारी सारी
Answer:
सिर्फ छह सौ सेकंड्स की भव्य उड़ान ने हमारी सारी

Question 5.
थकान को एक पल में धो डाला। हमें प्रक्षेपण ……….करना पड़ा।
Answer:
थकान को एक पल में धो डाला। हमें प्रक्षेपण स्थगित करना पड़ा।

Question 6.
एक ………. का खतरा मँडरा रहा था।
Answer:
एक चक्रवात का खतरा मँडरा रहा था।

Question 7.
……… विज्ञान के क्षेत्र में इस तरह की चीजें बहुत आम
Answer:
रॉकेट विज्ञान के क्षेत्र में इस तरह की चीजें बहुत आम

Question 8.
ज्वार के कारण लहरें किनारों से टकराकर और अधिक ………….. मचा रही थीं।
Answer:
ज्वार के कारण लहरें किनारों से टकराकर और अधिक शोर मचा रही थीं।

तीन-चार वाक्यों में उत्तर लिखो:

Question 1.
भारत को चुनिंदा राष्ट्रों के समूह में किसने पहुँचा दिया?
Answer:
भारत को सामर्थ्यशील नागरिक अंतरिक्ष उद्योग और व्यवहार्य मिसाइल आधारित सुरक्षा प्रणालियों ने चुनिंदा राष्ट्रों के समूह में पहुंचा दिया।

Question 2.
टीम के साथ डॉ. कलाम ने कौन-सा अनुभव बाँटा?
Answer:
अपनी टीम के साथ डॉ. कलाम ने यह अनुभव बाँटा कि मेरा प्रक्षेपणयान तो गिरकर समुद्र में खो गया था, लेकिन उसकी वापसी सफलता के साथ हुई। आपकी मिसाइल तो अभी तक आपके सामने है। वास्तव में आपने कुछ भी ऐसा नहीं खोया है, जिसे एक-दो हफ्तों के काम से सुधारा न जा सके।

Question 3.
‘अग्नि’ का प्रक्षेपण पहले स्थगित क्यों करना पड़ा?
Answer:
कंप्यूटर द्वारा उपकरण ठीक ढंग से काम न करने के निर्देश तथा निचली रेंज केंद्र द्वारा ‘होल्ड’ करने के संकेत प्राप्त होने के कारण ‘अग्नि’ का प्रक्षेपण पहले स्थगित करना पड़ा।

Question 4.
रक्षामंत्री ने डॉ. कलाम जी से कब और क्या पूछा था?
Answer:
रक्षामंत्री महोदय ने डॉ. कलाम से ‘अग्नि’ के प्रक्षेपण करने की पहली रात पूछा, “अग्नि की कामयाबी का जश्न मनाने के लिए तुम मुझसे क्या उपहार चाहोगे?”

भाषा की ओर:

दाएँ पंख में उपसर्ग तथा बाएँ पंख में प्रत्यय लगाकर शब्द लिखो तथा उनके वाक्य बनाओ।

निम्नलिखित शब्दों में उपसर्ग व प्रत्यय लगाकर नए शब्द का निर्माण कीजिए तथा उनका वाक्य में प्रयोग कीजिए।
उपसर्ग (pefix): वे शब्दांश जो किसी शब्द के आगे लगकर उसके अर्थ में परिवर्तन लाते हैं तथा नया शब्द बनाते हैं उन्हें ‘उपसर्ग’ कहते है। जैसे – धन + वान = धनवान, मानव + ता = मानवता आदि।
प्रत्यय: वे शब्दांश जो किसी शब्द के पीछे जुड़कर उसके अर्थ को विशिष्ट बनाते हैं, उसे प्रत्यय (suffix) कहा जाता है।
जैसे = आवश्यक + ता = आवश्यकता

(१) दिन
उपसर्ग – प्रतिदिन प्रत्यय – दिनभर
Answer:
मैं प्रतिदिन खेलता हूँ।
दिनभर नहीं खेलना चाहिए।

(२) नम्र
उपसर्ग – विनम्र प्रत्यय – नम्रता
Answer:
सुनिल विनम्र लड़का है।
हमें सभी के साथ नम्रता से व्यवहार करना चाहिए।

(३) डर
उपसर्ग – निडर प्रत्यय – डरपोक
Answer:
मेरे पिताजी बड़े निडर है।
मोहन बड़ा डरपोक है।

(४) जल
उपसर्ग – निर्जल प्रत्यय – जलमय
Answer:
मेरी माँ निर्जल व्रत करती है।
पूरा तालाब जलमय है।

(५) साहस
उपसर्ग – दु:साहस प्रत्यय – साहसिक
उत्तरः
रावण के सभी कार्य दु:साहस से भरे थे।
राजन ने बड़ा साहसिक कार्य किया।

(६) सत्य
उपसर्ग – असत्य प्रत्यय – सत्यवादी
उत्तर :
गांधी जी कभी असत्य नहीं बोलते थे।
राजा हरिश्चंद्र बड़े सत्यवादी थे।

Hindi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 6 ‘पृथ्‍वी’ से ‘अग्‍नि’ तक Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।

Question 1.
देश के रॉकेट विज्ञान के इतिहास में कौन-सी युगांतरकारी घटना हुई।
Answer:
‘पृथ्वी’ उपग्रह को अंतरिक्ष में छोड़ना देश के रॉकेट विज्ञान के इतिहास में युगांतरकारी घटना हुई।

Question 2.
‘अग्नि’ टीम में कुल कितने वैज्ञानिक काम करते थे?
Answer:
‘अग्नि’ टीम में कुल पाँच सौ वैज्ञानिक काम करते थे।

Question 3.
डॉ. कलाम ने अपने टीम के सदस्यों को किस हालत में पाया?
Answer:
डॉ. कलाम ने अपने टीम के सदस्यों को सदमे और शोक की हालत में पाया।

Question 4.
प्रक्षेपणयान कहाँ खो गया था?
Answer:
प्रक्षेपणयान समुद्र में गिरकर कहीं खो गया था।

Question 5.
डॉ. कलाम व उनकी टीम को कौन-सा महान अवसर दिया गया था?
Answer:
डॉ. कलाम व उनकी टीम को ‘अग्नि’ जैसी प्रणाली विकसित करने का अवसर दिया गया था।

Question 6.
अंत में प्रक्षेपण कब निर्धारित किया गया?
Answer:
अंत में प्रक्षेपण बाईस मई उन्नीस सौ नवासी (२२ मई, १९८९) को निर्धारित किया गया।

Question 7.
रक्षामंत्री ने डॉ. कलाम से क्या पूछा?
Answer:
रक्षामंत्री ने डॉ. कलाम से यह पूछा कि “कलाम! कल ‘अग्नि’ की कामयाबी का जश्न मनाने के लिए तुम मुझसे क्या उपहार चाहोगे?”

Question 8.
डॉ. कलाम ने अपने उपहार के बदले में किस चीज़ की माँग की?
Answer:
डॉ. कलाम ने अपने उपहार के बदले में आर.सी.आई. में लगाने के लिए एक लाख पौधों की मांग की।

Question 9.
अगले दिन कितने बजे ‘अग्नि’ मिसाइल प्रज्वलित हो उठी?
Answer:
अगले दिन सुबह सात बजकर दस मिनट पर ‘अग्नि’ मिसाइल प्रज्वलित हो उठी।

Question 10.
डॉ. कलाम और उनके सदस्यों की थकान को किसने धो डाला?
Answer:
डॉ. कलाम और उनके सदस्यों की थकान को ‘अग्नि’ की सिर्फ छह सौ सेकंड्स की भव्य उड़ान ने धो डाला।

निम्नलिखित वाक्य सही है या गलत लिखिए।

Question 1.
डॉ. कलाम ने रक्षामंत्री से दस लाख रूपये की मांग की।
Answer:
गलत

Question 2.
‘अग्नि’ की उड़ान के लिए छह सौ सेकंड्स का समय लगा।
Answer:
सही

Question 3.
‘पृथ्वी’ उपग्रह २९ फरवरी १९२७ को छोड़ा गया।
Answer:
गलत

Question 4.
‘अग्नि’ का प्रक्षेपण ठीक ढंग से न होने पर डॉ. कलाम जी के टीम के सदस्य बहुत खुश हुए।
Answer:
गलत

Question 5.
समस्याओं को हमें हराने का मौका उन्हें नहीं देना चाहिए।
Answer:
सही

Question 6.
ज्वार के कारण लहरें शोर मचा रही थीं।
Answer:
सही

Question 7.
‘अग्नि’ की सफल उड़ान डॉ. कलाम के जीवन का एक महान क्षण था।
Answer:
सही

Question 8.
श्री हरिकोटा हमारे देश का एक प्रसिद्ध अंतरिक्ष केंद्र है।
Answer:
सही

डॉ. कलाम ने आर.डी.एल – आर.सी.आई परिवार के सदस्यों को संबोधित करते हुए क्या कहा?
Answer:
डॉ. कलाम ने आर.डी.एल व आर.सी.आई परिवार के सदस्यों को संबोधित करते हुए यह कहा कि स्वाभाविक रूप से बड़े अवसर अपने साथ बराबर की चुनौतियाँ लेकर आते हैं। हमें हिम्मत नहीं हारनी चाहिए, समस्याओं को हमें हराने का मौका नहीं देना चाहिए।

निम्नलिखित शब्दों का वाक्य में प्रयोग कीजिए।

Question 1.
उपग्रह
Answer:
हमारे देश ने आज तक कई उपग्रह अंतरिक्ष में भेजे हैं।

Question 2.
आत्मनिर्भर
Answer:
मनुष्य को हमेशा आत्मनिर्भर बनने का प्रयास करना चाहिए।

Question 3.
सदमा
Answer:
पिता के मृत्यु की खबर सुनकर मोहन को बड़ा सदमा पहुंचा।

Question 4.
हिम्मत
Answer:
मुसीबत के समय हमें अपनी हिम्मत नहीं हारनी चाहिए।

Question 5.
पूर्णिमा
Answer:
पूर्णिमा के दिन चाँद पूरा होता है।

Question 6.
प्रज्वलित
Answer:
साहित्यिक कार्यक्रम के पहले अतिथियों के हाथों से दीप प्रज्वलित किया गया।

Question 7.
नतीजा
Answer:
संजय की मेहनत का उसे शानदार नतीजा प्राप्त हुआ।

व्याकरण और भाषाभ्यास

निम्नलिखित शब्दों का विलोम शब्द लिखिए।

1. एक
2. कम
3. देश
4. भीतर
5. विशाल
6. दिन
7. सफलता
8. पूर्णिमा

Answer:

1. अनेक
2. ज्यादा
3. विदेश
4. बाहर
5. लघु
6. रात
7. असफलता
8. अमावस्या

निम्नलिखित संज्ञा शब्दों से विशेषण शब्दों की रचना कीजिए।

1. विज्ञान
2. इतिहास
3. संसार
4. व्यवहार
5. दिन
6. जोश
7. राष्ट्र
8. स्वभाव
9. भारत

Answer:

1. वैज्ञानिक
2. ऐतिहासिक
3. सांसारिक
4. व्यावहारिक
5. दैनिक
6. जोशीला
7. राष्ट्रीय
8. स्वाभाविक
9. भारतीय

निम्नलिखित शब्दों के समान अर्थवाले शब्द लिखिए।

1. समुद्र
2. रात
3. अवधि
4. विज्ञान
5. अवसर
6. अग्नि
7. मौसम
8. सवाल
9. नींद

Answer:

1. सागर
2. निशा
3. समय
4. शास्त्र
5. मौका
6. आग
7. ऋतु
8. प्रश्न
9. निद्रा

निम्नलिखित शब्दों का शुद्ध रूप लिखिए।

1. पृथवी
2. स्वदयेशी
3. सनगठन
4. सुरकक्षा
5. समुदर
6. परीवार
7. समबोधन
8. परिक्षा

Answer:

1. पृथ्वी
2. स्वदेशी
3. संगठन
4. सुरक्षा
5. समुद्र
6. परिवार
7. संबोधन
8. परीक्षा

पाठ में आए दस अनुस्वार व अनुनासिक शब्दों को ढूंढकर लिखिए।
Answer:
अनुस्वार – अंतरिम, संगठन, अंतरिक्ष, तुरंत, सेकंडों, केंद्र, संस्थान, लोगों, संचार, दिमागों, सुंदर, लंबी, रक्षामंत्री, श्रृंखला, सेकंड्स, क्षणों। अनुनासिक – पाँच, यहाँ, बाधाएँ, मैंडरा, आँकड़े, बाँटा, जाँच, चुनौतियाँ, बनाएँ, सुविधाएँ, दाँव, गतिविधियाँ।।

पाठ में आए सर्वनाम शब्दों को पहचानकर उनका भेद लिखिए तथा अपने वाक्यों में प्रयोग कीजिए।

Question 1.
मेरा (पुरुषवाचक सर्वनाम) (उत्तम पुरुष)
Answer:
मेरा प्रक्षेपणयान तो समुद्र में गिरकर कहीं खो गया था।

Question 2.
यह (निश्चयवाचक सर्वनाम)
Answer:
यह देश के रॉकेट विज्ञान के इतिहास में युगातरकारी घटना थी।

Question 3.
कुछ (अनिश्चयवाचक सर्वनाम)
Answer:
आने वाले कुछ पलों में जगह-जगह रूकने की जरूरत पड़ी।

क्या (प्रश्नवाचक)
Answer:
रक्षामंत्री ने कलाम से कहा, “तुम मुझसे क्या उपहार चाहोगे?”

Question 5.
जिस – उसी (संबंधवाचक सर्वनाम)
Answer:
जिस समय हम टी-१४ सेकंड पर थे, उसी समय कंप्यूटर ने संकेत दिया।

Question 6.
कोई (अनिश्चवाचक सर्वनाम)
Answer:
हमें संकेत मिला कि उपकरणों में से कोई एक ठीक काम नहीं कर रहा है।

Question 7.
हम (पुरुषवाचक सर्वनाम) (उत्तम पुरुष)
Answer:
हम पाँच साल की कड़ी मेहनत के बाद सफल हुए।

Balbharti Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 8 शब्दांचे घर Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 7 Marathi Solutions Chapter 8 शब्दांचे घर (कविता)

Marathi Sulabhbharti Class 7 Solutions Chapter 8 शब्दांचे घर Textbook Questions and Answers

कोण ते लिहा.

अ. शब्दांच्या घरात राहणारे
आ. घरात एकोप्याने खेळणारे
इ. अवतीभवती झिरपणारे
उत्तरः
अ. हळवे स्वर
आ. काना, मात्रा, वेलांटी
इ. गाणे

कवितेच्या खालील ओळी पूर्ण करा.

1. घरात होता, ………………..
…………………….. अक्षर – खेळ.
2. एखादयाची …………………
………………………………. भान.
3. कानोकानी …………………
………………… कवितेचाही लळा.
उत्तर:
1. घरात होता, काना – मात्रा – वेलांटीचा मेळ
एकोप्याने खेळायाचे सगळे अक्षर – खेळ.

2. एखादयाची धुसफुससुद्धा हवीहवीशी छान
प्रत्येकाला अर्थ वेगळा सुखदु:खाचे भान.

3. कानोकानी कुजबुजताना अंकुर मनकोवळा

चर्चा करा. सांगा.

प्रश्न 1.
शब्दांमुळे, भाषेमुळे दैनंदिन व्यवहारात कोणते फायदे होतात?
उत्तर:
जगामध्ये अनेक भाषा बोलल्या जातात. काळाच्या ओघात भाषेमध्ये, त्यातील शब्दांमध्ये बदल झाले असले तरी दैनंदिन व्यवहारासाठी, आपापसांतील संवादासाठी गरजेची असते ती भाषा. ‘संवाद’ हा शब्दांचा, भाषेचा सर्वांत मोठा फायदा आहे. आपली मते, आपले विचार शब्दबद्ध करून आपण स्वत:ला व्यक्त करू शकतो. लेखक, कवींसाठी जवळचा सखारे असतो तो म्हणजे शब्द. सांस्कृतिक, सामाजिक, आर्थिक, राजकीय, धार्मिक अशा सगळ्याच क्षेत्रांत भाषेचा वापर अपरिहार्य आहे. आत्मसंवादाचे व लोकसंवादाचे एक समर्थ माध्यम म्हणजे भाषा व त्यातील शब्द होय.

खेळूया शब्दांशी.

प्रश्न 1.
खालील शब्दांपासून अर्थपूर्ण शब्द बनवा.
उदा. लांटीवे – वेलांटी

1. सफुधुस
2. रकुअं
3. कानीनोका

उत्तर:

1. धुसफुस
2. अंकुर
3. कानोकानी

प्रश्न 2.
खालील शब्दांना कवितेत आलेली विशेषणे लिहा.

1. ……………. घर
2. …………… स्वर
3. …………… अंकुर
4. ……………… वाट

उत्तर:

1. सुंदर घर
2. हळवे स्वर
3. मनकोवळा अंकुर
4. मोकळी वाट

प्रश्न 3.
खालील शब्दसाखळी पूर्ण करा.
सुनीता → तारा → राघवेंद्र → द्रव → वजन → नमन →
उत्तर:
सुनीता → तारा → राघवेंद्र → द्रव → वजन → नमन → नकाशा → शारदा → दार → रवा → वारसा → साहस → समई → ईडलिंबू.

प्रकल्प:
‘शब्द’ या विषयावर आधारित सुविचार मिळवा. त्यांचा संग्रह करा. त्याची सुंदर चिकटवही बनवा.

खेळ खेळूया.

प्रश्न 1.
खालील चौकटी वाचा व त्या प्रमाणे उरलेल्या चौकटी पूर्ण करा.

उत्तर:

शब्दकोडे सोडवूया.

प्रश्न 1.
खालील चौकोनातील अक्षरांमध्ये शब्दयोगी अव्यये लपलेली आहेत. उभ्या, आडव्या, तिरप्या पद्धतीने अक्षरे घेऊन शब्दयोगी अव्यये बनवा व लिहा.

उत्तरः

1. साठी
2. सह
3. खाली
4. सकट
5. प्रमाणे
6. समोर
7. पुढे
8. मागे
9. वर
10. नजीक
11. सारखा
12. नंतर

वाचा.

प्रश्न 1.
विरामचिन्हांचा वापर करून परिच्छेद सुवाच्य अक्षरात पुन्हा लिहा.

मुलांनो शाळेत तुम्हांला अनेक मित्र असतात तुमची काळजी घेणारे तुमचे आरोग्य जपणारे असे अनेक मित्र तुमच्या सभोवती आहेत कोण बरे आहेत हे मित्र असा प्रश्न तुम्हांला निश्चितच पडेल आपल्याकडे फळे फुले सावली देणारे वृक्ष आपल्याला पिण्यासाठी पाणी देणाऱ्या नदया श्वसनासाठी ऑक्सिजन देणारी हवा आपण ज्यावर निवांतपणे राहतो अशी जमीन अर्थातच आपल्या सभोवतालचा निसर्ग हाच आपला खरा मित्र आहे
उत्तर:
“मुलांनो, शाळेत तुम्हांला अनेक मित्र असतात. तुमची काळजी घेणारे, तुमचे आरोग्य जपणारे असे अनेक मित्र तुमच्या सभोवती आहेत. कोण बरे आहेत हे मित्र? असा प्रश्न तुम्हांला निश्चितच पडेल. आपल्याला फळे, फुले, सावली देणारे वृक्ष; आपल्याला पिण्यासाठी पाणी देणाऱ्या नदया, श्वसनासाठी ऑक्सिजन देणारी हवा, आपण ज्यावर निवांतपणे राहतो अशी जमीन; अर्थातच आपल्या सभोवतालचा निसर्ग हाच आपला खरा मित्र आहे.”

शिक्षकांसाठी:

विद्यार्थ्यांना पाठ्यपुस्तकातील सर्व भाषिक खेळ खेळण्याची संधी दयावी. असे विविध भाषिक खेळ स्वत: तयार करून विद्यार्थ्यांकडून अधिकाधिक सराव करून घ्यावा.

Class 7 Marathi Chapter 8 शब्दांचे घर Additional Important Questions and Answers

कोण ते लिहा.

प्रश्न 1.
खेळताना सोबत करणारी
उत्तरः
विरामचिन्हे

कवितेच्या खालील ओळी पूर्ण करा.

अवतीभवती ………………………
…………………………. सुंदर घर
उत्तर:
अवतीभवती झिरपत राही गाणे काळीजभर
सुंदर सुंदर शब्दांचे सुंदर सुंदर घर.

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
सुंदर सुंदर शब्दांचे घर कसे होते?
उत्तरः
सुंदर सुंदर शब्दांचे सुंदर सुंदर घर होते.

प्रश्न 2.
घरात कोणाचा मेळ होता?
उत्तर:
घरात काना-मात्रा आणि वेलांटीचा मेळ होता.

प्रश्न 3.
मधले अंतर कुरवाळाया घरात काय होते?
उत्तर:
मधले अंतर कुरवाळाया घरात रेघांचे छप्पर होते.

प्रश्न 4.
प्रस्तुत कवितेतून कवीने कोणाचे वर्णन केले आहे?
उत्तरः
प्रस्तुत कवितेतून कवीने सुंदर शब्दांच्या सुंदर घराचे वर्णन केले आहे.

प्रश्न 5.
घरात सगळे एकोप्याने काय खेळायचे?
उत्तरः
घरात सगळे एकोप्याने अक्षर-खेळ खेळायचे.

खालील प्रश्नांची 2-3 वाक्यांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
शब्दांच्या घरात कोण कोण असल्याचे कवी सांगतो?
उत्तरः
शब्दांच्या घरात हळवे स्वर राहत आहेत. यांबरोबरच काना, मात्रा, वेलांटी व विरामचिन्हेही राहतात.

प्रश्न 2.
सुंदर घरात सुंदर शब्दांमधून काय स्फुरते?
उत्तरः
सुंदर घरात शब्द कुजबुजताना एखादा अंकुर फुटतो तर कधी कवितेचाही लळा लागतो. याच शब्दांमधून गाणे उमटून अवतीभवती झिरपत राहते. सुंदर शब्दांतून या अशा अनेक गोष्टी स्फुरतात.

प्रश्न 3.
पुढील कवितेच्या आधारे सूचनेनुसार कृती करा.

आकलन कृती

प्रश्न 1.
खालील आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरे:

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
सर्व अक्षरे खेळ कसे खेळायचे?
उत्तरः
सर्व अक्षरे एकोप्याने खेळ खेळायचे.

प्रश्न 2.
वाट मोकळी होऊन कसला लळा लागतो?
उत्तर:
वाट मोकळी होऊन कवितेचा लळा लागतो.

कविता – पाठ्यपुस्तक पृष्ठ क्रमांक

सुंदर सुंदर शब्दांचे ………………..
……………………… सुंदर सुंदर घर

आकलन कृती

प्रश्न 1.
कोण ते लिहा.
1. मधले अंतर कुरवाळणारे. [ ]
2. अवतीभवती झिरपत राहणारे. [ ]
उत्तर:
1. रेघांचे छप्पर
2. गाणे

प्रश्न 2.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ ब ‘ गट
1.  रेघांचे	अ.  लळा
2.  झिरपणारे	ब. भान
3.  सुखदुःखाचे	क. छप्पर
4.  कवितेचा	ड.गाण

उत्तरः

‘अ’ गट	‘ ब ‘ गट
1.  रेघांचे	क. छप्पर
2.  झिरपणारे	ड. गाण
3.  सुखदुःखाचे	ब. भान
4.  कवितेचा	अ.  लळा

काव्यसौंदर्य

प्रश्न 1.
‘एखादयाची धुसफुससुद्धा हवीहवीशी छान
प्रत्येकाला अर्थ वेगळा सुखदुःखाचे भान’
वरील ओळींतील आशयसौंदर्य स्पष्ट करा.
उत्तरः
‘शब्दांचे घर’ या कवितेत कवी कल्याण इनामदार यांनी शब्दांचा वावर कुठे व कसा असतो याचे सहज चित्रण केले आहे. शब्दांच्या या घरात इतर अनेक गोष्टी राहात असताना या घरात काही शब्दांची चिडचिडदेखील हवीहवीशी वाटते. प्रत्येक शब्दाचा वेगवेगळा अर्थ असूनही त्या शब्दांना एकमेकांच्या सुखदु:खाची जाण आहे. शब्दांच्या या गुणांमुळेच शब्दांचे सुंदर घर बनले आहे.

व्याकरण व भाषाभ्यास

प्रश्न 1.
खालील शब्दांपासून अर्थपूर्ण शब्द बनवा.
उदा. लांटीवे – वेलांटी

1. परझित
2. रछप्प
3. जरळीभका

उत्तर:

1. झिरपत
2. छप्पर
3. काळीजभर

प्रश्न 2.
खालील शब्दांना कवितेत आलेली विशेषणे लिहा.
………….. धुसफुस
…………… भान
उत्तर:
हवीहवीशी धुसफुस
सुखदुःखाचे

प्रश्न 3.
खालील चौकोनातील अक्षरांमध्ये शब्दयोगी अव्यये लपलेली आहेत. उभ्या, आडव्या, तिरप्या पद्धतीने अक्षरे घेऊन शब्दयोगी अव्यये बनवा व लिहा.

उत्तरः

1. सकट
2. प्रमाणे
3. समोर
4. पुढे
5. मागे
6. वर
7. नजीक
8. सारखा
9. नंतर

प्रश्न 4.
खालील चौकटी वाचा व त्या प्रमाणे उरलेल्या चौकटी पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 4.
कवितेमध्ये आलेले यमक जुळणारे शब्द शोधा.

1. घर
2. मेळ
3. छान
4. लळा

उत्तर:

1. स्वर
2. खेळ
3. भान
4. मनकोवळा

प्रश्न 5.
खालील शब्दांना विरोधी अर्थाचे शब्द लिहा.

1. सुंदर
2. हवीशी
3. सुख

उत्तर:

1. कुरूप
2. नकोशी
3. दु:ख

प्रश्न 6.
खालील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यात उपयोग करा.
उत्तर:
1. मेळ असणे: एकत्र असणे
चाळीत सर्वभाषिक लोक रहात असले तरी त्यांच्यात मेळ असलेला दिसून येतो.

2. कानात कुजबुजणे : हळू आवाजात बोलणे
पल्लवीने आंतरजातीय विवाह केल्याचे कळताच सर्व नातेवाईक आपसात कुजबुजू लागले.

प्रश्न 7.
रिकाम्या जागी योग्य तो शब्द लिहून लिंग ओळखा.

1. ………………. घर
2. ………….. धुसफुस
3. …………….. अंकुर
4. …………….. कविता
5. ……………… छप्पर
6. …………….. काना

उत्तर:

1. ते घर – नपुसकलिंग
2. ती धुसफुस – स्त्रीलिंग
3. तो अंकुर – पुल्लिंग
4. ती कविता – स्त्रीलिंग
5. ते छप्पर – नपुसकलिंग
6. तो काना – पुल्लिंग

लेखन विभाग

प्रश्न 1.
‘शब्द’ या विषयार आधारित सुविचार संग्रहित करा.
उत्तर:
1. चंद्र – शुक्रापर्यंतचं अंतर तोडणारा माणूस शब्दांपर्यंतच अंतर तोडू शकत नाही.

2. घासावा शब्द। तासावा शब्द।
तोलावा शब्द। बोलण्यापूर्वी ।।
शब्द हेचि कातर । शब्द सुईदोरा।
बेतावेत शब्द। शास्त्राधारे।।

3. बोलणारा सहज बोलून जातो, पण त्याला कुठे माहीत
असते, ऐकणाऱ्याच्या मनावर शब्द कोरला जातो.

4. हृदयापासून निघालेले शब्द थेट हृदयाला भिडतात.

प्रश्न 2.
शब्दांमधून निर्माण होणारे साहित्यप्रकार सांगा.
उत्तर:

शब्दांचे घर Summary in Marathi

काव्य परिचय:

‘शब्दांचे घर’ ही कल्याण इनामदार लिखित कविता शब्दांचे वेगळेपण, त्यांची खासियत आपल्यासमोर घेऊन येते. प्रस्तुत कवितेतून कवीने आपल्या भोवतीचा शब्दांचा वावर, शब्दांच्या वेगवेगळ्या सुंदर तहा असल्याचे मार्मिकरित्या मांडले आहे.

Shabdanche Ghar is a very beautiful poem written by Kalyan Inamdar which shows disparity and speciality of words. Poet has perfectly showed different uses and varieties of words.

कवितेचा भावार्थः

सुंदर सुंदर शब्दांचे एक सुंदर सुंदर घर आहे. त्या घरात कोमल, हळवे स्वर राहतात. या घरात काना-मात्रा-वेलांटीचा मेळ साधून आलाय. अक्षरे देखील एकजुटीने सुंदर खेळ खेळतात. त्यांना सोबत करणारी विरामचिन्हे देखील खेळतात. एकजुटीने राहणारे हे सुंदर शब्दांचे सुंदर घर आहे.

या शब्दांच्या घरामध्ये काही शब्दांची चिडचिड सुद्धा छान हवीहवीशी वाटते. प्रत्येक शब्दाचा आपापला वेगळा अर्थ असला तरी एकमेकांच्या सुखदु:खाची जाणीव एकमेकांना आहे. त्यांच्यात दुरावा निर्माण झाला तरी त्यांना एकत्र ठेवण्यासाठी त्यांच्यावर रेषांचे छप्पर मांडले आहे. असे हे एकमेकांना सांभाळून घेणारे सुंदर शब्दांचे सुंदर घर आहे. शब्द उमललेले कोवळे भाव एकमेकांच्या कानी कुजबुजून सांगतात. मनातील भावनांना वाट मोकळी करताच कवितेचा लळा लागतो. भावना कवितेतून उमटू लागतात. सभोवताली मनात गाणे पाझरत राहते. असे हे लळा लावणारे सुंदर शब्दांचे सुंदर घर आहे.

शब्दार्थ:

1. स्वर – सूर – tunes
2. एकोपा – एकजूट – unity
3. हळवे – कोमल – emotional
4. भान – लक्ष, ध्यान – attention
5. सुंदर – देखणे, मनोहर – beautiful
6. छप्पर – छत, घरावरील आच्छादन – a roof
7. रेघ – रेषा, ओळ – a line
8. झिरपणे – पाझरणे – to trickle
9. लळा – जिव्हाळा – attachment
10. काळीज – हृदय – the heart
11. अंकुर – जमिनीतून उगवलेले ताजे, कोवळे दल – a plant shoot
12. विरामचिन्हे – (Punctuations)
13. धुसफूस – मनातल्या मनात होणारी ‘चडफड’ (grumbling)
14. स्फुरणे – अकस्मात सुचणे (to occur to the mind)
15. श्वसन – श्वास (respiration)
16. सखा – मित्र (friend)
17. समर्थ – सक्षम (capable)
18. कातर – कात्री (scissors)