Class 8

Balbharti Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 1 धरती का आँगन महके Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Chapter 1 धरती का आँगन महके

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 1 धरती का आँगन महके Textbook Questions and Answers

सूचना के अनुसार कृतियाँ करो:

प्रवाह तालिका पूर्ण करो:

Answer:

कृति पूर्ण करो :

Answer:

उत्तर लिखो:

Question 1.
मेधा की ऊँचाई नापेगा
Answer:
प्रतिभा का पैमाना मेधा की ऊँचाई नापेगा।

Question 2.
हम सब मिलकर करें
Answer:
वसुधा के जयगान से अर्चना हम सब मिलकर करें।

कृति करो:

मानव अंतरिक्ष यान से यहाँ पहुँचा है।
Answer:

निम्नलिखित काव्य पंक्तियाँ पूर्ण कीजिए।

Question 1.
______ आवृत्त कर दें स्नेह प्रभा परिधान से,
करें अर्चना हम सब मिलकर वसुधा _______।
Answer:
आत्मा को आवृत्त कर दें स्नेह प्रभा परिधान से,
करें अर्चना हम सब मिलकर वसुधा के जयगान से।

भाषाबिंदु

Question 1.
निम्नलिखित शब्दों के समानार्थी शब्द लिखिए तथा उनका वाक्य में प्रयोग कीजिए।
शरीर, मनुष्य, पृथ्वी, छाती, पथ
Answer:

Question 2.
पाठों में आए सभी प्रकार के सर्वनाम ढूँढ़कर उनका अपने वाक्य में प्रयोग कीजिए।
Answer:

उपयोजित लेखन

Question 1.
‘छाते की आत्मकथा’ विषय पर निबंध लिखिए।
Answer:
मैं हूँ छाता। मुझे छतरी भी कर जाता है। जैसे बरसात शुरू हो जाती है, वैसे ही लोगों को मेरी उपयोगिता महसूस होने लगती है। संसार में मेरा उपयोग सब जगह पर होता है। आज मैं कई रूपों व कई रंगों में पाया जाता हूँ। फोल्डिंग के रूप में भी आप मुझे देख सकते हैं। मैं लोगों को बरसात व गरमी से बचाता हूँ। कहा जाता है कि मेरा सबसे पहले आविष्कार चीन में हुआ था। मेरा जन्म एक कारखाने में हुआ था। वहाँ से मुझे दुकानदारों के पास पहुंचाया गया। बरसात शुरू होने से पहले लोग मुझे अधिक कीमत देकर खरीद लेते हैं।

लोगों की सेवा करने में मुझे परम सुख की प्राप्ति होती है। इंग्लैंड की महारानी विक्टोरिया भी मेरा इस्तेमाल करती थीं। यह मेरे लिए बहुत ही आनंद की बात है। जिस प्रकार मेरे जीवन में हर्ष है; वैसे ही मेरे जीवन में दुख भी है। कुछ लोग मेरा प्रयोग ठीक से नहीं करते हैं। कुछ लोग मुझे लापरवाही से पटक देते हैं। इस कारण मेरी हालत बिगड़ जाती है। जब मैं फट जाता हूँ या मुझसे तार अलग हो जाते हैं, तब लोग मेरी मरम्मत करवा लेते हैं। इससे मुझे नया जीवन मिलता है। स्वयं धूप व वर्षा सहकर दूसरों की रक्षा करना, यही मेरा परम कर्तव्य है। आखिर, अपने कर्तव्य का पालन करना मेरा परम कार्य है।

Question 2.
‘विश्व शांति की माँग सर्वाधिक प्रसांगिक है।’ इस तथ्य पर अपने विचार लिखिए।
Answer:
आज मनुष्य को स्वार्थों ने जकड़ लिया है। वह अपने स्वार्थ की पूर्ति हेतु भयानक अस्त्रों-शस्त्रों का प्रयोग करने लगा है। इस कारण मानवता खतरे में पड़ गई है और चारों ओर हिंसा का माहौल निर्माण हो गया है। सभी देश अपनी शक्ति का प्रदर्शन करने हेतु परमाणु बम बना रहे हैं। यदि ऐसा ही होता रहा, तो एक दिन समस्त पृथ्वी का विनाश संभव है। इसे रोकने के लिए आज विश्व शांति की बात की जा रही है। आखिर, शांति में ही हिंसा को रोकने की शक्ति है। विश्व शांति के लिए मेल-मिलाप व भाईचारे की भावना की जरूरत है। सदाचार व स्नेह को अपनाकर एक-दूसरे के साथ मानवता का व्यवहार करके शांति की स्थापना की जा सकती है।

स्वयं अध्ययन

प्राचीन भारतीय शिल्पकला संबंधी सचित्र जानकारी संकलित करो, विशेष कलाकृतियों की सूची बनाओ।

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 1 धरती का आँगन महके Additional Important Questions and Answers

एक शब्द में उत्तर लिखिए।

Question 1.
सरिता के प्रवाहित होने से ये खिलेंगे
Answer:
खेत।

Question 2.
पैरों की गति इसमें बँधी हुई है
Answer:
विश्वासों की राह में।

Question 3.
ऐसे होते हैं अस्त्र
Answer:
विनाशक।

कृति क (३) भावार्थ

निम्नलिखित पद्यांशों का भावार्थ लिखिए।

Question 1.
धरती का आँगन ……………………. सब धान से।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि डॉ. प्रकाश दीक्षित द्वारा लिखित ‘धरती का आँगन महके’ कविता से ली गई हैं। कर्म, ज्ञान व विज्ञान की महत्ता के कारण धरती का आँगन महक रा है। मनुष्य ने कर्म ज्ञान व विज्ञान के बल पर धरती का नाम रोशन किया है। कवि के मतानुसार अपने कर्म द्वारा ज्ञान व विज्ञान के बल पर धरती पर सभी खेत लहलहा उठे ऐसी धारा प्रवाहित करो। कर्म, ज्ञान व विज्ञान के द्वारा धरती को संपन्न बना दो।

Question 2.
अभिलाषाएँ …………. विश्वासों की राह में।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि डॉ. प्रकाश दीक्षित द्वारा लिखित ‘धरती का आँगन महके’ कविता से ली गई हैं। कवि के मतानुसार आज वर्तमान युग में मनुष्य की अभिलाषाएँ यानी चाह आशाओं की छाँह में नित मुस्करा रही हैं। मनुष्य को आशा है कि आज नहीं तो कल उसकी सारी कामनाएँ पूरी होंगी। इसलिए उसके पैर बड़े विश्वास के साथ प्रगति पथ पर
तेजी से आगे ही आगे बढ़ रहे हैं।

Question 3.
शिल्पकला ……………………. श्रृंगार हो।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि डॉ. प्रकाश दीक्षित द्वारा लिखित ‘धरती का आँगन महके इस कविता से ली गई हैं। कवि के मतानुसार इस धरती पर मानव ने कर्म करके शिल्पकला का निर्माण किया है। यह शिल्पकला कमल रूपी फूलों की माला जैसी है जिससे इस धरती का गौरव बढ़ा है। वह धरती के गले का हार है। कवि की हार्दिक कामना है कि यह धरती फूलों-फलों से संपन्न हो और धरती के श्रृंगार में वृद्धि हो।

कृति ख (२) आकलन कृति

निम्नलिखित कथन सत्य है या असत्य लिखिए।

Question 1.
सदाचार व स्नेह के जरिए मानवता का विकास होगा।
Answer:
सत्य

Question 2.
हम सभी को मिलकर धरती का जयगान करने के लिए अर्चना करनी चाहिए।
Answer:
असत्य

उत्तर लिखिए।

Question 1.
प्रतिभा का पैमाना यह बनकर मन की गहराई मापता है
Answer:
मानवता का मीटर बनकर मन की गहराई मापता है।

Question 2.
यह मन की सुंदरता का मूल्य बताती है
Answer:
सदाचार की शुभ शलाका मन की सुंदरता का मूल्य बताती है।

कृति ख (३) भावार्थ

निम्नलिखित पद्यांशों का भावार्थ लिखिए।

Question 1.
साँस-साँस ……………………. सुंदरता आँकती।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि डॉ. प्रकाश दीक्षित द्वारा लिखित ‘धरती का आँगन महके’ इस कविता से ली गई हैं। इस धरती ने साँस-साँस का जीवनपट बुनकर सभी के प्राणों का तन हक दिया है। कवि के मतानुसार सदाचार व स्नेह के द्वारा ही मानवता का विकास होगा। सदाचार रूपी शुभ शलाका मन की सुंदरता को आँकने का काम करेगी। मानवता के विकास के लिए सभी को सदाचार एवं स्नेह को अपनाना चाहिए।

Question 2.
प्रतिभा का पैमाना …………………… गहराई।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि डॉ. प्रकाश दीक्षित द्वारा लिखित ‘धरती का आँगन महके’ कविता से ली गई हैं। कवि कहते हैं कि प्रतिभा का मानदंड बुद्धि की ऊँचाई नापने का काम करता है। सभी के हृदय में मानवता निर्माण होनी चाहिए। मानवता को मनुष्य के दिल की गहराई मापने का कार्य करना चाहिए अर्थात मानव की प्रतिभा को मानवता के लिए
कार्य करना चाहिए।

Question 3.
आत्मा को ………………….. जयगान से।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि डॉ. प्रकाश दीक्षित द्वारा लिखित ‘धरती का आँगन महके’ कविता से ली गई हैं। मनुष्य को अपनी आत्मा स्नेह रूपी प्रकाश से बैंक देना चाहिए। स्नेह से व्यक्ति को अपनी आत्मा स्वयं प्रकाशित करनी चाहिए। जब ऐसा होगा; तब धरती पर मानवता का विकास होगा। हम सभी को मिलकर धरती का जयगान करने के लिए पूजा-अर्चना करनी चाहिए।

Balbharti Maharashtra State Board Class 8 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 5 घाटात घाट वरंधाघाट Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 8 Marathi Solutions Chapter 5 घाटात घाट वरंधाघाट

Marathi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 5 घाटात घाट वरंधाघाट Textbook Questions and Answers

1. आकृती पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
आकृती पूर्ण करा.

उत्तर:
पावसाळा सुरू झाल्याच्या लेखकाला जाणवणाऱ्या खुणा:
1. सोसाट्याचा वारा
2. मातीचा सुगंध

2. पावसाच्या आगमनाचा लेखकाच्या मनावर होणाऱ्या परिणामांचा ओघतक्ता तयार करा.

प्रश्न 1.
पावसाच्या आगमनाचा लेखकाच्या मनावर होणाऱ्या परिणामांचा ओघतक्ता तयार करा.

उत्तर:

3. खालील शब्दसमूहाचा अर्थ स्पष्ट करा.

प्रश्न 1.
खालील शब्दसमूहाचा अर्थ स्पष्ट करा.
उत्तर:
अ. जिगरबाज भटके – वरंधा घाटात बघावयास मिळणारे निसर्गाचे विहंगम दृश्य व टपऱ्यांवर मिळणारा राजेशाही खाना यांबरोबर कावळ्या किल्ला वरंधा घाटात सज्ज आहे. मात्र ह्या किल्ल्यावर ट्रेक करताना अरूंद पायवाट, अरूंद सपाटी, उतरण-चढणीचा रस्ता हृदयाची धडधड वाढवतो. डेअरिंग करणाऱ्या, न घाबरता ट्रेक करणाऱ्या प्रवाशांना जिगरबाज भटके म्हटले आहे.

आ. रंगिली पायवाट – श्री वाघजाई मंदिराच्याबरोबर वरच्या भागात डोंगरमाथ्याजवळ असणाऱ्या टाक्या काळ्याशार पाषाणात खोदलेल्या आहेत. या टाक्यांच्या पाण्यामुळे तेथील पायवाट ओली झाली आहे. त्यामुळे त्या ओल्या वाटेने जाताना घसरून पडल्यामुळे वा चिखल अंगावर उडाल्यामुळे कपडे रंगतात. म्हणूनच या पायवाटेला रंगिली पायवाट म्हणतात.

इ. डोंगराची सोंड – उंच डोंगराच्या माथ्यावरील शेवटच्या टप्प्याला डोंगराची सोंड असे म्हणतात.

4. तुमच्या शब्दांत माहिती लिहा.

प्रश्न अ.
वरंधा घाटातील निसर्गाचे विहंगम दृश्य तुमच्या शब्दांत वर्णन करा.
उत्तर:
वरंधा घाटातील निसर्गाची वेगळीच जादू बघायला मिळते. वरंधा घाटातून दिसणारे निसर्गाचे दृश्य अतिशय विलोभनीय असते. हिरव्यागार झाडांनी भरलेल्या कपारीतून धबधबे जोरदार आवाज करत वाहत असतात. दरीतील हिरवे रान डोळ्यांना सुखद गारवा देते. डोंगरावर ढग उतरल्यामुळे ढगांवर पांढरे आच्छादन घातल्यासारखे वाटते. पावसाची संततधार वातावरणात उत्साह निर्माण करते, धबधब्यांमधून वाहणाऱ्या पाण्याचा जोर जास्त असल्याने ते पाणी जणू दगडांवर चाबूक मारत पुढे जात असल्यासारखे वाटते. निसर्गाचे हे सुंदर दृश्य नजरेचे पारणे फेडून टाकते.

प्रश्न आ.
कावळ्या किल्ला
उत्तर:
कावळ्या किल्ला – वरंधा घाटातल्या डोंगरमाथ्याजवळील नऊ टाक्यांच्या समूहापासून ओल्या पायवाटेने पुन्हा एकदा डांबरी रस्त्यावर आल्यावर उजव्या हाताची पायवाट कावळ्या किल्लाकडे जाते, बांधीव पायऱ्या पार करून अरूंद पायवाटेने कारवीच्या झाडीतून कावळ्या किल्ल्यावर ट्रेक सुरू होतो. वरंधा घाटाच्या उत्तरेत पसरलेल्या डोंगरावरून डावीकडे कोकणात उतरत जाणाऱ्या रस्त्यावरून पाय सटकला तर थेट समर्थांच्या शिवथरघळीत माणूस पोहचतो.

तेथून पुढे जाणारी अरूंद पायवाट सपाटीवर येऊन थांबते. तिथून एका टेकाडाची उतरण उतरून अखेरची चढाई समोर येते व तेथून वरंधा घाटाचे दर्शन घडते, डोंगराच्या सोंडेला शेवटी जोत्याचे अवशेष व ढासळलेल्या बुरूजाचे अवशेष दिसतात. हा कावळ्या किल्ला जिगरबाज भटक्यांसाठी आवडीचा ठरतो.

खेळूया शब्दांशी.

(आ) खाली दिलेल्या विशेष्य आणि विशेषणांच्या जोड्या लावा.

प्रश्न 1.
खाली दिलेल्या विशेष्य आणि विशेषणांच्या जोड्या लावा.

उत्तर:

विशेषण	विशेष्य
1. विहंगम	दृश्य
2. गरमागरम	कांदाभजी
3. घोंघावणारा	वारा
4. काळाशार	पाषाण
5. अरूंद	पायवाट

(आ) खालील वाक्यांतील शब्दयोगी अव्यये ओळखा.

प्रश्न अ.
पुण्याहून महाडकडे जाणाऱ्या रस्त्यावर हिरवी झाडी आहे.
उत्तर:
शब्दयोगी अव्यये – कडे, वर

प्रश्न आ.
चमचमीत मेनू मजबूत चापायला वरंधा घाटातल्या टपऱ्यांसारखी दुसरी जागा नाही.
उत्तर:
शब्दयोगी अव्यय – सारखी

प्रश्न इ.
जिगरबाज भटक्यांसाठी कावळ्या किल्ला सज्ज आहे.
उत्तर:
शब्दयोगी अव्यय – साठी

(इ) खालील वाक्यांतील विरामचिन्हे ओळखून त्यांची नावे लिहा. 

प्रश्न अ.
घाटात घाट वरंधाघाट बाकी सब घाटियाँ !
उत्तरः
! – उद्गारवाचक चिन्ह

प्रश्न आ.
गतकाळातले ‘ते क्षण’ पुन्हा जिवंत होतात,
उत्तर:
‘_’ एकेरी अवतरण चिन्ह. . पूर्ण विराम.

चर्चा करूया.

वरंधा घाटातील टपऱ्यांमधील चमचमीत मेनूंबाबत चर्चा करून एक सुंदर मेनूकार्ड तयार करा. त्याबाबत मित्रमैत्रिणींशी चर्चा करा.

प्रश्न 1.
वरंधा घाटातील टपऱ्यांमधील चमचमीत मेनूंबाबत चर्चा करून एक सुंदर मेनूकार्ड तयार करा. त्याबाबत मित्रमैत्रिणींशी चर्चा करा.

शोध घेऊया

आंतरजालाच्या साहाय्याने महाराष्ट्रातील वेगवेगळे घाट व त्यांविषयीची माहिती मिळवा व त्यांची नोंद ठेवा.

प्रश्न 1.
आंतरजालाच्या साहाय्याने महाराष्ट्रातील वेगवेगळे घाट व त्यांविषयीची माहिती मिळवा व त्यांची नोंद ठेवा.

बातमी लेखन

दैनंदिन व्यवहारात घडणाऱ्या घटनांच्या बातम्या आपण वृत्तपत्रे, टी. व्ही., रेडिओ यांसारख्या माध्यमांतून वाचत व ऐकत असतो. त्यामुळे घडून गेलेल्या, घडत असलेल्या आणि घडणाऱ्या विविध घटनांविषयी आपणाला सविस्तर माहिती बातमीच्या माध्यमातून मिळत असते.

बातमी लेखनासाठी आवश्यक गुण

1. लेखन कौशल्य.
2. भाषेचे उत्तम ज्ञान.
3. व्याकरणाची जाण.
4. सोपी, सुटसुटीत वाक्यरचना.
5. चौफेर वाचन.

बातमीची विविध क्षेत्रे : सांस्कृतिक, क्रीडा, कृषी, शैक्षणिक, सामाजिक, वैज्ञानिक, दैनंदिन घटना.

खालील बातमी वाचून त्याखाली दिलेल्या प्रश्नांची उत्तरे लिहा.
जिल्हा परिषद उच्च प्राथमिक शाळा, उत्रौली या शाळेत कला शिबिराचा समारोप संपन्न.

दिनांक : 20 डिसेंबर

लोकप्रतिभा
चित्रकला शिबिराचा समारोप

उत्रौली (ता. भोर) : उत्रौली येथील जिल्हा परिषद उच्च प्राथमिक शाळेत दहा दिवसांचे चित्रकला शिबिर नुकतेच संपन्न झाले. 19 डिसेंबर रोजी दुपारी 4.00 ते 7.00 या वेळात शिबिराचा समारोप समारंभ साजरा झाला. या शिबिराची सांगता प्रसिद्ध चित्रकार श्री. अविनाश शिवतरे यांच्या सप्रात्यक्षिक मनोगताने करण्यात आली.

आपल्या जीवनातील कलेचे महत्त्व सांगताना प्रत्येकाने कोणती-ना-कोणती कला शिकणे आवश्यक आहे, हा विचार त्यांनी आपल्या मनोगतातून व्यक्त केला. समारंभाचे अध्यक्षस्थान उच्च प्राथमिक शाळेचे मुख्याध्यापक श्री. सदाशिव शिंदे यांनी भूषवले. कलाशिक्षिका श्रीमती सुनीता सोमण यांनी प्रमुख पाहुणे व उपस्थितांचे आभार मानले.
या निमित्ताने सर्व पंचवीस शिबिरार्थीच्या चित्रांचे प्रदर्शन भरवण्यात आले होते. त्याला रसिकांचा उदंड प्रतिसाद मिळाला.

1. कोण ते लिहा.
(अ) समारंभाचे प्रमुख पाहुणे-
(आ) समारंभाचे अध्यक्ष
(इ) चित्रकला प्रदर्शनास प्रतिसाद देणारे

2. उत्तर लिहा.
(अ) शिबिरार्थीची संख्या
(आ) शिबिरार्थीनी शिबिरात शिकलेली कला
(इ) शिबिराचे ठिकाण
(ई) शिबिर सुरू झाले ती तारीख

3. वरील बातमीमध्ये ज्या ज्या गोष्टींविषयी माहिती दिलेली आहे ते घटक लिहा.

Marathi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 5 घाटात घाट वरंधाघाट Important Additional Questions and Answers

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती

करा. कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा
उत्तर:

1. भिजल्याबद्दल मार देणारे – [आईवडील]
2. कागदी होड्या करायला शिकवणारे – [आजी – आजोबा]
3. पावसात चिंब भिजणारे – [लेखक]

प्रश्न 3.
कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.

1. अशा कितीतरी आठवणी घेऊन दरवर्षी …………….. येत असे. (हिवाळा, ऊन्हाळा, पाऊस, ज्येष्ठ)
2. मोठं झाल्यावर इंद्रधनुष्यात असणाऱ्या रंगांचे अर्थ ………………… लागतात. (उमगू, कळू, समजू, जाणवू)
3. असं बरंच काही अनुभवायंच असेल तर ………………घाट गाठलाच पाहिजे. (माळशेज, ताम्हिणी, वरंधा, कुंभार्ली)

उत्तर:

1. पाऊस
2. उमगू
3. वरंधा

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न i.
लेखक बालपणी कोणत्या कवितेच्या तालावर पावसात भिजत असत?
उत्तर:
लेखक बालपणी ‘ये गं ये गं सरी, माझे मडके भरी’ या कवितेच्या तालावर पावसात भिजत असत.

प्रश्न ii.
पावसाचे वेध कधी लागतात?
उत्तर:
ज्येष्ठ महिना सुरू झाला की पावसाचे वेध लागतात.

प्रश्न iii.
पावसाळ्यात प्रत्येक वर्षी येणाऱ्या, तरीही दरवेळी नवीन वाटणाऱ्या गोष्टी कोणत्या?
उत्तर:
सोसाट्याचा वारा व मातीचा सुगंध या गोष्टी पावसाळ्यात प्रत्येक वर्षी येतात, तरीही दरवेळी नवीन वाटतात.

प्रश्न 2.
खालील प्रसंगानंतर काय घडले ते लिहा. लेखक पावसात चिंब भिजले.
उत्तर:
लेखक पावसात चिंब भिजल्यामुळे त्यांनी आई वडिलांकडून पोटभर मार खाल्ला.

प्रश्न 3.
कारणे शोधा.
लेखक पावसाची आतुरतेने वाट पाहत असत; कारण…
उत्तर:
पावसात चिंब भिजण्याचा आनंद लुटत असतानाच आजी-आजोबांकडून कागदी होड्या करायला शिकून त्या पावसाच्या पाण्यात सोडण्यासाठी लेखक पावसाची आतुरतेने वाट पाहत असत.

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यात उपयोग करा.
उत्तर:
1. वेध लागणे – एखाद्या गोष्टीकडे लक्ष लागणे.
वाक्य: उन्हाळा सुरू होताच सगळ्यांना आंब्याचे वेध लागतात.

2. पोटभर मार खाणे – भरपूर मार खाणे.
वाक्यः अभ्यास न केल्यामुळे राजूने गुरूजींचा पोटभर मार खाल्ला.

3. आतुरतेने वाट पाहणे – मनापासून वाट पाहणे.
वाक्य: तब्बल दोन वर्षांनी परदेशातून घरी येणाऱ्या आपल्या मुलाची राधाबाई आतुरतेने वाट पाहत होत्या.

4. प्रत्यय येणे – अनुभव येणे
वाक्यः आमच्या शेजारी झालेल्या चोरीचा निकाल पोलिसांनी दोन दिवसात लावल्याने त्यांच्या तत्पर कार्याचा प्रत्यय आला.

प्रश्न 2.
खालील इंग्रजी शब्दांसाठी उताऱ्यात आलेले मराठी शब्द शोधा.

1. मंथ
2. रेन्बो
3. मोमेंट
4. पास्ट

उत्तर:

1. महिना
2. इंद्रधनुष्य
3. क्षण
4. गतकाळ

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. सुगंध × …………
2. आगमन × …………
3. गतकाळ × …………..
4. जिवंत × ………….

उत्तर:

1. दुर्गध
2. निर्गमन
3. भविष्यकाळ
4. मृत

प्रश्न 4.
खालील शब्दांचे लिंग ओळखा व तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:
महिना, माती, वारा, मडके, होडी, पाऊस, इंद्रधनुष्य, क्षण, पापणी, घाट

पुल्लिंग	स्त्रीलिंग	नपुसकलिंग
महिना	माती	मडके
वारा	होडी	इंद्रधनुष्य
पाऊस	पापणी	क्षण
घाट

प्रश्न 5.
खालील शब्दांचे वचन बदला.

1. महिना – [ ]
2. सरी – [ ]
3. होडी – [ ]
4. रंग – [ ]

उत्तर:

1. महिने
2. सर
3. होड्या
4. रंग

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
‘पावसाच्या आगमनाने गतकाळातले ते क्षण’ पुन्हा जिवंत होतात.’ या वाक्यातील ते क्षण यामधून काय अभिप्रेत होते?
उत्तर:
लेखक व पावसाळा यांचे एक वेगळे नाते आहे. दरवर्षी पाऊस येत असला तरी लेखकाला तो दरवर्षी नवीन वाटतो. बालपणीच्या साऱ्या आठवणी लेखकाच्या डोळयासमोर येत राहतात. मोठे झाल्यावर पावसाचा, इंद्रधनुष्याचा अर्थ वेगळा उमगू लागला असला तरी लेखकाच्या गतकाळातील पावसाच्या आठवणी बदलत नाहीत. बालपणीच्या या सर्व कडू-गोड आठवणी ‘ते क्षण’ या शब्दांमधून अभिप्रेत होतात.

प्रश्न 2.
‘मग डोळ्यांतला कोणता आणि बाहेरचा कोणता तेच कळत नाही.’ या वाक्याचा तुम्हांला कळलेला अर्थ सांगा.
उत्तर:
पावसाशी वेगळे नाते सांगणाऱ्या लेखकाच्या अनेक आठवणी या पावसाशी निगडीत आहेत. लहानपणी खाल्लेला मार ते मोठे झाल्यावर पावसाचा उमगू लागलेला वेगळा अर्थ यांमधील लेखकाचा प्रवास आठवणींमध्ये साठवलेला आहे. पावसाचे आगमन होताच त्या साऱ्या आठवणी जिवंत होतात व अणूंच्या रूपाने वाहू लागतात. अशावेळेस मनातील पाऊस व बाहेरील पाऊस एकरूप होतात. पावसाचे पाणी की डोळ्यांमधील पाणी हेच कळेनासे होते.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

i.

ii.

कंसातली योग्य पर्याय निवडून रिकाम्या जागा भरा.

प्रश्न 1.
i. मनाला ……………….. देणारा प्रवास कधी संपूच नये असे वाटते. (प्रसन्नता, चैतन्य, उभारी, नवजीवन)
ii. निसर्गाचे ………………….. दृश्य डोळ्यांसमोर येते अन् नजरेचे पारणे फेडून जाते. (अप्रतिम, विहंगम, विलोभनीय, अवर्णनीय)
उत्तर:
i. उभारी
ii. विहंगम

एका वाक्यात उत्तरे दया.

प्रश्न i.
पावसाळ्यात प्रवास करण्याची मजा कोणत्या प्रकारच्या गाडीत जास्त येते?
उत्तर:
पावसाळ्यात प्रवास करण्याची मजा बंदिस्त गाडीत सुक्याने करण्यापेक्षा दोन चाकीवर अंग भिजवत करण्यात जास्त येते.

प्रश्न ii.
वरंधा घाटात आल्यावर काय वाटते?
उत्तर:
‘घाटात घाट वरंधा घाट, बाकी सब घाटीयाँ !’ असे वरंधा घाटात आल्यावर वाटते.

प्रश्न iii.
प्रवासात कुठून कुठे जाताना वरंधा घाट लागतो?
उत्तरः
पुण्याहून महाडकडे जाताना वरंधा घाट लागतो.

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

प्रश्न 2.
कोण ते लिहा.
उत्तर:

1. हिरव्यागच्च झाडीतून रोरावत बाहेर येणारे – [धबधबे]
2. दगडांवर आसूड मारत धावणारे [खळाळत वाहणारे पाणी]
3. नजरेचे पारणे फेडून टाकणारे [निसर्गाचे विहंगम दृश्य]

प्रश्न 3.
का ते लिहा.
वरंधा घाटात आल्यावर ‘घाटात घाट वरंधा घाट, बाकी सब घाटीयाँ !’ असे वाटते.
उत्तर:
वरंधा घाटात पाण्यावर झुकलेल्या हिरव्यागच्च झाडीतून रोरावत बाहेर येणारे धबधबे, दरीतले हिरवे रान, ढगाळलेले डोंगर, पावसाची संततधार, मोठमोठ्या दगडांवर आसूड मारत धावत खळाळत वाहणारे पाणी असे नजरेचे पारणे फेडून टाकणाऱ्या निसर्गाच्या विहंगम दृश्याकडे पाहून ‘घाटात घाट वरंधा घाट, बाकी सब घाटीयाँ !’ असे वाटते.

कृती 3 : व्याकरण कृती.

प्रश्न 1.
खालील शब्दांचे विभक्तीप्रत्यय सांगून विभक्ती ओळखा.
उत्तर:

शब्द	विभक्तीप्रत्यय	विभक्ती
पुण्याहून	हुन	पंचमी एकवचन
रंगाची	ची	षष्ठी एकवचन
मनाला	ला	चतुर्थी एकवचन

प्रश्न 2.
खालील वाक्यांतील अधोरेखित शब्दांच्या जाती ओळखा.

प्रश्न i.
असा शरीर गारठवणारा आणि मनाला उभारी देणारा प्रवास कधी संपूच नये असे वाटते.
उत्तरः
शरीर – सामान्यनाम, आणि – उभयान्वयी अव्यय, वाटते – क्रियापद

प्रश्न ii.
असे निसर्गाचे विहंगम दृश्य डोळ्यांसमोर येते अन् नजरेचे पारणे फेडून जाते.
उत्तर:
विहंगम – विशेषण, समोर – शब्दयोगी अव्यय, अन् – उभयान्वयी उव्यय

प्रश्न 3.
योग्य जोड्या लावा.

विशेषण	विशेष्य
1. आवडती	(अ) वारा
2. बेफाम	(आ) रान
3. हिरवं	(इ) गाणी
4. कुंद	(ई) वातावरण

उत्तर:

विशेषण	विशेष्य
1. आवडती	(इ) गाणी
2. बेफाम	(अ) वारा
3. हिरवं	(आ) रान
4. कुंद	(ई) वातावरण

प्रश्न 4.
खालील शब्दांचे वचन बदला.

1. झाड – [ ]
2. चाक – [ ]
3. दगड – [ ]
4. दृश्ये – [ ]

उत्तर:

1. झाडे
2. चाके
3. दगड
4. दृश्य

कृती 4 स्वमत

प्रश्न 1.
बंदिस्त चारचाकी गाडीपेक्षा दोनचाकी गाडीवर पावसाळ्यात प्रवास करणे आल्हाददायक असते का? तुम्हाला काय वाटते?
उत्तरः
पावसाळ्यात दोनचाकी गाडीवरून प्रवास करताना अधिक आल्हाददायक वाटते. हिरव्या नवलाईने नटलेले डोंगर डोळे भरून पाहता येतात. पावसाचे थंड तुषार चेहऱ्यावर झेलत प्रवास करण्यास अधिक मजा येते. थंड वाऱ्याची झुळूक मनस्थिती बदलून टाकते. हवे तिथे उभे राहून पावसाचा आनंद घेत निसर्गाची सुंदरता डोळ्यांत साठवता येते. म्हणूनच मला पावसाळ्यात दोन चाकीने प्रवास करणे जास्त आल्हाददायक वाटते.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.

1. पावसाळी वातावरणातील चमचमीत मेनू – [ ]
2. जिगरबाज भटक्यांसाठी सज्ज किल्ला – [ ]
3. काळ्याशार पाषाणात खोदलेली गोष्ट – [ ]

उत्तरः

1. पावसाळी वातावरणातील चमचमीत मेनू – [भजी, वडे, चहा]
2. जिगरबाज भटक्यांसाठी सज्ज किल्ला – [कावळ्या किल्ला]
3. काळ्याशार पाषाणात खोदलेली गोष्ट – [पाण्याची टाकी]

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
वरंधा घाटाचा शेवटचा टप्पा कसा तयार केला आहे?
उत्तर:
बराच मोठा असलेला कावळ्या किल्ला फोडून वरंधा घाटाचा शेवटचा टप्पा तयार केला आहे.

प्रश्न 2.
नऊ टाक्यांचा समूह कोठे आहे?
उत्तर:
श्री वाघजाई मंदिराच्या बरोबर वरच्या भागात डोंगरमाथ्याजवळ नऊ टाक्यांचा समूह आहे.

प्रश्न 3.
पायवाटच रंगिली असल्याने काय घडते?
उत्तर:
पायवाटच रंगिली असल्याने त्या ओल्या वाटेने परत जाताना अंगावरचे कपडे हमखास रंगतात.

कृती 2 : आकलन कृती

कंसातील योग्य शब्द वापरून रिकाम्या जागा भरा.

प्रश्न 1.
1. श्री वाघजाईच्या सोबतीने उभारलेल्या टपऱ्यांमधून हा …………………खाना अगदी ताजा ताजा तयार केला जातो. (उत्कृष्ट, राजेशाही, बढिया, गरमागरम)
2. …………….. पाषाणात खोदलेली पाण्याची टाकी कित्येक वर्षे कित्येकांची तहान भागवत असते. (काळ्याशार,काळ्याकुट्ट,काळ्याभोर,काळ्याकुळकुळीत)
उत्तर:
1. राजेशाही
2. काळ्याशार

उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
बाहेर बरसणाऱ्या पावसाकडे पाहत वेळ कसा जातो ते का कळत नाही?
उत्तरः
बाहेर बरसणाऱ्या पावसाकडे पाहत भजी-वडे-चहाचा आस्वाद घेत, रानवाऱ्याचं घोंघावणं ऐकतं, विजेचं लखकन् चमकणं, अन् कडाडणं, मनाच्या हार्ट डिस्कवर स्टोर करत वेळ कसा जातो ते कळत नाही.

प्रश्न 2.
कावळ्या किल्ला कोणासाठी सज्ज आहे?
उत्तरः
बरसणारा पाऊस पाहत बराच वेळ गेल्यानंतर थोडे भिजावेसे वाटणाऱ्यांसाठी, पाय मोकळे करावेसे वाटणाऱ्यांसाठी, थोडं डेअरिंग करावसं वाटणाऱ्यांसाठी, जिगरबाज भटक्यांसाठी कावळ्या किल्ला सज्ज आहे.

योग्य जोड्या जुळवा.

प्रश्न 1.

अ गट	ब गट
1. वरंधा घाटातील	(अ) कावळ्या किल्ला सज्ज टपऱ्या
2. जिगरबाज भटके	(आ) नऊ टाक्यांचा समूह
3. डोंगरमाथा	(इ) भजी-बडे-चहा

उत्तर:

अ गट	ब गट
1. वरंधा घाटातील	(इ) भजी-बडे-चहा
2. जिगरबाज भटके	(अ) कावळ्या किल्ला सज्ज टपऱ्या
3. डोंगरमाथा	(आ) नऊ टाक्यांचा समूह

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
अचूक शब्द ओळखून लिहा.

1. हार्ट डिस्क / हारट डिस्क / हार्ट डीस्क / हार्ट डिस्क्
2. डेयरिंग / डेअरिंग / डेअरींग / डेयरींग

उत्तर:

1. हार्ट डिस्क
2. डेअरिंग

प्रश्न 2.
खालील शब्दांचे सामान्यरूप लिहा.

1. घाट
2. टपरी
3. वातावरण
4. रानवारा

उत्तर:

1.  घाटा
2. टपऱ्या
3. वातावरणा
4. रानवाऱ्या

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द लिहा.

1. वीज – [ ]
2. शेवटचा – [ ]
3. पाणी – [ ]
4. पाषाण – [ ]
5. तहान – [ ]
6. किल्ला – [ ]

उत्तर:

1. विद्युत
2. अंतिम
3. जल, जीवन, नीर
4. दगड
5. तृष्णा
6. गड

खालील वाक्यांतील अधोरेखित शब्दाचे वचन बदलून वाक्य पुन्हा लिहा.

प्रश्न 1.
भजी-वडे-चहाच्या टपऱ्यांच्या बाजूने अवघ्या दहा-पंधरा मिनिटातच इथे जाऊन पोहोचता येते.
उत्तर:
भजी-वडे-चहाच्या टपरीच्या बाजूने अवघ्या दहा-पंधरा मिनिटातच इथे जाऊन पोहोचता येते.

प्रश्न 2.
काळ्याशार पाषाणात खोदलेली पाण्याची ती टाकी कित्येक वर्षे कित्येकांची तहान भागवत असतील कोण जाणे.
उत्तर:
काळ्याशार पाषाणात खोदलेल्या पाण्याच्या त्या टाक्या कित्येक वर्षे कित्येकांची तहान भागवत असतील कोण जाणे,

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
तुम्ही भेट दिलेल्या एका किल्ल्याची माहिती दया.
उत्तरः
आमच्या शाळेच्या सहलीत रायगड या किल्ल्यावर जाण्याचा योग आला. किल्ले रायगड हा महाराष्ट्रातील रायगड जिल्ह्यातील सह्याद्रिच्या पर्वतरांगांमध्ये आहे. मराठी साम्राज्याच्या इतिहासात त्याची एक खास ओळख आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी रायगडाचे स्थान व महत्त्व पाहून याला आपल्या राज्याची राजधानी बनविली. शिवराज्याभिषेकही याच किल्ल्यात झाला.

सागरी दळणवळणासही हा किल्ला उपयुक्त होता. अशा या रायगडावर फिरताना सगळा इतिहास समोर उभा राहिला. रायगडाचं जुनं नाव रायरी होतं. या गडाला सुमारे 1435 पायऱ्या आहेत. गडाच्या पश्चिमेकडे हिरकणीचा बुरूज, उत्तरेकडच टकमक टोक, श्री शिरकाई मंदिर आणि मध्यभागी असलेला शिवरायांचा पुतळा पाहून आम्हा सगळ्यांनाच एक स्फुरण चढले. अशा प्रकारे त्या भेटीत रायगडाचा सहवास घडला.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सुचनेनुसार कृती करा.

कृती 1 : आकलन कृती

i.

ii.

कंसातील योग्य पर्याय वापरून रिकाम्या जागा भरा.

प्रश्न 1.

1. परत एकदा आपण ………….. रस्त्यावर येतो. (दगडी, डांबरी, मातीच्या, कच्च्या)
2. डोंगरधारेच्या कड्यावरून जाणारी अरूंद पायवाट एका .. ….. येऊन थांबते. (झाडापाशी, सपाटीवर, उंचीवर, कड्यावर)
3. कोकणातला ………. पाहत काही वेळ इथेच शांत उभं राहायला हवं. (समुद्र, मेवा, पाऊस, निसर्ग)

उत्तर:

1. डांबरी
2. सपाटीवर
3. निसर्ग

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
किल्ल्याकडे जाणाऱ्या पायवाटेपासून ट्रेक कसा सुरू होतो?
उत्तर:
किल्ल्याकडे जाणाऱ्या पायवाटेपासून बांधीव पायऱ्या पार करून अरूंद पायवाटेने कारवीच्या झाडीतून हृदयाची धडधड वाढवणारा ट्रेक सुरू होतो.

प्रश्न 2.
वरंधा घाटाच्या कोकणात उतरत जाणाऱ्या वळणा वळणाच्या रस्त्यावरून पाय घसरला तर काय होते?
उत्तर:
वरंधा घाटाच्या कोकणात उतरत जाणाऱ्या वळणा वळणाच्या रस्त्यावरून पाय घसरला, तर थेट समर्थांच्या शिवथरघळीत माणूस पोहोचतो.

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

उत्तर लिहा.

प्रश्न 1.
वरंधा घाटाचे मस्त दर्शन कोठून घडते?
उत्तरः
डोंगरधारेच्या कड्यावरून जाणारी अरूंद पायवाट एका अरूंद सपाटीवर येऊन थांबते. तिथून पुन्हा एकदा कारवीची झाडे बाजूला करत शेवटी एका टेकाडाची उतरण उतरून अखेरची चढाई समोर येते. तिथूनच वरंधा घाटाचे मस्त दर्शन घडते.

प्रश्न 2.
खालील प्रसंगांनंतर काय घडते ते लिहा.
परत एकदा आपण डांबरी रस्त्यावर येतो.
उत्तरः
परत एकदा डांबरी रस्त्यावर आल्यावर उजव्या हाताच्या वळणावर कावळ्या किल्ल्याकडे जाणाऱ्या पायवाटेवर नजर स्थिरावते.

कृती 3 : व्याकरण कृती

खालील वाक्यांतील विरामचिन्हे ओळखा व त्यांची नावे लिहा.

प्रश्न 1.
इथून पाय सटकला, कि थेट समर्थांच्या शिवथरघळीत!
उत्तरः
(,) = स्वल्पविराम, (!) = उद्गारवाचक चिन्ह.

प्रश्न 2.
निसर्गगीत अनुभवायला हवं.
उत्तरः
(.) = पूर्णविराम

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे नाम, सर्वनाम, विशेषण व क्रियापद या सर्वांमध्ये वर्गीकरण करा.. डांबरी, किल्ला, स्थिरावते, बांधीव, आपण, दिसतात, अरूंद, ते, पायवाट
उत्तर:

नाम	सर्वनाम	विशेषण	क्रियापद
किल्ला	आपण	डांबरी	स्थिरावते
पायवाट	ते	बांधीव	दिसतात
		अरूंद

प्रश्न 4.
खालील वाक्प्रचाराचा अर्थ सांगून वाक्यात उपयोग करा.
उत्तर:
1. काळजात लख्ख होणे – मनात भीती दाटून येणे.
वाक्य: पावसाचा रौद्र अवतार पाहून मुंबईकरांच्या काळजात लख्ख झाले.

प्रश्न 5.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	मूळ शब्द	सामान्य रूप
हाताच्या	हात	हाता
कोकणात	कोकण	कोकणा
पायवाटेवरून	पायवाट	पायवाटे
वळवायला	वळवणे	वळवाय

खालील शब्दांचे विरूद्धार्थी शब्द लिहा.

प्रश्न 1.

1. सावध × ………..
2. शांत × ………….
3. अरूंद × ………..
4. हसणे × ………..

उत्तर:

1. बेसावध
2. अशांत
3. रूंद
4. रडणे

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
ट्रेकला जाण्यापूर्वी कोणती तयारी करणे आवश्यक असते?
उत्तरः
आजकालच्या तरुणाई सोबतच शालेय विद्यार्थांमध्ये गड-किल्ल्यांवर ट्रेकला जाण्याचे प्रमाण वाढू लागले आहे. मात्र ट्रेकला जाताना अनेक प्रकारची पूर्व तयारी करणे आवश्यक ठरते. ट्रेकला जाण्यापूर्वी ज्या गडावर ट्रेकसाठी जायचे आहे त्या गडाची संपूर्ण माहिती घेणे आवश्यक असते. एखादा स्थानिक मार्गदर्शक सोबत असणे आवश्यक असते.

पादत्राणे अर्थात बूट ट्रेकमध्ये महत्त्वाची भूमिका बजावतात. त्यामुळे उत्तम प्रतीचे बूट घालूनच ट्रेक करावा. उन्हाळ्यात ट्रेक करताना पाण्याचा साठा असणाऱ्या गडाची निवड करावी. सूती कपडे घालावे. टोपी व गळयाभवती रूमाल बांधावा. पुरेसे पाणी जवळ बाळगावे. उन्हाचा त्रास टाळण्यासाठी रात्रीचा प्रवास करावा. पुरेशी दक्षता घेऊन केलेला ट्रेक निश्चितच आनंददायी ठरतो.

घाटात घाट वरंधाघाट Summary in Marathi

पाठपरिचय :

‘भटकंती अनलिमिटेड’ या पुस्तकातून घेतलेल्या ‘घाटात घाट वरंधाघाट’ या पाठात सह्याद्रीमधील वरंधाघाट, वरंधाघाटाची वैशिष्ट्ये व तेथील स्वानुभव लेखकांनी चपखलपणे मांडले आहेत.

The lesson ‘Ghatat Ghat Varandhaghat’ has been taken from the book ‘Bhatkanti Unlimited’ describes the specialities of ‘Varandha Ghat’ which is situated at Sahyadri. The writer also narrates his experiences about the Ghat in this chapter.

शब्दार्थ :

1. महिना – मास – month
2. वारा – पवन, वायू – wind
3. वार्ता – बातमी, वृत्त – news, message
4. सरी – पावसाच्या धारा – showers
5. सुगंध – सुवास – fragrance
6. इंद्रधनुष्य – आकाशात दिसणारे – rainbow
7. सप्तरंगी धनुष्य हुरहूर – अपेक्षा – expectancy
8. गतकाळ – भूतकाळ – past
9. कुंद – दमट – humid
10. बंदिस्त – सगळया बाजूंनी बंद असलेले – closed
11. पाणी – जल, उदक, नीर – water
12. घाटी – चढण – ascent
13. रान – जंगल, वन – forest
14. विहंगम दृश्य – विलोभनीय दृश्य – panoramic view
15. चमचमीत – मसालेदार, रूचकर – delicious
16. चापणे – खाणे – to eat
17. डोंगरमाथा – डोंगराचा सगळ्यात वरचा भाग – top of the mountain
18. समूह – समुदाय – group
19. पाषाण – दगड – stone
20. वेध – लक्ष्य – attention, watch over
21. बेफाम – बेभान – unrestrained
22. प्रत्यय – अनुभव – experience
23. रोरावत – रों रों आवाज करत – sound of water
24. तहान – तृष्णा – thurst
25. बांधीव – बांधलेल्या – built up
26. अरूंद – मर्यादित, छोटे, संकुचित – narrow
27. कारवी – एक झाड – one of the trees
28. जोता – पाया – base
29. अवशेष – शिल्लक राहिलेला भाग – relic, residue
30. परतीचा प्रवास – return journey
31. थरार – thrills

वाक्प्रचार :

1. वेध लागणे – एखाद्या गोष्टीकडे लक्ष लागणे, वाट पाहणे
2. पोटभर मार खाणे – भरपूर मार खाणे
3. आतुरतेने वाट पाहणे – मनापासून वाट पाहणे
4. अर्थ उमगणे – अर्थ कळू लागणे
5. प्रत्यय येणे – अनुभव येणे
6. नजरेचे पारणे फिटणे – नजरेला अप्रतिम असे काही दिसणे
7. सज्ज असणे – तयार असणे
8. काळजात लख्ख होणे – मनात भीती दाटून येणे

टिपा :

शिवथरघळ – शिवथरघळ ही रायगड जिल्ह्यात येणारी घळ आहे. या घळीला ‘समर्थ रामदासस्वामी सुंदर मठ’ म्हणत असत. घळीमध्ये रामदास स्वामींची मूर्ती आहे. समर्थ रामदास यांच्या ‘दासबोधाचा’ जन्म घळीत झाला. शिवथरघळाच्या सर्व बाजूंनी उंच पर्वत असून वाघजाई दरीच्या कुशीत हे ठिकाण आहे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 9 अनमोल वाणी Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Chapter 9 अनमोल वाणी

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 9 अनमोल वाणी Textbook Questions and Answers

सूचना के अनुसार कृतियाँ करो:

कृति पूर्ण करो:

Question 1.

Answer:

Question 2.

Answer:

कविता में इस अर्थ में आए शब्द लिखिए।

1. ठंडा
2. कोई
3. बलराम
4. दोनों
5. मक्खन
6. भाई

Answer:

1. शीतल
2. कोय।
3. हलधर
4. दोउ
5. माखन
6. भैया

‘भोजन का प्रभाव’ – टिप्पणी लिखिए।
Answer:
मनुष्य जिस प्रकार का भोजन खाता है; उसी प्रकार उसका मन हो जाता है। मनुष्य यदि अपनी अच्छी कमाई द्वारा भोजन प्राप्त करता है, तो उसका व्यवहार भी अच्छा ही होगा। यदि दूसरों को फँसाकर भोजन प्राप्त करता है, तो उसके मन में बेईमानी होगी। अर्थात आजीविका प्राप्त करने में हमें सदैव सकारात्मक दृष्टिकोण रखना चाहिए।

उपयोजित लेखन

‘आगे कुआँ पीछे खाई’ कहावत का अर्थ लिखकर उससे संबंधित कोई प्रसंग लिखिए।
Answer:
‘आगे कुआँ पीछे खाई’ कहावत का अर्थ : दोनों ओर मुसीबत होना। विजयपुर शहर में विक्रम सिंह नाम के एक संपन्न व्यक्ति रहते थे। वे पढ़े-लिखे थे और एक बड़ी कंपनी में अधिकारी के रूप में कार्य कर रहे थे। उनका करीबन तीन लाख रूपया वेतन था। परिवार में पत्नी और दो बेटे थे। उनका छोटा व सुखी परिवार था। उनके पास आलिशान बंगला, आकर्षक गाड़ियाँ व जमीन-जायदाद आदि सब कुछ था। वे जो भी चाहते थे; उन्हें मिलता था। देखा जाए, तो उनकी जिंदगी में ऐसा कुछ नहीं था; जो वे चाहते थे और उन्हें नहीं मिले। इस प्रकार वे दुनिया के सबसे भाग्यशाली व्यक्ति थे। फिर भी अधिक पाने की चाहत के कारण वे हमेशा उदास एवं दुखी दिखाई देते थे। वे अधिक धनवान बनना चाहते थे। हमेशा की तरह विक्रम सिंह आज घर आए, तो उनके चेहरे पर प्रसन्नता के भाव थे।

वे हरदिन की अपेक्षा आज अत्यधिक खुश दिखाई दे रहे थे। उनके चेहरे पर मुस्कराहट देखकर पत्नी ने जिज्ञासावश पूछा, “क्या बात है जी? आज बहुत खुश दिखाई दे रहे हो।” उन्होंने कहा, “अरी रमा, दफ्तर में मेरी तरक्की हो गई है और मेरा वेतन भी बढ़ा दिया गया है।” “कितनी खुशी की बात है, अजय के पापा।” पत्नी ने हर्षित होकर कहा। विक्रम सिंह आगे कुछ कहने ही जा रहे थे; तब तक अचानक उनका फोन बजने लगा। उन्होंने फोन उठाया। कोई प्रतिद्वंदवी कंपनी उन्हें अधिक बेतन देकर अपनी कंपनी में काम करने के लिए बुला रही थी। वे सोचने लगे, “अगर मैं एक और कंपनी के लिए काम करूंगा, तो मेरे मालिक को अच्छा नहीं लगेगा…. पर….. क्या करूं….. इतने रुपए। मैं दोनों कंपनी के लिए काम कर सकता हूँ ………… दिन भर एक कंपनी में और रात भर दूसरी कंपनी में …….. किसी को कुछ पता नहीं चलेगा और आहिस्ता-आहिस्ता मैं अधिक धनवान बन जाऊँगा।” बस यह सोचते ही उन्होंने प्रतिद्वंद्वी कंपनी को ‘हाँ’ कहा।

अगले ही दिन वे अपनी कंपनी में गए। वहां उन्होंने पूरा दिन काम किया और शाम होते ही वहाँ निकले और प्रतिद्वंद्वी कंपनी में पहुंचे। सुबह होने तक उन्होंने वहाँ काम किया और फिर घर आकर नहा धोकर फिर पहली कंपनी में काम करने के लिए निकल पड़े। पूरा एक सप्ताह उन्होंने ऐसे ही बिताया। सप्ताह का अंत होने तक वे बहुत थक गए थे। शनिवार और रविवार
उन्होंने आराम किया। फिर सोमवार आ गया। पहली कंपनी में काम करने के बाद वे शाम को दूसरी कंपनी में काम करने गए।

काम करते-करते रात के दस बज चुके थे। उसी वक्त उनकी पहली कंपनी का मालिक किसी उत्पाद के सिलसिले में बात करने के लिए दूसरी कंपनी के मालिक को मिलने वहाँ पहुंचा। उसने विक्रम सिंह को देखा। वह उससे कुछ पूछे कि उसी वक्त दूसरी कंपनी का मालिक अपने दफ्तर से बाहर आया और उसने पहली कंपनी के मालिक से हाथ मिलाया। पहली कंपनी के मालिक ने तुरंत विक्रम सिंह से प्रश्न किया कि इस वक्त तुम यहाँ? क्या तुम यहाँ काम करते हो? दोनों मालिक एक-दूसरे को देखने लगे। तब पहले कंपनी के मालिक ने फिर से पूछा कि आखिर तुम किस कंपनी के लिए काम करते हो? अब विक्रम सिंह क्या कहता? उसके लिए आगे कुआँ पीछे खाई वाली मुसीबत थी। सीख : हमें परिस्थितियाँ बिगड़ने से पहले ही नियंत्रित कर लेनी चाहिए।

कल्पना पल्लवन

पानी, वाणी व दूध इन शब्दों का प्रयोग करते हुए कविता लिखिए।
Answer:
मेरी बिल्ली बड़ी सयानी
नाम है उसका दीवानी।
हर पल चाहिए उसको दूध
नहीं पीती है वह पानी।
‘म्याऊँ-म्याऊँ सदा करती है,
नहीं मिठी है उसकी वाणी।
मेरी बिल्ली बड़ी सयानी
नाम है उसका दीवानी।…

भाषाबिंदु

पाठों में आए अलग-अलग काल के वाक्य ढूँढकर उनका अन्य कालों में परिवर्तन कीजिए।

Question 1.
मुझे तो कुछ याद नहीं पड़ता। (सामान्य भविष्यकाल)
Answer:
मुझे तो कुछ याद नहीं पड़ेगा।

Question 2.
समुद्र तट पर और लोग भी नहा रहे थे। (सामान्य भूतकाल)
Answer:
समुद्र तट पर और लोगों ने भी नहाया।

Question 3.
वक्त भी नहीं मिलता। (अपूर्ण वर्तमानकाल)
Answer:
वक्त भी नहीं मिल रहा है।

Question 4.
जुहू पर बड़ी सर्द हवा चलती है। (पूर्ण भूतकाल)
Answer:
जुहू पर बड़ी सर्द हवा चली थी।

Question 5.
सुबह पाँच बजते ही अलार्म ने शोर मचाया। (पूर्ण वर्तमानकाल)
Answer:
सुबह पाँच बजते ही अलार्म ने शोर मचाया है।

Question 6.
दो बजे का अलार्म बेल लग गया। (सामान्य वर्तमानकाल)
Answer:
दो बजे का अलार्म बेल लग गया था।

स्वयं अध्ययन

‘हाफ मैराथन’ में सफलता प्राप्त करने के लिए कौन-कौन-सी तैयारियाँ करोगे, लिखो।

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 9 अनमोल वाणी Additional Important Questions and Answers

परिणाम लिखिए।

Question 1.
मनुष्य के मन पर भोजन का होने वाला परिणाम।
Answer:
मनुष्य जिस प्रकार का भोजन खाता है उस प्रकार उसका मन होता है।

Question 2.
मनुष्य के मन पर पानी का होने वाला परिणाम।
Answer:
मनुष्य जिस तरह का पानी पीता है उसी तरह ही उसकी भाषा होती है।

उत्तर लिखिए।

Question 1.
दुनिया के प्रति कबीर का अनुभव
Answer:
इस दुनिया में जब कबीर बुरा व्यक्ति ढूँढ़ने निकले तब उन्हें कोई बुरा व्यक्ति नहीं मिला।

Question 2.
संत कबीर ने महसूस किया
Answer:
कबीरदास जी ने महसूस किया कि इस दुनिया में उनसे बुरा कोई और नहीं है।

कृति क (३) भावार्थ

निम्नलिखित पद्यांशों का भावार्थ लिखिए।

Question 1.
ऐसी बानी …………………… शीतल होय।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ संत कबीर लिखित ‘अनमोल वाणी’ कविता से ली गई हैं। मनुष्य को ऐसी भाषा का प्रयोग करना चाहिए; जिससे वह लोगों के हृदय को प्रसन्न कर सकें। मनुष्य को अपने मन के अहंकार को मिटाकर मीठे व नम्र वचन बोलने चाहिए। मीठी व नम्र वाणी दूसरे लोगों को सुख प्रदान करती हैं और इससे मनुष्य स्वयं भी सुख का अनुभव करता है।

Question 2.
बुरा जो ……………………. बुरा न कोय।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ संत कबीर लिखित ‘अनमोल वाणी’ कविता से ली गई हैं। संत कबीर इस दुनिया में बुरा व्यक्ति ढूँढ़ने निकले, तो उन्हें कोई बुरा व्यक्ति नहीं मिला। इसके पश्चात कबीरदास जी ने स्वयं के मन में झाँककर देखा, तो उन्होंने महसूस किया कि इस दुनिया में उनसे बुरा कोई और नहीं है।

कृति ख (२) आकलन कृति 

गलत वाक्य सही करके फिर से लिखिए।

Question 1.
दाऊ भैया की चोटी के समान कृष्ण की चोटी लंबी और मोटी हो गई है।
Answer:
दाऊ भैया की चोटी के समान कृष्ण की चोटी लंबी और मोटी हो जाएगी।

Question 2.
माँ यशोदा कृष्ण को बचपन से माखन रोटी खाने के लिए देती है।
Answer:
माँ यशोदा कृष्ण को बचपन से दूध पीने के लिए देती है।

समझकर लिखिए।

Question 1.
पद्यांश में प्रयुक्त व्यंजनों के नाम
Answer:
माखन व रोटी।

Question 2.
कृष्ण के बड़े भाई का नाम
Answer:
बलराम।

कृति क (३) भावार्थ

निम्नलिखित पद्यांशों का भावार्थ लिखिए।

Question 1.
मैया कबहिं ………………….. लाँबी मोटी।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ भक्त सूरदास लिखित ‘अनमोल वाणी’ कविता से ली गई हैं। बालक कृष्ण अपनी चोटी को निहार रहे हैं। अपनी चोटी को देखकर वे अपनी माँ से कहते हैं, “मेरी चोटी कब बढ़ेगी?” मैं बचपन से अब तक कई बार दूध पीते बड़ा हुआ हूँ फिर भी मेरी चोटी छोटी ही है। वह अब तक बढ़ ही नहीं रही है। माँ, तू ने तो मुझसे का था कि दाऊ भैया की चोटी के समान यह लंबी और मोटी हो जाएगी और कंघी करते, गूंथते व स्नान करते समय यह नागिन के समाज जमीन तक लटकने व लहराने लगेगी।

Question 2.
काँचौ दूध ……………….. हलधर की जोटी।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ भक्त सूरदास लिखित ‘अनमोल वाणी’ कविता से ली गई हैं। बालक श्रीकृष्ण अपनी माँ से शिकायत करते हुए कहते हैं कि माँ, तू मुझे सिर्फ कच्चा दूध पीने के लिए देती है, लेकिन खाने के लिए माखन रोटी नहीं देती है।” अपनी भक्ति कृष्ण को अर्पित करते हुए सूरदास कहते हैं कि दोनों भाई चिरंजीवी हो और हरि-हलधर की जोड़ी बनी रहे।

Balbharti Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 8 पूर्ण विश्राम Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Chapter 8 पूर्ण विश्राम

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 8 पूर्ण विश्राम Textbook Questions and Answers

सूचना के अनुसार कृतियाँ करो:

संजाल पूर्ण कीजिए।

Answer:

प्रवाह तालिका पूर्ण कीजिए।

Answer:

भाषाबिंदु

निम्नलिखित समोच्चारित भिन्नार्थक हिंदी शब्दों के अर्थ लिखिए तथा उन शब्दों का अलग-अलग पूर्ण वाक्यों में
प्रयोग कीजिए। (हार, वार, हल, सीना, ज्वार, सुमन)
Answer:
(i) हार – गले की माला, ‘हारना’ इस क्रिया की भाववाचक संज्ञा
वाक्य
(१) मैंने भगवान की मूर्ति को हार चढ़ाया
(२) उस लड़ाई में सम्राट अशोक की भी हार हुई।

(ii) वार – दिन, आघात या प्रहार
वाक्य
(१) आज कौन सा वार है?
(२) रघू ने बिजू की पीठ पर जोर से प्रहार किया।

(iii) हल – समाधान, खेती का एक औजार
वाक्य
(१) इस प्रश्न का हल बताइए।
(२) किसान हल से खेती करता है।

(iv) सीना – छाती, ‘सौना’ एक क्रिया
वाक्य
(१) उसका सीना चौड़ा है।
(२) मुझे कपड़ा सीना अच्छा लगता है।

(v) ज्वार – एक प्रकार का अनाज,समुद्र के जल का ऊपर उठना
वाक्य
(१) ज्वार एक प्रकार का अनाज है।
(२) कल समुद्र में ज्वार आया था।

(vi) सुमन – पुष्प, अच्छे हृदय वाला
वाक्य
(१) मैंने देवी की मुर्ति पर सुमन अर्पण किए।
(२) रामलाल सुमन व्यक्ति है।

पर्यायवाची शब्द लिखिए।

Answer:

1. 
2. 
3. 
4. 

उपयोजित लेखन

कोई साप्ताहिक पत्रिका अनियमित रूप से प्राप्त होने के विरोध में शिकायत करते हुए संपादक को निम्न प्रारूप में पत्र लिखिए।

Answer:

दिनांक – ३० जुलाई, २०१८
प्रति,
संपादक
साहित्य यात्रा
साहित्य भवन पब्लिशिंग कंपनी,
मुंबई – १८
विषय – साप्ताहिक पत्रिका अनियमित रूप से प्राप्त होने की शिकायत करते हुए पत्र ।
महोदय,
मैं, कुमारी विजया देसाई कक्षा आठवीं की छात्रा हूँ। प्रति सप्ताह मैं आपके पब्लिशिंग कंपनी द्वारा ‘साहित्य यात्रा’ पत्रिका | मँगवाती आ रही हूँ। पिछले दो वर्ष से मेरे स्थानीय पते पर नियमित रूप से पत्रिका आ रही है। लेकिन मुझे आपको यह बताते हुए बहुत ही खेद हो रहा है कि पिछले दो महीने से मेरे पते पर साप्ताहिक पत्रिका अनियमित रूप से आ रही है। जून महीने में मुझे दो ही बार साप्ताहिक पत्रिका प्राप्त हुई है। इस महीने में तो मुझे एक ही बार साप्ताहिक पत्रिका मिली है।

मेरा सदस्य क्रमांक ३४५६/क्र.स. है। आशा है कि मेरी शिकायत पर आप अवश्य विचार करेंगे और मुझे नियमित रूप से साप्ताहिक पत्रिका भेजने का कार्य सुचारू रूप से करेंगे।
भवदीया,
कुमारी विजया देसाई
पता – ‘राधिका’ निवास,
साईंनाथ नगर, घाटकोपर,
पश्चिम, मुंबई – ४०० ०८६
ई-मेल आई डी : vijaya13@gmail.com

स्वयं अध्ययन

प्राचीन काल से आज तक प्रचलित संदेश वहन के साधनों की सचित्र सूची तैयार करो।

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 8 पूर्ण विश्राम Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए।

कृति क (१) आकलन कृति

कृति पूर्ण कीजिए।

Question 1.

Answer:

कारण लिखिए।

Question 1.
लेखक ने पत्नी को जुहू जाने की तैयारी करने के लिए कहा।
Answer:
क्योंकि डॉक्टर ने उसे विश्राम करने के लिए बाहर घूमने जाने के लिए कहा था।

कृति क (२) आकलन कृति

उपर्युक्त गद्यांश से ऐसे दो प्रश्न तैयार कीजिए जिनके उत्तर निम्नलिखित शब्द हों –

1. पायधुनी
2. पूर्णिमा

Answer:

1. दिन भर दौड़ भूप करके लेखक कहाँ से मिस्त्री ले आया?
2. एक दिन बाद क्या था?

कृति क (३) शब्द संपदा

Question 1.
गद्यांश में आए विदेशी शब्द ढूँढ़कर लिखिए।
Answer:
डॉक्टर, ट्यूब वाल, रबड़ सोल्यूशन, गैलन, इंजिन आयल।

Question 2.
‘हवा’ शब्द में उचित प्रत्यय का प्रयोग कीजिए।
Answer:
हवा – हवादार – प्रत्यय – दार

लिंग बदलिए।

1. श्रीमती
2. पति

Answer:

1. श्रीमान
2. पनि

नीचे दिए हुए शब्दों के पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. हवा
2. विश्राम
3. हस्त

Answer:

1. वायु
2. आराम
3. हाथ

कृति क (४) स्वमत अभिव्यक्ति

Question 1.
‘स्वास्थ्य के लिए विश्राम आवश्यक होता है।’ कथन के संदर्भ में अपने विचार लिखिए।
Answer:
विश्राम करने से हमारे शरीर को स्फूर्ति एवं शक्ति मिलती है। विश्राम करने से व्यक्ति के संपूर्ण शरीर को आराम मिलता है तथा उसमें काम करने की शक्ति आ जाती है। मानसिक एवं शारीरिक स्वास्थ्य के लिए विश्राम आवश्यक होता है। विश्राम करने से थकान दूर हो जाती है और मानसिक शांति मिलती है। विश्राम करने से व्यक्ति में चेतना का संचार होता है। अत: स्पष्ट है कि स्वास्थ्य के लिए विश्राम आवश्यक है। प्रश्न २ (ख) गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए।

कृति ख (१) आकलन कृति

गद्यांश के आधार पर वाक्य पूर्ण कीजिए।

Question 1.
थकावट तब दूर होगी…….
Answer:
थकावट तब दूर होगी जब जूह पर दिन भर विश्राम लेंगे।

Question 2.
अलार्म ने तब शोर मचाया।
Answer:
अलार्म ने तब शोर मचाया जब सुबह के पाँच बज गए।

समझकर लिखिए।

Question 1.
जीवन का मूलमंत्र
Answer:
सहयोग भावना

Question 2.
इनसे होता है सहयोग
Answer:
मन, वचन व कर्म

कृति पूर्ण कीजिए।

Question 1.

Answer:

कृति ख (३) शब्द संपदा

पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. रोशनी
2. मुआयना
3. धोखा
4. हाथ

Answer:

1. उजाला
2. निरीक्षण
3. फरेब
4. हस्त

वचन बदलिए

1. तैयारी
2. पूड़ी

Answer:

1. तैयारियाँ
2. पूड़ियाँ

विलोम शब्द लिखिए।

1. उपकार x
2. संपन्न x

Answer:

1. उपकार x अपकार
2. संपन्न x विपन्न

Question 1.
गद्यांश में प्रयुक्त लिंग शब्द की जोड़ी ढूँढकर लिखिए।
Answer:
पति – पत्नी

कृति ख (४) स्वमत अभिव्यक्ति

Question 1.
‘सहयोग भावना जीवन का मूलमंत्र है।’ कथन के संदर्भ में अपने विचार लिखिए।
Answer:
जब व्यक्ति समान उद्देश्य के लिए एक साथ काम करते हैं, तो उनके व्यवहार को सहयोग कहते हैं। मानव जीवन की उन्नति, विकास व सुरक्षा के लिए ‘सहयोग’ आवश्यक है। सहयोग की भावना से व्यक्ति व समाज का विकास होता है। व्यक्ति में निर्णय करने की क्षमता आती है। सहयोग की भावना के द्वारा व्यक्ति समस्या का समाधान प्राप्त करना सीख लेता है। सहयोग की भावना से एक-दूसरे की समान आवश्यकताओं की पूर्ति होती है। सभी को कार्य करने के लिए समान अवसर प्राप्त होता है। अत: स्पष्ट है कि सहयोग सामाजिक जीवन का मूलमंत्र है।

कारण लिखिए।

Question 1.
लेखक जुहू गुलबंद लेकर जा रहे थे।
Answer:
क्योंकि जुहू पर बड़ी सर्द हवा चलती थी।

Question 2.
लेखक जुहू बेदिंग सूट लेकर जा रहे थे।
Answer:
क्योंकि बेदिंग सूट के बिना नहाना धरा रह जाएगा।

कृति ग (२) आकलन कृति

किसने, किससे कहा?

Question 1.
“राइटिंग पैड का क्या करोगी?”
Answer:
लेखक ने अपनी पत्नी से कहा।

Question 2.
“यों तो वक्त नहीं मिलता।”
Answer:
लेखक की पत्नी ने लेखक से कहा।

कृति पूर्ण कीजिए।

Question 1.

Answer:

कृति ग (३) शब्द संपदा

पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. जवाब
2. बिजली

Answer:

1. उत्तर
2. विद्युत

वचन बदलिए।

1. चिट्ठियाँ
2. हवा

Answer:

1. चिट्ठी
2. हवाएँ

विलोम शब्द लिखिए।

1. भूल x
2. धूप x

Answer:

1. भूल x याद
2. धूप x छाँव

निम्नलिखित शब्दों में उचित उपसर्ग लगाइए।

1. भूल
2. कश्मीर

Answer:

1. भुलक्कड़
2. काश्मीरी

कृति ग (४) स्वमत अभिव्यक्ति

Question 1.
जब आप सफर पर निकले हैं, तब आप कौन-कौन-सी चीजें अपने साथ लेकर जाते हैं और क्यों? लिखिए।
Answer:
सफर पर तो सभी जाते हैं। मैं भी सफर पर निकलता हूँ। जब मैं अपने परिवार के साथ सफर पर निकलता हूँ तब हम जरूरत की सारी चीजें लेकर जाते हैं। जैसे कि आवश्यक दवाइयाँ, खाने-पीने की कुछ ज़रूरी चीजें व सर्दी से बचने के लिए ऊनी कपड़े आदि। इन चीजों को ले जाने से सफर में हमें किसी प्रकार की कठिनाइयाँ महसूस नहीं होती है। सफर का मजा किरकिरा न हो इसलिए इन चीजों को हम साथ लेकर ही निकलते हैं।

प्रवाह तालिका पूर्ण कीजिए।

उपर्युक्त गद्यांश से ऐसे दो प्रश्न तैयार कीजिए जिनके उत्तर निम्नलिखित शब्द हों

1. समालोचना
2. कविता

Answer:

1. लेखक के पास किताबें किसलिए आई थीं?
2. लेखक पर कई दिनों से क्या करने की धुन सवार थी?

कृति घ (२) आकलन कृति

कारण लिखिए।

Question 1.
लेखक जुहू जाकर कविता लिखना चाहता था।
Answer:
क्योंकि काव्य लेखन के लिए जुहू से अच्छी दूसरी जगह नहीं हो सकती थी।

Question 2.
श्रीमती के चेहरे का रंग पीला पड़ गया।
Answer:
क्योंकि उन्हें लगा कि जुहू के लिए निकलते समय उन्होंने बरामदे की खिड़की को अंदर से बंद नहीं किया।

कृति पूर्ण कीजिए।

Question 1.

Answer:

कृति घ (३) शब्द संपदा

निम्नलिखित शब्द में बंदत प्रत्यय लगाइए।

1. विचरना
2. ढंकना

Answer:

1. विचरण
2. बँक

समानार्थी शब्द लिखिए।

1. स्वप्न
2. स्फूर्ति

Answer:

1. सपना
2. ताजगी

अनेक शब्द के लिए एक शब्द लिखिए।

Question 1.
गुण-दोष का किया जाने वाला विवेचन
Answer:
समालोचना

कृति घ (४) स्वमत अभिव्यक्ति

Question 1.
मान लीजिए कि आप सफर पर निकले हैं और वहाँ पहुँचने के बाद आपको याद आता है कि आप घर पर कुछ भूल आए हो। उस वक्त आप क्या महसूस करेंगे? अपने विचार लिखिए।
Answer:
यदि मैं सफर पर निकला हूँ और वहाँ पहुँचने के बाद मुझे याद आता कि घर पर मैं कुछ भूल आया हूँ, जैसे इस बात का मुझे एहसास हो जाएगा, मुझे बहुत अफसोस होगा। साथ ही मेरे सफर का मजा भी किरकिरा हो जाएगा। सफर का आनंद लेने के बजाय मैं बेहद दुखी हो जाऊँगा और वहाँ से फौरन अपने घर की ओर निकलने का प्रयास करूंगा या फिर परिस्थिति देखकर किसी परिवार के सदस्य को संबंधित सूचना दे दूंगा और समस्या से निजात पा लूँगा। मैं स्वयं को भविष्य में ऐसी भूलने की गलती फिर से न करने के लिए भी तैयार करूंगा।

गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए।

कृति ङ (१) आकलन कृति

समझकर लिखिए।

Answer:

निम्नलिखित कथन सत्य है या असत्य लिखिए।

Question 1.
लेखक के दिल की धड़कन दस गुना बढ़ गई थी।
Answer:
सत्य

Question 2.
लेखक घर की खिड़की की चटखनी लगाना भूल गए थे।
Answer:
असत्य

कृति पूर्ण कीजिए।

Answer:

सही विकल्प चुनकर वाक्य फिर से लिखिए।

Question 1.
लेखक के अनुसार जिस शब्द के साथ ‘पूर्ण’ लग जाता है वह
(क) ‘पूर्ण निरोग’ हो जाता है।
(ख) ‘पूर्ण विश्राम’ हो जाता है।
(ग) “पूर्ण भयावह’ हो जाता है।
Answer:
लेखक के अनुसार जिस शब्द के साथ पूर्ण लग जाता है वह ‘पूर्ण भयावह’ हो जाता है।

कृति ङ (२) शब्द संपदा

Question 1.
उपर्युक्त गद्यांश से शब्द-युग्म ढूँढ़कर लिखिए।
Answer:
ठीक-ठाक, धक-धक

Question 2.
‘अधीरता’ इस शब्द में से प्रत्यय ढूँढ़कर लिखिए।
Answer:
अधीरता – प्रत्यय – ता

Question 3.
गद्यांश में से ऐसे दो शब्द ढूँढ़कर लिखिए जिनके वचन परिवर्तित नहीं होते।
Answer:
आँसू
समुद्र

नीचे दिए हुए शब्दों के विलोम शब्द लिखिए।

1. धीमी x
2. ज्यादा x
3. भय x
4. पूर्ण x

Answer:

1. धीमी x तेज
2. ज्यादा x कम
3. भय x साहस
4. पूर्ण x अपूर्ण

पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. भय
2. इलाज

Answer:

1. डर
2. उपचार

कृति ङ (४) स्वमत अभिव्यक्ति

Question 1.
‘घरेलू उलझनों में व्यस्त होने के कारण व्यक्ति जीवन में आने वाले खुशी के दो पलों का आनंद नहीं ले पाता।’ अपने विचार लिखिए।
Answer:
जी हाँ, भ्रम की स्थितियाँ जीवन में निर्माण होती रहती है। इसका एक कारण घरेलू उलझन भी हो सकती हैं। एक बार हमें गाँव पहुंचने पर ऐसा लगा की हम लोग जाने-अनजाने में घर की बिजली का मुख्य फ्यूज बंद करना ही भूल गए हैं और अब जिस कारण घर की सारी बत्तियाँ एवं एयरकंडीशन परे महीने तक ऑन रहेंगे। यह ख्याल आते ही उसी रात हमारे पिता जी मुंबई आए।

उन्होंने घर पहुँचकर देखा कि मुख्य फ्यूज तो बंद है। अपने संदेह या भ्रम पर वे पछताने लगे। साथ ही उन्होंने फोन करके हमें सूचित कर दिया। उस वक्त हमें ऐसा लगा कि पिता जी बिना वजह मुंबई गए। उस वक्त हम सभी ने मन में यह गाँठ बाँध ली कि आगे से जब भी हम घर से निकलेंगे, तब सभी मिलकर घर का एक बार मुआयना करेंगे और उसके बाद घर से बाहर निकलेंगे।

Balbharti Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 3 नाखून क्यों बढ़ते हैं? Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Chapter 3 नाखून क्यों बढ़ते हैं?

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 3 नाखून क्यों बढ़ते हैं? Textbook Questions and Answers

स्वाध्याय विषयक कृतियाँ

प्रतीक लिखिए।
Answer:

भाषाबिंदु

निम्न शब्दों के लिंग पहचानकर लिखिए।

(आत्मा, व्यक्ति, बादल, तार, नोट, नाखून, पुस्तक, तकिया, दही)
Answer:
पुल्लिंग: व्यक्ति, बादल, नोट, नाखून, दही, तकिया, तार
स्त्रीलिंग: आत्मा, पुस्तक, तार

कृति ग (१) आकलन कृति

प्रवाह तालिका पूर्ण कीजिए।
Answer:

Question 1.
अर्थ के अनुसार वाक्य के प्रकार ढूँढ़कर लिखिए।
Answer:
(१) विधानार्थक वाक्य:
(i) उसे नाखून की जरूरत थी।
(ii) उसने धातु के हथियार बनाए।

(२) प्रश्नार्थक वाक्य:
(i) आखिर ये इतने बेहया क्यों हैं?
(ii) मनुष्य किस ओर बढ़ रहा है?

(३) निषेधार्थक वाक्य :
(i) वह मरना नहीं जानती।
(ii) मैं कुछ सोच ही नहीं सका।

(४) आज्ञार्थक वाक्य:
(i) नाखून बढ़ रहे है तो उन्हें काट दीजिए।

(५) विस्मयादिबोधक वाक्यः
(i) वाह! क्या बात है। मनुष्य मनुष्यता की ओर बढ़ रहा है।

संदेशसूचक वाक्य:
(i) मनुष्य अपनी पशुता को त्याग दे तब मरणास्त्रों का प्रयोग भी अपने आप समाप्त हो जाएगा।

Question 2.
पाठ में आए दस पुल्लिंग व स्त्रीलिंग शब्द लिखिए।
Answer:
पुल्लिंग: प्रश्न, पिता, नाखून, शरीर, हथियार, नागरिक, आदर्श, संयम, तप, त्याग
स्त्रीलिंग: लड़की, पशुता, मनुष्यता, सहायता, इच्छा, श्रद्धा, संवेदना, पूँछ, घृणा, महिमा

उपयोजित लेखन

किसी मराठी विज्ञापन का हिंदी में अनुवाद कीजिए।
Answer:

लेखनीय

‘सुरक्षा हेतु शस्त्रों की भरमार’ विषय के पक्ष-विपक्ष में अपने विचार लिखिए।
Answer:
पक्षधर विचार:
(i) क्षत्रिय कुल के लोग शस्त्रों का पूजन करते हैं।
(ii) पुलिस विभाग द्वारा भी शस्त्रों का पूजन किया जाता है।
(iii) शस्त्र विपरीत परिस्थितियों में दूसरों के जीवन की रक्षा करते हैं।
(iv) शस्त्र शक्ति का प्रतीक होते हैं।

विपक्षी विचार:
(i) शस्त्र विनाश का प्रतीक होते हैं।
(ii) शस्त्र हिंसा का निर्माण करते हैं।
(iii) शस्त्र-निर्माण पर कई देश ढेर सारे रुपये खर्च करते हैं।
(iv) शस्त्र-निर्माण की होड़ देशों को अंधा बना देती है।

स्वयं अध्ययन

शरीर के विभिन्न अंगों से संबंधित मुहावरों की अर्थ सहित सूची बनाइए।
Answer:

उत्तर लिखिए।

Question 1.
मनुष्य को नाखून की जरूरत तब थी:
Answer:
मनुष्य को नाखून की जरुरत तब थी जब वह वनमानुष जैसा जंगली था।

Question 2.
मनुष्य का स्वधर्म यह हैं
Answer:
अपने को संयत रखना।

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 3 नाखून क्यों बढ़ते हैं? Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए।

कृति क (१) आकलन कृति

उत्तर लिखिए।

Question 1.
इसे कहा गया है दयनीय जीव
Answer:
पिता को

Question 2.
इसकी पशुता का प्रयोग गद्यांश में हुआ है
Answer:
मनुष्य की

कृति पूर्ण कीजिए।

Answer:

कृति क (२) आकलन कृति

उपर्युक्त गद्यांश से ऐसे दो प्रश्न तैयार कीजिए जिनके उत्तर निम्नलिखित शब्द हों

Question 1.
हथियार
Answer:
मनुष्य ने हड्डियों के क्या बनाए?

Question 2.
नाखून
Answer:
पहले मनुष्य के अस्त्र क्या थे?

परिणाम लिखिए।

Question 1.
मनुष्य का धीरे-धीरे आगे बढ़ने का परिणाम
Answer:
उसने धातु के हथियार बनाए।

कारण लिखिए

Question 1.
मनुष्य नाखूनों को काट देता है।
Answer:
क्योंकि हर तीसरे दिन उसके नाखून बढ़ जाते हैं

कृति क (३) शब्द संपदा

Question 1.
गद्यांश में आए शब्द-युग्म ढूंढकर लिखिए।
Answer:
कभी-कभी
धीरे-धीरे

लिंग बदलिए।

1. पिता
2. आदमी

Answer:

1. माता
2. औरत

नीचे दिए हुए शब्दों के पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. हथियार
2. पाशवी

Answer:

1. शस्त्र
2. पशुवत, दानवी

निम्नलिखित शब्दों में उचित प्रत्यय लगाइए।

1. इतिहास
2. मनुष्य

Answer:

1. ऐतिहासिक
2. मनुष्यता

कृति क (४) स्वमत अभिव्यक्ति

Question 1.
‘मनुष्य की पशुता को जितनी बार काट दो, वह मरना नहीं जानती।’ कथन के संदर्भ में अपने विचार लिखिए।
Answer:
जी हाँ, मनुष्य की पशुता को जितनी बार काट दो, वह मरना नहीं जानती। मनुष्य का स्वभाव इतना विचित्र है कि उसमें अच्छाई भी है और बुराई भी; उसमें मानवता भी है और पशुता भी। अक्सर देखा जाता है कि बुरा काम करने वाले लोगों को कानून के द्वारा दंडित किया जाता है। फिर भी सजा काटने के बाद वे बुरा काम करते ही रहते हैं। जो व्यक्ति दूसरों का बुरा चाहता हैं; वह कभी सुधरता नहीं। उसे आप लाख समझाओ, फिर भी वह समझने के लिए तैयार नहीं होता है। वह मौका मिलते ही साँप की भाँति डंसने के लिए तैयार हो जाता है। इस प्रकार मनुष्य की पशुता को जितनी बार भी काटो, वह मरना नहीं जानती।

गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए।

कृति ख (१) आकलन कृति

गद्यांश के आधार पर वाक्य पूर्ण कीजिए।

Question 1.
मनुष्य को तब अपनी वास्तविक प्रवृत्ति पहचानने में बहुत सहायता मिलती हैं.
Answer:
जब वह अपने शरीर की मन की और वाक की अनायास घटने वाली वृत्तियों के विषय में सोचने लगता है।

निम्नलिखित गलत वाक्य सही करके लिखिए।

Question 1.
मनुष्य की नाखून काटने की जो प्रवृत्ति है, वह उसकी पशुता की निशानी है।
Answer:
मनुष्य की नाखून काटने की जो प्रवृत्ति है, वह उसकी मनुष्यता की निशानी है।

Question 2.
हमारी परंपरा महिमामयी और संस्कृति उज्ज्वल हैं।
Answer:
हमारी परंपरा महिमामयी और संस्कार उज्ज्वल हैं।

कृति ख (२) आकलन कृति

कृति पूर्ण कीजिए।

Answer:

कारण लिखिए।

Question 1.
हमारी परंपरा महिमामयी और संस्कार उज्ज्वल है।
Answer:
हमारी परंपरा, महिमामयी और संस्कार उज्ज्वल है क्योंकि अपने आप पर, अपने आप द्वारा लगाया हुआ बंधन हमारी संस्कृति की बहुत बड़ी विशेषता है।

कृति ख (३) शब्द संपदा

उचित प्रत्यय जोड़कर नए शब्द बनाइए।

1. अर्थ
2. नागरिक

Answer:

1. आर्थिक
2. नागरिकता

अनेक शब्दों के लिए एक शब्द लिखिए।

1. मनुष्य होने की अवस्था
2. उत्तम या सुधरी हुई स्थिती

Answer:

1. मनुष्यता
2. संस्कृति

विलोम शब्द लिखिए।

1. अर्थ x
2. बंधन x

Answer:

1. अर्थ x अनर्थ
2. बंधन x मुक्ति

कृति ख (४) स्वमत अभिव्यक्ति

‘Question 1.
आज का मनुष्य पशुता की ओर बढ़ रहा है या मनुष्यता की ओर?’ कथन के संदर्भ में अपने विचार लिखिए।
Answer:
आज का युग विज्ञान व तकनीकी का युग है। सर्वत्र मशीनों का बोलबाला है। मनुष्य ने स्वयं की प्रगति के लिए आधुनिक सभ्यता को अपना लिया है। समाज से मानवीय मूल्य कहीं गायब होते हुए दिखाई दे रहे हैं। आज हमारे समाज में हिंसा व भ्रष्टाचार जैसी कई समस्याएँ है। इनके कारण इंसान अपनी अच्छाइयों को त्याग बुराई के मार्ग पर चलता दिखाई दे रहा है। आज किसी के पास भी इतना समय नहीं है कि वह अपने ही रिश्तेदारों के साथ आराम से बैठकर बातचीत कर सकें। सभी पैसे के पीछे भाग रहे हैं। स्वार्थ की भावना ने मानव को दानव बना दिया है। अत: आज मनुष्यता की अपेक्षा पशुता ही अधिक दिखाई दे रही है।

निम्नलिखित कथन सत्व है या असत्य लिखिए।

Question 1.
मनुष्य झगड़े-टंटे को अपना आदर्श नहीं मानता है।
Answer:
सत्य

Question 2.
वचन, मन एवं शरीर से किए गए असत्याचरण को सही मानता है।
Answer:
असत्य

कृति ग (२) आकलन कृति (१) समझकर लिखिए।

Question 1.
प्राणिशास्त्रियों का अनुमान
Answer:
मनुष्य का अनावश्यक अंग उसी प्रकार झड़ जाएगा जिस प्रकार उसकी पूँछ झड़ गई है।

Question 2.
वह है मनुष्य के भीतर की पशुता की निशानी –
Answer:
नाखून का बढ़ना।

सही विकल्प चुनकर वाक्य फिर से लिखिए।

Question 1.
शायद उस दिन वह …….. का प्रयोग भी बंद कर देगा। (अस्त्री, शस्त्रों, मरणास्त्रों)
Answer:
शायद उस दिन वह मरणास्त्रों का प्रयोग भी बंद कर देगा।

Question 2.
नाखून को बढ़ने नहीं देना मनुष्य की अपनी ……… है। (इच्छा, वासना, जिज्ञासा)
Answer:
नाखून को बढ़ने नहीं देना मनुष्य को अपनी इच्छा है।

कृति ग (३) शब्द संपदा

निम्नलिखित शब्दों में उचित प्रत्यय लगाइए।

1. भीतर
2. झगड़ा
3. प्रयोग
4. इच्छा

Answer:

1. भीतरी
2. झगड़ालू
3. प्रायोगिक
4. ऐच्छिक

वचन बदलिए।

1. निशानी
2. संवेदना

Answer:

1. निशानियाँ
2. संवेदनाएँ

निम्नलिखित शब्दों में से उपसर्ग अलग करके लिखिए।

1. अनावश्यक
2. संवेदना

Answer:

1. उपसर्ग : अन्
2. उपसर्ग : सम्

कृति ग (४) स्वमत अभिव्यक्ति

‘Question 1.
किसी में बुरी आदतें आ जाए, तो उन्हें त्याग देना चाहिए।’ कथन के संदर्भ में अपने विचार लिखिए।
Answer:
मनुष्य वही कहलाता है जिसके पास मनुष्यता होती है और जिसके पास मनुष्यता होती है उसके पास अच्छाइयाँ जरूर होती है। लेकिन सभी अच्छाइयों को नहीं अपनाते हैं। किसी-किसी के स्वभाव में कुछ बुराइयाँ भी होती हैं। कई लोग बुरी आदतों के शिकार होते हैं। बुरी आदतों के कारण व्यक्ति पतन की ओर बढ़ता है। वह स्वयं तो डूब जाता है पर अपने साथ दूसरों का भी बुरा कर देता है। अत: व्यक्ति को बुरी आदतों का त्याग कर देना चाहिए। इसमें ही उसकी भलाई है। आखिर मनुष्य को अच्छे व्यवहार से ही एक-दूसरे के साथ प्रगाढ़ संबंध प्रस्थापित करने चाहिए।

निम्नलिखित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए।

कृति घ(१) आकलन कृति

Answer:

समझकर लिखिए।

1. पशुत्व का द्योतक
2. मनुष्य का स्वधर्म यह हैं

Answer:

1. अपने को संयत रखना।
2. दूसरे के मनोभावों का आदर करना।

कृति घ (२) आकलन कृति

उपर्युक्त गद्यांश से ऐसे दो प्रश्न तैयार कीजिए जिनके उत्तर निम्नलिखित शब्द हों

1. मनुष्य
2. स्वधर्म

Answer:

1. नाखून को कौन बढ़ने नहीं देगा?
2. दूसरे के मनोभावों का आदर करना मनुष्य का क्या है?

कृति पूर्ण कीजिए।

Question 1.
मनुष्य की सहजात वृत्ति का परिणाम
Answer:
नाखूनों का बढ़ना

Question 2.
इनसे सूचित होती है मनुष्य की महिमा
Answer:
अभ्यास व तप से प्राप्त वस्तुओं से

कृति घ (३) शब्द संपदा

विलोम शब्द लिखिए।

1. मंगल
2. सफलता
3. जीवन
4. मैत्री
5. आदर

Answer:

1. अमंगल
2. असफलता
3. मरण
4. दुश्मनी
5. अनादर

समानार्थी शब्द लिखिए।

1. महिमा
2. आदर
3. त्याग
4. सफलता
5. चरितार्थता

Answer:

1. गौरव
2. सम्मान
3. बलिदान
4. विजय
5. सार्थकता

Question 1.
‘स्वनिर्धारित’ इस शब्द में से उपसर्ग पहचानकर संबंधित उपसर्ग से दो नए शब्द बनाइए।
Answer:
स्वनिर्धारित: उपसर्ग : स्व
नए शब्द: स्वदेश, स्वभाषा

कृति घ (४) स्वमत अभिव्यक्ति

Question 1.
‘प्रेम व त्याग सर्वश्रेष्ठ मानवीय मूल्य है।’ अपने विचार लिखिए।
Answer:
सभी धर्मों का सार प्रेम है। एक-दूसरे के प्रति प्रेम की भावना रखना एवं एक-दूसरे पर प्रेम न्योछावर कर देना, यह मनुष्य का सबसे बड़ा गुण है। त्याग यानी नि:स्वार्थ भाव से दूसरों के लिए अपना सर्वस्व अर्पण करना। मदर टेरेसा ने दीन-दुखियों को प्रेम से अपनाकर उनके लिए अपने सर्वस्व का त्याग किया और उनकी सेवा की। इसलिए संसार ने ‘मदर’ कहा। राष्ट्रपिता बापूजी ने भी प्रेम व त्याग इन मूल्यों को अपनाकर मानवता का कार्य किया। देश को आजादी दिलाने के लिए कई वीरों ने अपने घर-परिवार का त्याग कर दिया था। उनके अथक प्रयासों से ही देश आजाद हुआ। अत: प्रेम व त्याग सर्वश्रेष्ठ मानवीय हैं।

निम्नलिखित वाक्यों के अर्थ के अनुसार प्रकार पहचानकर लिखिए।

Question 1.
हमारी परंपरा महिमामयी और संस्कार उज्ज्वल हैं।
Answer:
विधानार्थक वाक्य

Question 2.
मनुष्य की चरितार्थता प्रेम में नहीं है।
Answer:
निषेधार्थक वाक्य

Question 3.
क्या मनुष्य में पशुता भरी हुई है?
Answer:
प्रश्नार्थक वाक्य

Question 4.
तुम अस्त्रों का प्रयोग त्याग दो।
Answer:
आज्ञार्थक वाक्य

Question 5.
काश! मेरे पास भी त्याग व तप जैसे गुण होते।
Answer:
विस्मयादिबोधक वाक्य

Question 6.
ध्यान रहे कि सत्याचरण में शक्ति होती है।
Answer:
संदेशवाचक वाक्य

रचनात्मक कौशल पर आधारित कृतियाँ

मौलिक सृजन

Question 1.
सद्गुणों और दुर्गुणों में अंतर लिखिए।
Answer:

Balbharti Maharashtra State Board Class 8 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 2 मी चित्रकार कसा झालो! Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 8 Marathi Solutions Chapter 2 मी चित्रकार कसा झालो!

Marathi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 2 मी चित्रकार कसा झालो! Textbook Questions and Answers

1. उत्तर लिहा.

लेखकाने पाठात कलेसंबंधी वर्णिलेले दोन विषय-

प्रश्न 1.
लेखकाने पाठात कलेसंबंधी वर्णिलेले दोन विषय-
उत्तरः
1. चित्रकला
2. मूर्तिकला

2. काय ते सांगा.

प्रश्न अ.
मूर्तीला तडे जाऊ नये यासाठी लेखकाला सापडलेला उपाय.
उत्तर:

1. मातीत गाईचे शेण मिसळणे.
2.  नंतर मातीत घोड्याची लीद मिसळणे.

प्रश्न आ.
लेखकाचा कॅनव्हास..
उत्तर:
पाण्याच्या प्रवाहामुळं गुळगुळीत, सपाट झालेले, लांबरुंद पसरलेले खडक.

3. आकृत्या पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
आकृत्या पूर्ण करा.

उत्तर:
आ.

आ.

4. योग्य जोड्या जुळवा.

प्रश्न 1.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. पिवळा	(अ) झाडांच्या पानापासून
2. जांभळा	(आ) दगडांपासून
3. भगवा	(इ) काटेसावरीच्या फुलातील परागकणांपासून
4. हिरवा	(ई) शेंदरी झाडाच्या बियांपासून

उत्तर:

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. पिवळा	(आ) दगडांपासून
2. जांभळा	(इ) काटेसावरीच्या फुलातील परागकणांपासून
3. भगवा	(ई) शेंदरी झाडाच्या बियांपासून
4. हिरवा	(अ) झाडांच्या पानापासून

5. एका शब्दांत उत्तर लिहा.

प्रश्न 1.
एका शब्दांत उत्तर लिहा.
उत्तर:

1. बांबूच्या कोवळ्या काडीपासून तयार व्हायचा – [ब्रश]
2. चित्र काढण्यासाठी वापरला जाणारा कागद – [कॅनव्हास]
3. लालभडक मातीपासून तयार केल्या जायच्या – [मूर्ती]
4. ओल असताना जसे असते तसेच वाळल्यावरही असते – [गाईचं शेण]
5. घोड्याच्या शेणाला म्हणतात – [लीद]

6. ‘तुमच्या इच्छा तीव्र असतील तर साधनांशिवाय साधना करता येते’ या विधानाचा तुम्हाला समजलेला अर्थ लिहा.

प्रश्न 1.
‘तुमच्या इच्छा तीव्र असतील तर साधनांशिवाय साधना करता येते’ या विधानाचा तुम्हाला समजलेला अर्थ लिहा.
उत्तरः
इच्छाशक्तीच्या जोरावर माणूस अशक्य ते शक्य करू शकतो, फक्त त्याच्या आतील इच्छाशक्ती प्रबळ असली पाहिजे. उदाहरणार्थ : परीक्षेत चांगले गुण मिळावेत म्हणून काही ट्युशन व क्लास लावण्याची गरज नाही. कोणत्याही विद्यार्थ्याने वर्गात शिकवतानाच लक्ष देऊन जर तो भाग, विषय समजून घेतला आणि स्वत: अभ्यास करून परीक्षेची तयारी केली तर त्यास चांगले गुण मिळू शकतात. फक्त त्याच्या मनात अभ्यास, सराव, पाठांतर करण्याची प्रबळ इच्छा हवी.

एखादया मातीच्या गोळ्यापासून मूर्ती बनवण्यासाठी काही प्रशिक्षण घेण्याचीच गरज नसते. ती कला आपल्या बोटात उपजतच असते फक्त तिला ओळखून प्रयत्न करणे महत्त्वाचे असते. अशी कितीतरी उदाहरणे आहेत की थोर मूर्तीकार कोणत्याही मूर्तीकलेच्या शाळेत न जाता त्यांच्या हातून चांगल्या प्रतीच्या मूर्ती घडल्या गेल्या आहेत. म्हणून मनात तीव्र इच्छा असेल तर कोणत्याही साधनांशिवाय कलेची साधना आपणांस करता येते असे म्हणता येईल.

खेळ्या शब्दांशी.

खाली दिलेल्या शब्दांतून नाम व विशेषणे ओळखून त्यांच्या योग्य जोड्या लावा.

प्रश्न 1.
खाली दिलेल्या शब्दांतून नाम व विशेषणे ओळखून त्यांच्या योग्य जोड्या लावा.

उत्तर:
निळे – डोंगर, दाट – सावली, हिरवी – राने

शोध घेऊया.

विविध झाडांपासून रंग तयार केले जातात त्याची आंतरजालाच्या मदतीने माहिती मिळवा.

प्रश्न 1.
विविध झाडांपासून रंग तयार केले जातात त्याची आंतरजालाच्या मदतीने माहिती मिळवा.

चर्चा करूया.

प्रत्येकाच्या अंगी काही ना काही कला असते. तुमच्या मित्र-मैत्रिणींसमवेत त्यांना आवडणाऱ्या गोष्टींविषयी (कला) चर्चा करा. ती गोष्ट त्यांना करायला का आवडते? यामागील कारणे समजून घ्या.
उपक्रम : तुमच्या परिसराचे निरीक्षण करा. परिसरातील विविध घटकांपासून तुम्हाला काय काय शिकायला मिळते, त्याची
नोंद करा.

आपण समजून घेऊया.

वाक्य म्हणजे काय?
संपूर्ण अर्थ व्यक्त करणाऱ्या शब्दसमूहाला वाक्य म्हणतात. वाक्याचे दोन भाग असतात. ज्याच्याविषयी सांगायचे ते उद्देश्य आणि जे सांगायचे ते म्हणजे विधेय.
‘त्याचा मोठा मुलगा दररोज आगगाडीने मुंबईला जातो.’
या वाक्यात मुलाविषयी सांगायचे आहे, म्हणून ‘मुलगा’ हे उद्देश्य, तर ‘जातो’ हे विधेय आहे. या वाक्यातील ‘त्याचा’, ‘मोठा’ हे शब्द उद्देश्याचा विस्तार आहेत, तर ‘दररोज’, ‘आगगाडीने’ हे शब्द विधेयाचा विस्तार आहेत.

वाक्यांचे विविध प्रकार आहेत. त्यातील काही वाक्य प्रकारांची माहिती आपण करून घेणार आहोत.

1. विधानार्थी वाक्य
ही वाक्ये वाचा.
(अ) माझे घर दवाखान्याजवळ आहे.
(आ) तो रोज व्यायाम करत नाही.
या प्रकारच्या वाक्यांत केवळ विधान केलेले असते.

2. प्रश्नार्थी वाक्य
ही वाक्ये वाचा.
(अ) तुला लाडू आवडतो का?
(आ) तुम्ही सकाळी कधी उठता?
या प्रकारच्या वाक्यांत प्रश्न विचारलेला असतो.

3. उद्गारार्थी वाक्य
ही वाक्ये वाचा.
(अ) अरेरे ! फार वाईट झाले.
(आ) शाबास ! चांगले काम केलेस. या प्रकारच्या वाक्यांत भावनेचा उद्गार काढलेला असतो.

4. आज्ञार्थी वाक्य
ही वाक्ये वाचा.
(अ) मुलांनो, रांगेत चला.
(आ) उत्तम आरोग्यासाठी व्यायाम करा. या प्रकारच्या वाक्यांत आज्ञा किंवा आदेश असतो.

वर दिलेल्या चारही प्रकारांतील वाक्यांचे नमुने तयार करा.

प्रश्न 1.
वर दिलेल्या चारही प्रकारांतील वाक्यांचे नमुने तयार करा.

Marathi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 2 मी चित्रकार कसा झालो! Important Additional Questions and Answers

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

1. कोण ते लिहा.

• जे अनुभवलं, पाहिलं ते तुम्हाला सांगणारे – [ल. म. कडू]
• आपल्याला नाना कला शिकवतो – [निसर्ग]

2.कृती पूर्ण करा.

• विरोधात न जाता मर्जीत राहणं केव्हाही फायद्याचे असणारा – [निसर्ग]
• निसर्गातून आपलं होतं – [पालनपोषण]
• सर्जनाच्या वाटा आपसूक सापडतील – [निसर्ग धुंडाळत राहिल्याने]

3. वेब पूर्ण करा.
(i)

(ii)

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
लेखकाने कोणाची गोष्ट सांगितली?
उत्तरः
लेखकाने स्वत:चीच गोष्ट सांगितली.

प्रश्न 2.
लेखकाचे प्राथमिक शिक्षण कोठे झाले?
उत्तर:
लेखकाचे प्राथमिक शिक्षण लहानशा खेड्यात झाले.

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
विशेषण व विशेष्य यांच्या जोड्या जुळवा.

‘अ’ विशेषण	‘ब’ विशेष्य
1. घनदाट	(अ) डोंगर
2. दुथडी	(आ) रानं
3. निळे	(इ) जंगलं
4. हिरवी	(ई) नदी

उत्तर:

‘अ’ विशेषण	‘ब’ विशेष्य
1. घनदाट	(इ) जंगलं
2. दुथडी	(ई) नदी
3. निळे	(अ) डोंगर
4. हिरवी	(आ) रानं

प्रश्न 2.
कृती पूर्ण करा.

(i)

(ii)

(iii)

3. आकृतिबंध पूर्ण करा.
(i)

(ii)

4. चौकटी पूर्ण करा.
(i)

(ii)

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील शब्दांचे वचन बदलून लिहा.

1. वाटा
2. खेडं
3. गोष्ट
4. नदी
5. डोंगर
6. रानं
7. साधन
8. पेन्सिल
9. वही
10. चित्र

उत्तर:

1. वाट
2. खेडी
3. गोष्टी
4. नदया
5. डोंगर
6. रान
7. साधने
8. पेन्सिली
9. वया
10. चित्रे

प्रश्न 2.
खालील शब्दांचे लिंग ओळखून लिहा.

1. निसर्ग
2. कला
3. वाट
4. गोष्ट
5. खेडे
6. नदी
7. डोंगर
8. रान
9. ब्रश
10. कागद

उत्तर:

1. पुल्लिंग
2. स्त्रीलिंग
3. स्त्रीलिंग
4. स्त्रीलिंग
5. नपुसकलिंग
6. स्त्रीलिंग
7. पुल्लिंग
8. नपुसकलिंग
9. पुल्लिंग
10. पुल्लिंग।

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द लिहा.

1. वाट
2. गोष्ट
3. खेडे
4. नदी
5. नवल
6. साधन
7. धाक
8. वात्रटपणा

उत्तर:

1. रस्ता, मार्ग
2. कथा, कहाणी
3. गाव
4. सरिता
5. आश्चर्य
6. सामग्री
7. जरब, वचक
8. खोडकरपणा

प्रश्न 4.
खालील वाक्यातील विरामचिन्हे ओळखून त्यांची नावे लिहा. माझा एक मित्र होता.
आम्हाला खूप वाटायचं, की आपण चित्रं काढावीत; पण काय करणार? आमच्याकडे कसलीच साधनं नव्हती.
उत्तर:

विरामचिन्हे	विरामचिन्हांचे नाव
(.)	पूर्णविराम
(,)	स्वल्पविराम
(;)	अर्धविराम
(?)	प्रश्नचिन्ह

प्रश्न 5.
खालील वाक्यांतील अधोरेखित शब्दांची जात ओळखून लिहा.

प्रश्न i.
आता तुम्हांला माझीच गोष्ट सांगतो.
उत्तर:

• तुम्हांला – सर्वनाम
• गोष्ट – सामान्य नाम

प्रश्न ii.
माझा एक मित्र होता.
उत्तर:

• एक – विशेषण
• होता – क्रियापद

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
चित्र काढण्याबाबत लेखक व मित्र यांना आलेल्या अडचणी तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तर:
लेखकांचा एक मित्र होता. दोघांनाही खूप वाटायचे, की आपण चित्रं काढावीत; पण चित्र काढण्यात त्यांना खूप अडचणी यायच्या. त्यांच्याकडे चित्रं काढण्यासाठी लागणारी कसलीच साधनं नव्हती. पेन्सिल, रंग, ब्रश हे तर सोडाच साधा कागदही नव्हता. अभ्यासाची एकच वही व पाटीवर लिहिण्याची एकच पेन्सिल, त्यातही तिचे तुकडे झाले, तरी सांभाळून वापरावी लागायची, कारण दुसरी मिळण्याची शक्यता नव्हती. शिवाय सगळ्यात मोठी अडचण किंवा धाक असा होता, की चित्रंबित्रं काढलेली ना मास्तरांना आवडायची ना घरातल्यांना आवडायची. त्यांना तो वात्रटपणा वाटायचा. इत्यादी अडचणी त्यांना येत.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
खालील कृती पूर्ण करा.
(i)

(ii)

प्रश्न 2.
परिणाम लिहा.

प्रश्न i.
वैशाख महिन्यातलं ऊन करपवून टाकणारं असायचं
उत्तर:
गावातली सगळी मुलं नदीच्या डोहात जाऊन पडायची.

प्रश्न ii.
नदी वाहायला लागायची
उत्तर:
खडकावर काढलेली चित्रं नदीच्या पोटात गडप व्हायची.

प्रश्न 3.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
(i)

(ii)

प्रश्न 4.
कंसातील योग्य शब्द निवडून रिकाम्या जागा भरा.

1. काठालगत खूप ………………. होते. (दगड, खडे, खडक, शिंपले)
2. गुडघ्यावर टेकून रेष काढण्यात ………………… व्हायचो. (दंग, मग्न, लीन, नम्र)
3. आमची चित्रं नदीच्या पोटात ………………. व्हायची. (गायब, गडप, नाहिशी, बेभान)

उत्तर:

1. खडक
2. दंग
3. गडप

प्रश्न 5.
चौकटी पूर्ण करा.

1. लेखकानं खडकासाठी वापरलेला शब्द → [कॅनव्हास]
2. मरुमाचा रंग → [तांबूस]
3. पिवळट रंगाचे → [दगड]

कृती 2 : आकलन कृती

1. काय होते ते लिहा.

2. पुढील कृती पूर्ण करा.
(i)

(ii)

(iii)

3. फक्त नावे लिहा.
i. उताऱ्यात आलेल्या दोन वनस्पती → [काटेसावर, शेंदरी]
ii. तापलेल्या खडकावर टेकून टेकून गुडघ्यांची जातात → [सालों]

4. आकृतिबंध पूर्ण करा.
i. लेखकाच्या लक्षात न येणारी गोष्ट → खडकावर टेकून टेकून गुडघ्याची सालटं गेलेली.
ii. लेखक तहानभूक हरपून ही गोष्ट करीत → चित्र रंगवत बसायचे.

कृती 3 : व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
विरोधी अर्थाचे शब्द लिहा.

1. ऊन × [ ]
2. गार × [ ]
3. गुळगुळीत × [ ]
4. लांब × [ ]
5. सापडणे × [ ]
6. थोरला × [ ]
7. ओला × [ ]
8. मागे × [ ]
9. लक्ष × [ ]
10. दिवस × [ ]
11. कोवळा × [ ]
12. थोडे × [ ]

उत्तर:

1. सावली
2. गरम
3. ओबडधोबड़
4. रुंद, जवळ
5. हरवणे
6. धाकटा
7. सुका
8. पुढे
9. दुर्लक्ष
10. रात्र
11. जुन
12. जास्त

प्रश्न 2.
परिच्छेदात आलेले जोडशब्द लिहा.
उत्तर:

1. गुळगुळीत
2. लांबलंद
3. भल्याथोरल्या
4. तहानभूक
5. लालभडक

प्रश्न 3.
खालील वाक्यांचे प्रकार ओळखा.

1. काठालगत खूप खडक होते.
2. काही दिवसांनी वाटायला लागलं, की यात रंग भरावेत; पण ते कुठून आणणार?

उत्तर:

1. विधानार्थी वाक्य
2. प्रश्नार्थी वाक्य

प्रश्न 4.
खालील वाक्यांचा काळ ओळखा.

1. आम्हांला तिथंच आमचा कॅनव्हास’ सापडला.
2. या भल्या थोरल्या खडकावर मनसोक्त चित्रं काढता येणार होती.

उत्तर:

1. भूतकाळ
2. भविष्यकाळ

प्रश्न 5.
अधोरेखित शब्दांचे समानार्थी शब्द वापरून वाक्य पुन्हा लिहा.

1. गुडघ्यावर टेकून रेष काढण्यात दंग व्हायचो.
2. आमची चित्रं नदीच्या पोटात गडप व्हायची.

उत्तर:

1. गुडघ्यावर टेकून रेष काढण्यात मग्न व्हायचो.
2. आमची चित्रं नदीच्या पोटात गायब व्हायची.

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
खडकावर काढलेल्या चित्रांना रंग देण्यासाठी लेखकांनी कोणत्या गोष्टींचा व कसा वापर केला ते सांगा.
उत्तरः
वैशाख महिन्यात काटेसावर ही वनस्पती फुलते, लालभडक होते. तिच्या फुलातले पराग पाण्यात चुरगळले की जांभळा रंग मिळतो. शेंदरी नावाच्या वनस्पतीच्या बोंडातल्या बिया भगवा रंग देतात. हे लेखकांना माहीत होते. मग लेखकांनी या रंगांचा उपयोग खडकातील चित्रं रंगवण्यासाठी केला. त्याचप्रमाणे काही पानांपासून हिरवा रंग, चुन्याचा पांढरा रंग, कुंकवाचा लाल रंग आणि दगडाचा पिवळा रंग तयार करून, बांबूची कोवळी काडी घेऊन त्याचं पुढचं टोक ठेचून त्याचा ब्रश सारखा वापर करून चित्रे रंगवली.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
पुढील कृती पूर्ण करा.
उत्तरः

1. लेखकाने सांगितलेले व्यक्तिगत ते → [उदाहरण]
2. किती परीनं आपल्याला देत असतो तो → [निसर्ग]
3. लेखकाचं सांगणं → [साधनं नाहीत म्हणून अडून बसण्याचं कारण नाही].
4. तुमच्या इच्छा तीव्र असतील तर → [साधनांशिवाय साधना करता येते.]
5. उताऱ्यात आलेले दोन महिने – [चैत्र, श्रावण]

खालील प्रश्नांचे एका शब्दात उत्तर लिहा.

प्रश्न i.
पाऊस कधी कमी व्हायचा?
उत्तर:
श्रावण सरता सरता.

प्रश्न ii.
लेखकासाठी ‘कॅनव्हास’ म्हणजे काय?
उत्तर:
खडक

वेब पूर्ण करा.
(i)

(ii)

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
फक्त नावे लिहा.
उत्तर:

1. लेखकाला मातीचा लागलेला → [नाद]
2. लेखकाने मातीच्या कराव्यात असं ठरवलं ते → [मूर्ती]
3. मातीचा लपून छपून करावा लागणारा → [खेळ]

प्रश्न 2.
खालील गोष्टींचा होणारा परिणाम लिहा.

1. मूर्ती करून वाळत ठेवल्या, की
2. शेण मातीत मळून घेतलं, की

उत्तर:

1. काही काळानं त्यांना तडे जाऊन ढासळायच्या.
2. आता मूर्ती थोड्या टिकायला लागल्या.

प्रश्न 3.
उताऱ्याच्या आधारे वाक्ये पूर्ण करून लिहा.

1. श्रावण सरता सरता पाऊस कमी व्हायचा;
2. पण हा मातीचा खेळही

उत्तर:

1. श्रावण सरता सरता पाऊस कमी व्हायचा; पण नदी वाहतच असायची.
2. पण हा मातीचा खेळही लपून छपून करावा लागे.

प्रश्न 4.
खालील कृती पूर्ण करा.
उत्तर:
1. गाईचं शेण ओलं व → [जसं असतं तसंच राहतं वाळल्यावरही]
2. चैत्र महिना उजाडायचा  → [कॅनव्हास’ म्हणजे खडक मोकळा व्हायला.]

कृती 3 : व्याकरण कृती

खालील वाक्ये शुद्ध करून लिहा.

प्रश्न i.
आम्ही शेन मातीत मळुन घेलतं.
उत्तरः
आम्ही शेण मातीत मळून घेतलं.

प्रश्न ii.
आता हेच पहा, सरावण सरता सरता पावूस कमी व्हायचा.
उत्तर:
आता हेच पहा, श्रावण सरता सरता पाऊस कमी व्हायचा.

अधोरेखित शब्दांचे विरोधी शब्द वापरून वाक्ये पुन्हा लिहा.

प्रश्न i.
मी जे काही व्यक्तिगत सांगतो आहे, ते एक उदाहरण आहे.
उत्तरः
मी जे काही सार्वजनिक सांगतो आहे, ते एक उदाहरण आहे.

प्रश्न ii.
पण हा मातीचा खेळही लपून छपून करावा लागे.
उत्तरः
पण हा मातीचा खेळही उघड-उघड करावा लागे.

खालील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यात उपयोग करा.

प्रश्न 1.
1. नाद लागणे
2. उपाय शोधणे
उत्तर:
1. नाद लागणे – छंद जडणे, आवड निर्माण होणे
वाक्य: त्यातूनच आम्हांला मातीचे बैल बनवण्याचा नाद लागला.

2. उपाय शोधणे – पर्याय शोधणे
वाक्यः आजारातून बरे होण्यासाठी योग्य उपया शोधणे गरजेचे असते.

खालील वाक्यांतील अव्यय ओळखून त्याचा प्रकार लिहा.

प्रश्न 1.

1. मला इतकचं म्हणायचं आहे, की साधनं नाहीत म्हणून अडून बसण्याचं कारण नाही.
2. मूर्ती कराव्यात असं ठरलं; पण हा मातीचा खेळही लपून छपून करावा लागे,

उत्तर:

1. की – उभयान्वयी अव्यय
2. पण – उभयान्वयी अव्यय

खालील वाक्यांचे प्रकार ओळखून लिहा.

प्रश्न 1.

1. तोवर काय करायचं?
2. तुमच्या इच्छा तीव्र असतील तर साधनांशिवाय साधना करता येते.

उत्तर:

1. प्रश्नार्थी वाक्य
2. विधानार्थी वाक्य

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
खालील कृती पूर्ण करा.
उत्तर:

1. गावातील बाजार → [आठवडे बाजार]
2. आयते कपडे विकायला यायचा → [म्हादु]
3. या झाडाची दाट सावली पडायची → [नांदुकीच्या]

प्रश्न 1.
खालील वेब पूर्ण करा.
(i)

(ii)

(iii)

प्रश्न 2.
खालील वाक्यांतील रिकाम्या जागी योग्य शब्द लिहून वाक्य पूर्ण करा.

1. तो झाडाच्या …………….. घोडा बांधून ठेवायचा.
2. मी ………………. शाळेत असताना आर्किमीडिज या शास्त्रज्ञाचा धडा वाचला.

उत्तर:

1. मुळीला
2. माध्यमिक

प्रश्न 3.
दिलेल्या पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडून वाक्य पूर्ण करा.
i. लीद म्हणजे ……………..
(अ) बैलाचे शेण
(आ) गाईचे शेण
(इ) घोड्याचे शेण
(ई) म्हशीचे शेण

ii. केवढा आनंद झाला हे मला …………………..
(अ) गक्यात सांगता येणार नाही.
(आ) पक्यात सांगता येणार नाही.
(इ) वाक्यात सांगता येणार नाही.
(ई) शब्दांत सांगता येणार नाही.
उत्तर:
i. लीद म्हणजे घोड्याचे शेण.
ii. केवढा आनंद झाला हे मला शब्दांत सांगता येणार नाही.

कृती 2 : आकलन कृती

प्रश्न 1.
खालील कृती पूर्ण करा.
उत्तरः

1. लेखक माध्यमिक शाळेत असताना या शास्त्रज्ञाचा धडा वाचला – [आर्किमीडिज]
2. लेखकांनाशब्दांत सांगतानयेणारा → [झालेला आनंद]

प्रश्न 2.
कारण लिहा.
आता लेखकांच्या मूर्तीना बिलकुल तडे जात नव्हते, कारण………….
उत्तरः
मातीत घोड्याची लीद मिसळली होती. घोड्याच्या लीद मधले धागे माती धरून ठेवत होते.

प्रश्न 3.
एका वाक्यात उत्तर लिहा. आर्किमीडिजला हवं होतं ते तत्व शोधण्यासाठी तो कोणती गोष्ट करत असे?
उत्तर:
आर्किमीडिजला हवं होतं ते तत्त्व शोधण्यासाठी तो साध्या वाटणाऱ्या गोष्टीतही ते शोधत राहायचा.

प्रश्न 4.
पुढील कृती लिहा.
उत्तर:
1. आर्किमीडिजला हवं होतं ते तत्त्व सापडल्यावर → [तो न्हाणीघरातून ‘युरेका युरेका’ करत धावत सुटला.]
2. जेव्हा मूर्तीना तडे जाण्याचं थांबलं होतं → [तेव्हा लेखकांनाही तेवढाच आनंद झाला होता.]

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द लिहा.

1. गाव – [ ]
2. घोडा – [ ]
3. दाट – [ ]
4. सावली – [ ]
5. धागा – [ ]
6. धडा – [ ]
7. आभाळ – [ ]
8. तडा – [ ]

उत्तर:

1. खेडे
2. अश्व
3. घन
4. छाया
5. दोरा
6. पाठ
7. नभ, आकाश
8. भेग

प्रश्न 2.
खालील वाक्यांतील अव्यय शोधून त्याचा प्रकार लिहा.

1. तो आपला माल घोड्यावर लादून आणायचा.
2. आपल्यापुरता का होईना; पण तो एक शोध होता.

उत्तर:

1. वर – शब्दयोगी अव्यय
2. पण – उभयान्वयी अव्यय

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे एकवचन व अनेकवचन असे वर्गीकरण करा. (कपडे, आठवडे, पायवाटा, सावली, घोडा, धागे, मूर्ती, तडे, धडा, गोष्टी)
उत्तरः

एकवचन	अनेकवचन
सावली, घोडा, मूर्ती, धडा	कपडे, आठवडे, पायवाटा, धागे, तडे, गोष्टी

प्रश्न 4.
अधोरेखित शब्दाचे लिंग बदलून वाक्य पून्हा लिहा.

प्रश्न i.
तो आपला माल घोड्यावर लादून आणायचा.
उत्तर:
तो आपला माल घोडीवर लादून आणायचा.

प्रश्न ii.
मुलांनो, मी तुम्हाला एवढंच सांगीन.
उत्तरः
मुलींनो, मी तुम्हाला एवढंच सांगीन.

प्रश्न 5.
खालील वाक्यांतील नाम व सर्वनामे शोधून लिहा.
(i) म्हादू आयते कपडे विकायला यायचा.
(ii) तो झाडाच्या मुळीला घोडा बांधून ठेवायचा.
उत्तर:

• नाम – (i) म्हादू, कपडे (ii) झाड, मुळी, घोडा
• सर्वनाम – (ii) तो

कृती 4 : स्वमत

प्रश्न 1.
आर्किमीडिज या शास्त्रज्ञाबद्दल ज्ञात असलेली माहिती लिहा.
उत्तर:
आर्किमीडिज यांचा कार्यकाल इ.स. पूर्व 287 ते इ.स. पूर्व 212 पर्यंत मानला जातो. आर्किमीडिज यांचा जन्म सिसिलीमधील ‘सेरॅक्यूज’ येथे झाला, सेरॅक्यूजचा राजा दुसरा हीरो व त्यांचा मुलगा ‘गेलो’ यांच्याशी त्यांची दाट मैत्री होती. त्याचे सर्व शिक्षण ‘अलेक्झांड्रिया’ येथे झाले. तेथे ‘कॉनन’ नावाच्या गणितज्ज्ञांशी त्याचा परिचय झाला. शिक्षण संपल्यावर आपल्या जन्मगावी येऊन त्यांनी गणिताचा अभ्यास पुढे चालू ठेवला.

ते भौतिकशास्त्रज्ञ, अभियंता, संशोधक व खगोलशास्त्रज्ञ होते. भौतिकशास्त्रातील स्थितिकी या उपशाखेत व तरफेच्या यंत्रणेवर, तसेच गणितातील घनफळ, पैराबोला इ. विषयांवर त्यांनी मूलभूत संशोधन केले. भूमिती, यांत्रिकी व अभियांत्रिकी या विविध क्षेत्रात त्यांनी महत्त्वाची कामगिरी केली आहे.

स्वाध्याय कृती

प्रश्न 1.
पुढील वाक्यांत योग्य विरामचिन्हे वापरून वाक्ये पुन्हा लिहा.

1. तोवर काय करायचं त्यातून आम्हाला मातीचा नाद लागला
2. अंगात गारवा भरला की पुन्हा काठावर येऊन बसायचं
3. हवं तसं पाणी घातलं की पिवळा रंग तयार

उत्तर:

1. तोवर काय करायचं? त्यातून आम्हांला मातीचा नाद लागला.
2. अंगात गारवा भरला, की पुन्हा काठावर येऊन बसायचं.
3. हवं तसं पाणी घातलं, की पिवळा रंग तयार!

मी चित्रकार कसा झालो! Summary in Marathi

पाठपरिचय :
लेखक ल. म. कडू यांनी या पाठातून आपणास, निसर्गाच्या सान्निध्यात आपल्याला आपल्यातील उपजत कला शोधण्याचे अनेक मार्ग कसे सापडतात हे स्वत:च्या अनुभवातून वेगवेगळ्या उदाहरणांनी पटवून दिले आहे.

In this lesson the writer L. M. Kadu has proven that we can find various ways to find our inner skills if we stay in the nature. The writer has mentioned his own experience to prove his point.

शब्दार्थ :

1. नाना – वेगवेगळ्या प्रकारचे – various
2. कला – कौशल्य – art/skill
3. धुंडाळात – शोधत – searching
4. सर्जन – निर्माणक्षम – creativity
5. सुसंस्कृत – संस्काराने युक्त – virtuous
6. घनदाट – दाट – dense
7. दुथडी – दोन्ही थडी (किनारे) – on both sides
8. नवल – आश्चर्य – wonder
9. साधनं – सामग्री – equipment
10. धाक – जरब, दरारा – threat, dread
11. वात्रटपणा – चावटपणा – frivolity
12. डोह – नदीच्या प्रवाहातील खोल खळगा – a very deep part in a river
13. प्रवाह – ओघ – stream
14. मनसोक्त – मन तृप्त होईल एवढे, यथेच्छ – to one’s heart’s content
15. तांबूस – लालसर – reddish
16. फक्की – पावडर (चूर्ण) – powder
17. रेखाटणं – चित्र, आकृती इत्यादी काढणे – to draw lines and figures
18. लालजर्द – लालभडक – bright red
19. सुरसुरी – उत्साह, प्रबळ इच्छा – powerful urge
20. पराग – फुलातील पुंकेसराचे – the pollen
21. परीनं – वेगवेगळ्या पद्धतीने – by various ways
22. नाद – आवड, छंद – hobby
23. लपून छपून – चोरून, गुप्तपणे – stealthily
24. ढासळणे – कोसळून पडणे – to collapse
25. हिरमोड – नाराजी, निराशा – disappointment
26. ढलप्या – लाकडाचा पातळ तुकडा – small part of wood
27. आयते – शिवलेले – ready-made
28. बिलकूल – पूर्णपणे, सर्वस्वी – totally, entirely

टिपा :

1. वैशाख – मराठी महिन्यातील एक महिना
2. कॅनव्हास – चित्र रेखाटण्यासाठी / काढण्यासाठी वापरावयाचे एक प्रकारचे कापड
3. काटेसावर – एक प्रकारची काटेरी वनस्पती
4. श्रावण, चैत्र – मराठी महिने
5. बकुळी – एक प्रकारचे सुगंधी फुलाचे झाड
6. लीद – घोड्याचे शेण
7. आर्किमीडिज – एक भौतिक शास्त्रज्ञ
8. शेंदरी – एक प्रकारची वनस्पती
9. गोठा – गायी, गुरांना बांधण्याची जागा
10. नांद्रुक – पिंपरण आणि पिंपळवर्गीय झाड

वाक्प्रचार :

1. मर्जीत राहणे – आज्ञेत राहणे
2. उफाळून येणे – मनातील भावनांचा उद्रेक होणे
3. करपवून टाकणे – जाळून टाकणे
4. तहानभूक हरपणे – स्वतःला विसरून जाणे, मुग्ध होऊन जाणे, कामात मग्न होणे.
5. हिरमोड होणे – नाराज होणे.
6. दुथडी भरून वाहणे – ओसंडून वाहणे.

Balbharti Maharashtra State Board Class 8 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 9 झुळूक Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 8 Marathi Solutions Chapter 9 झुळूक (कविता)

Marathi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 9 झुळूक Textbook Questions and Answers

1. आकृत्या पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
आकृत्या पूर्ण करा.

उत्तरः
अ.

आ.

इ.

2. योग्य पर्याय निवडून वाक्य पूर्ण करा.

प्रश्न अ.
झुळकेला स्वैर झुकावे वाटते, कारण …………….

1. तिला स्वातंत्र्य हवे असते.
2. तिला सर्वत्र हिंडायचे असते.
3. तिचे मन तिकडे ओढ घेते.
4. तिला लोक आमंत्रण देतात.

उत्तरः
झुळकेला स्वैर झुकावे वाटते, कारण तिचे मन तिकडे ओढ घेते.

प्रश्न आ.
वेळूच्या वनात अलगूज वाजते, कारण …………………

1. झुळूक स्वत:च गाणे गाते.
2. तिथे गुराखी अलगूज वाजवतो.
3. तिथे ध्वनिफित लावलेली असते.
4. झुळूकेच्या स्पर्शामुळे वेळूतून अलगूजाचा आवाज निघतो.

उत्तरः
वेळूच्या वनात अलगूज वाजते, कारण झुळूकेच्या स्पर्शामुळे वेळूतून अलगूजाचा आवाज निघतो.

3. परिणाम लिहा.

प्रश्न 1.
परिणाम लिहा.
उत्तरः
अ. झुलकेने कलिकेला स्पर्श केला – [का कळी फुलून सुगंध पसरतो]
आ. बकुळीच्या फुलांना स्पर्श केला – [डाहामध्य बकुळीची फुले शिंपतात]

4. खालील शब्दसमूहांचा तुम्हांला समजलेला अर्थ लिहा.

प्रश्न 1.
खालील शब्दसमूहांचा तुम्हांला समजलेला अर्थ लिहा.
उत्तरः
अ. चुकलीमुकली लकेर – झुळझुळ झऱ्यावर झुळूक येते व झऱ्याच्या ओघाने झुळूकेचे गाणे ही चौफेर पसरते.
आ. पाचूचे मखमली शेत – पाचू या रत्नासारखे हिरवेगार असलेले मऊशार शेत.

5. एक ते दोन शब्दांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
एक ते दोन शब्दांत उत्तरे लिहा.
उत्तरः
अ. झुळूकेने भेट दिलेली नैसर्गिक ठिकाणे – [नदी, झरा]
आ. कवितेतील वर्णनावरून कवीने वर्णन केलेला ऋतु – [उन्हाळा]
इ. झुळूकेचा विश्रांतीचा प्रहर – [तिन्हीसांजा]

खेळूया शब्दांशी

प्रश्न अ.
कवितेतील यमक जुळणाऱ्या शब्दांच्या जोड्या शोधून लिहा.
उत्तरः

1. व्हावे – झुकावे
2. काठी – पाठी
3. हळूवार – पसार
4. अलगूज – हितगूज

प्रश्न आ.
खालील शब्दांना कवितेतील शब्द शोधा.
उत्तरः

1. छोटी – सानुली
2. बोट – अंगुली
3. ताजेपणा – टवटवी
4. पावा – अलगूज

इ. तुमच्या शब्दांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
झुळूकेची परोपकरारी वृत्ती तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
‘झुळूक’ या कवितेत कवीला वाऱ्याची झुळूक होऊन विविध गमती जमती करायच्या आहेत. परोपकारी वृत्तीने फिरता फिरता सर्वांना मदत करायची आहे. कळीला हळूच फुलवायचे आहे. फुलाचा सुगंध सर्वत्र पसरवायचा आहे. झऱ्याची गोड लकेर चौफेर पसरवायची आहे. वेळूच्या वनात जाऊन अलगद बासरीचे मधुर स्वर काढून आनंदाचे वातावरण निर्माण करायचे आहे. कणसांना फुलवायचे आहे. बकुळीचे पखरण करायची आहे. जांभळे गाळायची आहे. दमलेल्या, थकलेल्या चेहऱ्यावर गार वाऱ्याचा स्पर्श करून टवटवी आणायची आहे.

प्रश्न आ.
प्रस्तुत कविता आवडण्याचे वा न आवडण्याचे कारण सांगा.
उत्तरः
प्रस्तुत कविता ‘दामोदर कारे’ यांनी लिहिली असून, ती मला खूप आवडली. कविता आवडण्याची प्रमुख कारणे अशी की, कवितेची शब्दरचना अत्यंत साधी आहे. समर्पक शब्दमांडणी असल्याने कवितेत गेयता आहे. कवितेला आशयसौंदर्य प्राप्त झाले आहे. कवीची ‘झुळूक’ होऊन गमती जमती करण्याची कल्पना, परोपकारी वृत्ती यामुळे कविता अर्थपूर्ण झाली आहे. कवितेत चुकलीमुकली, झुळझुळ व यमक साधणाऱ्या शब्दांमुळे नादमाधुर्य निर्माण झाले आहे. कवितेतील स्वच्छंदपणा, स्वैरपणा मनाला भावतो.

कल्पक होऊया.

प्रश्न 1.
‘तुम्ही पक्षी आहात’ अशी कल्पना करून तुम्हांला स्वच्छंदीपणे कोणकोणत्या गोष्टी करायला आवडतील, ते लिहा.
उत्तरः
पक्षी होऊन मी घराघरांवरून उडेन. आकाशाशी मैत्री करेन स्वच्छंद विहार करेन. झाडांवरील पिकलेली गोड फळे खाईन. उंच उंच झाडावर झोके घेईन. घरांच्या कौलावर, मनोऱ्यांवर, उंच उंच डोंगरांवरील झाडांवर बसेन. मुक्तपणे सर्वत्र फिरून परीसर पाहीन. सर्वत्र बिया टाकून झाडे निर्माण करीन. रानावनात हिंडेन व गोड गाणी गाईन.

चला संवाद लिहूया.

प्रश्न 1.
नदी व झाड या दोघांमधील संवादाची कल्पना करून संवादलेखन करा.

नदी: ……………………………………………………………………
झाड: …………………………………………………………………..
नदी: ……………………………………………………………………
झाड: ……………………………………………………………………
नदी: ……………………………………………………………………
झाड: ……………………………………………………………………

Class 8 Marathi Chapter 9 झुळूक Additional Important Questions and Answers

पुढील कवितेच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
रिकाम्या जागा भरा.
1. हळु थबकत जावे कधी ……………. घेत. (आडोसा, आधार, कानोसा)
2. कधी ………………. वा कधी भरारी थेट. (चालत फिरत, रमत गमत, हसत हसत)
उत्तरः
1. कानोसा
2. रमत गमत

प्रश्न 3.
रिकाम्या जागेत योग्य शब्दांचा पर्याय निवडा व पंक्ती पूर्ण करा.
1. वाटते सानुली …………… झुळूक मी व्हावे. (मंद/गार)
2. घेईल ओढ मन तिकडे …………… झुकावे. (खोल/स्वैर)
उत्तर:
1. मंद
2. स्वैर

प्रश्न 4.
घटना क्रम लिहा.
उत्तर:

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तर:

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
झुळूक कोणाच्या मुखावर टवटवी आणणार आहे?
उत्तरः
दिवसभर जो राबून दमला असेल, त्याच्या मुखावर झुळूक टवटवी आणणार आहे.

प्रश्न 2.
झुळूक विसावा केंव्हा घेईल?
उत्तरः
झुळूक विसावा तिन्हीसांजेला घेईल.

प्रश्न 3.
जोड्या जुळवा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. टवटवी	अ. तीरी
2. भुळभुळ	आ. झरा
3. झुळझुळ	इ. तरंग
4. मखमली	ई. मुखावर

उत्तरः

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. टवटवी	ई. मुखावर
2. भुळभुळ	अ. तीरी
3. झुळझुळ	आ. झरा
4. मखमली	इ. तरंग

कृती 3: काव्यसौंदर्य.

प्रश्न 1.
खालील काव्यपंक्तींचे भावसौंदर्य स्पष्ट करा.
वाटते सानुली मंद झुळूक मी व्हावे
घेईल ओढ मन तिकडे स्वैर झुकावे
उत्तरः
‘झुळूक’ या कवितेत कवी ‘दामोदर कारे’ यांनी आपण वाऱ्याची झुळूक झालो तर कोठे कोठे जाता येईल याचे वर्णन केले आहे. कवीला वाटते की आपण एक लहानशी, मंद झुळूक होऊन जेथे मन ओढ घेईल तेथे जावे. कधी बाजारात, कधी नदीकाठी, कधी बागेत, पडक्या वाड्याच्या मागे कानोसा घेत घेत जावे. रमत गमत किंवा भरारी मारून सर्वत्र फिरावे.

विविध ठिकाणी रमत गमत जाण्याचा भाव, मौजमजा करण्याची भरारी घेण्याची कल्पना कवितेचे भावसौंदर्य वाढविते. काठी-पाठी, घेत-थेट, व्हावे-झुकावे या शब्दांचे यमक साधले आहे.

प्रश्न 2.
खालील पंक्तीतील आशय स्पष्ट करा.
वेळूच्या कुंजी वाजवुनी अलगूज
कणसांच्या कानी सांगावे हितगुज
शिंपावी डोही फुले बकुळीची सारी
गाळुनी जांभळे पिकली भुळभुळ तीरी
उत्तर:
‘दामोदर कारे’ यांना झुळूक होऊन विविध गमती जमती करायच्या आहेत. वेळूच्या वनात जाऊन झुळूक होऊन हलकीच बासरी वाजवायची आहे. खरे तर बांबुच्या या वनात झुळूकेचा स्पर्श होताच बासरीचे सूर निघणार आहेत. कणसाच्या कानात गुजगोष्टी करायच्या आहेत. हलकाच स्पर्श करून बकुळीची सर्व फुले शिंपायची आहेत. झुळूकीने पिकलेल्या जांभळांचा वर्षाव करायचा आहे.

वेळूच्या वनातील अलगूज या शब्दरचनेने कवितेचे अर्थ सौंदर्य वाढले आहे. कवीची कल्पना रंजक असल्याने कविता रसपूर्ण झाली आहे. अलगुज-हितगुज, सारी-तीरी या शब्दांचे यमक साधले आहे.

प्रश्न 3.
तुम्ही झुळूक झालात तर …………… काय काय कराल? तुमच्या शब्दांत अभिव्यक्त व्हा.
उत्तरः
झुळूक होणे मला आवडेल. मी झुळूक झालो तर ‘व्हॅली ऑफ फ्लॉवर’ ला भेट देईन व सगळा सुगंध पसरवीन रानावनात एकटे फिरून येईन व गाभुळलेल्या चिंचा पाडीन. त्या चिंचा मुलांसाठी भेट असतील. प्रातः सकाळी पारिजातकाचा सडा शिंपडीन. रखरखत्या उन्हात सर्व जीवांना गारवा देऊन त्यांचे मन प्रसन्न करीन.

दिलेल्या मुद्यांच्या आधारे कवितेसंबंधी पुढील कृती सोडवा.

1. कवी/कवयित्री – दामोदर कारे
2. कवितेचा रचनाप्रकार – कल्पनारंजक कविता
3. कवितेचा विषय – आपण वाऱ्याची झुळूक झाले तर निरनिराळ्या ठिकाणी फिरू, मौजमजा करू अशी कवी कल्पना आहे.
4. कवितेतून व्यक्त होणारा भाव (स्थायी भाव) – कल्पनारंजनाद्वारे ‘झुळूक’ या कवितेत परोपकार भाव निदर्शित होतो.

5. कवी/कवयित्री लेखन वैशिष्ट्ये – अत्यंत साधी, सोपी, सरळ शब्दरचना आहे. कवितेत स्वच्छंदीपणा, स्वैरपणा असूनही परोपकारी वृत्ती जोपासली आहे. निसर्गाशी नाते बांधण्याची कल्पना अप्रतिम आहे. कल्पनारंजन रंजक आहे.

6. कवितेतून व्यक्त होणारा विचार – वाऱ्याची झुळूक होऊन नदीच्या काठी फिरावे, फुलांचा सुगंध दिशादिशांतून उधळावा. निसर्गात रममाण व्हावे, शेतात जावे व बकुळाची पखरण करावी. जांभळे गाळावी व स्वच्छंदपणे बागडावे. तिन्हीसांजेला विश्रांती घ्यावी असे सुंदर विचार कवितेतून मांडले आहेत. परोपकार वृत्तीने सर्वांना आनंद दयावा हा ही विचार सुंदर आहे. कवितेतील आवडलेली ओळ – दिनभरी राबुनी दमला दिसता कोणी टवटवी मुखावर आणावी बिलगोनी.

7. कविता आवडण्याची वा न आवडण्याची कारणे – कवितेची शब्दरचना अत्यंत साधी असून समर्पक शब्दमांडणी आहे. झुळूक होऊन गमती जमती करण्याची कल्पना, परोपकारी वृत्ती यामुळे कविता अर्थपूर्ण झाली आहे. कवितेतील स्वच्छंदपणा, स्वैरपणा मनाला भावतो.

8. कवितेतून मिळणारा संदेश – झूळूक होऊन परोपकारी वृत्तीने फिरून सर्वांना मदत करणे, बासरीचे मधूर स्वर काढून आनंदाचे वातावरण निर्माण करणे व श्रमलेल्यांच्या चेहऱ्यावर टवटवी आणणे ईत्यादी गोष्टी आपल्याला वास्तव जीवनात करता येतील असा संदेश कवितेतून मिळतो.

खालील काव्यपंक्तीचे रसग्रहण करा.

प्रश्न 1.
वाटते सानुली मंद झुळूक मी व्हावे
घेईल ओढ मन तिकडे स्वैर झुकावे
कधी बाजारी कधी नदीच्या काठी
राईत कधी वा पडक्या वाड्यापाठी
हळु थबकत जावे कधी कानोसा घेत
कधी रमत गमत वा कधी भरारी थेट
उत्तरः
‘झुळूक’ या कवितेत कवी ‘दामोदर कारे’ यांनी आपण वाऱ्याची झुळूक झालो तर कोठे कोठे जाता येईल, काय काय पाहता येईल आणि कोणकोणत्या गमती जमती करता येतील याचे मजेदार वर्णन केले आहे. कवीला वाटते की आपण एक लहानशी मंद झुळूक होऊन जेथे मन ओढ घेईल तेथे जावे. कधी बाजारात, कधी नदीकाठी, कधी बागेत, पडक्या वाड्याच्या मागे कानोसा घेत घेत जावे. रमत गमत किंवा भरारी मारून सर्वत्र स्वच्छंदपणे हिंडावे. विविध ठिकाणी रमत गमत जाणे, भरारी घेणे या कल्पनेनेच कवितेचे भावसौंदर्य वाढले आहे. काठी-पाठी, घेत-थेट, व्हावे-झुकावे या शब्दांनी यमक साधले आहे.

प्रश्न 2.
लावूनी अंगुली कलिकेला हळुवार
ती फुलून बघे तो व्हावे पार पसार
परि जाता जाता सुगंध संगे न्यावा
तो दिशादिशांतुनी फिरता उधळुनी दयावा.
उत्तर:
‘झुळूक’ या कवितेत कवी ‘दामोदर कारे’ यांनी आपण वाऱ्याची झुळूक झालो तर कोठे कोठे जाता येईल, काय काय पाहता येईल आणि कोणकोणत्या गमती जमती करता येतील याचे मजेदार वर्णन केले आहे.

प्रसिद्ध कवी दामोदर कारे यांची कल्पनाशक्ती अप्रतिम आहे. झुळूक होऊन कवीला कळीला बोट लावायचे आहे. ती फुलायला लागताच तेथून पसार व्हायचे आहे. पण जाता जाता मात्र सुगंध बरोबर न्यावा व चारही दिशांना उधळावा असे त्याला वाटते. कळीला फुलवणे, त्याचा सुगंध दरवळणे या नैसर्गिक घटना दर्शवून काव्यसौंदर्य वाढविले आहे. हळुवार-पसार, न्यावा – दयावा शब्दांचे यमक साधले आहे.

प्रश्न 3.
गाण्याची चुकलीमुकली गोड लकेर
झुळझुळ झऱ्याची पसरावी चौफेर
शेतात पाचुच्या, निळ्या नदीवर शांत
खुलवीत मखमली तरंग जावे गात
उत्तरः
‘झुळूक’ या कवितेत कवी ‘दामोदर कारे’ यांनी आपण वाऱ्याची झुळूक झालो तर कोठे कोठे जाता येईल, काय काय पाहता येईल आणि कोणकोणत्या गमती जमती करता येतील याचे मजेदार वर्णन केले आहे.

‘झुळूक’ कवितेत दामोदर कारे यांना झुळूक होऊन ठिकठिकाणी जायचे आहे. झुळूकीने झऱ्याच्या गाण्याची लकेर चौफेर पसरवायची आहे. पाचूच्या शेतात जायचे आहे. हिरव्यागार शेतातून फिरायचे आहे. निळ्याशांत नदीवर झुळूकीने मखमली तरंग खुलवायचे आहेत. गात गात सर्वत्र हिंडायचे आहे. पाचुचे शेत या रूपकाने कवितेचे सौंदर्य वाढले आहे. निळे, गोड, मखमली या विशेषणांनी कवितेचे भावसौंदर्य वाढले आहे. लकेर-चौफेर हे यमक साधले आहे.

प्रश्न 4.
वेळूच्या कुंजी वाजवुनी अलगूज
कणसांच्या कानी सांगावे हितगूज
शिंपावी डोही फुले बकुळीची सारी
गाळुनी जांभळे पिकली भुळभुळ तीरी
उत्तरः
‘झुळूक’ या कवितेत कवी ‘दामोदर कारे’ यांनी आपण वाऱ्याची झुळूक झालो तर कोठे कोठे जाता येईल, काय काय पाहता येईल आणि कोणकोणत्या गमती जमती करता येतील याचे मजेदार वर्णन केले आहे. वेळूच्या वनात जाऊन हलकीच बासरी वाजवायची, कणसाच्या कानात गुजगोष्टी करायच्या, बकुळीची फुले डोहात शिंपायची व पिकलेली जांभळे झुळूकीने खाली पाडायची. बांबूच्या बनात झुळूकीचा प्रवेश होताच बासरीचे हलके सूर निघतील, ही कल्पनाच किती सुंदर आहे. निसर्गातल्या घटकांचे वर्णन सांगून कवितेच्या अर्थसौंदर्यात भर घातली आहे. अलगूज-हितगूज, सारी-तीरी या शब्दांचे यमक साधले आहे.

प्रश्न 5.
दिनभरी राबुनी दमला दिसता कोणी
टवटवी मुखावर आणावी बिलगोनी
स्वच्छंद अशा या करुनी नाना मौजा
घ्यावया विसावा यावे मी तिन्हीसांजा
उत्तरः
‘झुळूक’ या कवितेत कवी ‘दामोदर कारे’ यांनी आपण वाऱ्याची झुळूक झालो तर कोठे कोठे जाता येईल, काय काय पाहता येईल आणि कोणकोणत्या गमती जमती करता येतील याचे मजेदार वर्णन केले आहे.

दिवसभर कष्ट करून दमलेल्यांच्या मुखावर टवटवी आणण्यासाठी कविला वाटते आपण झुळूक होऊन त्यांना गार वारा दयावा. त्यांचा थकवा घालवावा, त्यांच्यात नवे चैतन्य फुलवावे, विविध ठिकाणी स्वच्छंदपणे फिरून मौजमजा करावी व तिन्हीसांजेला मात्र झुळूकीने विश्रांती घ्यावी. मदतीच्या भावनेने कवितेचे भावसौंदर्य खुलले आहे. कोणी-बिलगोनी, मौजा-तिन्हीसांजा या शब्दांचे यमक साधले आहे.

झुळूक Summary in Marathi

काव्यपरिचय:

आपण वाऱ्याची झुळूक झालो तर निरनिराळ्या ठिकाणी फिरू, मौजमजा करू, गमती जमती करू अशी कवी कल्पना आहे आणि याचे मजेदार वर्णन प्रस्तुत कवितेत कवीने केले आहे.

The poet imagines the places he would wonder to and the fun he would have if he were a gentle wind (breeze). The poet has provided these interesting descriptions in the poem.

भावार्थ:

वाटते सानुली मंद झुळूक मी व्हावे
घेईल ओढ मन तिकडे स्वैर झुकावे

कवीची कल्पना आहे की आपण वाऱ्याची झुळूक व्हावे.
मंद मंद झुळूक होऊन जिथे मन ओढ घेईल तेथे मुक्तपणे झुकावे.

कधी बाजारी कधी नदीच्या काठी
राईत कधी वा पडक्या वाड्यापाठी
हळु थबकत जावे कधी कानोसा घेत
कधी रमत गतम वा कधी भरारी थेट

कवीला वाटते आपण वाऱ्याची झुळूक होऊन कधी बाजारी जावे तर कधी नदीच्या काठी जावे. कधी राईत जावे किंवा कधी पडक्या वाड्याच्या मागे जावे. कधी कधी कानोसा घेत हळूच जावे, कधी थबकत जाऊन रमत गमत सर्वत्र फिरावे किंवा कधी थेट भरारी घ्यावी असे कवीला वाटते.

लावून अंगुली कलिकेला हळुवार
ती फुलून बघे तो व्हावे पार पसार
परि जाता जाता सुगंध संगे न्यावा
तो दिशादिशांतुनी फिरता उधळुनी दयावा

कवीला असेही वाटते की फुलांच्या कळीला हळूच बोट लावावे. ती जशी उमलायला लागेल तसे तेथून पसार व्हावे. पण | तेथून जाताना बरोबर सुगंध घेऊन जावा व सर्व दिशादिशांतून तो उधळावा. सर्व परिसर सुगंधित करावा.

गाण्याची चुकलीमुकली गोड लकेर
झुळझुळ झऱ्याची पसरावी चौफेर
शेतात पाचुच्या, निळ्या नदीवर शांत
खुलवीत मखमली तरंग जावे गात

गाण्याची लकेर जशी सर्वत्र पसरते तशीच झुळझुळ झऱ्याच्या गाण्याची लकेर चौफेर, चारीदिशांना पसरावी. पाचुप्रमाणे हिरव्यागार डोलणाऱ्या शेतात, निळ्या शांत नदीवर ही झुळूक पसरावी. पाण्यावरचे मखमली तरंग खुलवीत जावे असे कवीला वाटते.

वेळूच्या कुंजी वाजवुनी अलगूज
कणसांच्या कानी सांगावे हितगुज
शिंपावी डोही फुले बकुळीची सारी
गाळुनी जांभळे पिकली भुळभुळ तीरी

वेळूच्या वनात मनसोक्त हिंडावे. हळूवार बासरीचे सूर काढावेत, कणसांच्या कानात मनातील गोष्टी सांगाव्या. बकुळीच्या फुलांना झुळूकीने डोहांत शिंपावे. जांभळाच्या झाडांवरून झुळूकीने जाऊन पिकलेली जांभळे गाळावीत (पाडावीत).

दिनभरी राबुनी दमला दिसता कोणी
टवटवी मुखावर आणावी बिलगोनी
स्वच्छंद अशा या करुनी नाना मौजा
घ्यावया विसावा यावे मी तिन्हीसांजा

दिवसभर काम करून जो दमला असेल, अशा थकलेल्या जीवाला झुळूक होऊन बिलगावे. त्याला कवटाळून त्याच्या चेहऱ्यावर टवटवी आणावी. अशाप्रकारे दुसऱ्याला सुख दयावे असे कवी म्हणतो. दिवसभर अशा विविध मौजा करून मुक्तपणे, स्वच्छंद असे बागडावे व तिन्हीसांजेला शांतपणे विश्रांती घ्यावी असे कवी म्हणतो.

शब्दार्थ:

1. सानुली – लहान – tiny, small
2. स्वैर – मुक्त – free
3. मंद – हळुवार, सौम्य – mild, gentle
4. झुळूक – वाऱ्याची मंद लाट – a gentle puff of breeze
5. नदीकाठ – नदीचा किनारा – the bank of river
6. राई – बाग – a thick grove
7. पडका – मोडकळीस आलेला, – dilapidated
8. वाडा – भव्य मोठी इमारत – mansion
9. रमतगमत – मजेत, आनंदात – playfully, merrily
10. भरारी – अत्यंत वेगाने केलेले उड्डाण – quick flight
11. थेट – तडक, लगेच – directly
12. कलिका – कळी – a bud
13. अंगुली – बोट – finger
14. पसार – पळून गेलेला – escaped, fled
15. सुगंध – सुवास – fragrance
16. संगे – सोबत – along with
17. लकेर – आलाप, तान – tune
18. पाचू – एक हिरवे रत्न – an emerald
19. मखमल – एक अतिशय तलम मऊ वस्त्र – velvet
20. तरंग – लाट, लहर – wave
21. वेळू – बांबू – bamboo
22. कुज – वन – forest
23. अलगूज – बासरी, पावा – flute
24. हितगुज – मनातल्या गोष्टी – intimate talk
25. राबणे – भरपूर कष्ट करणे – to work hard
26. जांभुळ – एक फळ – jamun
27. स्वच्छंद – मनोसक्त, स्वैर, मन मानेल तसे – freely
28. विसावा – विश्रांती – rest
29. तिन्हीसांज – संध्याकाळची वेळ – the time of evening twilight

वाक्प्रचार:

1. कानोसा घेणे – अंदाज घेणे
2. थबकत जाणे – हळूहळू जाणे

Balbharti Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 6 जरा प्यार से बोलना सीख लीज Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Chapter 6 जरा प्यार से बोलना सीख लीज

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 6 जरा प्यार से बोलना सीख लीज Textbook Questions and Answers

सूचनानुसार कृतियाँ करो:

प्रवाह तालिका पूर्ण करो:

Question 1.

Answer:

चुप रहने के चार फायदे लिखिए।

Answer:
१. किसी के साथ दुश्मनी मोल न लेना।
२. संघर्ष एवं लड़ाई झगड़े से बचना।
३. किसी के बुरे शब्द नहीं सहना।
४. समाज में हमारी इज्जत बनी रहना।

उत्तर लिखो:

1. काँटे बोने वाले –
2. चुभने वाले –
3. फटने वाले –
4. मीठी बोली वाले –

Answer:

1. कटु वचन
2. बेबात बात
3. पटाखे
4. गुल या गुलाब

कविता में आए इस अर्थ के शब्द लिखो:

Question 1.

Answer:

भाषाबिंदु

उपसर्ग व प्रत्यय अलग करके मूल शब्द लिखिए।

Question 1.
भारतीय, आस्थावान, व्यक्तित्व, स्नेहिल, बेबात, निरादर, प्रत्येक, सुयोग
Answer:

उपयोजित लेखन

Question 1.
‘यातायात की समस्याएँ एवं उपाय’ विषय पर निबंध लिखिए।
Answer:
यातायात यानी ‘ट्रॉफिक’ यातायात के साधनोंद्वारा हम लंबी दूरी बहुत ही कम समय में तय करते हैं। विज्ञान के इस युग में यातायात के साधनों में वृद्धि हो गई हैं। मुंबई व दिल्ली जैसे शहरों में यातायात के साधनों की सड़कों पर भरमार दिखलाई देती है। इसने ट्रॉफिक की समस्या निर्माण हो रही हैं। वाहनों से निकलने वाले धुएँ ने सभी का जीना हराम कर दिया है। लोग ठीक से साँस भी नहीं ले पा रहे हैं। इसलिए धुएँ वाली गाड़ी नहीं चलानी चाहिए। हॉर्न की सतत आवाज से लोगों को सरदर्द एवं हृदयरोग जैसी बीमारियों को शिकार होना पड़ रहा है। विज्ञान के चमत्कार के कारण हवाई जहाज का निर्माण हुआ है। इससे पक्षियों को खतरा हो रहा है। हवाई जहाज ऐसा होना चाहिए जिससे वायु प्रदूषण न हो।

आज ट्रेन के लिए ट्रैक बनाने के लिए बड़े-बड़े पहाड़ों एवं वनों को काटा जा रहा है। इसका दुष्प्रभाव पर्यावरण पर पड़ रहा है। इसके लिए सभी को खाली जगहों पर पेड़ लगाने चाहिए। नदी व समुद्र पर पुल बनाए जा रहे हैं जिससे जल प्रदूषित हो रहा है। गाड़ियों की संख्या बढ़ने से डीज़ल व पेट्रोल का प्रयोग बढ़ रहा है।

यातायात की समस्याओं पर रोक लगाने के लिए सभी को यातायात के नियमों का पालन करना चाहिए। इन नियमों का सभी को ज्ञान होना चाहिए। यदि ऐसा होगा, तो सड़क दुर्घटना की दर कम हो सकती है। ध्यान रहे कि यातायात के साधनों का लाभ हम तभी ले सकते हैं, जब हम सही ढंग से उनका इस्तेमाल करना सीख जाएँ।

कल्पना पल्लवन

Question 1.
‘वाणी की मधुरता सामने वाले का मन जीत लेती है।’ इस तथ्य पर अपने विचार लिखिए।
Answer:
वाणी ईश्वर द्वारा मनुष्य को मिली एक अनूठी देन है। मनुष्य की वाणी में वह शक्ति होती है जो सामने वाले व्यक्ति को अपना मित्र या दुश्मन भी बना सकती है। यदि हमें सामने वाले व्यक्ति का मन जीतना है,तो हमें मधुर वाणी का प्रयोग करना चाहिए। मीठी वाणी मित्रता के द्वार खोलकर अच्छे संबंध स्थापित करने में सहायक सिद्ध होती है। तलवार का घाव देर-सबेर भर जाता है, लेकिन कटु वाणी से हुआ घाव कभी नहीं भरता।

इसलिए हमेशा मीठी वाणी में बोलना चाहिए। गौतम बुद्ध व महात्मा गांधी जैसे महापुरूषों ने मीठी वाणी के माध्यम से ही दुनिया को अपना बना लिया था। मदर टेरेसा के मधुर वचनों को सुनकर हजारों लोग उनके जैसे समाजसेवी बन गए थे। कोयल की ‘कुह-कुहू’ किसे नहीं अच्छी लगती? सभी उसकी मीठी बोली के कायल हैं। इसलिए संत कबीर भी कहते हैं :
ऐसी वाणी बोलिए मन का आपा खोय औरन को शीतल करै आपह शीतल होय।।

Question 1.
कविता की अंतिम चार पंक्तियों का अर्थ लिखो।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि रमेश दत्त शर्मा लिखित ‘जरा प्यार से बोलना सीख लीजे ।’ कविता से ली गई है। कवि कह रहे हैं कि बिना किसी वजह से बात बेबात यदि कोई तकलीफ देने की कोशिश करे, तो इंसान को उसे मोड़ना सीख लेना चाहिए। हमें तकलीफ देने वालों को मुँहतोड़ जवाब देना सीख लेना चाहिए। अर्थात विपरीत परिस्थितियों में हमें बुद्धि व विवेक से काम करना चाहिए।

स्वयं अध्ययन

हिंदी साप्ताहिक पत्रिकाएँ/समाचार पत्रों से प्रेरक कथाओं का संकलन करो।

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 6 जरा प्यार से बोलना सीख लीज Additional Important Questions and Answers

समझकर लिखिए।

Question 1.
अपने आप को टोकना चाहिए
Answer:
लड़ाई या जब किसी के साथ उलझते समय हम स्वयं का नियंत्रण न खो बैठे इसलिए अपने आप को टोकना चाहिए।

Question 2.
खयालों को खुद तौलना चाहिए।
Answer:
यदि हमने कभी बिना कुछ सोचे कुछ गलत बोल दिया, तो सामने वाले व्यक्ति पर उसका गलत असर पड़ता है। इसलिए खयालों को हमें खुद तौलना चाहिए।

एक शब्द में उत्तर लिखिए।

Question 1.
वक्त पर यह खोलनी चाहिए।
Answer:
जुंबा

Question 2.
इन्हें तौलना चाहिए।
Answer:
खयालों

निम्नलिखित पद्यांशों का भावार्थ लिखिए ।

Question 1.
वाणी में शहद ……………………. बोलना सखि लाज ।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि रमेश दत्त शर्मा लिखित ‘जरा प्यार से बोलना सीख लीजे।’ कविता से ली गई है। कवि कह रहे हैं कि इंसान को सभी से प्रेम से बोलना चाहिए । इंसान की वाणी में शहद होना चाहिए यानी उसकी वाणी मीठी होनी चाहिए । उसे सभी के साथ मीठी व मधुर वाणी में वार्तालाप करना चाहिए । इंसान को सभी के साथ प्यार से सहृदयतापूर्वक बोलना सीखना चाहिए ।

Question 2.
चुप रहने के ……………………. खोलना सीख लीजे ।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि रमेश दत्त शर्मा लिखित ‘जरा प्यार से बोलना सीख लीजे।’ कविता से ली गई है। कवि इन पंक्तियों के माध्यम से कह रहे हैं कि इंसान को चुप रहना सीखना चाहिए। चुप रहने के कई लाभ हैं। अत: योग्य समय आने पर इंसान को अपना मुँह खोलना चाहिए। अर्थात योग्य समय पर योग्य बात करनी चाहिए।

Question 3.
कुछ कहने से ……………………. तौलना सीख लीजे ।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि रमेश दत्त शर्मा लिखित ‘जरा प्यार से बोलना सीख लीजे।’ कविता से ली गई हैं। कवि के मतानुसार व्यक्ति को बोलने से पहले गहन विचार करना चाहिए। प्रत्येक व्यक्ति को सोच-समझकर बोलना चाहिए। उसे विचारों को तौलकर बात करने की कला का अभ्यास करना चाहिए।

Question 4.
कविता की पंक्तियाँ पूर्ण कीजिए।
Answer:
बात बेबात कोई चुभने लगे तो,
बदलकर उसे मोड़ना सीख लीजे।
ये किसने कहा कि होंठ सीकर के बैठो,
जरूरत पे मुँह खोलना सीख लीजे।

निम्नलिखित कथन सत्य है या असत्य लिखिए ।

Question 1.
इंसान को जरूरत के समय बात नहीं करनी चाहिए।
Answer:
असत्य

Question 2.
तकलीफ देने वालों को हमें मुँहतोड़ जवाब देना चाहिए ।
Answer:
सत्य

पद्यांश के आधार पर पूर्ण वाक्य कीजिए।

Question 1.
मीठी बोली के गुलाब इसलिए बोना चाहिए क्योंकि
Answer:
कड़वे वचन काँटै बोते हैं।

समझकर लिखिए।

Question 1.
पद्यांश में प्रयुक्त एक फूल का नाम
Answer:
गुल (गुलाब)

निम्नलिखित शब्दों के लिए कविता में आए शब्द लिखिए।

1. सिलकर
2. बिना बात
3. कड़वे
4. बोना

Answer:

1. बेबात
2. जरूरत
3. रोपना
4. कटु

कृति ख (३) भावार्थ

निम्नलिखित पद्यांशों का भावार्थ लिखिए।

Question 1.
पटाखे की तरह ……………………. घोलना सीख लीजे।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि रमेश दत्त शर्मा लिखित ‘जरा प्यार से बोलना सीख लोजे ।’ कविता से ली गई है। प्रस्तुत पंक्ति के माध्यम से कवि कह रहे हैं कि इंसान को पटाखे की तरह फटने से पहले उसकी रोशनी के रंग में घुल जाना सीख लेना चाहिए। अर्थात परिस्थिति के अनुरूप कुशलता से व्यवहार करना चाहिए।

Question 2.
कटु बचन ……………………. रोपना सीख लीजे।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि रमेश दत्त शर्मा लिखित ‘जरा प्यार से बोलना सीख लीजे।’ कविता से ली गई हैं। कवि कह रहा है कि व्यक्ति को मधुरभाषी होना चाहिए। कड़वे वचन हमेशा काँटे की तरह चुभते हैं। इंसान को मीठी बोली के पुष्पों का रोपण करना सीख लेना चाहिए। अर्थात हमेशा मीठी वाणी में बात करना चाहिए।

Question 3.
बात बेबात. ………………. खोलना सीख लीजे।
Answer:
प्रस्तुत पंक्तियाँ कवि रमेश दत्त शर्मा लिखित ‘जरा प्यार से बोलना सीख लीजे ।’ कविता से ली गई है। कवि कह रहे हैं कि बिना किसी वजह से बात बेबात यदि कोई तकलीफ देने की कोशिश करे, तो इंसान को उसे मोड़ना सीख लेना चाहिए। हमें तकलीफ देने वालों को मुंहतोड़ जवाब देना सौख लेना चाहिए। अर्थात विपरीत परिस्थितियों में हमें बुद्धि व विवेक से काम करना चाहिए।

Balbharti Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Sulabhbharati Chapter 5 मधुबन Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 8 Hindi Solutions Chapter 5 मधुबन

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 5 मधुबन Textbook Questions and Answers

कारण लिखिए।

Question 1.
डॉक्टर साहब का मध्य प्रदेश से उत्तर प्रदेश आने के लिए प्रेरित होने का कारण:
Answer:
क्योंकि वे हिंदी से बहुत प्रेम करते थे और उन दिनों नागपुर विश्व विद्यालय में हिंदी नहीं थी।

Question 2.
रामकुमार वर्मा जी ने प्रयाग विश्व विद्यालय में प्रवेश ले लिया।
Answer:
क्योंकि वे उच्च शिक्षा पाना चाहते थे।

कृति पूर्ण कीजिए।

Answer:

कारण लिखिए।

Question 1.
डॉक्टर साहब का राजनीति से दूर रहने का कारण
Answer:
क्योंकि आज की राजनीति में स्थिरता का अभाव है।

Question 2.
डॉक्टर साहब साहित्य चिंतन विश्वास रखते हैं।
Answer:
क्योंकि वे साहित्यकार हैं।

कृति पूर्ण कीजिए।

Answer:

स्वाध्याय विषयक कृतियाँ

संजाल पूर्ण कीजिए।

Answer:

भाषाबिंदु

निम्न शब्दों से कृदंत/तद्धित बनाओ :

मिलना, ठहरना, इनसान, शौक, देना, कहना, भाव, बैठना, घर, धन

Answer:

उपयोजित लेखन

Question 1.
अपने विद्यालय में आयोजित विज्ञान-प्रदर्शनी के उद्घाटन समारोह का प्रमुख मुद्दों सहित वृत्तांत लेखन कीजिए।
Answer:
दिनांक २९ फरवरी, २०१८, मुंबई : इस दिन समीक्षा विद्यालय मुंबई में विज्ञान-प्रदर्शनी का आयोजन किया गया था। इस अवसर पर प्रमुख अतिथि के रूप में सुप्रसिद्ध वैज्ञानिक श्रीमान रघुनाथ माशेलकर जी उपस्थित थे। सुबह ९.०० बजे कार्यक्रम का आयोजन किया गया था। विद्यालय के विद्यार्थी प्रमुख कुमार अजय ने पुष्पगुच्छ देकर मुख्य अतिथि महोदय जी का स्वागत किया। स्कूल प्राचार्य श्रीमती विद्या जी ने विज्ञान-प्रदर्शनी के अवसर पर सभी को उद्बोधित करते हुए कहा कि विज्ञान के बिना मानव जीवन शून्य है। अतिथि महोदय जी ने भी अपने वक्तव्य में विज्ञान का महत्त्व बताया।

उन्होंने छात्रों को विज्ञान के प्रति प्रेरित एवं आकर्षित होकर वैज्ञानिक उपलब्धियाँ पाने के लिए अग्रसर होना है, इस तथ्य से अवगत कराया। विद्यालय की छात्राओं ने विज्ञान पर आधारित नाटिका प्रस्तुत कर सभी को मंत्रमुग्ध कर दिया। कक्षा आठवीं के छात्राओं ने विज्ञान प्रश्नोत्तरी व संगोष्ठी आयोजित कर सभी को विज्ञान के प्रति आकर्षित कर किया। अंत में विद्यालय के उप प्राचार्य जी ने इस अवसर पर उपस्थित सभी को हार्दिक बधाई देते हुए धन्यवाद ज्ञापन किया। इस प्रकार सुबह १२ बजे कार्यक्रम का समापन हुआ।

Question 2.
‘कहानियों एवं कविताओं द्वारा मनोरंजन तथा ज्ञान प्राप्ति होती है।’ अपना मत लिखिए।
Answer:
कहानी एवं कविता समाज का प्रतिबिंब होती है। समाज में घटित घटनाओं का प्रतिबिंब हमें कविता या कहानी के रूप में दिखाई देता है। कहानी मनोरंजन एवं ज्ञान का महत्त्वपूर्ण साधन है। कहानी के द्वारा मनोरंजन अवश्य होता है और साथ ही सीख भी मिलती है। कहानी द्वारा प्राप्त सीख का हम जीवन में पालन कर सकते हैं।

इसके द्वारा हम जीवन में आने वाली विपरीत परिस्थितियों का सामना कर सकते हैं। कविता हृदय का आविष्कार होती है। वह हमारा मनोरंजन भी करती है और हमें प्रेरणा भी देती है। कविता से प्राप्त प्रेरणा हमारे ज्ञान को समृद्ध करती है। अत: कहानियों एवं कविताओं द्वारा मनोरंजन तथा ज्ञान प्राप्ति होती हैं।

स्वयं अध्ययन

अंतरजाल से डॉ. रामकुमार वर्मा जी से संबंधित अन्य साहित्यिक जानकारियाँ प्राप्त करो।

Hindi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 5 मधुबन Additional Important Questions and Answers

निम्नलिखित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए।

Answer:

कारण लिखिए।

Question 1.
लेखक पूरी रफ्तार से चला जा रहा था
Answer:
क्योंकि उसे १० बजे डॉक्टर रामकुमार वर्मा को मिलना था।

संजाल पूर्ण कीजिए।

Question 1.

Answer:

उपर्युक्त गद्यांश से ऐसे दो प्रश्न तैयार कीजिए जिनके उत्तर निम्नलिखित शब्द हों –

Question 1.
नौकर
Answer:
लेखक को ड्राइंग रूम में किसने बिठाया?

Question 2.
मधुबन
Answer:
डॉक्टर रामकुमार वर्मा जी के निवास स्थान का नाम क्या था?

उचित जोड़ियाँ मिलाइए।

Answer:
i – ख
ii – क

मानक वर्तनी के अनुसार शब्द शुद्ध कीजिए।

1. प्रेरणायें
2. सम्बधित

Answer:

1. प्रेरणाएँ
2. संबंधित

लिंग बदलिए।

1. साहब
2. नौकर

Answer:

1. साहिबा
2. नौकरानी

विलोम शब्द लिखिए।

1. सुबह x
2. समय x
3. नौकर x
4. निकट x

Answer:

1. सुबह x शाम
2. समय x असमय
3. नौकर x मालिक
4. निकट x दूर

नीचे दिए हुए शब्दों के पर्यायवाची शब्द लिखिए।

1. अवसर
2. स्थान

Answer:

1. मौका
2. जगह

वचन बदलिए।

1. घंटी
2. दरवाजा

Answer:

1. घंटियाँ
2. दरवाजे

Question 1.
‘जीवन में घटित प्रसंगों से हमें महत्वपूर्ण प्रेरणाएँ मिलती है’। अपने विचार लिखिए।
Answer:
जी हाँ, मैं इस कथन से पूरी तरह सहमत हूँ। जीवन में विभिन्न प्रसंग घटित होते रहते हैं। आए दिन कुछ-न-कुछ होता ही रहता है। प्रसंगों के बिना मानव जीवन व्यर्थ ही साबित होगा। जीवन में आने वाले प्रसंग हमें भविष्य के लिए प्रेरणा देते हैं। कुछ प्रसंग ऐसे होते हैं, जो हमारे हृदय पर अमिट संस्कार एवं अपनी छाप छोड़ जाते हैं।

उन्हें भूल पाना व्यक्ति के लिए कठिन होता है। कुछ प्रसंग सुखद होते है, तो कुछ दुखद। फिर भी उनकी अपनी एक अनूठी कहानी होती है। जीवन की राह पर आगे बढ़ते हुए हम परिस्थिती के अनुरूप उन प्रसंगों को याद करते रहते हैं और उनसे नई सीख लेते रहते हैं।

निम्नलिखित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए।

किसने, किससे कहा?

Question 1.
“काव्य रचना की प्रेरणा आपको कहाँ से मिली?”
Answer:
लेखक ने डॉक्टर ने रामकुमार वर्मा जी से पूछा।

Question 2.
यह मेरी कविता का मंगलाचरण था ।
Answer:
डॉक्टर रामकुमार वर्मा जी ने लेखक से कहा।

गलत वाक्य सही करके लिखिए ।

Question 1.
१९३१ में पंडित नेहरू जी ने असहयोग आंदोलन शुरू किया था।
Answer:
१९२१ में महात्मा गांधी जी ने असहयोग आंदोलन शुरू किया था।

Question 2.
डॉक्टर रामकुमार वर्मा जी ने अहिंसा के लिए विद्रोह किया था।
Answer:
डॉक्टर रामकुमार वर्मा जी ने सत्य एवं देश के लिए विद्रोह किया था।

उत्तर लिखिए।

Question 1.

Answer:

उचित घटनाक्रम लगाकर वाक्य फिर से लिखिए।

Question 1.
रामकुमार वर्मा राष्ट्रीय ध्वज लेकर प्रभात फेरी भी किया करते थे।
Answer:
नरसिंहपुर में मौलाना शौकत अली साहब ने भाषण किया।

Question 2.
रामकुमार वर्मा घर से निकल पड़े।
Answer:
सभी लोग सकते में आ गए।

Question 3.
सभी लोग सकते में आ गए।
Answer:
रामकुमार वर्मा घर से निकल पड़े।

Question 4.
नरसिंहपुर में मौलाना शौकत अली साहब ने भाषण किया।
Answer:
रामकुमार वर्मा राष्ट्रीय ध्वज लेकर प्रभात फेरी भी किया करते

कारण लिखिए।

Question 1.
रामकुमार वर्मा घर से निकल पड़े।
Answer:
क्योंकि उन्होंने गांधीजी का आदेश माना था।

Question 2.
सभी लोग सकते में आ गए।
Answer:
क्योंकि डिप्टी कलेक्टर का बेटा रामकुमार वर्मा स्कूल छोड़कर विद्रोह करने की बात कर रहा था।

कृति ख (३) शब्द संपदा (१)

विलोम शब्द लिखिए।

1. तेज x
2. गुलाम x

Answer:

1. तेज x धौरे
2. गुलाम x आजाद

अनेक शब्दों के लिए एक शब्द लिखिए।

1. परिवार से संबंधित
2. समाज से संबंधित
3. राष्ट्र से संबंधित
4. सहयोग न करना

Answer:

1. पारिवारिक
2. सामाजिक
3. राष्ट्रीय
4. असहयोग

निम्नलिखित शब्दों के अर्थ गद्यांश में से ढूँढकर लिखिए।

1. कविता
2. शहर

Answer:

1. काव्य
2. नगर

Question 1.
‘असहयोग’ शब्द से उपसर्ग अलग कीजिए और संबंधित उपसर्ग से अन्य दो शब्द बनाइए।
Answer:
उपसर्ग : अ अन्य दो शब्द : असाधारण, अनंत

निम्नलिखित शब्द से प्रत्यय अलग कीजिए।

1. नौकरी
2. राष्ट्रीय

Answer:

1. प्रत्यय : ई
2. प्रत्यय : ईय

स्वमत अभिव्यक्ति

Question 1.
‘देशप्रेम महान होता है।’ कथन के संदर्भ में अपने विचार लिखिए।
Answer:
हर व्यक्ति अपनी जन्मभूमि से जुड़ा हुआ होता है। उसके पास देशप्रेम की भावना होती है। देशप्रेम की भावना इंसान के हृदय को देशभक्ति से ओत-प्रोत रखती है। भारत का इतिहास देशभक्तों के त्याग व बलिदान की गाथाओं से भरा पड़ा है। जो व्यक्ति देश से प्रेम करता है; उसे समाज में सम्मान मिलता है।

जो व्यक्ति देश का नाम रोशन करने के लिए अपने-अपने क्षेत्र में उल्लेखनीय कार्य करता है; वह व्यक्ति ‘देशप्रेमी’ कहलाता है। अत: हमें भी देश की उन्नति के लिए देशप्रेम को अपनाना चाहिए। देशप्रेम मानव को पशुत्व की श्रेणी से ऊपर उठाकर देवत्व की श्रेणी में ले जाता है। अत: देशप्रेम करना व देशप्रेमी होना स्वयं में महानतापूर्ण कार्य है।

निम्नलिखित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए।

कृति ग (१) आकलन कृति (१)

समझकर लिखिए।

1. गद्यांश में प्रयुक्त दो प्रांतों के नाम –
2. मनुष्य की प्राकृतिक प्रवृत्ति –

Answer:

1. मध्य प्रदेश व उत्तर प्रदेश
2. प्रेम

कारण लिखिए

Question 1.
डॉक्टर साहब का मध्य प्रदेश से उत्तर प्रदेश आने के लिए प्रेरित होने का कारण:
Answer:
क्योंकि वे हिंदी से बहुत प्रेम करते थे और उन दिनों नागपुर विश्व विद्यालय में हिंदी नहीं थी।

Question 2.
रामकुमार वर्मा जी ने प्रयाग विश्व विद्यालय में प्रवेश ले लिया।
Answer:
क्योंकि वे उच्च शिक्षा पाना चाहते थे।

कृति ग (२) आकलन कृति (१)

सही विकल्प चुनकर वाक्य फिर से लिखिए।

Question 1.
…….” मनुष्य की प्राकृतिक प्रवृत्ति है। (करूणा, अहिंसा, प्रेम)
Answer:
प्रेम मनुष्य की प्राकृतिक प्रवृत्ति है।

Question 2.
रामकुमार वर्मा जी को बचपन से ……. का शौक था। (अभिनय, चित्रकला, नाटक)
Answer:
रामकुमार वर्मा जी को बचपन से अभिनय का शौक था।

उचित जोड़ियाँ मिलाइए।

Answer:
i – ग
ii – क
iii – ख

कृति ग (३) शब्द संपदा

निम्नलिखित शब्दों में उचित प्रत्यय लगाइए।

1. नागपुर
2. नाटक

Answer:

1. नागपुरी
2. नाटकीय

लिंग बदलिए।

1. कवि
2. लेखक

Answer:

1. कवयित्री
2. लेखिका

वचन बदलिए।

1. प्रवृत्ति
2. श्रेणी

Answer:

1. प्रवृत्तियाँ
2. श्रेणियाँ

Question 1.
गद्यांश में से विलोम शब्द की जोड़ी लिखिए।
Answer:
लौकिक – परलौकिक

कृति ग (४) स्वमत अभिव्यक्ति

‘Question 1.
प्रेम मनुष्य की स्वाभाविक प्रवृत्ति है।’ कथन के संदर्भ में अपने विचार लिखिए।
Answer:
प्रेम एक एहसास है। प्रेम अनेक भावनाओं का मिश्रण है। प्रेम मनुष्य का जीवन संवारता है। जिसके हृदय में प्रेम का निवास होता है; वह व्यक्ति समाज में पूजनीय होता है। प्रेम से ही पारस्परिक संबंध अधिक मजबूत बनते हैं। प्रेम के बिना व्यक्ति का जीवन नौरस बन जाता है। व्यक्ति को जीवन जीने के लिए प्रेम की आवश्यकता होती है।

जिस प्रकार जन्म लेने के पश्चात नवजात शिशु को अपनी माँ के स्नेह की आवश्यकता होती है; उसी प्रकार प्रत्येक व्यक्ति को जिंदगी की राह पर प्रेम की जरूरत होती है। अत: प्रेम मनुष्य की प्राकृतिक शक्ति होती है।

निम्नलिखित गद्यांश पढ़कर दी गई सूचनाओं के अनुसार कृतियाँ कीजिए।

कृति घ (१) आकलन कृति (१) कारण लिखिए।

Question 1.
डॉक्टर साहब का राजनीति से दूर रहने का कारण
Answer:
क्योंकि आज की राजनीति में स्थिरता का अभाव है।

Question 2.
डॉक्टर साहब साहित्य चिंतन विश्वास रखते हैं।
Answer:
क्योंकि वे साहित्यकार हैं।

उपर्युक्त गद्यांश से ऐसे दो प्रश्न तैयार कीजिए जिनके उत्तर निम्नलिखित शब्द हों

1. राजनीति
2. ग्यारह

Answer:

1. किसमें स्थिरता का अभाव है?
2. डॉक्टर साहब को कितने बजे एक कार्य से जाना था?

Question 1.
डॉक्टर रामकुमार वर्मा जी ने अहिंसा के लिए विद्रोह किया था।
Answer:
डॉक्टर रामकुमार वर्मा जी ने सत्य एवं देश के लिए विद्रोह किया था।

समझकर लिखिए।

Question 1.
इसकी भाँति आशीर्वाद दिया डॉक्टर साहब ने लेखक को
Answer:
कुशल अभिभावक की भांति

Question 2.
डा. रामकुमार वर्मा जी को इसमें कोई रुचि नही है
Answer:
राजनीति में

कृति घ (३) शब्द संपदा

Question 1.
निम्नलिखित गद्यांश से उपसर्गयुक्त व प्रत्यययुक्त शब्द ढूँढकर लिखिए
Answer:
उपसर्गयुक्त शब्द: अभिभावक : उपसर्ग : अभि
प्रत्यययुक्त शब्द: स्थिरता : प्रत्यय : ता

विलोम शब्द लिखिए।

1. रूचि x
2. विश्वास x

Answer:

1. रूचि x अरूचि
2. विश्वास x अविश्वास

समानार्थी शब्द लिखिए।

1. डॉक्टर
2. अभाव

Answer:

1. चिकित्सक
2. कमी

वचन बदलिए।

1. घड़ी
2. स्थिति

Answer:

1. घड़ियाँ
2. स्थितियाँ

कृति ग (४) स्वमत अभिव्यक्ति

Question 1.
आज की राजनीति में स्थिरता का अभाव है।’ अपने विचार लिखिए।
Answer:
आज की राजनीति में वाकई स्थिरता का अभाव है। हमारा देश एक लोकतांत्रिक देश है। इस देश में कई राजनीति पक्ष हैं। कई पक्षों का आपस में गठबंधन है। फिर भी वह गठबंधन अस्थाई है। अवसर मिलते ही एक पक्ष तुरंत दूसरे पक्ष के साथ मेल-मिलाप कर लेता है। भले ही कोई पक्ष बहुमत प्राप्त कर ले और अपनी सरकार स्थापित कर लें।

फिर भी पाँच वर्ष के बाद वह फिर से सत्ता में आएगी, इसका आश्वासन कोई भी नहीं दे सकता है। आखिर समय के साथ लोगों के विचारों में भी परिवर्तन होता है। अत: स्पष्ट है कि आज की राजनीति में स्थिरता का सदैव अभाव है।

निम्नलिखित शब्दों के कृदंत रूप लिखिए।

Answer:

निम्नलिखित शब्दों के तद्धित रूप लिखिए।

Answer:

Balbharti Maharashtra State Board Class 8 Marathi Solutions Sulabhbharati Chapter 8 गीर्यारोहणाचा अनुभव Notes, Textbook Exercise Important Questions and Answers.

Maharashtra State Board Class 8 Marathi Solutions Chapter 8 गीर्यारोहणाचा अनुभव

Marathi Sulabhbharti Class 8 Solutions Chapter 8 गीर्यारोहणाचा अनुभव Textbook Questions and Answers

1. आकृत्या पूर्ण करा.

प्रश्न 1.
आकृत्या पूर्ण करा.

उत्तरः

2. एका शब्दात उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
ज्या गिर्यारोहण संस्थेकडून ईशानला ई-मेल आला ते ठिकाण – []
उत्तरः
उत्तरकाशी

प्रश्न आ.
अनेक तासांच्या व थकवणाऱ्या चढाईनंतर सर्व मित्र पोहोचले ते ठिकाण – []
उत्तरः
गंगोत्री

प्रश्न इ.
बहादूरीच्या कार्यासाठी मिळणारे पदक- []
उत्तरः
वीरपदक

3. तुमच्या शब्दांत उत्तरे लिहा.

प्रश्न अ.
पाठ अभ्यासल्यानंतर तुम्हाला जाणवणारी ईशानची गुणवैशिष्ट्ये लिहा.
उत्तरः
शाळेत जाणाऱ्या ईशानला गिर्यारोहणाचा विशेष छंद होता. त्यासाठी त्याने प्रसिद्ध गिर्यारोहण संस्थेत प्रवेश घेतला. उत्कृष्ट प्रशिक्षणातून बारीक सारीक गोष्टी समजून घेतल्या होत्या. एवढ्या लहान वयात आपल्या वेड बनलेल्या छंदाचे जतन करणे व एकाग्रतेने नवीन गोष्टी शिकणे हे ईशानचे विशेष म्हणता येतील. गिर्यारोहण या प्रकारातून त्याची साहसीवृत्ती जाणवते. गंगोत्रीवर पोहोचल्यानंतर काळीज हेलावून टाकणारे दृश्य पाहून भावनिक झालेला ईशान दिसून येतो. पण दुसऱ्या क्षणी यात्रेकरूंना मदत करुन भुकेल्यांना आपल्याकडील अन्न देऊन तो मदतीच्या भावनेचे व मोठ्या मनाचे दर्शन घडवतो.

स्वत:ला भूक लागली असताना व विश्रांतीची गरज असताना देखील झाडात अडकलेल्या लोकांना वाचवून तो आपली नि:स्वार्थ वृत्ती दाखवून देतो. धूर करुन हेलिकॉप्टरला संकेत देणाऱ्या ईशानचे प्रसंगावधानही वाखाणण्याजोगे होते हे जाणवते. ईशानचे प्रसंगावधान, धैर्यशीलवृत्ती, नि:स्वार्थी, दानशूरता अशा अनेक गुणवैशिष्ट्यांचे दर्शन प्रस्तुत पाठातून घडते.

प्रश्न आ.
ईशान व त्याचे सहकारी यांनी यात्रेकरूना केलेली मदत तुमच्या शब्दांत लिहा.
उत्तरः
कठिण व थकवणाऱ्या चढाईनंतर ईशान व त्याचे मित्र गंगोत्रीला पोहोचले व त्यांच्या सहकाऱ्यांच्या नजरेस नदीचे रौद्र रूप नदीच्या वेगवान प्रवाहामुळे झालेली वित्तहानी व जीवितहानी बघून ते अडकलेल्या यात्रेकरूंच्या मदतीसाठी सरसावले. जखमी यात्रेकरूंवर मलमपट्टी करून व औषधे देऊन प्रथमोपचार केले. हरवलेल्या यात्रेकरूंचा शोध घेण्यासाठी इतर नातेवाईकांनी यात्रेकरूंची मदत केली. स्वत:च्या भुकेची पर्वा न करता स्वत:जवळ असलेला फळे, बिस्किटे व पाण्याच्या बाटल्या त्या भुकेल्या मुलांना देऊन टाकल्या. हवाईदलाचे हेलिकॉप्टर मदतीसाठी येताच ईशान व त्याच्या सहकाऱ्यांनी यात्रेकरूंना हेलिकॉप्टरपर्यंत पोहचवायला हवाईदलातील जवानांना मदत केली. त्यांनी सर्व यात्रेकरूंना नि:स्वार्थी भावनेने जमेल त्या स्वरूपात मदत केली.

प्रश्न इ.
‘कडाक्याची थंडी पडली आहे’ अशी कल्पना करून परिसरातील असाहाय्य व्यक्तीला कोणती मदत कराल ते लिहा.
उत्तरः
हिवाळा सुरू होताच थंडी हळूहळू जोर धरू लागते. स्वत:च्या घरात गोधडी घेऊन झोपल्यावरही थंडी सहन होत नाही. मात्र रस्त्यावरील असहाय्य व्यक्ती थंडीच्या दिवसातही रस्त्यावरच रात्र काढतात. अशा व्यक्तीला मी अंथरण्यासाठी एखादी चादर व अंगावर घेण्यासाठी उबदार गोधडी देईन. तसेच घरात असलेले उबदार कपड्यांपैकी स्वेटर, कान टोपी अशा गोष्टी मी त्या व्यक्तीला मदत म्हणून देईन.

खेकूया शब्दांशी.

प्रश्न अ.
खालील वाक्प्रचार व त्यांचा अर्थ यांच्या योग्य जोड्या लावा.

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1. काळजाला घरे पडणे	(अ) त्रासून जाणे
2.  मनमानी करणे	(आ) प्रचंड दु:ख होणे
3.  हैराण होणे	(इ) मनाप्रमाणे वागणे

उत्तरः

‘अ’ गट	‘ब’ गट
1.  काळजाला घरे पडणे	(आ) प्रचंड दु:ख होणे
2.  मनमानी करणे	(इ) मनाप्रमाणे वागणे
3.  हैराण होणे	(अ) त्रासून जाणे

प्रश्न आ.
खालील शब्दांचा वापर करुन प्रत्येकी एक वाक्य तयार करा.
उत्तरः

1. गिर्यारोहण: एक साहसी, कठीण व अत्यंत कार्यक्षम खेळ म्हणून गिर्यारोहणाला विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे.
2. रौद्र रूप: जंगलात लागलेल्या वणव्याच्या आगीने बघता बघता रौद्र रूप धारण केले.
3. भूस्खलन: भूस्खलन झाल्याने जमिनीचे रूपच पालटले.

प्रश्न इ.
‘बे’ हा उपसर्ग लावून खालील शब्द तयार करावलिहा.
उदा. – बेवारस

1. जबाबदार
2. इमान
3. शिस्त
4. रोजगार
5. पर्वा

उत्तर:

1. बेजबाबदार
2. बेइमान
3. बेशिस्त
4. बेरोजगार
5. बेपर्वा

प्रश्न 4.
खालील तक्त्यात विरामचिन्हांची नावे लिहून, त्यांचा वापर करून वाक्य तयार करा.

उत्तर:

विरामचिन्हे	नावे	वाक्य
,	स्वल्पविराम	दिवाळीसाठी लाडू, चिवडा, शंकरपाळे असा सगळा फराळ तयार असतो.
.	पूर्णविराम	मी आणि अनू शाळेत जातो.
;	अर्धविराम	मनाला उभारी देणारा प्रवास कधी संपूच नये असे वाटते; पाहता-पाहता मैलाचे दगड मागे पडत जातात.
?	प्रश्नचिन्ह	तुझी परीक्षा कधी संपणार आहे?
!	उद्गारवाचक	अय्या! किती मोठी झालीस
‘….’	एकेरी अवतरण चिन्ह	कितीही मोठे झालो तरी शाळेतले ‘ते क्षण’ पुसता पुसले जात नाहीत.
“….”	दुहेरी अवतरण चिन्ह	बऱ्याच दिवसांनी भेटलेल्या आजीने आस्थेने विचारले, “कशी आहेस बाळा?”

उपक्रम:

भारतातील गिर्यारोहण संस्थांबददल आंतरजालाच्या साहाय्याने माहिती मिळवा व राज्यनिहाय संस्थांच्या नावांचे तक्ते बनवा.

वाचा.

प्रश्न 1.
खालील उतारा वाचा. त्याचा तुम्हांला समजलेला अर्थ सारांश रूपाने पुन्हा लिहा.

प्रश्न 2.
खालील जाहिरातीचे वाचन व निरीक्षण करून दिलेल्या प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

(अ) उत्तरे लिहा.

1. जाहिरातीचा विषय-
2. जाहिरात देणारे (जाहिरातदार)-
3. वरील जाहिरातीत सर्वांत जास्त आकर्षित करून घेणारा घटक-
4. जाहिरात कोणासाठी आहे?

(आ) वरील जाहिरात अधिक आकर्षक होण्यासाठी त्यात कोणकोणत्या घटकांचा समावेश असावा, असे तुम्हांला वाटते?

(इ) तुमच्या मते जाहिरातीमधील महत्त्वाची वैशिष्ट्ये.

Class 8 Marathi Chapter 8 गीर्यारोहणाचा अनुभव Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

कोण ते लिहा.

प्रश्न 1.
ईशानला पहाडावरील मोहिमेमध्ये सहभागी होण्यासाठी निमंत्रण देणारी.
उत्तरः
उत्तर काशीमधील गिर्यारोहण संस्था

प्रश्न 2.
गिर्यारोहणाचा विशेष छंद असणारा.
उत्तरः
ईशान

3. एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
ईशानला ई-मेल कोणी व का पाठवला होता?
उत्तरः
उत्तर काशीच्या गिर्यारोहण संस्थेने आपल्या एका मोहिमेमध्ये सहभागी होण्याचे निमंत्रण म्हणून ईशानला ई-मेल केला होता.

प्रश्न 2.
ईशानला गिर्यारोहण संस्थेतील प्रशिक्षणातून काय फायदा झाला होता?
उत्तरः
ईशानला गिर्यारोहण संस्थेतील प्रशिक्षणातून गिर्यारोहणातील बऱ्याच बारीकसारीक गोष्टी समजल्या होत्या.

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
कंसातील योग्य पर्याय वापरून रिकाम्या जागा भरा.

1. …………… खेळून त्याला कंटाळा आला होता. (क्रिकेट, बुद्धिबळ, व्हिडिओ गेम, बॅडमिंटन)
2. त्याच त्याच ……………… कथा वाचण्यात त्याला विशेष गोडी नव्हती. (साहसी, रोमांचक, गुढ, बाल)
3. ………… च्या गिर्यारोहण संस्थेकडून ईशानला ई-मेल प्राप्त झाला. (उत्तरकाशी, दार्जिलिंग, पहलगाम, गुलमर्ग)

उत्तर:

1. व्हिडिओ गेम
2. रोमांचक
3. उत्तरकाशी

प्रश्न 2.
काय घडले ते लिहा. ईशानला सुट्टी घालवण्याचा योग्य पर्याय सापडत नव्हता.
उत्तरः
ईशानला सुट्टी कशी घालवायची हा प्रश्न पडलेला असतानाच त्याला दिलासा देणारी घटना घडली. उत्तर काशीच्या गिर्यारोहण संस्थेकडून त्यांच्या एका मोहिमेत सहभागी होण्याचे निमंत्रण ईशानला ई-मेलच्या माध्यमातून मिळाले आणि तोच ई-मेल त्याच्या मित्रांना मिळाल्यामुळे गिर्यारोहणासाठी एकत्र जाण्याचा योग जुळला.

प्रश्न 3.
उत्तर दया.
ईशानने आपला गिर्यारोहणाचा छंद जपण्यासाठी काय केले?
उत्तरः
ईशानने आपला गिर्यारोहणाचा छंद जपण्यासाठी आपल्या शहरातील एका प्रसिद्ध गिर्यारोहण संस्थेत प्रवेश घेतला. तेथील उत्कृष्ट प्रशिक्षणातून त्याने गिर्यारोहणातील बऱ्याच बारीकसारीक गोष्टी समजून घेतल्या.

कृती 3: व्याकरण कृती

खालील वाक्यांतील अधोरेखित शब्दांच्या जाती ओळखा व लिहा.

प्रश्न 1.
त्याच त्याच रोमांचक कथा वाचण्यात त्याला विशेष गोडी नव्हती.
उत्तरः
रोमांचक – विशेषण, कथा – नाम, त्याला – सर्वनाम, नव्हती – क्रियापद

प्रश्न 2.
त्यांनी ईशानबरोबर पहाडावर अनेक प्रशिक्षण कार्यक्रमांत भाग घेतला होता.
उत्तरः

1. त्यांनी – सर्वनाम, वर – शब्दयोगी अव्यय,
2. अनेक – क्रियाविशेषण अव्यय

लेखननियमांनुसार वाक्ये पुन्हा लिहा.

प्रश्न 1.
त्याला गिर्यारोहणातील बऱ्याच बारिकसारिक गोष्टि समजल्या होत्या.
उत्तरः
त्याला गिर्यारोहणातील बऱ्याच बारीकसारीक गोष्टी समजल्या होत्या.

प्रश्न 2.
मित्रांबरोबर रोज क्रिकेट, फूटबॉल आणि बॅडमीटनही खेळता येऊ शकणार होते.
उत्तरः
मित्रांबरोबर रोज क्रिकेट, फुटबॉल आणि बॅडमिंटनही खेळता येऊ शकणार होते.

प्रश्न 3.
खालील शब्दांतून समानार्थी शब्दांच्या जोड्या शोधून लिहा.

उत्तरः

1. सुट्टी – रजा,
2. मित्र – सखा,
3. कथा – गोष्ट,
4. निमंत्रण – आमंत्रण.

प्रश्न 4.
खालील शब्दांचे वचन बदला.

1. सुट्टी
2. कथा
3. घटना
4. संस्था

उत्तर:

1. सुट्ट्या
2. कथा
3. घटना
4. संस्था.

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
गिर्यारोहणाची कारणे तसेच, त्यासाठी आवश्यक गुणांची माहिती लिहा.
उत्तरः
गिर्यारोहण हा पूर्वापार चालत आलेला उत्साही आणि धाडसी गिरीप्रेमींनी जोपासलेला छंद आहे. सभोवतालच्या भौगोलिक परिस्थितीचा आढावा घेणे, शत्रूप्रदेशाची टेहाळणी करणे, हवामानविषयक अंदाज बांधणे, शास्त्रीय निरीक्षणासाठी तसेच अस्तित्वात असलेल्या हिमनदयांचा शोधघेण्यासाठी गिर्यारोहण सुरू असते. सरळसोट डोंगरकडे चढण्यासाठी गरज भासते ती प्रचंड धैर्याची, संयमाची आणि शारीरिक व मानसिक आरोग्याची. गिर्यारोहणामुळे नेतृत्व, अचूक व सत्वर निर्णयक्षमता या गुणांचा विकास होतो.

प्रश्न 2.
पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

कंसातील योग्य पर्याय वापरून रिकाम्या जागा भरा.

प्रश्न 1.

1. शाळेला सुट्टी लागल्याबरोबर सर्व मित्र …………….. ऋषिकेशहून उत्तर काशीला पोहोचले. (बसने, रेल्वेने, टॅक्सीने, सायकलने)
2. वाटेत उंच उंच ……………. पाहून ते फार रोमांचित झाले होते. (पहाड, डोंगर, दऱ्या, झाडे)
3. सर्व मित्रांनी मिळून माऊंटनिअरिंगच्या साहाय्याने उत्तर काशीहून …………….. ला जाण्याचा निश्चय केला. (दार्जिलिंग, पहलगाम, गंगोत्री, बद्रिनाथ)

उत्तर:

1. टॅक्सीने
2. पहाड
3. गंगोत्री

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
ईशान खूश का झाला?
उत्तरः
उत्तर काशीच्या गिर्यारोहण संस्थेचा संदेश वाचल्यावर ईशान खूश झाला.

प्रश्न 2.
ईशानने पहाडावर जाण्याची तयारी कधी सुरू केली?
उत्तर:
शाळेला सुट्टी लागण्यापूर्वीच ईशानने पहाडावर जाण्याची तयारी सुरू केली.

प्रश्न 3.
ईशान व त्याचे मित्र उत्साहित का झाले?
उत्तरः
गिर्यारोहण संस्थेच्या आपल्या साथीदारांना भेटल्यामुळे ईशान व त्याचे मित्र उत्साहित झाले.

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
खालील घटनेनंतर काय घडले ते लिहा. गिर्यारोहण संस्थेचा संदेश वाचून ईशान खूश झाला.
उत्तरः
गिर्यारोहण संस्थेचा संदेश वाचताच ईशानने त्या निमंत्रणाची माहिती आपले मित्र धैर्य, प्रशांत, अमन आणि सक्षम यांना दिली. सर्व मित्र फार खूश झाले.

प्रश्न 2.
खालील विधानामागील कारण तुमच्या शब्दांत लिहा. गिर्यारोहक आवश्यक उपकरणे व सामानाची बॅग घेऊन गिर्यारोहण करायला जातात.
उत्तरः
गिर्यारोहण हा एक साहसी प्रकार असून उंच पहाडावर प्रतिकूल परिस्थितीतही चढाई करण्याची वेळ येऊ शकते. उंच उंच दगड, निसरड्या वाटा, खोल दऱ्या यांसारखे अडथळे सुलभरित्या पार करण्यासाठी काही उपकरणांची आवश्यकता भासते. तसेच गरजेचे मात्र कमीत कमी सामान सोबत घेणे गिर्यारोहणासाठी फायदेशीर असते. यशस्वी गिर्यारोहणासाठी म्हणूनच गिर्यारोहक सामानाची व आवश्यक उपकरणांची बॅग घेऊन जातात.

प्रश्न 3.
उत्तर दया.
ईशान व त्याच्या साथीदारांना कोण साद घालत होते? उत्तरः गिर्यारोहण करताना दिसणारे, आकाशाला स्पर्श
करणारे उंच पहाड, विशालकाय खडक, हिरव्यागार घाटी आणि वेगाने वाहणाऱ्या स्वच्छ पाण्याच्या पहाडी नदया, ईशान व त्याच्या साथीदारांना साद घालत होते.

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील विशेषण, विशेष्याच्या जोड्या जुळवा.

उत्तर:

1. विशालकाय – खडक
2. पहाडी – नया
3. हिरव्यागार – घाटी
4. आवश्यक – उपकरणे.

प्रश्न 2.
खालील तक्ता पूर्ण करा.
उत्तर:

शब्द	विभक्ती प्रत्यय	विभक्ती
पाण्याच्या	च्या	षष्ठी (अनेकवचन)
साथीदारांना	ना	द्वितिया (अनेकवचन)
सुट्टीत	त	सप्तमी (एकवचन)
पाहून	हून	पंचमी (एकवचन)

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. स्वच्छ × [ ]
2. आवश्यक × [ ]
3. मित्र × [ ]
4. आकाश × [ ]

उत्तर:

1. अस्वच्छ
2. अनावश्यक
3. शत्रू
4. पाताळ

प्रश्न 4.
खालील विरामचिन्हे ओळखून त्यांची नावे लिहा.

1. !
2. ?
3. ;
4. ,

उत्तर:

1. ! उद्गारवाचक चिन्ह
2. ? प्रश्नचिन्ह
3. ; अर्धविराम
4. , स्वल्पविराम

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
गिर्यारोहणाची आवश्यक उपकरणांची, सामानाची माहिती दया.
उत्तरः
गिर्यारोहण ही एक कला असून यासाठी प्रशिक्षणाची गरज असते. उत्कृष्ट प्रशिक्षण, बारकाव्यांची समज व योग्य ते सामान सोबत असल्यास गिर्यारोहण यशस्वी होऊ शकते. गिर्यारोहणासाठी उत्कृष्ट प्रतीच्या मोठ्या व दणकट सॅक आवश्यक असतात. गिर्यारोहणासाठी जाण्याच्या जागेचे तापमान, पाऊस, वारा या गोष्टींचा विचार करून योग्य तो तंबू सोबत असणे महत्त्वाचे असते. दिशादर्शक नकाशे व होकायंत्र, प्रथमोपचार पेटी, दोरी, हार्नेस, योग्य प्रकारचे बूट, गॉगल अशा अनेक गोष्टी गिर्यारोहणात महत्त्वाची भूमिका बजावतात.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

कंसातील योग्य पर्याय निवडून रिकाम्या जागा भरा.

प्रश्न 1.

1. बरीच घरे आणि ……………….. नदीच्या वेगवान प्रवाहाबरोबर वाहून गेले होते. (मंदिरे, धर्मशाळा, गेस्ट हाऊस, शाळा)
2. या तांडवात आपल्या …………… गमावल्यामुळे लोक स्फुदून स्फुदून रडत होते. (नातेवाईकांना, आप्तेष्टांना, जवळच्यांना, मित्रांना)
3. ………….. झाल्यामुळे ठिकठिकाणी अनेक तीर्थयात्री अडकले होते. (भूस्खलन, भूकंप, अतिवृष्टी, ढगफुटी)

उत्तर:

1. गेस्ट हाऊस
2. आप्तेष्टांना
3. भूस्खलन

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
अनेक तासांच्या कठीण चढाईनंतर ईशान व त्याचे मित्र कोठे पोहचले?
उत्तरः
अनेक तासांच्या कठीण चढाईनंतर ईशान व त्याचे मित्र गंगोत्रीला पोहचले.

प्रश्न 2.
गंगोत्रीवर काय झाले होते?
उत्तरः
गंगोत्रीवर ढग अकस्मात फुटले होते व भीषण हाहाकार माजला होता.

प्रश्न 3.
लोक का रडत होते?
उत्तरः
गंगोत्रीवर झालेल्या तांडवामध्ये आपल्या आप्तेष्टांना गमावल्यामुळे लोक रडत होते.

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
कारणे दया. ईशान व त्याच्या साथीदारांना पहाडावरील दृश्य पाहून अंगावर काटे आले.
उत्तरः
गंगोत्रीला पोहोचल्यावर ईशान व त्याचे साथीदार खूश झाले होते. मात्र तेथील दृश्य पाहून ते हादरले. ढगफुटीमुळे गंगोत्रीवर हाहाकार माजला होता. नदीच्या वेगवान प्रवाहामुळे खूप नुकसान झाले होते. अनेकजण मृत्युमुखी पडले होते. तीर्थयात्रा करण्यासाठी आलेले यात्रेकरू अडकले होते व त्यांना सर्वस्व गमवावे लागले होते. पहाडावर हे सर्व पाहून ईशान व त्याच्या साथीदारांच्या अंगावर काटे आले.

खालील घटनेनंतर काय घडले ते लिहा.

प्रश्न 1.
पहाडामधून आलेले ढग अकस्मात फुटले.
उत्तरः
पहाडामधून आलेले ढग अकस्मात फुटल्यामुळे गंगोत्रीवर भीषण हाहाकार माजला. पाण्याच्या धोकादायक प्रवाहामुळे मंदिर परिसर, दुकाने, हॉटेल्स, धर्मशाळा उद्ध्वस्त झाल्या. बरीच घरे व गेस्ट हाऊस वाहून गेले. अनेक लोक मृत्युमुखी पडले.

प्रश्न 2.
ईशान व त्याच्या साथीदारांनी पहाडावरील भीषण तांडव पाहिले.
उत्तरः
ईशान व त्याच्या साथीदारांनी पहाडावरील भीषण तांडव पाहिले तेव्हा त्यांच्या अंगावर काटे आले व त्यांचा गिर्यारोहणाचा सर्व उत्साहच नाहिसा झाला.

उत्तर दया.

प्रश्न 1.
गंगोत्रीवरील नदीच्या तांडवाचा लोकांवर काय परिणाम झाला?
उत्तरः
गंगोत्रीवरील नदीच्या तांडवामध्ये अनेक लोकांनी आपल्या आप्तेष्टांना गमावले. अनेक तीर्थयात्री तेथे चारधाम यात्रेसाठी आले होते. मात्र भूस्खलन झाल्यामुळे सारे तीर्थयात्री ठिकठिकाणी अडकले.

कृती 3: व्याकरण कृती

खालील वाक्प्रचारांचा अर्थ सांगून वाक्यात उपयोग करा.

प्रश्न 1.
काळजाला घरे पडणे – प्रचंड दु:ख होणे.
वाक्यः अकस्मात झालेल्या भूकंपामध्ये झालेल्या जीवितहानीचा आकडा ऐकून काळजाला घरे पडली.

प्रश्न 2.
हाहाकार माजणे – घाबरून पळापळ होणे.
वाक्यः भर बाजारात सिलेंडरचा स्फोट झाल्याने सर्वत्र हाहाकार माजला.

प्रश्न 3.
अंगावर काटे येणे – प्रचंड भीती वाटणे.
वाक्य: पावसाचे चढते रौद्ररूप पाहून अंगावर काटे येत होते.

अचूक शब्द ओळखा.

प्रश्न 1.

1. मुत्युमूखी, मृत्यूमुखी, मृत्युमुखी, मृत्युमुखि
2. भूस्खलन, भूस्खलन, भुस्खलन, भस्खलन
3. उध्वस्त, उद्ध्वस्त, उद्ध्वस्त, उद्ध्वस्त

उत्तर:

1. मृत्युमुखी
2. भूस्खलन
3. उद्ध्वस्त

खालील शब्दसमूहासाठी एक शब्द लिहा.

1. यात्रेकरूंना उतरण्यासाठीचे ठिकाण – [धर्मशाळा]
2. तीर्थस्थानांना भेट देणारे लोक – [तीर्थयात्री]
3. जवळील नातेवाईक – [आप्तेष्ट]

प्रश्न 1.
‘वान’ प्रत्यय लावून शब्द तयार करा. उदा. : वेगवान
उत्तरः
धनवान, गाडीवान, विदयावान, बलवान.

प्रश्न 2.
खालील शब्दांचे वचन बदला.

1. पहाड
2. घर
3. दुकाने
4. नदी

उत्तर:

1. पहाड
2. घरे
3. दुकान
4. नदया

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
ढगफुटीची माहिती दया.
उत्तर:
काही वेळा, पाऊस देणाऱ्या ढगांतून खाली आलेला पाऊस जमिनीवर न पडता जमिनीकडच्या उष्ण तापमानामुळे त्याची परत वाफ होऊन ती त्या ढगांतच सामावली जाते. ते ढग, मग तो अतिरिक्त भार घेऊन मार्गक्रमण करतात. त्यांच्या मार्गात एखादा डोंगर आल्यास त्यावर ते आदळून फुटतात. त्यामुळे, मोठ्या प्रमाणात पाऊस पडतो. त्यास ढगफुटी म्हणतात.

प्रश्न 2.
भूस्खलन म्हणजे काय?
उत्तरः
जमिनीच्या पोटातील हालचाली जसे दगड सरकणे वा पडणे, माती-खडक वाहून जाणे इत्यादी भूस्खलन या संकल्पनेतर्गत येतात. ही भूवैज्ञानिक घटना आहे. जोरदार पाऊस वा पूर किंवा भूकंप यामुळे भुस्खलन होते. त्याचप्रमाणे मानवनिर्मित कारणांमुळे, जसे झाडे, वनस्पती कापून टाकणे रस्त्याच्या कडेला असणारे डोंगर फोडणे, उंच कडा कापणे यांमुळेही ही आपत्ती ओढवू शकते.

प्रश्न 3.
पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

कंसातील योग्य पर्याय वापरून रिकाम्या जागा भरा.

प्रश्न 1.

1. एका मुलाने आपल्या वडिलांकडे ……मागणी केलेली ईशानने पाहिले. (पाण्याची, बिस्किटांची, चॉकलेटची, फळांची)
2. दुकानदारांची ही …………….. पाहून ईशान व त्याचे साथीदार हैराण झाले. (दादागिरी, अरेरावी, मिजास, मनमानी)
3. ……………….. यात्रेकरूंचा शोध घेण्यासाठी त्यांनी मदत केली. (अडकलेल्या, भरकटलेल्या, मनमानी, हरवलेल्या)

उत्तरः

1. बिस्किटांची
2. मनमानी
3. हरवलेल्या.

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
हॉटेलमालक जेवणाच्या थाळीची किती किंमत वसूल करत होते?
उत्तर:
हॉटेलमालक जेवणाच्या थाळीची किंमत दोन हजार रुपये वसूल करत होते.

प्रश्न 2.
दुकानदाराने वाढीव किंमतीबाबत विचारणा केली असता काय उत्तर दिले?
उत्तर:
दुकानदाराकडे वाढीव किंमतीबाबत विचारणा केली असता तो म्हणाला की, “येथे पहाडावर वस्तू याच भावाने मिळतात ज्याला गरज वाटेल तो खरेदी करेल.”

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
तक्ता पूर्ण करा.

प्रश्न 2.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.
उत्तरः

प्रश्न 3.
उत्तर दया.
ईशान व त्याच्या साथीदारांनी अडचणीत सापडलेल्या यात्रेकरूंना कशी मदत केली?
उत्तरः
ईशान व त्याच्या साथीदारांनी जखमी यात्रेकरूंवर प्रथमोपचार केले. त्यांची मलमपट्टी केली आणि औषधे दिली. हरवलेल्या यात्रेकरूंचा शोध घेण्यासाठी त्यांनी मदत केली. भुकेल्या मुलांना आपल्यासोबत आणलेली फळे, बिस्किटे व पाण्याच्या बाटल्या दिल्या.

प्रश्न 4.
कारणे दया. ईशान व त्याचे साथीदार हैराण झाले.
उत्तरः
पहाडावरील दुकानदार पाच रुपयांच्या बिस्किट पुढ्याची किंमत शंभर रुपये तर पंधरा रुपयांच्या पाण्याच्या बाटलीची किंमत दोनशे रुपये अशी सांगत होते. तर दुसरीकडे हॉटेल मालक जेवणाच्या थाळीची किंमत दोन हजार रुपये वसूल करत होता. दुकानदारांची ही मनमानी पाहून ईशान व त्याचे साथीदार हैराण झाले होते.

कृती 3: व्याकरण कृती

खालील वाक्यांत योग्य विरामचिन्हे घालून वाक्य पुन्हा लिहा.

प्रश्न 1.
ज्याला गरज वाटेल तो खरेदी करेल दुकानदार रागाने म्हणाला
उत्तरः
“ज्याला गरज वाटेल, तो खरेदी करेल.” दुकानदार रागाने म्हणाला.

प्रश्न 2.
भुकेल्या मुलांना आपल्याबरोबर आणलेली फळे बिस्किटे व पाण्याच्या बाटल्या दिल्या
उत्तरः
भुकेल्या मुलांना आपल्याबरोबर आणलेली फळे, बिस्किटे व पाण्याच्या बाटल्या दिल्या.

प्रश्न 3.
काका ही तर सरळ लूटमार आहे
उत्तरः
“काका, ही तर सरळ लूटमार आहे.”

प्रश्न 4.
खालील शब्दांचे वर्गीकरण करा.
बिस्किट, दुकानदार, थाळी, किंमत, वस्तू, पहाड, यात्रेकरु, प्रथमोपचार, मलमपट्टी
उत्तरः

1. पुल्लिंग स्त्रीलिंग
2. नपुसकलिंग दुकानदार
3. बिस्किट किंमत
4. यात्रेकरू वस्तू प्रथमोपचार मलमपट्टी
5. थाळी – पहाड

प्रश्न 5.
तक्ता पूर्ण करा.
उत्तरः

1. शब्द मूळ शब्द सामान्यरुप दुकानदारांची दुकानदार
2. दुकानदारां मुलांनो मुल – मुलां अडचणीत अडचण अडचणी
3. बाटलीची बाटली बाटली

प्रश्न 6.
खालील शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. मालक
2. खरेदी
3. मागणी
4. राग

उत्तरे:

1. नोकर
2. विक्री
3. पुरवठा
4. लोभ, प्रेम

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
एखादया दुकानदाराने वस्तूच्या किंमतीपेक्षा जास्त पैशांची मागणी केल्यास तुम्ही काय कराल?
उत्तरः
प्रत्येक दुकानदार हा त्याच्याकडील उपलब्ध वस्तू छापील किंमतीत देण्यास बांधील असतो. मात्र कधी कधी दुकानदार वस्तूंच्या किंमती वाढवून पैसे उकळताना दिसतात. दुकानदाराने माझ्याकडे जास्त किंमतीची मागणी केल्यास मी त्याला योग्य व छापील किंमत घेण्याची विनंती करेन. त्याने न ऐकल्यास मी त्या दुकानातून वस्तू खरेदी करणार नाही व इतरांनाही त्या दुकानातून काहीही न घेण्याचा सल्ला देईन. तसेच त्या दुकानदाराची तक्रार ग्राहकमंचाकडे करीन.

पुढील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

कृती 1: आकलन कृती.

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
दुकानदाराने जेवणाची किंमत व खोलीचे भाडे किती सांगितले?
उत्तरः
दुकानदाराने जेवणाची किंमत दहा हजार रुपये व खोलीचे भाडे पंधरा हजार रुपये सांगितले.

प्रश्न 2.
अचानक मोठा आवाज का झाला?
उत्तरः
पहाडावरील एक घर अचानक खाली कोसळल्यामुळे मोठा आवाज झाला.

प्रश्न 3.
ईशानने गिर्यारोहण संस्थेत कुठले खास प्रशिक्षण घेतले होते?
उत्तरः
ईशानने गिर्यारोहण संस्थेत पहाडावरून खाली पडलेल्या लोकांना बाहेर काढण्याचे खास प्रशिक्षण घेतले होते.

कंसातील योग्य पर्याय वापरून रिकाम्या जागा भरा.

प्रश्न 1.

1. त्यांना ……….. गरज जाणवत होती. (भुकेची, पाण्याची, विश्रांतीची, झोपेची)
2. ईशान व त्याचे साथीदार आपापसात …………. करत होते. (विचारविनिमय, सल्ला-मसलत, खलबत, चर्चा)
3. घरात राहणारे लोक ……………… झाडात अडकले होते. (देवदारच्या, वडाच्या, अशोकाच्या, पिंपळाच्या)

उत्तरः

1. विश्रांतीची
2. विचारविनिमय
3. देवदारच्या

कृती 2: आकलन कृती

प्रश्न 1.
कोण कोणास म्हणाले ते लिहा.

प्रश्न 2.
उत्तर दया. दुकानदाराने जेवण व खोलीचे भाडे जास्त सांगण्याचे कसे समर्थन केले?
उत्तरः
दुकानदाराने सांगितलेल्या भाड्याबद्दल ईशानने आक्षेप घेतला यावर दुकानदार म्हणाला, “जीव वाचवण्यासाठी ही किंमत तर काहीच नाही. जर भूक लागल्यावर तुम्हांला जेवण मिळाले नाही आणि रात्रभर खुल्या आकाशाखाली झोपावे लागले तर तुमचे काय हाल होतील?” अशाप्रकारे दुकानदाराने स्वत:चे समर्थन केले.

प्रश्न 3.
खालील प्रसंगानंतर काय घडले ते लिहा. घरात राहणारे लोक देवदार झाडात अडकले होते.
उत्तरः
पहाडावरील घर अचानक कोसळल्यामुळे तेथील लोक देवदारच्या झाडात अडकले. ईशानने गिर्यारोहण संस्थेत पहाडावरून खाली पडलेल्या लोकांना बाहेर काढण्याचे खास प्रशिक्षण घेतले असल्यामुळे व त्याला अशा परिस्थितीचा चांगला अनुभव असल्यामुळे ईशानने जाड व मजबूत दोराच्या साहाय्याने खाली उतरुन अडकलेल्या सर्वांना बाहेर काढले.

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
खालील शब्दांच्या जाती ओळखून त्यांचे वर्गीकरण करा. संध्याकाळ, त्यांना, थोडे, रुक्ष, म्हणाला, ईशान, ही, आवाज, कोसळले, त्याचे, देवदार, काढले, जाड, चांगला.
उत्तर:

खालील वाक्यातील अव्यये शोधा व लिहा.

प्रश्न 1.
ईशानला आता खूप भूक लागली होती.
उत्तरः
खूप – क्रियाविशेषण अव्यय

प्रश्न 2.
जेवणासाठी दहा हजार आणि खोलीचे भाडे पंधरा हजार रुपये दयावे लागेल.
उत्तरः
1. साठी – शब्दयोगी अव्यय
2. आणि – उभयान्वयी अव्यय

खालील वाक्यांतील विरामचिन्हे ओळखून त्यांची नावे लिहा.

प्रश्न 1.
“काका, आम्हांला खाण्यासाठी थोडे अन्न आणि रात्रभर मुक्काम करण्यासाठी एखादी खोली देऊ शकाल?”
उत्तर:
”…..” – दुहेरी अवतरण चिन्ह
(,) – स्वल्पविराम
(?) – प्रश्नचिन्ह

प्रश्न 2.
ईशानला अशा परिस्थितीचा चांगला अनुभव होता.
उत्तरः
(,) – पूर्णविराम

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे वचन बदला.

1. हॉटेल
2. खोली
3. रुपये
4. झाड

उत्तर:

1. हॉटेल्स
2. खोल्या
3. रुपया
4. झाडे

प्रश्न 4.
खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द लिहा.

1. संध्याकाळ
2. रुक्ष
3. घर
4. आकाश
5. किंमत
6. पहाड

उत्तरः

1. सायंकाळ
2. कोरडा
3. सदन, गृह
4. गगन, नभ
5. मूल्य
6. पर्वत

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
भूकंपग्रस्त भागात तुम्ही कशाप्रकारे मदत कराल?
उत्तरः
भूकंपग्रस्त भागात झालेली मोठी हानी पाहून नडगमगता मी धीराने काम करेन. आपत्कालीन सेवा अधिकाऱ्यांच्या मार्गदर्शनाखाली जमेल तितके ढिगारे उपसायला मदत करेन. अडकलेल्या व्यक्तींना बाहेर काढण्याचा प्रयत्न करेन. जखमी लोकांना बाजूला नेऊन त्यांवर प्रथमोपचार करण्याचा प्रयत्न करेन. तसेच त्यांना वैदयकीय सेवा लवकरात लवकर मिळावी याची काळजी घेईन. तसेच भूकंपग्रस्तांना अन्नपाणी पोहोचवण्यासाठी प्रयत्नशील राहीन. मोठ्या लोकांच्या मार्गदर्शनाखाली मी जमेल तितके मदतीसाठी प्रयत्न करेन.

खालील उताऱ्याच्या आधारे दिलेल्या सूचनेनुसार कृती करा.

प्रश्न 1.
आकृतिबंध पूर्ण करा.
उत्तरः

प्रश्न 2.
कंसातील योग्य पर्याय वापरुन रिकाम्या जागा भरा.

1. त्यांनी आपल्याबरोबर ……………. तंबू आणला होता. (कॉटनचा, प्लॅस्टिकचा, नायलॉनचा, कापडाचा)
2. पहाडावर झालेल्या या दुर्घटनेची माहिती …………….. मिळाली होती. (सेनेला, पत्रकारांना, पोलिसांना, वृत्तवाहिन्यांना)
3. हवाईदलाच्या अधिकाऱ्यांनी त्या मुलांना ………. मिळावे म्हणून राष्ट्रपतींकडे शिफारस केली. (वीरपदक, शौर्यपदक, कांस्यपदक, रौप्यपदक)

उत्तरः

1. नायलॉनचा
2. सेनेला
3. वीरपदक

एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

प्रश्न 1.
ईशान व त्याच्या साथीदारांची गैरसोय का झाली नाही?
उत्तरः
ईशान व त्याच्या साथीदारांना ती रात्र पहाडावर घालवावी लागणार होती. त्यांनी आपल्याबरोबर नायलॉनचा तंबू आणला होता. तो तंबू आधुनिक असल्यामुळे त्याची गैरसोय झाली नाही.

प्रश्न 2.
बचाव अभियान कोणी सुरू केले?
उत्तरः
पहाडावर झालेल्या दुर्घटनेची माहिती सेनेला मिळताच हवाईदलाच्या हेलिकॉप्टरने बचाव अभियान सुरू केले.

प्रश्न 3.
खूप धूर झाल्यामुळे काय झाले?
उत्तरः
खूप धूर झालेला पाहून हेलिकॉप्टर खाली आले व पहाडावर घिरट्या घालू लागले.

प्रश्न 4.
ईशान व त्याचे साथीदार कधी खूश झाले?
उत्तरः
ईशान व त्याचे साथीदार पहाडावर झालेल्या दुर्घटनेनंतर सुरक्षित पोहोचले, तेव्हा ते फार खूश झाले.

कृती 2: आकलन कृती.

प्रश्न 1.
कारणे दया. ईशानने व त्याच्या मित्रांनी आसपासच्या जंगलातून लाकडे गोळा करून आणली.
उत्तरः
ईशान व त्याच्या मित्रांनी गोळा करून आणलेल्या लाकडांनाआगलावली.त्यातूनखूपधूर झाला.हवाईदलाच्या हेलिकॉप्टरसाठी धूराच्या माध्यमातून संकेत देण्याचा त्यांचा हेतू होता. म्हणूनच आग लावण्यासाठी ईशान व त्याच्या मित्रांनी लाकडे गोळा करून आणली.

प्रश्न 2.
खालील प्रसंगानंतर काय घडेल ते लिहा. हवाईदलाच्या अधिकाऱ्यांना ईशान व त्याच्या साथीदारांचे बहादूरीचे कार्य समजले.
उत्तरः
हवाईदलाच्या अधिकाऱ्यांनी ईशान व त्याच्या साथीदारांचे बहादूरीचे कार्य समजताच त्यांची प्रशंसा केली. तसेच त्यांनी या मुलांना वीरपदक मिळावे म्हणून राष्ट्रपतींकडे शिफारस केली.

प्रश्न 3.
उत्तर दया. ईशान व त्याच्या साथीदारांनी केलेल्या धुरामुळे काय घडले?
उत्तरः
ईशान व त्याच्या साथीदारांनी केलेल्या धुरामुळे हवाईदलाच्या हेलिकॉप्टरला संकेत मिळाला. हेलिकॉप्टर खाली आले व पहाडावर घिरट्या घालू लागले. हवाईदलाच्या जवानांनी पहाडावर अडकलेल्या यात्रेकरूंना ईशान व त्याच्या साथीदारांना पाहिले. हेलिकॉप्टरने सर्वांना सुरक्षित
ठिकाणी पोहचवले.

कृती 3: व्याकरण कृती

प्रश्न 1.
अचूक शब्द ओळखून लिहा.
1. हेलीकॉप्टर, हेलिकॉप्टर, हेलीकॉप्टर, हेलिकोप्टर
2. आधूनिक, आधुनीक, आधुनिक, आधुनीक
उत्तर:
1. हेलिकॉप्टर
2. आधुनिक

प्रश्न 2.
‘करू’ हा प्रत्यय लावून शब्द तयार करा.
उत्तर:
1. यात्रा – यात्रेकरू
2. भाडे – भाडेकरू

प्रश्न 3.
‘निक’ हा प्रत्यय लावून शब्द तयार करा.
उदा. – आधुनिक
उत्तरः

1. काल्पनिक
2. रासायनिक
3. भावनिक
4. सपत्निक

खालील वाक्यांतील अधोरेखित शब्दांतील अव्यय ओळखून प्रकार लिहा.

प्रश्न 1.
ईशान व त्याच्या साथीदारांना ती रात्र पहाडावर घालवावी लागली.
उत्तरः

1. व – उभयान्वयी अव्यय,
2. ती – विशेषण,
3. वर – शब्दयोगी अव्यय

प्रश्न 2.
पहाडावर झालेल्या या दुर्घटनेची माहिती सेनेला मिळाली होती.
उत्तरः
वर – शब्दयोगी अव्यय

प्रश्न 3.
खालील शब्दांचे समानार्थी शब्द लिहा.

1. रात्र
2. आधुनिक
3. संकेत
4. प्रशंसा
5. बहादुरी
6. मदत

उत्तर:

1. निषा, रजना
2. प्रगत
3. खूण, इशारा
4. स्तुती
5. धैर्य
6. सहकार्य

प्रश्न 4.
खालील शब्दांचे विरुद्धार्थी शब्द लिहा.

1. दिवस
2. आधुनिक
3. प्रशंसा
4. स्मरण
5. गैरसोय
6. सुरक्षित

उत्तरः

1. रात्र
2. प्राचीन
3. निंदा
4. विस्मरण
5. सोय
6. असुरक्षित

कृती 4: स्वमत

प्रश्न 1.
तुमच्या हातून एखादे बहादुरीचे कार्य घडले आहे का? घटना नमूद करा.
उत्तरः
अशी एक घटना आमच्या इथे घडली होती. आमच्या घरापासून काही अंतरावर एक नदी वाहते तिथे बरीच मंडळी पोहण्यासाठी, पाण्यात डुंबण्यासाठी येतात. उन्हाळ्याचे दिवस असल्याने मीही तिथे पोहायला गेलो असता, थोड्या अंतरावरुन मला एक आवाज ऐकू आला ‘वाचवा वाचवा’. मी त्या दिशेने पाहिले तर एक आठ-नऊ वर्षांचा मुलगा पाण्यात ओढला जात होता आणि त्याच्या आजूबाजूला कोणीही नव्हते.

मी क्षणाचाही विलंब न लावता पाण्यात उतरलो. पोहण्यात तरबेज असल्याने लागलीच त्याच्याजवळ पोहोचलो व त्याला बाहेर काढले. मग त्याच्या पोटातील पाणी बाहेर काढले व त्याला श्वास पुरवला. तो मुलगा शुद्धीवर आला. मला खूप आनंद झाला. त्याला घेऊन त्याच्या घरी सोडले. त्या घटनेने गावात सगळीकडे माझ्या कार्याचे, साहसाचे कौतुक झाले.

गीर्यारोहणाचा अनुभव Summary in Marathi

पाठपरिचय:

रमेश महाले लिखित ‘गिर्यारोहणाचा अनुभव’ हा पाठ अनेक रोमांचकारी घटनांनी भरला आहे. ईशान व त्याचे मित्र गिर्यारोहणासाठी गंगोत्री येथे गेले असताना ते सर्व विदयार्थी गंगोत्री येथे उद्भवलेल्या ढगफुटीच्या आणि भूस्खलनाच्या संकटातून यात्रेकरूंना मदत करून माणुसकीचे दर्शन घडवतात. या पाठातून अशा बऱ्याच गोष्टी आपणास शिकावयास मिळतात.

The lesson ‘Giryarohanacha Anubhav’ is filled with many exciting incidents. Ishan and his friends goes to the Gangotri for mountaineering. But beacuse of the crisis like cloudburst and landslide many visitors at Gangotri gets affected. Ishan and his friends help everyone to get out of these crisis and shows humanity. There are lot of things to learn through this chapter.

शब्दार्थ:

1. रोमांचक – अंगावर काटे उभे करणारे – thriller,exciting
2. कथा – गोष्ट – story
3. गोडी – आवड – liking
4. दिलासा – समाधान – assurance
5. गिर्यारोहण – पर्वत चढणे/चढाई – mountaineering
6. निमंत्रण – आमंत्रण – invitation
7. छंद – आवड – hobby
8. प्रशिक्षण – शिकवणी – training
9. विशाल – खूप मोठे – huge
10. घाटी – टेकडीवरील चढ असलेली लहान वाट – a hill passage with a mild ascent
11. उपकरणे – साधनसामुग्री – equipments
12. संदेश – निरोप – massage
13. सोपे – सहज – easy
14. थकवा – शीण – fatigue
15. ढगफुटी – एकाएकी कोसळणारा मुसळधार पाऊस – cloudburst
16. भीषण – भयानक – terrible
17. धोकादायक- च्यापासून धोका आहे अशी – dangerous
18. प्रवाह – वाहणे, वाहण्याचा ओघ – stream, flow
19. मंदिर – देऊळ – temple
20. आप्तेष्ट – जवळचे नातेवाईक – close relative
21. भूस्खलन – जमीन खचणे – landslide
22. तीर्थयात्री – तीर्थयात्रा करणारे – pilgrim
23. प्रथमोपचार – प्राथमिक उपचार – firstaid
24. रुक्ष – कोरडा – arid, dry
25. खुल्या – मोकळ्या – open
26. विचारविनिमय – विचारांची देवाणघेवाण – exchange of views
27. संकेत – खूण, इशारा – indication, hint
28. बहादुरी – धैर्य – courage
29. दुर्घटना – वाईट घटना – calamity

वाक्प्रचार:

1. गोडी नसणे – आवड नसणे
2. प्राप्त होणे – मिळणे
3. साद घालणे – हाक मारणे
4. काळजाला घरे पडणे – प्रचंड दुःख होणे
5. हाहाकार माजणे – घाबरून पळापळ होणे
6. मृत्युमुखी पडणे – मरण पावणे
7. स्फुदून स्फुदून रडणे – हुंदके देऊन रडणे
8. अंगावर काटे येणे – प्रचंड भीती वाटणे
9. भुकेने व्याकूळ होणे – अतिशय भूक लागल्याने अस्वस्थ होणे
10. मनमानी करणे – मनाला वाटेल तसे वागणे
11. हैराण होणे – त्रासून जाणे
12. प्रशंसा करणे – कौतुक करणे
13. शिफारस करणे – दुसऱ्याजवळ केलेली प्रशंसा

टिपा

1. गिर्यारोहण: गिर्यारोहण म्हणजे पर्वतावर चढण्याचे शास्त्र किंवा कला. एक साहसी, कठीण व अत्यंत कार्यक्षमतेचा खेळ म्हणून त्यास विशेष महत्त्व प्राप्त झाले आहे. अखिल भारतीय क्रीडामंडळानेही त्यास एक क्रीडाप्रकार म्हणून रीतसर मान्यता दिली आहे. गिर्यारोहणात दहा-पंधरा मीटर उंचीची टेकडी चढण्यापासून ते माऊंट एव्हरेस्टसारखे उंच शिखर चढण्यापर्यंतचे सर्व प्रकार येतात.

2. ढगफुटी: काही वेळा, पाऊस देणाऱ्या ढगांतून खाली आलेला पाऊस जमिनीवर न पडता, जमिनीकडच्या उष्ण तापमानामुळे त्याची परत वाफ होऊन ती त्या ढगांतच सामावली जाते. ते ढग, मग तो अतिरिक्त भार घेऊन मार्गक्रमण करतात. त्यांच्या मार्गात एखादा डोंगर आल्यास त्यावर ते आदळून फुटतात. त्यामुळे, मोठ्या प्रमाणात पाऊस पडतो. यास ढगफुटी म्हणतात. सर्वसाधारणपणे प्रतितास 100 मिली मीटर किंवा त्यापेक्षा अधिक पाऊस पडला तर ढगफुटी झाली असे मानले जाते.

3. भूस्खलन: जमिनीच्या पोटातील हालचाली जसे दगड सरकणे वा पडणे, माती खडक वाहून जाणे, इत्यादी भूस्खलन या संकल्पनेअंतर्गत येतात. ही भूवैज्ञानिक घटना आहे.

4. चारधाम यात्रा: हिंदू धर्मात चार पवित्र क्षेत्रांना चारधाम म्हटले जाते. बद्रीनाथ (उत्तराखंड), केदारनाथ (उत्तराखंड), गंगोत्री (उत्तराखंड), यमुनोत्री (उत्तराखंड) या उत्तराखंडातील धार्मिक क्षेत्रांना तसेच द्वारका (गुजरात), रामेश्वर (तामिळनाडू) व जगन्नाथपुरी (ओरिसा) या इतर तीन ठिकाणच्या धार्मिक क्षेत्रांची यात्रा म्हणजेच चारधाम यात्रा होय.

5. देवदार झाड: देवदार ही भारतात उगवणारी एक आयुर्वेदिक औषधी वनस्पती आहे. हे झाड शंकू आकाराचे असून त्याची उंची 40 ते 50 मीटर असते.